Паэтаграфічны раман

ІІІ.

Месца нараджэння мае большы сэнсавы знак, чым год нараджэння, і таму Віфлеем велічнейшы за год нулявы, а, скажам, Вязынка — за 1882 год.

Месца нараджэння пераважна дамінуе над народжанымі ў яго межах людзьмі.

Зрэдку яно роўнае ім (прыклад: Фларэнцыя і Дантэ).

А часам ягоны маштаб зусім сціплы, і яно тады несувымернае з асобай народжанага: як той жа Віфлеем з Ісусам Хрыстом ці як тая ж Вязынка з Янкам Купалам.

У маім выпадку вяршэнства месца нараджэння відавочнае, бо год майго з'яўлення на свет, 1957-мы, гэтак жа небагата што значыць у параўнанні з Давыд-Гарадком, як небагата што значу і сам я ў параўнанні з тым жа Давыд-Гарадком.

* * *

Так, маё жыццё пачалося на Гарыні ў Гарадку Давыдавым, і не нейкая там запамінальная дата, гістарычная падзея, прыватнае здарэнне ці букет пачуццяў, а менавіта сам Давыд-Гарадок стаў маёй першароднай тэмай.

З дзяцінства геаграфічныя вобразы ўспрымаліся мною як вобразы творчыя, таму пазнейшыя мае тэксты — гэта перш за ўсё вынік шчаслівай геаграфіі.

Трэба сказаць, што Давыд-Гарадок у сваёй абсалютнай прасторы не ўвайшоў у мае кнігі,— і не мог, вядома, увайсці.

Мы любім неба, аднак жа ўсяго неба не бачым.

Але калі ў маіх кнігах і ёсць нешта ад лірычнай цярплівасці (да слова сказаць, не люблю лірычнае буянства!), то цярплівасць гэтая цалкам давыд-гарадоцкая...

* * *

Я гадаваўся паблізу рэк і рачулак, ад якіх мяне, як ад вялікай небяспекі, напачатку абачліва асцерагалі.

Прычына была звычайная — я, адно дзіця ў сям'і, аднойчы ледзьве не ўтапіўся.

Выратавала маці.

Пазней знаёмая цыганка за кошык бульбы наваражыла ёй:

— Любачка, сын твой мусіць баяцца вады...

I вось гадоў да дванаццаці мяне й палохалі гэтай страшнай пачвараю — «Вадой».

Ды я асабліва не палохаўся і нават не засмучаўся, што іншым дзецям дазвалялася бываць каля глыбокай вады, а мне — не давалі там быць.

Не выходзячы за хортку [¹], я знайшоў сабе суцяшальны занятак у сваім двары: натхнёна пералічваў найменні давыд-гарадоцкіх рэк.

Я нібыта марыў уголас, марудна вымаўляючы: «Прыпяць, Вятліца, Сешка, Старык, Лукі, Копанец, Рубэлле, Язда, Молака, Касерка, Вірок, Саманюкоў Роў, Бутня, Чартарыя (яна ж — Няволя, і яна ж — Няпраўда).

А яшчэ я шаптаў: «Возера Чаква... Возера Воўчэ...»

Я называў самому сабе імёны жывых і мёртвых рэк і азёраў, і яны, гэтыя імёны, гучалі таямніча і адначасова проста, і самай блізкай па гучанні была, вядома ж, Гарынь...

* * *

Гарынь, — калі падрос і займеў ад бацькоў большую свабоду,— вабіла наймацней.

Плаваць або лавіць рыбу я не любіў; любіў стаяць і с л у х а ц ь.

Стаяць жа на гарынскім беразе і слухаць — асалода найвялікшая.

Асабліва тады, калі цябе ніхто не бачыць, і ты адчуваеш гэта, што цябе ніхто не бачыць.

А раз так, то цябе быццам і няма, а ёсць толькі твой слых, і ёсць паблізу жнівеньскія гароды і неўгамонныя крычкі [²]...

— Учора такая швайка [³] таўканула [⁴], але каб жа яна галавой налажыла!

Раптоўны гудат пяцісільнай «Стралы» [⁵] заглушае далейшыя словы засмучанага вудара, і табе ўжо не ўцяміць, што ж такога паганага зрабіла яму гэтая гарынская швайка.

Грыміць ланцуг — нехта збіраецца плысці, адмыкае дуба; раскоціста гупае ясеневы пранік — у бліжэйшым двары на разасланым радне аббіваюць сухую мяцёлу і курортнікі [⁶]; пад навіссю густога лазняку, драбнаватае лісце якога ўжо кранута восеньскай жоўцю, куры дзяўбуць нерухомага рака; на паверхню вады выскоквае — скідаецца, як кажуць вудары, — ладная рыба; ніяк не можа прыбіцца да берага буслінае пяро.

* * *

Гэтай парою флёксы, бяссмертнікі, астры, сальвія, цынія і петунія ўсё яшчэ прывабныя, а коўрыкі, валошка і шольсія ўжо змарнелі.

I як тут не зразумець, што толькі кветкі — і найперш кветкі над Гарынню — могуць найрадней пераканаць: белае — не зусім белае, а чырвонае — не зусім чырвонае...

* * *

Гэтак жа, як назвы рэк і азерау, мяне краналі і назвы тых кветак (менавіта назвы, а не самі кветкі!), тых красак, што кожнага году квітнелі (і квітнеюць) вакол хаты на нашым пляцы.

Асабліва падабалася ўслед за маці праказваць: кампанула, кларкія, меліса, календула, лемезія, аквілегія, вербена, алісум, малопія, ібірыс, мальва, пірэтрум, гадэцыя, ляўконія, бальзаміна, хрызантэмы, радзіолусы, маёры...

Нібыта загалоўкі вершаў, прачытваў кветкавыя найменні на цікетках [⁷], і трэба думаць, што якраз цікеткі — гэтыя маляўнічыя драўняныя старонкі — і былі маёй першай самастойна прачытанай кніжкай.

* * *

Калі б я не стаў пісьменнікам, то хутчэй за ўсё стаў бы васняніком — гэта значыць, летам вырошчваў бы, а вясною (па-давыд-гарадоцку: васною, адсюль і назоўнік гэты — васнянік) прадаваў бы насенне кветак і гародніны.

Словам, рабіў бы тое, што робяць амаль усе давыд-гарадчукі.

Але ці быў бы я ўдачлівым гандляром?

Мяркую, што не, бо з маленства ў маёй душы слова перамагала лічбу.

Лічбы ж, асабліва большыя за двухзначныя, наогул апускаюць маю душу на дно неадольнага суму...

Вельмі рана я зразумеў, што само па сабе слова цікавейшае за лічбу, падзею, за любую авантурную прыгоду, а ў суладдзі літар і гукаў тоіцца нейкае іншае жыццё.

Таму назвы рэк, азёраў і кветак, як і гістарычныя назвы давыд-гарадоцкіх мясцін — Радзічы, Мэльнікі, Кодак (гэта мая родная вуліца), Камора, Каралін — уздзейнічалі на мяне магічна, а гучанне асобных слоў — віялка [⁸], какоры [⁹], копка [¹⁰], крэзэнт [¹¹] — наогул утварала казачную асалоду...

* * *

Штотод з 13 на 14 студзеня, на Шчадрэц, мяне кожны раз па-новаму ўражлівалі Конікі — іхняе ўбранне, маскі і песня пра залатую сасонку; вельмі ўзрушала сама карціна іхняга з'яўлення...

Па ўсіх кутках места амаль адначасова пачынаюць гусці паляўнічыя рогі; пачынаюць іграць гармонікі, працягла бухаць бубны і звінець званочкі.

Яшчэ хвіліна — і набліжаецца тупат маладых, нястрымных ног, і з каляровай завеі (менавіта каляровай, бо мноства фарбаў у момант ажывае ў гэту ноч) вылётваюць яны — Конь, Чорт з дзеркачом, Смерць з драўлянай касою, Бусел з доўгай чырвонай дзюбаю, Мядзведзь, Воўк, Дзед, Баба, Баран, Казёл і Скарбнік.

Гэта й ёсць давыд-гарадоцкія Конікі!

Яны скачуць, робяць прычворы [¹²], забягаюць у кожны двор і пад вокнамі, што ўпрыгожаны ласіцамі [¹³] і элекрычным святлом, пяюць:

Далей Конікі спявалі пра маладую Ганьку ці маладую Вольку (звычайна выгуквалася імя дачкі гаспадара дома), якая пазбірала з долу тую залатую кару ў рукавок і панесла яе да бацькоў.

Бацькі ж загадалі йсці да залатара і прасіць яго, каб зрабіў з кары тры залатыя пярсцёнкі — першы пярсцёнак на змаўлянне, другі на вянчанне, а трэці — каб «...на пасадзе сесці, пірага з'есці!..»

Пад канец песні Скарбнік аббіваў з чобатаў снег, гучна тупаючы ў ганак, ішоў у хату па грошы...

* * *

Назвы кветак, рэк, азёраў, вуліц, маляўнічы цікетачны змест і кірмашовы тэатр Конікаў — элізіум майго самавыхавання.

Але найбольш я любіў слухаць.

Схаваўшыся, любіў падслухаць раптоўнае слова, прымаўку, а калі шанцавала — апавяданне.

Часам у такіх вусных апавяданнях жыла тая жыццёвая непрыдуманасць, якая зазвычай даражэй за любое кніжнае вынаходніцтва.

* * *

Усё на тым жа гарынскім беразе аднаго разу пачуў лодачнага майстра, які жаліўся другому майстру — бондару; і не проста пачуў, а, маючы ў кішэні сшытак з алоўкам, спешна занатаваў такую характэрную для Давыд-Гарадка гутарку:

— Васенько мой дарагі,— гаварыў лодачны майстар,— мае ж дубы, як і твае бочкі! Хоць на дзіфіляду [¹⁵] з імі едзь! Неўкочын [¹⁶] альшанцы [¹⁷] мне за колішнію работу дзякавалі... А тут адзін дурань па-свойму падзякаваў (лодачнік назваў прозвішча «дурня»). Так падзякаваў, шчо мне алшо мотошпо стало! Летась я зрабіў яму дуба. Хвацкі дубок выйшаў, хвайны такі, на дзевяць аршынаў!.. Зрабіў і кажу: грошы браць не буду, адробіш канём, узарэш мае соткі. Дык ён і ўзараў! Камлыжын такіх плугам навярнуў, шчо й ціх яго голаў знае! Бульба й да пакроваў не вуйшла б! Мусіў я з жонкай і сынам усё жалязнякамі перакапаць... Награкаліся [¹⁸], не дай ты госпадзі божэ... Гэто так ты аддзячыў за тое, шчо я з цябе грошы не ўзяў?! — кажу яму. А ён мне ў вочы: гаўняная твая лодка була!.. Так і сказаў мне, Васенько мой дарагі...

— Плюнь на яго, ты ж майстар, а ён партач! — паважна адказаў Васенько-бондар.

Хвіліну памаўчалі, паплявалі ў ваду.

— А пазалетась каля Шкодзінай кручы я вясло згубіў, — зноў загаварыў лодачны майстар, — сено на маторы вёз, а вясло зверху ляжало. I не згледзеў, як ляснуло. Прыстаў да берага, а вясла няма. Я туды, я сюды. Няма і ўсё тут. Хоць гвалт крычы. Ажно мяне за сэрца ўхапіло, Васенько мой дарагі. Таке вясло хвацке було!

— Хоць на дзіфіляду з ім ідзі? — спытаў, не ўсміхнуўся, бондар...

— Хоць на дзіфіляду! — даверліва згадзіўся майстар.

I зноў загаманіў аб нечым сваім, а праз які момант ледзьве не выкрыкнуў, вядома ж, зусім не дбаючы аб тым, ці будзе стасавацца з раней нагавораным гэты ўсхвалявана-пасеісцкі вокліч:

— А колісь колькі рыбы було, няшчасце яго знае!

— Так, рыбы було свет [¹⁹] — падтакнуў Васенько-бондар.

— I ўсяго масушча [²⁰] було!

— Так, було...

— А якія мой бацько чобаты шыў! Хоць на дзіфіляду ў іх ідзі, Васенько мой дарагі...

* * *

Злоўленае апавяданне.

I я вельмі рады, што яно засталося на маёй паперы.

Гэта пасля ўжо, калі вучыўся ў Літаратурным інстытуце, атрымаў прафесійную параду: запісваць трэба амаль усё.

А ў Давыд-Гарадку ніхто мне таго не раіў, неяк сам уцяміў: трэба заўсёды мець пры сабе аловак.

I вось, як нешта ўдала знойдзенае, шчасліва перачытваю: «А якія мой бацько чобаты шыў!» — і ўспамінаю, што мой дзед Мікалай таксама шыў чобаты і аднойчы паказаў мне адну са сваіх шавецкіх прылад:

— Запомні, Лёня, гэта фумель.

— Фумель! — здзівіўся я і на лемантары пад партрэтам Хрушчова (у памяці засталося, што якраз усё так і было) накрэсліў чырвонай малёўкай [²¹] гэтае загадкавае, а пасля дзедавай навукі — зразумелае слова.

Ад яго ж, дзеда Мікалая, прыйшла ў мае школьныя занатоўкі і такая хатняя мудрасць: шылам у хлеб на поруць!

А ходзячы ўслед за бабай Просяй, як цукерку ў залатой паперцы, падхапіў і не выпусціў:

— Як галава баліць, то й на белай падушцы баліць, а як не баліць, то й на голым услоне здаровая...

* * *

Баба Прося жыла на Альшанскім шляху, і вокны яе хаты якраз выходзілі на Савічыкаў магазін.

У Давыд-Гарадку кожны ведае гэту краму.

Аднойчы мяне паслалі туды па цукар, і ў доўгай «колейцы» [²²] з вясёлых вуснаў нейкай гарадчанкі я імгненна запомніў такі вершык:

Усе ў «колейцы» смяяліся, прасілі цётку чытаць яшчэ.

Не смяяўся адзін я. Я зайздросціў.

О, як мне тады захацелася, трымаючы торбу на цукар, самому скласці нешта падобнае, каб таксама ўсім спадабалася, каб таксама ўсе смяяліся і каб таксама ж усе прасілі мяне чытаць і чытаць яшчэ...

У той жа дзень я засеў за вершы.

Дома так і абвясціў:

— Складаю вершы!

Я сядзеў за сталом, хадзіў вакол стала і зноў сядзеў.

I так амаль да самага змяркання. Ажно бацька не вытрымаў:

— Ну, шчо?!

— Нічого! — шчыра прызнаўся я.

— Пішы, пішы... Таўкач муку пакажа...

Бацька мой, завадовы цясляр і завадовы ж васнянік,— чалавек багаты на цярплівасць і розум.

I, мусіць жа, ягоная навука пра таўкача і муку, навука пахвалы ўсё той жа бясконцай беларускай цярплівасці, мне й дапамагла.

Да ночы, як спаць класціся, я такі агораў радкоў з дваццаць у рыфму.

А назаўтра — яшчэ дваццаць, а паслязаўтра — дык зусім распісаўся.

Недзе праз месяц у школе мяне ўжо клікалі паэтам.

Як тая вясёлая цётка ля Савічыкавай крамы, я ўсё ж дамогся свайго — мае вершы падабаліся, і мяне прасілі іх чытаць і чытаць...

* * *

І чым больш я спісваў вершаванымі радкамі сшыткі, і чым больш слухаў людзей, і чым больш браў на заметку пачутае, і чым больш цешыўся з назваў рэк, азёраў, вуліц, кветак, як і з хараства цікетак і святочнага свавольства Конікаў,— тым мацней мною авалодвала жаданне пакінуць Гарынь, паехаць з Давыд-Гарадка, каб ужо ў чужым свеце вучыцца мастацкаму пісьму.

* * *

Мне пашанцавала.

Майму неадольнаму жаданню паспрыялі настаўнікі Надзея Дзмітрыеўна Васільева, Вера Пятроўна Кузьміч і Міхал Уладзіміравіч Шэлехаў.

Надзея Дзмітрыеўна навучыла мяне літаратурнай беларускай мове, а Вера Пятроўна і Міхал Уладзіміравіч у лютым 1974 года пазнаёмілі з маскоўскай пісьменніцай Лідзіяй Абухавай...

Роднае пераходзіла ў чужое, — мне адкрылася дарога ў Літаратурны інстытут.

I на гэтым скончылася мая біяграфія, — пачалася і па сённяшні дзень доўжыцца паэтаграфія.

Біяграфія заўсёды завяршаецца тады, калі роднае пераходзіць у чужое.

14 студзеня 2000

(«Крыніца», 58, 1-2000)