Перад геніем лёсу

Маім землякам,

людзям Наваградчыны,

прысвячаю

Святло загадкі

Дрэва жыцця

Раней гэта быў горад рыцараў i паэтаў. У пару сваіх ружовых мрояў i белых бантаў яна адчувала ix прысутнасць не толькі ў памяці чытаных кніг. I нават не толькі ў гэтым, спракаветным: „Дзве вежы вякі тут збіраюць на веча...” Ёй здавалася — у самім паветры ёсць нешта куды больш адчувальнае, як сама рэальнасць атачэння. Водгук, водбліск ідэалаў мінулага, ідэалаў вечнага. Аблічча ж зямлі нібыта давала расшыфроўку душы гэтых мясцін.

Ёй пашанцавала. Яна мела магчымасць зведаць гэты эліксір, бальзам, канцэнтрат духу. Глытала не разбаўленае бензінавым чадам i мітуслівым галёканнем натоўпу паветра, а зведала чысты, натуральны экстракт нябёс, настоены на паэзіі быцця, водары эпох, рамантычных марах, практыкаваннях інтэлекту i па непахісным кодэксе местачковых суадносін. Ёй пашанцавала. Тут — яе пачатак...

Яна кожнага года вяртаецца сюды...

Дзеля чаго? Каб заканесерваваць надзейна ўспаміны? Пахі, колеры, адчуванні маленства? сустрэць людзей юнацтва? Большасць з ix далёка адсюль. Ці ўвогуле па той бок добрага i злога. Не, яна едзе не толькі таму, каб пакласці кветкі на ix магілы. Хаця на могілкі абавязкава ідзе...

...Можа, яна вяртаецца сюды таму, што толькі туг i было сапраўднае? Бо толькі чаканне — існае? У сапраўджаным канкрэтыка руйнуе наслойванне сэнсаў. Гармонія першапачатковая, harmonia praestabilitata, раскідваецца, распадаецца на відавочнае, веды трушчаць непахіснасць таямніц. Цуд быцця блякне ад нудоты штодзённага, рэчаіснасць запіхвае індывідуума ў натоўп, у выпадковыя соцыумы — суседзяў, сунрацоўнікаў, сустрэчных, пляжыць асобу ў чарговых гістарычных сутаргах. ...Яна ўвесь час. збіраецца ехаць. A дні бяруць у палон. Мінае зіма, ідзе вясна, пракручваецца, як у калейдаскопе, лета, надыходзіць восень. I толькі недзе прыземкам, як у палонку, яна кідаецца ў вандроўку. I, прыехаўшы, разумее, чаму нікому не дала званка. Не напісала. I не будзе спяшацца тэлефанаваць.

Яна павінна быць тут сам-насам. Любая прысутнасць канфіскуе яе галоўны скарб. Прывідны? Мабыць. Рэальны? Таксама магчыма. Але ў кожным выпадку бясспрэчна — калі нехта побач, знікае адчуванне сябе адзіным суб'ектам сярод мноства існасцяў, якія так доўга i пэўна — займаюць сваё месца — у Космасе, Сусвеце, на планеце Зямля, на гэтай геаграфічнай прасторы, з пэўнымі гістарычнымі адзнакамі.

Замкавая гара... Касцёл... Цэрквы... Пагоркі...

Горад увесь на пагорках. Скрутак вуліц, што стройным рэзрухам, ладным бязладдзем колькі ўжо стагоддзяў імчаць уніз з цэнтральнага пляца стромымі зломамі.

Гэты пейзаж пракручваецца ў яе ўяўленні як часткі Святога Ружанца. Sanctum Sanctorum. Святая Святых.

Яна магла б прамовіць, як Сальвадор Далі: горад майго дзяцінства, юнацтва i ўсяго жыцця.

...Людзі яе жыцця. Знаёмыя...

Абавязковыя візіты...

Ці блізкія ёй людзі, якім яна абавязкова надае ўвагі? Блізкія. На аддаленасці. І аддаленнасць тая не залежыць ад прасторавай дыстанцыі, што паміж імі. На cyceдняй вуліцы, у недалёкім горадзе, побач... Аддаленасць, дыстанцыя — як неабходны i бясспрэчны гарант суадносін. Гэта мела для яе надзвычайную прыцягальнасць. Не інакш. Аддаленасць рабілася абсалютам, ператваралася у самамэту, у нешта выразна эйдэтычнае.

Гукі званоў плывуць — як некалі. I гак, як тады, галсчуць вароны у восеньскі, халаднавата-адчужаны дзень. І водар гэтае пары — даўні, памятны. I сённяшні — недалёкія кастрышчы, спелы яблычны дух... Дадаецца яшчэ нешта — раней не было... Смурод ад машын... Нешта няўлоўнае... Пах часу?

I яна спадзяецца... I выракаецца ўсяго... Як тады. I як сёння. Нават смерць, што падціснулася бліжэй, на велічыню збытых гадоў — на аддаленасці непрыняцця. На нейкі час. Не in aetemum — не назаўсёды.

Яна едзе ў гэты горад, каб адчуць свой сённяшні стан як інерцыю папярэдняга руху.

Бяжыць ад будзённага жыцця? Так. Але i не толькі таму. Хоча наноў адчуць хараство свету? Пазнаць, дзе ж там, у высокай Натуры, месціцца яе местачковае ego?

Вярэдзіць пытанне — у якіх усё ж суадносінах яно з еўрапейскай свядомасцю? З усяленскім вопытам? Які спектр мае для яе святло Загадкі? Загадкі Быцця. Дзе самая найвялікшая таямніца вымагае маўчання. I самае Высокае Імя не вымаўляецца наўслыш...

Горад пачатку... Частка яе істоты. Яе існасці. Горад, у якім спрасаваліся Вечнасць i Гісторыя. I імгненні рэальнага сённяшняга жыцця. Горад, што ніколі не знікаў у яе ўсведамленні. Горад, на гербе якога быў Чорны Анёл — Анёл у ценю сваіх крылаў.

Менавіта тут ім згадвалі некалі — урачыста, пафасна, з націскам — уваходзіце ў жыццё. Адным з ix жыццё здавалася простым арыфметычным дзеяннем: дадаць, падзяліць, вылічыць. Другім — складаным рэбусам. Трэцім — рызыкоўнай гульнёй. Чацвёртым — абавязкам. Пятым... Вялікай Таямніцай, загадкай, калі магчыма „пабачыць тое, пра што не было сказана ім, i даведацца таго, чаго не чулі...”. ¹

Яна вяртаецца сюды. Да пейзажу жыцця. Пейзажу душы. „У кожнай справе май давер да душы сваёй...”

I хаця знаёмая тут амаль кожная цагліна i кожнае дрэва, гэта яе orbis terrarum² i terra incognita³.

In rerum natura⁴

Тую частку магістралі, што па Брэсцкай шашы, Дана прамінае, быццам похапкам перагортвае старонкі кнігі, дзе важна хутчэй патрапіць на патрэбныя радкі. Аўтобус збочвае да Міра. I туг яна ўглядаецца ледзь не ў кожную сцежку i кожную травінку.

Пачынаюць тоўпіцца ўспаміны.

I недзе за Сяльцом, калі па сутнасці пачынаецца ўжо яе горад, віднеюцца вежы. Як сімвал. Як аблічча жыццёвай інерцыі.

Прыгожыя. Можа, асабліва прыгожыя таму, што гэта рэшты вежаў. Рэшты былой велічы. Былой славы. Адзнакі былой красы.

Калі толькі адзнакі — можна заўсёды намысліць Бог ведае які цуд, што некалі меўся быць. Яна так сабе i ўяўляла. Трансфармуючы абрысы. То маючы ў думках вытанчаную тэктоніку i дэкор, як у Ішкальдзі i Сынкавічах — маці неяк вазіла Дану паглядзець славутыя святыні, едучы ў Баранавічы i Зэльву, — на тую пару вялікае падарожжа. Пурпуровы спакой цэглы i белая цнота аздобы. А то можна было ўявіць сабе непахісныя змрочныя муры, як дзе-небудзь у Шатландыі. Або — ганарліва-надзейны данжон i бакавыя вежы, нібыта ў Каркасоне. A ўсё можа быць — высілася тут гарэзлівая ці то вежа, ці то званіца, накшталт Сэн-Мішэль д'Эгіль — наўпрост выйшла на размову з небам.

Фантазія Даны рэальна сыцілася скарбам на гарышчы суседскай бабулі — Варвары Мікалаеўны. Побач з Дзюма-бацькам i Стывенсанам там былі Сянкевіч, кнігі па гісторыі архітэктуры: Рандэлье, Факільён, Обэр, Забжыцкі. Кнігі на польскай, расейскай, французскай. Асобныя нумары „Нашай Нівы” — лацінкай. Французскай Дана не ведала, але школьны ангельскі даваў нейкі ключык, i муры у аўры незнаёмых, загадкавых слоў, сэнс якіх часам можна было ўгадаць, былі яшчэ больш вабліва-таямнічымі. I мелі сувязь з крушняй камення i цэглы на гары перад яе вокнамі.

Неяк пазней Дана пабачыла зроблены паводле ўсіх навуковых высноў малюнак-рэканструкцыю замка i была не тое каб расчараваная, але гэтая зусім пэўная, застыглая ў сваёй відавочнай завершанасці форма пярэчыла мройлівай перманентнасці яе рухомых вобразаў.

Вежы тыя бясконца малявалі, фатаграфавалі, здымалі ў кіно, апісвалі — i ў яе было адчуванне гонару: маё. I адчуванне крыўды, нібыта ў чалавека, якога рабуюць белым днём. Маё! Ракурс, у якім найбольш падавалі вежы, быў відам з ix вокнаў. Хаця ў картатэцы яе памяці было некалькі вобразаў-краябразаў горада. Калі глядзець на горад з прабоіны бакавой вежы — касцёл, дахі дамоў, купы дрэў, воданапорная вышка, белыя калоны яе дома, ускраек лесу каля Сяльца. Калі ісці абарончым валам замка: панарама горада, ваколіц, вуліцы, вулкі, зялёная пестрадзь парку, пагоркі, жыты, хмызнякі... I яшчэ — яе горад, які мала хто паказваў i ведаў, — не з усходняга, а з паўночна-заходняга боку. Падобны на ўсе старажытныя, сярэднявечнай забудовы, гарады. Горад — на ўзгорку, увесь бела-зялёны, з высакароднымі бела-чырвонымі адзнакамі. Шэравата-чырвоныя цагляныя вежы замка, белы касцёл пад чырвонай дахоўкай. Бела-зялёны — таму, што Дана бачыла горад адсюль улетку i ўвосень — класа з чацвёртага яны хадзілі ў калгас каля возера Літоўка. Летам — палоць лён, восенню — капаць бульбу. Пешшу — хто ж ездзіў за чатыры кіламетры на тую пару! У Літоўку ісці было лёгка — раніца, свежа, ненатомлена. З Літоўкі — прыемна: дахаты.

Гасцінец быў стары, „екацярыненскі” — не такія нікчэмныя былі тыя „пацёмкінскія вёскі” — абсаджаны дрэвамі. Брукаванка. Ісці было зручна — усе спрэс дзеці i падлеткі, з вясны да восені, шыбавалі ў „балетках”, тапках-гумавіках. Ісці было звычна — радыус кіламетраў з дзесяць, а то i дваццаць пераадольвалі больш пехатою. Ці на фурманцы. Машынэрыя прыйшла пазней. I хаця ад вайны было ўжо гадоў сем — дзесяць, аўто лічыліся нармальнай з'явай, але звычайным сродкам перасоўвання не сталі.

Горад нейкі час вабліва захоўваў выгляд старадаўняй гравюры, што набыла колер. Потым паволі набліжаўся — нібыта наязджала на яго кінакамера. I ўрэшце набягаў знаёмымі вулканамі — яны спяшаліся ад цэнтральнага пляца на шляхі: Гародзенская, Слонімская, Менская.

Toe даўняе жыццё ішло пэўным, зададзеным нібыта самой натурай рытмам. Лета доўжылася некалькі месяцаў, не праскоквала гарачым бензінавым пеклам. Былі канікулы: бясконцыя, бесклапотныя. Можна было рабіць усё, што зажадаецца. Сноўдацца бясконца па парку i ваколіцах, чытаць кніжкі, сядзець на ўлюбёнай лаўцы пад касцёлам, хадзіць да касцёла, ляцець сгрымагалоў на Замкавую гару. Стаяць доўга-доўга — у праёме вежы i адчуваць вецер, які ляцеў здалёк i тут увачавідкі даводзіў, што ён — рух паветра. Рух быў заўсёды імклівы, свавольны i нібыта даказваў няўмольна, што жыццё — таксама рух. I яна адчувала тое фізічна, усёй істотай. Нібыта існаванне вось у гэтыя хвіліны набывала свой сутнасны сэнс, а сутнасць кандэнсавалася ў моманце.

Пасля таго бязмежнага лета надыходзіла восень — непаспешліва, спакваля. I шкаленне здавалася разумнай зменай, натуральнай, патрэбнай. Пачыналі выбіраць бульбу, лістота спакойна ўбіралася ў вераснёва-кастрычніцкі цвет, на гарышчы пахла штрыфелем i грабштэйнам, над печчу падвісалі вязкі цыбулі. Ваколле поўнілася злагадай, паспакайнелым сонечным светам. Ставілі другія рамы, мылі аконныя шыбы, варылі журавіны з ігрушамі, сушылі грыбы. Журавы зацягвалі сваю шчымліва-развітальную коду. Ba ўсім было адчуванне законапарадку прыроды. Дзень не драбніўся мітуснёй, поўніўся зменшанай даўжынёй сваёй. Саступаў месца доўгай ночы. А спакойная цеплыня — ліставею. Прымаразкам.

Зіма таксама не абрыналася знянацку, a прыходзіла — чаканая, светлая, снежная. Снег полуднем на гасцінцы заўсёды падтаваў, але горы, пагоркі меліся быць густа заснежанымі, парк стаяў нечапана белы, а клёны, што звісалі насупраць ix дома над студняй i дарогай, набывалі суцэльна казачны выгляд. Каляды i Новы год, а вясной — Вялікдзень надыходзілі пад канец чвэрці, кантрольныя зазвычай ужо адбыліся, адзнакі выстаўленыя, усе рыхтуюцца да святаў: ладзяць яліны, фарбуюць яйкі, пякуць, смажаць, вэндзяць. Рыхтуюць маскарадныя строі. Розрыўка канікул. Бібліятэкі. Кнігі. Санкі. Драмгурток. Вечары...

...Усе былі заняты сваёй справай. Маці хадзіла на працу, Ніна, a пазней — Зося — паліла ў печы i гатавала. Дана хадзіла . ў школу. Зіма, лета, восень — кругазварот адбываўся ў тэмпе i рытме, зададзеных адвеку, упэўнена i цвёрда. Аднастайнасць была адзнакай жыццёвага парадку. Не ператвараючыся ў сумоту, яна, гэта аднастайнасць, нібыта нагадвала пра той вобраз, што мы трымаем у сваім усведамленні — ідылію. I неяк зводзіла на нішто крыўды, няўладзіцы, боль.

Ці гэта ружовы падман памяці? Салодкае мроіва з-за завесі гадоў? A быў — звычайны распарадак правінцыі? I для Даны ён выдаваў прыдатным пачаткам жыцця. I яна яшчэ ўспрымала гэты кругабег як адну са шматлікіх фігур жыццёвай дыстанцыі, уяўляючы, што сваім намаганнем зможа выбіраць варыянты — простую лінію i актаэдр, трохкутнік i спіраль. Гармонія — адзіна магчымая выява светапарадку, лічыла яна. Апакаліпсіс, катастрофы — гэта адбываецца на біблейскім, гістарычным прасцягу. Адно чалавечае жыццё можа i прамінуць тыя катаклізмы. Вайна — была. У раннім маленстве. Усявышні не можа дадаваць шмат выпрабаванняў на адно жыццё.

Маці хутчэй за ўсё гэтай гармоніі не адчувала. Для яе той кругабег, мабыць, быў калаўротам дзён.

Душа рэчаў

З ранку да вечару маці была ў судзе. A людзі па звычцы заходнікаў ішлі любым часам i да хаты. „Пані адвакат, маю да Вас інтэрас”. З таго „інтэрасу” маці рана займела гіпертанію. „Святар, лекар i адвакат не маюць права адмовіць, калі ix просяць”, — прамаўляла яна. Грошы ад таго таксама не вяліся. Што? Яна?! Па-за працай будзе браць ганарар? З каго? Маці прыгадвала які выпадак з практыкі. Як хлопчык ухапіў бохан хлеба са стала гаспадыні, дзе рабіла яго маці: у сваёй хаце з голаду заходзіліся плачам тры малодшыя дзяўчынкі. „Грамадзяне-суддзі, пашкадуйце мяне, як я пашкадаваў сваіх сястрычак”,— даводзіў ён у сваім „апошнім слове”.

Маці абуралася: „I я буду браць грошы?” I ехала з апеляцыямі ў абласны суд i ў Менск — у Вярхоўны суд. „Паводле 55-га” — быў такі артыкул у кодэксе. У перакладзе на мову звычайную гэта мела на ўвазе: без грошай, без ганарару. Да працэсаў маці рыхтавалася, як да экзамену — не, як да прэм'еры, бенефісу. Штудыявала матэрыялы справы, чытала прамовы Цыцэрона, Коні, Плевака, Спасовіча, Аляксандрава, Карабчэўскага... Згадвала вершы — паэзію вельмі любіла, да прозы ставілася досыць прахалодна. Пакрыёма цытавала Біблію.

Маці мела поспех i кліентуру. Ездзіла i ў Баранавічы, i ў Ліду, i ў Дзятлава, i ў Гародню. Тамтэйшыя юрысты меркавалі, што па справах непаўналетніх у ix калегіі адвакатаў ёй не было роўных, тое ж пацвярджаў Яша Найман з суседняга класа. Яго меліся судзіць за крадзеж зброі — i Яша скрушна згадваў: „Ледзь было не расказаў усё. Ну, умее...”

Адзетак быў на маці заўсёды, што з голкi зняты. Чорная спадніца, белая шыфонавая блузка з нейкімі выштукаванымі складкамі. Або строгая ліловая сукня з крыпсаціну. I яшчэ нейкія строгія, бэжавыя, шэрыя, белыя, бэзавыя — заўсёды аднакалёрныя — строі. I самы прыгожы, на погляд Даны, гарнітур: шыфонавая чорная сукенка з набіўнымі, далікатпага абрысу, кветкамі — i белае паўпаліто з воўны. Паліто пазывалася труакар. Заўсёды высокі абцас, панчохі, нават калі ўсе млелі ад спёкі. „Суд — установа сур'ёзная”, — мелася тлумачыць маці. Учасанне ў яе было не падобнае ні да кога. Як на здымках i карцінах канца — пачатку стагоддзя: высока паднятыя, забраныя з усіх бакоў валасы, адзін да аднаго. Божа барані, аніякіх свавольных кудзерцаў.

Дану маці прымушала плесці косы, каб аж валасы трашчалі, ніякіх гарэзлівых пасмачкаў, на патыліцы снежна-белыя банты.

Усё павінна было, паводле ўяўленняў Вольгі Станіславаўны, блішчэць i зіхацець — вопратка, хата, бялізна. Маці не давала фарбаваць падлогу — яе мылі гарачай вадой з мылам i драцяной шчоткай. Чатырнаццаць вёдраў на другі паверх, чатырнаццаць — назад. Бялізну, абрусы, сурвэткі — маці мыла сама, устаючы гадзіны ў чатыры раніцы. Была ў ix хатняя гаспадыня. Але Ніна глядзела на патрабаванні абсалюту як на дзівацтва пані — а хай яна спрахне, тая белізна. Калі толькі надыходзіла пара мыць, Ніна пачынала, як цяпер кажуць, гнаць карцінку прыгнечанай істоты. „Увесь свет насілля мы разбурым...” Ніна ляпала дзвярыма, грукацела вёдрамі, у яе псаваўся настрой, i яна з пакрыўджаным выглядам пазірала, як яе пані ўвіхаецца каля балеі i падкідвае ў печ дровы. Няхай гаспадыня сама таго шыку дабірае. I калі пані, засопшыся, прасавала сукенку i прыбірала ліхаманкава валасы, каб паспець у суд, Ніна касавурылася i чакала яе адыходу. I калі ўрэшце пані адвакат бегма бегла ў суд, Ніна здымала бак з бялізнай з печы, падкідвала дровы — хай сабе гараць, вунь колькі бярозы назапашана — i клалася падрамаць на сваю канапку. Потым шла „правіць візіт” да Палонскіх, што жылі насупраць. Потым варыла — дзень пры дні, лета, восень, зіму, вясну — кіслую капусту. I прыйшоўшы з працы, маці пачынала з таго, на чым прыпынілася а палове восьмай. Пра дапамогу Даны пакуль што гаворкі не было. „Рукі як граблі”, — Нінчын прысуд быў канчатковы i безапеляцыйны. A маці — проста шкадавала дачушку.

Стомленая, спрацаваная, маці рабіла пад добрую ноч. Назаўтра, недзе як паласкаць бялізну — рабілі гэта каля студні, на вуліцы, у Ніны выпраўляўся настрой, i яна ўсчыняла такую беганіну, што памосціны лесвіцы стагналі, нібыта выконваў практыкаванні звяз салдат. Паласкаць, развешваць, пільнаваць бялізну — о, тут аказваўся непадробны імпэт. А яшчэ большы энтузіязм граў у жылах Ніны, калі яна пякла пірагі i булкі. Асабліва, як гаспадыня была дзе-небудзь у камандыроўцы. Пірагі ў Ніны былі смачныя — тут яна i гаспадыні не саступіла б, у яе вучылася. I цэлая лаганка печыва вандравала праз дарогу да Палонскіх. Ніне падабалася заскочыць да ix, перакінуцца словам, да таго ж, да ix часам наязджаў пляменнік з Рыгі, i Hiна мела на свае мыслі пэўную надзею. Валік з Брацянкі, называў сябе на тамтэйшы балцкі лад Валдысам, печыва цаніў, але з'ехаў — ні пылу, ні следу. A Ніна доўга яшчэ бегала з булкамі да суседзяў. I дзьмулася, як толькі надыходзіў дзень мыць бялізну. Ці парадкаваць хату.

А хата... кватэра — была для маці яе крэпасцю, яе кастэляй, яе рэальным апірышчам, набыткам, гонарам, прытулкам не толькі целу, a i душы. Тры светлыя, прыгожыя пакоі. Напачатку i маці, i Дана спадзяваліся, што адзін, асобны, будзе або кабінетам маці, або пакоем Даны. Але такія вольнасці былі не ў пашане, i маці аддала гэты асобны пакой удаве Луізе Генрыхаўне. I засталіся два сумежныя i кухня — агульная, але метраў пад трыццаць, з двума вокнамі, з вялізнай печчу, i гэткай духавой шафай — хоць ты сам у яе садзіся. I пакоі — святліцы, з тым самым відам на замак. Два акны i гаўбец — у адным, шырокае акно — у другім. Прыгожыя кафлянкі-печы. Шафы для кніг, дубовая шафа для адзення. I — гонар Вольгі Станіславаўны, гасцінны гарнітур — дзве вузенечкія высокія шафы, між імі зялёная канапка, а над ёю — авальная люстра. I высознае, пад самую столь, люстра ў аздобе з чырвонага дрэва.

Яны знайшліся нейдзе на хутары. Легенда, а не мэбля.

Маці выправілася неяк у камандзіроўку, на паказальны працэс у вёсцы. Стала на кватэру ў самотнай, статэчнай жанчыны. Калі вячэралі, тая дастала фоткі — ці не ведаеце? У маці мову адняло. Яе маладыя бацькі з незнаёмымі людзьмі. Здымак жанчына не аддала, нават адбіць копіі. А на гарышчы ў скрынях, сярод рознага ламачча, паказала разбраны гарнітур. Пылу на ім нагрусвацілася гэтулькі, што быў ужо не пыл нават, а зямля. Грошай за схоў жанчына браць не хацела, але маці паклала нейкую суму на рахунак i завезла ашчадную кніжку. Кніжка зрабіла ўражанне.

A маці рупілася з хатай. З задавальненнем запрашала гасцей. Пэўна ж, на тую пару ў ix мясцінах мала хто мог пахваліцца такім інтэр'ерам. Маці — барані Бог — праўды нікому не аказвала, a прыдумала вельмі верагодную байку: купіла з „трафейнага” дабра. Тым больш што шафа з надпісам на дзверцах „Emil Bartel. Mübel” на самой справе была прыдбаная такім чынам.

Вольга Станіславаўна засталася здаволеная — фантастычны выпадак, нешта з былога вярнулася. Хай сабе не котлішча, але нейкаке гняздзечка ёсць.

...Прыехаўшы на Беларусь напрыканцы вайны, у свой горад яны трапілі не адразу, a вярнуўшыся, з паўгода жылі ў судзе, дакладней — у юрыдычнай канторы маці. У вялікім пакоі быў пісьмовы стол i некалькі зэдлікаў — матчын „кабінет”. Занавесаю з паркалю была аддзелена „кватэра”: два ложкі i стос валізак пад покрыўкай — тут табе i стол, i камода, i шафа. Урокі Дана рабіла або на стоўчыку, паставіўшы да яго маленькі нізенькі ставец, або на „камодзе” . Сталаваліся зазвычай на матчынам рабочым стале, палуднавалі — што над сігнал трывогі. Крыху зеванулі — i кліенты пачыналі барабахаць у дзверы.

Увогуле суд месціўся ў катэджы, дзе да вайны, да 39-га, „за польскім часам”, жыў адзін з тутэйшых адвакатаў. Ix было ці не дванаццаць. Горад меўся цэнтрам ваяводства, і, дарэчы, амаль усе лепшыя дамы належалі адвакатам i натарыусам. За лапік зямлі тым часам судзіліся ледзь не ўсё жыццё.

Цяпер у судзе на першым паверсе быў доўгі калідор, дзе тоўпіліся людзі, налева — канцылярыя маці, направа — зала пасяджэнняў, вялізны доўгі пакой, перароблены з ранейшых двух. За ім маленькі пакойчык, у якім Дана ніколі не была, менавіта туды „суд накіроўваўся дзеля нарады”, як абвяшчаў суддзя. Там выносілі прысуды. Маці заставалася ў зале. „Выступленні бакоў” адбываліся тут. Маці была адным з „бакоў”.

Напрасткі па калідоры быў пакой сакратарак i справаводаў — прыёмная, а па абодва бакі прыёмнай — кабінеты суддзяў, першага i другога ўчасткаў. У адзін з гэтых кабінетаў Дана ўвайшла ўпершыню толькі праз шмат гадоў — падзякаваць суддзі, што прыехаў на пахаванне маці. А тады — тады для яе надзвычай прыцягальны быў прыёмны пакой: аграмадныя шкляныя дзверы вялі наўпроста ў сад. Ці то пад час вайны разабралі веранду, ці то не паспелі пабудаваць. Гэта былі не вокны-эркеры, a менавіта дзверы, шырачэзныя, з дзвюма дзверцамі i акном пасярэдзіне. Мелася ў доме яшчэ былая кухня з печчу, на старасвецкі лад прасторная кухня. Прыстасаваць яе, дарэчы, да казённай карысці было цяжка. Усюды толькі дзверы — i адно вузкае акно на пакой метраў трыццаць пяць: мабыць, пан адвакат i пані адвакатова лічылі, што кухарыць можна i ў прыцемках. Дык функцыянальнага прызначэння кухня не займела i засталася, так бы мовіць, дадаткавым калідорам, побач з якім быў маленькі пакойчык, што ўвесь час мяняў сваё прызначэнне, як i два пакоі мансарды.

Пракуратура месцілася асобна ў двухпавярховым будынку. Стаўленне да гэтых служак закону сярод судоўцаў было насцярожаным, a тыя, падобна, лічылі менавіта сябе асноўнымі носьбітамі ісціны i ўлюбёнцамі Феміды: карычневы мундзір, блішчастыя гузікі i недаверлівы позірк. Пракурор з гучным прозвішчам Трубецкі ставіўся з сумнівам нават да самой прафесіі Данчынай маці. „Вось ты, Вольга Станіславаўна, — цадзіў ён, ты абараняла солтысаў, старастаў, розных фашыстоўцаў. Гэта таму, што не член партыі. Не разумееш, што абараняць варожы элемент — гэт-та...” Ён шматзначна падымаў палец.

У маці ўзлятала брыво, яна моўчкі адкрывала карабок „Казбека”. Ведала, што людзей з НКУСа i пракуратуры лепш слухаць моўчкі.

Трубецкі неяк увесь час стаяў на шляху Вольгі Станіславаўны. I нават калі ёй далі пуцёўку ў Кіславодск, ухапіў сабе, хаця ўрачы забаранялі — толькі што пасля інфаркту. Ён так i не паглядзеў на той Кіславодск: памёр пад час палёту...

Усё гэта толькі фіксавалася ў памяці Даны, сам Трубецкі быў чалавек нецікавы. A маці сябравала i з гэтымі людзьмі ў мундзірах. Былі ў яе сяброўкі.

Цікавы для Даны быў судовы сад. Зімовы — калі Азарэвічы толькі прыехалі, белы цалік. Судовым не было часу на шпацыры, іншыя не насмельваліся шыбаваць без дай прычыны па садзе гэтай установы. Аснежаныя прысадзістыя яблыні, зусім замеценыя кусты парэчак. A ўвесну сад рабіўся празрыста-ружовы, светлавата-зялёны, i судовыя сакратаркі, Ядзя i Марыля, хадзілі садам пад час перапынкаў у працэсе. Астатнія чамусьці дымілі цыгарэтамі па сваіх пакоях — баяліся збыцца гонару, ці што? Быў адзіны выпадак-выключэнне, але гэта было пазней...

Да лета Азарэвічы з'ехалі з судовай „кватэры”. Аднак сад надоўга застаўся ледзь не прыватнай уласнасцю Даны — у судовых былі свае садэ, як казалі ў ix краі, ці службоўцам было не да збору садавіны: кірмаш побач, танны, багаты. Адным словам, парэчкі i маліны з куста ела Дана колькі хацела. A парэчкі былі i белыя, i чырвоныя, i чорныя. Выбірала Дана белыя, пераспелыя, нават крыху падвялыя, салодка-кіславатыя. Яблыкі раслі тут нейкага зімовага гатунку, летам былі, што камень, Дана не вельмі давала ім рады. Удома хапала наліву i малінаўкі, штрыфелю i грабштэйну, a ўзімку — папяровак.

Так засталося ў Даны ўяўленне пра суд як пра нешта хатняе, звычайнае i — чужое. Хатняе — не так ад таго, што яны там жылі, як ад самога будынка — утульнага катэджа, на самавітае i прыватнае жыццё. Чужое... Таму што Дана ніколі не дабрала да стадыі зацікаўленасці тым, што адбывалася ў будынку. Закон — у гэтым слове было для яе нешта далёкае i жорсткае. Суд. Прысуд. Дана ўяўляла пакаранне толькі справядлівым, але тое, што пачынаюць дзейнічаць катэгорыі свету пагрозлівага i таямніча-варожага, выдавала бояззю: кодэкс, прэзумпцыя невінаватасці, падсудны... Некага забілі, некага ашукалі, нехта рабаваў, нехта латраваў... Яна інстынктыўна адстранялася ад гэтага. Ніводнага разу не ўвайшла падчас працэсу ў залу суда... I не ведала, што гэта было — суцэльны эгацэнтрызм ці натуральнае стаўленне натуральнай істоты? Пазней, калі Дана ўжо толькі наязджала ў свой горад, дык не любіла прыходзіць у суд яшчэ i таму, што павінна была ўвасабляць палепшаны, квінтэзіраваны, матчын стандарт. Гарнітур, паліто, капялюш, пальчаткі — усё павінна было быць у лепшых традыцыях сям'і Азарэвічаў. „Ты памятаеш Чэхава?” І ў тэатр, i на візіт, i на службу i ўдома каля печы — трэба апранацца адпаведна — i ніякіх капотаў наросхрыст або пакамечаных спадніц. Ці аксамітавых сукенак на кірмаш — так меліся фарсіць жонкі вайскоўцаў. Праўда, памылак сваіх папярэдніц 39-га года яны не паўтаралі: тыя шыкавалі ў начных кашулях па горадзе, лічачы ix за святочныя строі. Дасюль на гэны конт хадзілі здзеклівыя анекдоты.

Дана разумела маці. Але прыязджала яна пад час адпачынку, каб мець нейкі пярэдых, i эстэтычныя атурны даставалі ёй дух. Потым яны паразумеліся — візіт перад ад'ездам. Свой час ягадзе, свой час баравіку. А да таго Дана хадзіла па хаце i ў парку i на замку ў вузкіх нагавіцах i нейкіх блузах i свэдрах — кампрамісны варыянт: i ёй зручна, i маці не супраць.

На вакацыях i пад час адпачынку Дана прыглядалася да здымка, што быў навідавоку: бацька ў цывільным гарнітуры стаяў, абапершыся на стаяк з кветкамі; бацька ў вайсковым убранні разам з маці, а Дана стаіць паміж імі; бацька глядзіць з-пад палёў капелюша — загадкавы, таямнічы, знаёмы i незнаёмы, як герой фільма. Маці не вельмі ахвотна гаварыла пра яго, вобраза ідэальнага бацькі i героя збройнай справы не рабіла, але нічога кепскага таксама не згадвала. Дана магла выдумляць сама...

Свае ж уласныя карані маці хавала i ганарылася імі. Маці Вольгі Станіславаўны памёрла, калі ёй было восем год, а бацька, дзед Даны... О дзед! Дзед прыехаў сюды разам з імі. Ці хутчэй — яны прыехалі разам з дзедам. Называлася гэта — спецыялістаў накіроўваюць на вызваленую тэрыторыю. Спецыялістам была маці. Здаецца, яе не вельмі каб хацелі сюды выпраўляць: шосты пункт анкеты не адпавядаў высокім запатрабаванням. Там стаяла б/п, беспартыйная. Не зусім той спецыяліст. „Недаспецыялізаваны спецыяліст”, — пасміхаўся дзед. Дзед быў не проста беспартыйны. Горш — некалі сасланы. Пра тое не гаварылі нікому.

Сілуэты i постаці

Да свайго горада, да Беларусі была доўгая дарога. Праз Сібір. Праз багаты горад Растоў. Праз станцыю з язычніцкай назвай Варажба. Ехалі таварнякамі. Нават i на платформах. Галоўнае ўражанне ў Растове — вялікі шыкоўны кірмаш. Сорак чацверты год, яшчэ ідзе вайна, яшчэ карткі на харч i талоны на адзетак. А тут што табе абрус самабраны. Белыя булкі, пернікі, рыба, сыры, ікра. Яблыкі, ігрушы, слівы — ix Дана бачыла ў свае шэсць год упершыню, як i ікру. Увогуле столькі наедку бачыла ўпершыню. Колькі гэта ўсё каштуе, нават не мела значэння. Аказвецца, магло быць гэтулькі харчу.

Прыпыніліся ж у Растове з-за Данчынай хваробы. Жнівень, спёка, a ў яе ангіна.

У Варажбе чакалі цягніка. Вакзала не было. Туліліся каля нейкай разбуранай хаты. Трагедыі руінаў Дана яшчэ не ўсведамляла, успрымалася толькі казачна-райскае: жыццё наўпрост пад жнівеньскімі зорамі, у садзе, поўным белага наліву i спелых вішняў. У Растове ёй купілі адзін яблык, а тут можна было раскашавацца, што ў раю. Зоры былі яркія i здаваліся добрымі i цёплымі. Здавалася яшчэ, што маюць яны нейкую патаемную сувязь з пладамі саду. Плады віселі на галінах i ўжо гатовыя былі асыпацца — месяцова светлыя яблыкі i загадкава цёмныя вішні.

A ў дарозе дзед распавядаў пра ix родны край. Якія там людзі. Як увесну ўсё цвіце, a ўлетку спее садавіна i гародніна. Зімой там няма лютых маразоў, летам — спёкі, a восень — улашчаная Богам, залатая, багатая.

...У свой горад яны прыехалі ўжо зазімкам, надвячоркам. Святла ў хатах яшчэ не палілі, дамы стаялі цёмныя, пагоркі — пад снегам, i Дане падалося: едуць нейкім тунэлем. Па-за часам. Па-за падзеямі. Недзе існаваў іншы свет, карыстаў плён перамогі, ачомваўся ад паражэння, прыкідваў набыткі ад нейтралітэту i адкрыцця Другога фронту. Вёў рахунак ахвяр, страт, болю. Недзе грымелі маршы перамогі i гралі мірныя вальсы. Недзе. Тут былі толькі гурбы снегу — i цішыня.

А да свайго горада быў яшчэ адзін — Вілейка. Казалі — Старая Вілейка. Бо недзе існавала i Новая.

У Вілейку прыехалі зусім уначы. На хаду з платформы раскідалі рэчы, праз увесь перон. На хаду — замаруджаным, павольным — дзед скокнуў на землю i прыняў на рукі Дану. Дзед быў зусім сівы, але спрытны, хударлявы, высокі. I вочы невыцвілым блакітам пазіралі на ўсіх халаднавата i снакойна.

Да дзедавага сябра яны i рушылі ў Вілейцы. Матчына накіраванне было ў Маладзечна, i яна цалюткі год ездзіла кожнага дня туды i назад. Затое для Даны гэта быў год казкі маленства. Дзедавы сябар быў каморнікам i жыў ва ўтульным старасвецкім доме. Вялізная кухня, гасцёўня з узорыстай кафлянкай, паўпусты дзіцячы пакой, спальня гаспадароў i пакойчык, дзе сталі жыць Азарэвічы. Ix вокны выходзілі на вуліцу, у гародчык з бэзам, a ўсе астатнія вокны ў доме глядзелі на сад. Ён быў такі ж, як пазней судовы: пасярэдзіне — агарод, у судзе здзірванелы, a паабапал, паўз плот, прысады, альтанка з блакітнаватых хвоек i лаўка з акуратным столікам. Вербы, ліпы, бэз i півоніі. А двор паміж хатай i свірнам — зялёны-зялёны. Газон — гэта слова Дана тады пачула ўпершыню.

Электрычнае святло было толькі зрэдзьчасу, i ўвечары ўсе збіраліся спачтку ў кухні, а потым — у гасцёўні. Ca столі побач з жырандоляй звісала на ланцужках парцэляновая 10-лінейная лямпа. Дана з малодшай дачкой каморніка Светай разглядвалі малюнкі ў кніжках, слухалі, што ім чытаў дзед. Вера Аляксандраўна, гаспадыня, нешта шыла, цыравала або чытала. Яе муж, Андрэй Мікалаевіч, або чытаў нешта сабе, або гуляў з дзедам у шахматы. А найчасцей яны шлі з дзедам з хаты i вялі нейкія свае размовы. I не любілі, калі ix слухалі. Маці часцей за ўсё прыязджала позна ўвечары з Маладзечна, перакусвала i клалася спаць. Яна была заўсёды стомленая, тоненечкая, як свечка.

Там упершыню Дана па-сапраўднаму адчула свята. Каляды, Новы год, Вялікдзень. На Каляды былі цукеркі з амерыканскіх падарункаў, пячэнне, a галоўнае — яліна, з сапраўднымі свечкамi. A тыя цукеркі доўга віселі на ёлцы ў прыгожых абгортках — разам з цацкамі, i дзяўчаткі паглядалі на ix зусім не як па сапраўднае рэчыва. Затое калі напярэдадні свята ў кухні пачынала разгортвацца дзейства, тут яны, нягледзячы на пост, не тое каб ласаваліся ад душы, але добра ўваходзілі ў смак — пост доўжыўся круглы год. А тут нешта тэрмінова прадаваласся, нешта выменьвалася, з-за нейкага заробку маці сядзела ночы ў працэсе — i вынікам быў падсмажаны парсючок — хоць не спi ўжо да канца Адвэнту, i ахвяра Веры Аляксандраўны — усмажанае кураня. Толькі пазней Дана заўважыла, што знікла, як не было, матчына сукня колеру „фрэз”, i дзедавы фрэнч, i яшчэ нешта. Але ж на свята цуды не мелі канца. Ці не самым вялікім цудам былі пірожныя „безэ” залацістага колеру, не, яны былі колеру дзіцячай мары ўзору 1945 года. Потым, калі прысмакі можна было набыць любым днём, крамныя, бела-ружовыя „безэ” здаваліся Дане ненатуральнымі, нібыта толькі падробка пад тыя, сапраўдныя „безэ” Веры Аляксандраўны.

Да святу дзед навучыў дзяўчатак „паланэзу”, вершам... «Падаюць сняжынкі, дыямснты-росы...», «Мой родны кут, як ты мне мілы...”. Вера Аляксандраўна рыхтавала Святлане блакітную сукенку. Дана цвёрда трымала сябе — у яе ёсць адзетак: камбініраваная з сінім сукня, на ўсе выпадкі жыцця. Дана не мела моды на зайздрасць: ёсць дык ёсць, няма дык няма. Енчыць не будзе, выпрошваць — тым больш. Але паводле калядных канонаў напярэдадні свята з'явілася чараўніца. „Таксама адвакатэса”, — мовіла пра яе Вера Аляксандраўна. На вачах у аслупяненых сведкаў яна раструшчыла сваю сукенку i сфастрыгавала Дане святочны ўбор: чырвонае з белым крэпдэшынавае плацце i аграмадныя белыя банты. Усе цуды не запозніліся, як гэта здаралася пазней у яе жыцці, усё было ў пару. „Канцэрт” прайшоў над нечуваныя воплескі прысутных.

А самае прыемнае было, мабыць, пазней. Дарослыя вярнуліся да сваіх спраў, a ў Святланы з Данай доўжыліся Каляды: ялінка, рознакалёрныя свечкі, амерыканскія дарункі — да цукерак далучыліся яшчэ дзве шакаладкі i два пачкі пячэння. І прыгожая кніжка з малюнкамі на польскай мове — адна на дваіх. З прозвішчам аўтара, што гучала таямніча i надзвычай прыгожа: Шарль П'еро.

Летам, калі Азарэвічы наважыліся ад'язджаць, панаехалі, так бы мовіць, былыя насельнікі дзіцячага пакоя. Двое сыноў i дачка Таццяна. Выправіліся вучыцца яны якраз перад тым, як Азарэвічы прыехалі ў Вілейку. Дзед спісваўся, як ён гаварыў, са спадаром Андрэем. Тэлеграфаваў. Атрымаў згоду на прыезд.

„Якое паветра”, — глыбока ўдыхаючы, паўтаралі адно за адным маладыя гаспадары. Яны выпроствалі рукі, удыхалі доўга-доўга, нібыта пілі прастору. На тую пару Дана не ўяўляла задухі вялікага горада i не магла зразумець: паветра i паветра, пpa што тут весці гаворку. Aлe новыя дарослыя ёй падабаліся. Асабліва Таццяна — высокая, ясная, з русай касой вакол галавы. Ці надавала яна ўвагі сяброўцы сястры? Дана на тое i не зважала, не бегала за Таней, не шукала яе сімпатый, не назаляла — Дане было проста прыемна адчуванне блізкасці гэтай красуні, падабалася бачыць яе, ведаць, што яна недзе тут, непадалёк. Не шукаючы сустрэч, не разлічваючы на нейкія стасункі, Гэта засталося на ўсё жыццё — ніколі не шукаць знаёмства, калі нехта падабаецца. Калі здараецца сустрэча i сімпатыя самі сабой — выдатна, не — значыцца, так i павінна быць. Дана не ведала, што гэта — фаталізм ці то лянотнасць i інерцыя натуры. Але плішчом у сябры не лезла. I не заўсёды любіла, калі ёй навязвалі сваю таварыскасць.

Тым часам перад самым ад'ездам Азарэвічам далі на нейкі час службовую кватэру. Маці па-ранейшаму ездзіла ў Маладзечна, ад'язджаў, каб даведацца, што там, на радзіме, дзед. Дану вырашалі аддаць у садок. Гэта было відавочным гвалтам яе свабоды, на розум Даны. I дзяўчынка вырашала пытанне проста: пералазіла цераз плот садка i прыходзіла дамоў. Але там з'явілася Ніна. Каб весці гаспадарку i пільнаваць Дану. Ніне было гадоў васемнаццаць, была яна з вёскі, з „паненкай” вырашыла ладаваць адносіны выключна з пазіцыі моцы, найперш фізічнай. Першы дзень гаспадарання Ніны быў азначаны поўнай хатай дыму. Ніна смажыла бульбу на голай патэльні — удома ў яе зроду ніхто бульбу не смажыў. варылі, пяклі ў печы. „Гэтага панскага заводу ў нас не было”, — пачала яна i асеклася. Хацелася застацца ў горадзе — дык што яна, не засвоіць тую навуку? Другой падзеяй першага дня гаспадарання Ніны было высвятленне адносін з Данай. Ніна спавядала i ведала адну навуку выхавання, на яе погляд, бясспрэчную — добрую поўху. Дана была прызвычаена да падвышэння тону i натацый. Таму, атрымаўшы аплявуху, Дана, сцяўшы зубы, кінулася абараняць свой гонар. Дужая дзеўка Ніна, пра яе суседзі гаварылі: „Хоць у воз запрагай”, адкінула Дану, што шчанюка, i абаронца свайго гонару бразнулася патыліцай аб драўляную канапку. I — страціла прытомнасць. Менавіта ў той момант, як маці з'явілася ў хаце. Ніне было моўлена, каб яна ніколі пальцам не кранула дзяўчо. Усе высвятленні адносін толькі праз дзеда або Вольгу Станіславаўну. Дане было загадана слухацца Ніны.

Дана як магла потым пазбягала Ніны. А тая, меўшы вялікую хэнць шчыкнуць па носе або адхвастаць ганарлівую „паненку”, даводзіла ёй вусныя прысуды: квёлая, гнілая, тоўстая. Першыя два азначэнні з поваду таго, што Дана часта хварэла на ангіну. Апошняе — у параўнанні з бледнымі i худымі, што чарацінкі, пасляваеннымі адналеткмі — мала хто еў сытна — дагледжаная, з тварам ружова-вяршковага колеру Дана не адпавядала агульным „стандартам”. Маці звяла добрую частку свайго гардэробу i ездзіла па камандзіроўках, але „дзіця” было сытае. Калі Ніне зусім ужо карцела дапячы Дане, яна пачынала выводзіць рэчытатывам: „Паненэчка мала, рана дысей устала...” Што падкрэслівала эксплуататарскі сэнс Данчынай істоты i перавагу сялянства Ніны.

Дана вяла, так бы мовіць, лінію грамадзянскага непаслушэнства. Ніна, калі не было дарослых, мелася ўчыняць хатні дыктат. Дана касавурылася i вяла сваё. Тым часам Дана пайшла ў школу, на другую змену, i Ніна мела абавязак сустракаць яе. Дана вынаходліва шукала маршруты, вядомыя толькі ёй адной, i шыбавала дамоў з сяброўкамі. Злацешылася Ніна, калі Дана заліла сваё белае цыгейкавае футра чарніламі. „Во, глядзіце, нягодніца! Пястунка матчына!”. Дана не апраўдвалася. Што зробіш, даводзіла сваё блазнюкам-хлопцам, што дражнілі яе. Дана выліла ім на галаву ўсю сваю „непралівайку” — былі такія чарніліцы. Пацярпела i сама, але ж дражнілкі скончыліся. Ніхто нікому не жаліўся: закон гэты правілі ўсе.

Урэшце яны з Нінай сталі суіснаваць, прымірыўшыся з непазбежнасцю прысутнасці адна адной. Калі Дана перайшла ў восьмы клас, Ніна з'ехала ў горад Калінінград, былы Кёнігсберг. Пабрала там, ці на шчасце, ці на няшчасце, шлюб з равеснікам Даны — дагаджала яму, як магла. А Дана з маці ездзілі аднойчы ў той горад да яе ў госці. Як Дана перайшла ў дзесяты клас. Калі Дана стала дарослай, да яе неадноечы прыязджала Ніна з мужам — на правах пяшчотнай выхавацелькі i клапатлівай гаспадыні. Дана зла на яе не трымала, але i злагады таксама не было. Можа, таму, што пасля Ніны з'явілася Зося, вясёлая, гаваркая. Смажыла смачныя катлеты, цыравала ўсё, што было ў хаце, лічыла кожнага паўрублёвіка. I — галоўнае — любіла Дану. Не гаварыла пра тое, але Дана заўсёды гэта адчувала. I дзяўчынай, i дарослай. Спрабавала быць уважлівай, хаця не заўсёды ўдавалася: марнасць марнасцяў, жыццёвая мітусня...

Тым часам дзед з'язджаў — i надоўга — у ix горад. Некага шукаў i не знаходзіў. Некага знаходзіў i, падобна, радасці ад таго вялікай не меў. Маці таксама амаль што не бывала дома. Летам збіраліся пераязджаць. Спачатку ў Баранавічы. Ніна таксама кіравалася з імі.

У Баранавічах яны жылі — ці не месяц — у старшыні калегіі адвакатаў. I ягоная жонка ўсё нагадвала: „Вось забяру Дану, i мы з'едзем да Ракасоўскага”. Дана мела тую пагрозу за сур'ёз i мысліла: Ракасоўскі — няблага, бацькі ў яе усё роўна няма, а той — маршал i з выгляду прыгожы: у кінахроніцы паказвалі. Да таго ж асоба надзвычай папулярная — хто яго не ведаў на тую пару на Беларусі! — чаму б i не. Але ж маці відавочна была ёй больш даспадобы, як гэта гаваркая кабетка. Maцi густоўна апранута, маці — адвакат, а не хатняя гаспадыня, маці ўсе паважаюць, лічаць, што практыкуе яна вельмі ўдала. Да сораму свайго, да высновы, усведамлення, што яна, маці Даны, Вольга Станіславаўна Азарэвіч — для яе адзіная ў свеце, Дана прыйшла пазней.

Ну, але старшынёва жонка да Ракасоўскага не спяшалася, a неўзабаве Азарэвічы з'ехалі на іншую кватэру. З той прыватнай кватэры доўга помнілася акно з выстаўленай шыбай i без фіранак. Там ix абрабавалі. Знеслі ўсё — нават мытую бялізну, i шторы, што чакалі пpaca i былі акуратна складзены на стуле. Засталіся Азарэвічы — як стаялі. Дзякаваць Богу, быў лістапад, i снежны, то ўсе было у зімовых паліто.

Да таго ж яшчэ з Вілейкі маці Даны ездзіла — чамусьці ў Гомель — па багаж. I папрасіла нейкіх сімпатычных самавітых людзей, мужа i жонку, пасцерагчы хвіліну яе валізкі. Калі Вольга Станіславаўна вярнулася, тых дабрадзеяў як чорт накрыў. Разам з куфрам, дзе было багацце Азарэвічаў: Бібліі, кнігі, альбомы ca здымкамі, дакументы ix сям'і, розная драбяза, пра якую гавораць: дарагая, як памяць. Зніклі i дзве валізкі з кнігамі. Усё гэта было цяжэннае — i наўрад ці спатрэбілася тым. А дзед i маці ўчарнелі ад тых страт. Дзед маўчаў, Вольга Станіславаўна ведала сваю правіну — сапраўды, толькі яна магла ў сорак чацвёртым (!) ваенным годзе займець вялікі давер да незнаёмых людзей.

A ў Даны з тых падзей пэўная старожкасць засталася на ўсё жыццё.

I калі ў хаце з вокнаў здымалі фіранкі, парадкуючы хату перад святамі, вокны, як запаляць святло, зеўралі адкрытай цемрай, Дана заўсёды адчувала няўтульнась i трывогу. I прысутнасць злодзеяў у свеце.

Яшчэ горш за злодзеяў помнілася клятая табліца множання. Яе вучылі якраз тады, як жылі на той кватэры. Большага пакарання, як вучыць табліцу, не было. Потым засвоілася неяк сама. Але са школьнай навукі, што давалася лёгка i неўпрыкмет, найвышэйшай пакутай выдавала табліца.

У Баранавічах, здавалася, усё было супраць ix. Нават у дзень нараджэння Даны. Менавіта тады Ніна кляла яе: „Гэта ж не дзеўка, а чорт з макам. Квелая-квелая, а тут зямля гарыць пад нагамі!” Прынамсі, прычына для гневу была: новая блакітная маркізетавая сукенка да прыходу дарослых мала што пераўтварылася ў нешта невыразна шэрае i выразна бруднае, дык шматок ад яе застаўся — навекі — на баранавіцкім плоце. Да прыходу Ніны (яна выкіравалася на кірмаш) Дана, пабіўшыся аб заклад, з гонарам асвойтала вішню i чарэшню i, уздзябурыўшыся на плот, падбіралася да клёна. Пачуўшы лямант Ніны, тарганулася, і... высветлілася, што маркізет не самая трывалая матэрыя. Ну, праўда, заклад у сына гаспадароў i яго сябрукоў — яны перайшлі ажно ў чацвёрты клас — выйграла Дана. Хто гэта выдумаў — што дзяўчаты не ўмеюць лазіць па дрэвах? Хто? У ix дурны футбол i ў вайну яна гуляць, пэўна, не будзе, ажно тут — трымайцеся, жаўнеры! (Хлопцы ўсё меліся падкрэсліць, што яны — будучыя ваяры) У Даны свае меркаванні ёсць — але ўсё тое вялікая таямніца: яна яшчэ стане — не кім-небудзь, капітанам дальняга плавання! У свае сем год — не, ужо восем! — яна не мела ў тым сумніву.

...Пазней Дана неаднойчы была ў Баранавічах i неяк не выпадала трапіць у Вілейку. Так і засталася Вілейка горадам, у якім ёсць утульная гасцінная хата. Дзе святкуюць Каляды. Дзе цудоўнае паветра. Дзе бываюць розныя прыемныя выпадкі. А Баранавічы ляглі на памяць як горад перасадак, пераездаў, непрыемнасцяў... Для некага таксама, мабыць, засталіся горадам дзіцячай мары...

Але тое ўсё было пралогам, інтэрлюдыяй. Галоўнае — было ў ix горадзе. Дзе было незалежнае жыццё душы. Замак. Касцёл. Ваколіцы. Сябры. Настаўнікі. Суседзі. Людзі яе жыцця.

Непахіснасць рэальнасці

Напачатку, калі весці гаворку пра суседзяў, — Луіза Генрыхаўна.

Луіза Генрыхаўна была акуратая, абруселая, абеларушаная, украінізіраваная немка. Вырасла яна на Украіне, потым жыла ў Расіі, замуж пайшла за беларуса. Дзеля зручнасці яе ўсе, акрамя маці Даны, называлі Лізаветай Андрэеўнай, i яна не крыўдавала. Луіза Генрыхаўна была ўдава i чакала са службы сына. Рабіла ў краме. У аддзеле галантарэі i парфумы. Усё жыццё, прыйшоўшы купіць духоў ці мыла, Дана згадвала Луізу Генрыхаўну.

Луіза Генрыхаўна не стаяла, скасавурыўшыся, за прылаўкам, нібыта яе сюды накіравалі за нейкі грэх ці правіну. I не глядзела на пакупнікоў як уладарыня на сваіх васалаў, што прыцёгліся немаведама чаго на яе светлыя вочы. Не мелася трымаць усіх з таго боку прылаўка за злодзеяў. Луіза Генрыхаўна — у чорным бліскучым халаце з бездакорна белым карункавым каўнерам — увасабляла сабою ветлівасць, прыязнасць, добразычлівасць. Спакой. Яна была напагатове. Не: „Чего изволите?” Але — „чаго зажадаеце?” Па тым часе ў яе заўсёды былі духі „Магнолія” i „Камелія” — ix любіла маці Даны. Заўсёды была i „Чырвоная Масква” — Луіза Генрыхаўна сведчыла, што жонкі вайскоўцаў аддаюць перавагу толькі гэтай парфуме. Акрамя Кацярыны Пятроўны. Тая любіць „Белы бэз”. Кацярына Пятроўна была знакамітасцю лакалёвай. Жонка кампалка, яна сама рулявала адзінай у ix горадзе „Пабедай”, пад час вайны была на фронце. Яе звалі Капітаншай, хаця, здаецца, у мужа быў вышэйшы чын. Можа, сама мела капітанскія пагоны? Ну, a ў ix горадзе чыста жаночы чын у яе быў не меншы за генеральскі. Кожным выпадкам, жонкі мужчын вайсковых i цывільных гатовыя былі зашчаміць зрок сваім шаноўным палавінам, калi Кацярына пераможна бліскала нязбытным блакітам вачэй перад кінасеансам у РДК, дзе збіраўся „ўвесь горад”. I ці не менш мясцовыя жонкі, шчаслівыя „ўладарніцы” мужоў на той небагаты на маладых мужчын пасляваенны час, баяліся новай следчай — Норы. Высокай, як выструненай, з такой жа пераможна залацістай хваляй валасоў, як у Кацярыны Пятроўны, заўсёды — у скураным паліто i ў кіцелі. Кацярына ззяла не стомленымі аніякімі заняткамі вачамі i свежым тварам (яна нідзе не рабіла), шыкоўнымі трафейнымі футрамі, сукенкамі а lа Марыка Рок i была падобная на „дзяўчыну мары”.

Кацярына Пятроўна больш падабалася Луізе Генрыхаўне — можа, таму, што Нора не купляла ў яе духоў? Можа, таму, што ваенны статус капітаншы быў у мінулым, а суровая Нора ўвасабляла сабой сённяшняе рэальнае становішча. Луіза Генрыхаўна неяк прамовіла — каб выбіраць, то яна не вельмі б ірвалася мець суседкай каго з двухпавярховага пракурорскага будынка. А найлепшай рэкамендацыяй у вуснах Луізы Генрыхаўны былі словы: „Гэта ж мой сталы кліент”. I Луіза Генрыхаўна здабывала, прасіла па базе ружовую пудру, пудру „рашэль”, модныя рыдыкюлі, нейкія карункі, сутажы, гузікі, духмянае мыла — каб збыцца прэйскурантнай нэндзы пасляваенных гадоў. Шаснаццатая крама, дзе рабіла Луіза Генрыхаўна, месцілася ў былых гандлёвых радах з традыцыйнай каланадай. Адразу як увойдзеш — аддзел Луізы Генрыхаўны. Нібыта даніна традыцыі i добраму густу.

У выхадны свой дзень Луіза Генрыхаўна смажыла вялізныя смакотныя катлеты, варыла кісель i ўвечары ішла ў кіно. На „Вялікі вальс”, „Серэнаду Сонечнай Даліны”, „Петэра”. Яна любіла трафейныя фільмы: там былі прыгожыя жанчыны i шчаслівы канец. Ніхто, між іншым, не зважаў, здаецца, на тое, што гэтая кабета належала да пераможанай нацыі: дзіва, калі згадаць лёс яе супляменнікаў у Саюзе.

Прыйшоўшы з кіно, Луіза Генрыхаўна ўсплёсківала рукамі: „Ах, Франчэска Галь!”, „Ах, Дзіна Дурбін!”, „Ах, Марыка Рок!” I рашуча падводзіла рысу: „Ажно да Веры Халоднай ім далёка!” „О-о-о!” Луізы Генрыхаўны была шматзначным i важкім. Запярэчыць ніхто не мог. Веру Халоднуто ніхто не бачыў.

Тымчасам Дана ўжо ведала таямніцу — хаця гэта былі тыя веды, што нічога, акрамя расчаравання, не даюць. Гадоў да васьмі Дана лічыла, што для кіно нехта ходзіць, глядзіць i здымае, занатоўвае на стужку. І было крыху ніякавата — а раптам i яе нехта здымае? Потым яна даведалася, што ёсць акцёры, рэжысёры, аператары, процьма розных дюзей, якія здымаюць фільмы, што ёсць спецыяльныя кінастудыі, — i ўздыхнула з палёгкай i расчараваннем.

Да таго ж, мабыць, больш за кіно Дана любіла кнігі.

Луіза Генрыхаўна таксама любіла чытаць. Да раманаў ахвоты не мела. Затое была ў яе незвычайная цікавасць да кніг пра падарожжы i мемуары. Незацярушаная памяць Даны трымала ўсе прозвішчы i геаграфічныя назвы да вялікага захаплення Луізы Генрыхаўны. Тая неаспрэчна ўсім абвяшчала: „Хадзячая энцыклапедыя”. На ix кухні гэта гучала куды больш прывабна за Нінчына: „Рукі як граблі”. I Дана была ўдзячная Луізе Генрыхаўне за падтрыманае саліднай асобай яе рэнамэ.

Зорны час Луізы Генрыхаўны надыходзіў, калі набліжаліся святы i — асабліва дні нараджэння. Ну, перад святамі ўсё ў непараўнана значных масштабах штогодна паўтарала дом каморніка ў Вілейцы. Толькі тут былі нейкія кілбаскі па-венску, струдзелі, бужаніна. Час быў ужо больш багаты. І маці рабіла горы хрустоў, булкі, булачкі, пірагі, рулеты, гуся з яблыкамі, парасят з грэчневай кашай. Абавязковымі былі паляндвіцы i кумпякі ад Буячыхі i Ківачыхі — лепш за ix у горадзе не вэндзіў ніхто. У святочны дзень збіраліся ў вялікім пакоі Азарэвічаў. На Каляды аб'ядноўваў Новы Год. Увесну — Першае Мая. Святкавалі i Кастрычнік. I Май. Таксама ca смакам.

Ну, a дні нараджэння i дні Анёла былі ў хаце падзеяй. Луіза Генрыхаўна падымала ўсіх на золку. Як прачнецца герой дня, кветкі павінны быць у вазах, падарункі раскладзены, вокны расчынены, — i ўсе павінны выструніцца каля дзвярэй, Hiбыта прычэкваючы выхаду каранаванай асобы. Асабліва ўрачыстым, святочным выдаваў дзень нараджэння маці. Toe здаралася на пачатку чэрвеня, i хата літаральна патанала ў кветках. Чаромха, бэз, півоніі: бела-ружовыя, ярка-ружовыя — „каменкі”. Кветкі ў ix хаце былі не толькі данінай звычаю — яны панавалі, задавалі тон жыццю, былі сімвалам — красы, прыязнасці. Мабыць, знакам мастацтва. Музеяў у ix горадзе не было, не было i карцін, калі не лічыць аматарскіх спроб доктара Мазурка, што жыў пад імі на першым паверсе. На яго кабінеце ў клініцы вісела назва „вуха-горла-нос”, усе паважна гаварылі пра яго: ларынголаг. Ён быў добрым спецыялістам, а да таго яшчэ мастаком i паляўнічым. Маляваў ён пейзажы i нацюрморты, кветкі ў вазах. Луіза Генрыхаўна i Данчына маці аддавалі перавагу кветкам жывым, а на зіму ставілі букеты з аўсяных сцяблоў i белых, празрыстых, як матылькі, лунарый. Вазы — гэта таксама быў не проста посуд для кветак, a нібыта ўздых па былым сеўрскім, гесэнскім фарфоры. Побач, у Бярозаўцы, быў шклозавод. I кватэра — i ў пакоях Азарэвічаў, і ў пакоі Луізы Генрыхаўны — была поўная вялікіх, меншых, малюпасенечкіх крышталёвых ваз. Для півоняў i гладыёлусаў, для хрызантэмаў i астраў, для канваліяў i пралескаў. Праўда, у Вольгі Станіславаўны была яшчэ ваза, у якую мелі гонар трапляць толькі бэз i чаромха, ну, i самыя высозныя півоніі i гладыёлусы. Ваза было аграмадная (туды месцілася вядро вады), з вузкаватым горлам. А на яе высокіх баках блакітам выдавала возера з прыгожа-карычневымі чаратамі, сярод якіх паважна шпацыравалі буслы.

Ваза стаяла на цяжкім дубовым стале i дадавала старасвецкай важкасці знойдзеным дзедавым дабротам. A Луіза Генрыхаўна ставілася да вазы i да мэблі Азарэвічаў з павагай старога антыквара, што знайшоў нечуваны рарытэт. Луза Генрыхаўна любіла рэчы трывалыя, самавітыя i надзейныя. Асабліва любіла дубовую шафу з бляшанай чорнай этыкеткай. Шафа была перакупленая ў маёра, што з'ехаў у Пухавічы, i надавала праўдзівасці легендзе пра астатнюю мэблю — хаця, на погляд Даны, сапраўдная гісторыя была куды цікавейшая. Але пра тое маці загадала аніколі ні словам не азвацца. Дана была паслухмяная дачка — a маці пэўна ведала: рамантычныя гісторыі не маюць вялікай пашаны ў тых людзей, што вызначалі i вызначаюць лёс многіх. Луіза ж Генрыхаўна нейкім генным чуццём, мабыць, адчувала сапраўднуто „нямецкасць” шафы i дабрала да яе сімпатыі.

Як i Вольга Станіславаўна, Луіза Геныхаўна любіла чысціню. I стромая лесвічка ў два пралёты з пераходам была, як i падлога ў хаце, заўсёды мала што вышараваная да яйкавай жаўцізны, але i засланая чысцюткімі ходнікамі, зробленымі нейкай вясковай майстрыхай з матузкоў розных тканін — яны былі светленькія, стракатыя, яркія.

Пазней, жывучы ў гарадскіх менскіх кватэрах з запляванымі лесвіцамі — чым далей да канца стагоддзя, тым больш, — Дана заўсёды згадвала ясную, як з просценькай казачкі, лесвічку: „У нейкім царстве, у нейкім гасударстве жылі-былі...”

Жылі-былі...

Луіза Генрыхаўна любіла рэчы як відавочнае ўяўленне непахіснасці рэальнасці. Любіла рэчывы. Прысмакі. Гародніну. Садавіну. Мяса. Яйкі. Кароннымі яе днямі былі яшчэ дні кірмашовыя. Аднак тут займелася не абы-якая суперніца — Ніна.

Плён зямлі

Кірмаш быў справай сур'ёзнай. Тут былі свае законы. У нядзелю — у кірмашовы дзень — усё ажно гуло ад вазоў на брукаванцы. A парсючкі вішчэлі так, як быццам ix тут, на возе, i смаляць. У хатах спяшаліся — на кірмаш. Кірмашовы гандаль — да гэтага ставіліся з павагай. Асноўны набытак быў адтуль, з кірмашу. Мяса, масла, яйкі, садавіна, гародніна — усё адтуль. Купіць добрае i танна — было справай гонару.

Луіза Генрыхаўна ў адзінаццаць гадзін павінна была быць у краме, i яны з Нінай выпраўляліся з дому гадзіне а сёмай. Чамусьці заўсёды цягнучы за сабою Дану. Ніна любіла хадзіць на кірмаш без гаспадыні. Калі ішла маці, людзі пазнавалі яе i скідалі якую капейчыну. Хто яго ведае, як жыццё абернецца, няпэўнае паваеннае жыццё. Куды ж кінешся? Да адвакага. Абаронца. Дарадчык. Дзе ж тут Ніна магла аказаць свой талент? Ну, a калі адна... Дана ў разлік не бралася, хіба што было перад кім пакрасавацца. Ну, а паглядзець было на што. Hiнa i Луіза Генрыхаўна разбягаліся ў розныя бакі ледзь не ад гары Міндоўга — кірмаш месціўся пад гарою. I кожная пачынала свой „спектакль?” гульню? экзамен на спрыт? Дана заставалася пры Ніне. Ніна ж... Трымайцеся, гаспадыні i гаспадары! Hiна перашчупае ўсіх курэй, пакаштуе ўсё масла, папераварочвае ўсё мяса. Спрачаецца за кожнага паўрублёвіка так, як быццам ад гэтага залежыць дабрабыт i лёс усіх яе сваякоў, нашчадкаў i знаёмых. Абабяжыць дзесяць разоў усе вазы, перастарэкаецца з усімі.

— Ой, бацюхны, дык вашаму пеўніку столькі ж год, як майму свёкру, — адчайна ледзь не драла пер'е няшчаснай птушцы Ніна.

Дане хацелася ўкінуць свае тры грошыкі наконт неіснуючага свёкра, але яна моўчкі падтрымлівала непадробны Нінчын гандлёвы імпэт.

A Ніна раскідвала на возе яблыкі.

— Даражэнькі, мне такіх смакаўных да прыгожых, як ваша жонка перад вяселлем!

Той даражэнькі i слова мовіць не паспяваў, як Ніна спрытна напакоўвала поўны кошык, адабраўшы самыя-самыя, адзін да аднаго.

— Го, яблычкі, хоць на Калядную яліну, — пасміхаўся паважна гаспадар.

— Ну, дзе вы бачылі, каб у жніўні ды такая цана? Дзе вы бачылі?

— I адкуль ты такая спраўная? — рагатаў дзядзька.

Яму відавочна падабалася весці гандаль з гэтай кабетай: ну, што за кірмаш, калі словам не перакінешся?

Ніна ўжо на хаду нешта вясёла крычала i неслася далей. Ухапіўшы ледзь не тузін куранят i сунуўшы Дане кошык з яблыкамі, яна вяла свой маналог: „Во акурат, крыху ix падгадую i ў смятане, з баравічкамі i з бульбай”. Дана ведала, што ў смятане з баравічкамі будзе гатаваць маці, але Ніне не пярэчыла, хай сабе галёкае. Яе фэст. Ды Ніна i не пачула б, ляцела, што ганчак за зайцамі. А было дзе раскашавацца — кірмаш быў ад гары Міндоўга, i да таго месца, дзе пазней нейкі час быў аэрапорт, лёталі „кукурузнікі”, сорак хвілін — i ў сталіцы. Як вецер, то быў „кукурузнічак” як трэнажор для касманаўтаў, a нічога: тутэйшы народ трымаўся, што тузін Гагарыных: самалёцік меў якраз дванаццаць месцаў.

Дык тым часам Ніна бегла да вазоў на ўзгорках, вярталася ў павільёны з мясам, борздзенька нахілялася, каб пакаштаваць масла, яшчэ патузаць куранят, ухапіць сыру — гаспадыні кідалі саломы на брукаванку i раскладалі тут свой тавар у кошыках: масла ў зялёным лісце капусты або ў палатнянай чысценькай анучыне, сыр, смятана ў слоіках. Яблыкы, ігрушы, слівы, вішні, чарэшні продалі ўсё больш з вазоў — прывозілі многа, парэчкі, агрэст, маліну, клубніцы таргавалі таксама не менш як кошыкамі. На тую пару ў ix ніхто не меў моды ні прадаваць, ні купляць шклянкамі — такой абразы гандлю ніхто б не знёс. Вялікія гарады былі далекавата, даехаць да ix горада было не проста — чыгункі не было, аўтобусы яшчэ доўга не засвойвалі мясцовую прастору, асабісты аўтамабіль быў немаведама якой раскошай. I мінчукі, якім здаралася трапляць у ix горад, глядзелі на мясцовы кірмаш як на філіял зямнога раю. А нехта i злосна кідаў: „Распанелі — заходнікі! Вось прыйдуць да вас калгасы”. Калгасы i сапраўды неўзабаве прыйшлі... Тыя кірмашы засталіся толькі ў памяці. I цэны кірмашоў — таксама...

Ніна, зразумела, не рабіла футуралагічных прагнозаў, яна жыла імгненнямі. Яна адчувала сябе гаспадыняй на кірмашы — зразумела пазней Дана. I — толькі што з вёскі — мела, мабыць, тут i роднаснае атачэнне. I ўмела ў ім аказаць сябе. Ад яе было не ўтоіць ёлкага масла ці жарсткаватага творагу ці мяса кароўкі, пра год нараджэння якой не памятаў нават сам гаспадар.

Да таго ж на кірмашы былі ўсе. Шаўцы, краўцы, настаўнікі, урачы, людзі са швейнай фабрыкі, народ з трыкатажнай, з прамкамбіната, з ліцейнага цэха... Ішоў саністы ганаровы грамадзянін рэспублікі Чэхаславакія, што партызаніў у тых краях, судмедэксперт Харытончык з жонкай, дырэктар дзіцячага дома, пазней „мэр” горада — Ірына Паўлаўна Касцючэнкава, сябар сям'і Азарэвічаў, намеснік ваенкама Варава з жонкай— яе Дана ведала як цёцю Шуру, як увасабленне дабрыні i чалавечай спагадлівасці...

Гандлёвы, кірмашовы дзень.

Увечары Ніна i Луіза Генрыхаўна рабілі, так бы мовіць, рэестр перамог. Кожная хваліла куплёнае суседкай: гэтага вымагала этыка адносін. „О, якія вішні! Варэнне будзе — хоць да царскага стала!” „Божа літасцівы! Якое кураня! Хай крыху пагадуецца, з маёй качкай рэзаць будзем!” Птушак продалі i куплялі жывых. I галоўнымі „экзекутарамі” былі Ніна i Луіза Генрыхаўна. Трэба было, каб істота не пакутавала, адсекчы галаву за адным разам, спусціць кроў, а потым чысценька-чыценька абскубці, абсмаліць — ну, не смаленне вепрука, але таксама навука. Вольга Станіславаўна той навукі не ўмела, i не любіла. Дана ж увесь рытуал уяўляла толькі тэарэтычна, i то не вельмі пэўна. Але куранят, асабліва ў смятане ды з маладой бульбай i баравічкамі ці лісічкамі, ела. Хаця смаку дэгустыйнага дабралася пазней, з гадамі. На тую пару лічыла ўсё гэта мітуснёй, баўленнем часу — гэта ж не пташак слухаць гадзінамі: во, то справа для яе!

Калі ж пачыналіся слоўна-рэчавыя гульні на кухонным рысталішчы, хто каго перахваліць, хто каго перасіліць, хто на рубель выйграў у кірмашовым турніры — Дана ціхенька сыходзіла з хаты ці зашывалася куды-небудзь з кніжкай. Свет не існаваў для пераможцаў.

Да кірмашу ў Даны адносіны былі складаныя. Яна любіла летні ранак у нядзелю. Зазвычай добрым надвор'ем клалася спаць на гаўбец i прачыналася гадзін у шэсць ад заклапочаных крыкаў варон на клёнах праз дарогу, ад скрогату вазоў па брукаванцы, ад віску парсючкоў на вазах, ад шлёгання пугі ў гаспадарскіх сялянскіх руках.

Было надзвычай добра — ад свежасці раніцы, ад, незамглёнага блакіту неба, ад шоргату вазоў, ад адчування пачатку дня. Было ва ўсім гэтым нешта неадольна трывалае, надзейнае, усім патрэбнае. Анёл у ценю сваіх крылаў не адно стагоддзе глядзеў на тыя вазы, на парсючкоў, на яблыкі, на акуратныя кошыкі — i бласлаўляў зямное дзейства, i меў асалоду ад выявы пладоў зямлі, ад плену яе.

Дане падабалася віраванне натоўпу на кірмашы, i сыры на мокрым палатне, i жоўценькае масла на лістах капусты, светлае, свежазбітае, з кропелькамі-расінкамі ў ямінках-рэбрынках, зробленых лыжкай. I вязкі залацістай цыбулі, i вазы з яшчэ цвердаватымі грушамі i празрыстымі летнімі яблыкамі, i кашы з алычой i слівамі, яблычкамі-”райкамі”. I вочы каней — вільготныя, спакойныя, мудрыя, нібыта яны, коні, ведаюць нешта такое, пра што сном-духам не ведаюць людзі. У вогуле ёй спадабалася вясёлая мудрасць местачковай імпрэзы. Хаця мітусня, таргі, гвалт — тут Дана не ўмела дабраць цікавасці. Mo таму, што была толькі сведкай i Ніна нават спробы не рабіла, каб далучыць яе да сваіх ведаў, да таямніц куплі-продажу, да ўласцівасцяў рэчаў: што такое ёлкае масла? Mo таму, што Дана не мела да гандлю прыроднага спрыту. Так i не займела ніколі. „Ат, паненка”, — махала на яе рукой Ніна. I злавалася, калі Дана ўставала да ўзыходу сонца, прыцемкам, каб сустрэць пачатак дня на замку. „I чаго ўзбілася? Сама спаць — канікулы, рабіць ёй няма чаго!” Дана не магла растлумачыць Ніне, чаго яна ўставала на золаку i імчала на гapy.

Інтанацыі жыцця

Узыход сонца ўвогуле было лепш за ўсё сустракаць на замку. Сонца толькі-толькі з'яўляецца, перасоўваецца ад Сяльца да Градзілоўкі, што яшчэ не мела свайго сумнага прызначэння як месца вечнага спакою, а была ўтульным лясочкам з рачулкай i млыном.

Свет суцішыўся ў будзённа-ўрачыстым чаканні дня. Гаючая самота. Сума гадоў яшчэ не абавязвае, не пагражае, не прыціскае да зямлі, нагадваючы: „Таму што зямля ты i ў зямлю сыдзеш”. Душа засяроджана. I лётна свабодна. Далягляды прыгожыя i на пару Данчынага дзяцінства яшчэ не маюць дакучных адзнак цывілізацыі. Мабыць, усё так, як было ў часы Гражыны. Ці Міндоўга. I нехта таксама глядзеў адсюль на спакой зяленіва i Боскую чысціню неба. I аднекуль таксама назіраў на яго Анёл Боскі. Чаму, дарэчы, Анёл ix горада з шалямі i цёмны, нібыта на яго ўпаў цень? Што ён узважае — рух жыцця, яго зменлівыя абліччы? Можа, час? Прыкідвае — каму колькі гадоў адшкадаваць? A магчыма, вызначае меру поспеху? Меру славы i няславы? Меру таленту? Меру сумлення?

Дана зазвычай углядвалася ў неверагодную верагоднасць фарбаў, ліній, абрысаў, ідучы абарончым валам. Потым скіроўвалася самым стромым схілам гары на дно былога рова (напрадвесні i вясною тут заўсёды вада), бегма бегла на наступны пагорак, з яго — у парк, да сажалак, i паўз ручэй, цыркліва негаманкі, цацачна нешырокі, выкіроўвалася да прыступак фарнага касцёла — Фары.

Тут Дана зазавычай прыпыняла хаду, ішла доўга, павольна, садзілася на лаўку ля касцёла. Проста сядзела. Слухала птушак. Глядзела на дрэвы. I адчувала амаль фізічна гармонію існага. Раніцы. Цішыні. Свежасці. Адчувала на сабе ясвіны святла вялікай Загадкі Быцця.

Гадзін у сем дзверы касцёла адчыняліся. Там было строга-прыгожа. Заўсёды многа кветак. Увесну — бэз i півоніі. У ліпені — белыя лілеі. У жніўні — гладыёлусы i астры. А потым ад восені да самай вясны — хрызантэмы. Асабліва ёй падаліся лілеі i хрызантэмы. I дзіўна — у пакоях у хаце пах лілеяў меў нейкую склівую слодыч, быў даўка-задушны. Тут, у храме, пах раствараўся ў паветры, у прасторы i набываў адухоўленую вытанчанасць, рабіўся ўстойліва-няўлоўным. Нейкім асаблівым хараством выдавалі лілеі каля абраза Святой Тэрэзы — мо таму, што i Святая, i кветкі былі сімвалам цноты i чысціпі. Тоеснасць сэнсаў. А хрызантэмы — белыя як снег i пяшчотна-дробныя, як сняжынкі (тут ніколі не стаялі тыя, падобныя на баб-снегавікоў, з галовамі-шарамі). Гэтыя хрызантэмы ўвогуле нібыта з'явіліся на свет дзеля таго, каб упрыгожваць касцёл. Невялікі — фарны то i ёсць фарны. Без асобай аздобы, але з арыстакратычна-спакойнай прастатой. Ніякага дэкору. Строгая готыка, межаваная з раманскім абрысам. Стральчастыя вокны, аднакаляровасць сценаў, цёмнае, самавітае разьбярства спавядальні i абмона, нешыкоўная завершанасць алтару. Цішыня храма была працягам наўкольнай. Імшу на тую пару тут не правілі. Афіцыйна. Ксяндза не было. Касцёл лічыўся нібыта зачыненым. Даглядала, вартавала, садзіла кветкі каля касцёла сястра Малгажата, незарэтанка.

Яе сясцёр у Хрысце расстралялі пад час вайны немцы. За міласэрнасць. За дабрату. Яны прынеслі ахвяру. Сястра Малгажата пад час арышту законніц была ў шпіталі на службе i засталася жывою.

...Дзверы храма былі адчыненыя. Парафіяне хадзілі да касцёла. А зазвычай гадзін да васьмі там нікога не было. Дана была адна. Доўга стаяла каля дзвярэй, потым праходзіла ў правы неф, да абраза Святой Тэрэзы. Урэшце садзілася на лаву...

Тады Дана яшчэ нічога не ведала ні пра споведзь Святога Аўгусціна, ні пра „Шматграннасць рэлігійнага вопыту” Уільяма Джэймса, нічога не чула пра „Суму тэалогіі”... Не ведала, што было Святая Тэрэза Авільская i святая Тэрэза з Лізьё.

Афіцыйна касцёл адчынілі, калі Дана ўжо ад'ехала з горада, атрымаўшы атэстат сталасці, ва універсітэт. Але ж усё роўна тут, у святыні, адчынялася ёй нешта вельмі важнае, пакрыёмае, падсвядома яна адчувала неабходнасць сваіх стасункаў з Сусветам, а дагмат Святой Тройцы рабіўся зразумелым, ачышчэнне здавалася блізкім, абавязковым, натуральным. Бог-айцец вядзе шляхам Памяці, Бог-сын — шляхам Розуму, Бог-Дух Святы — шляхам Любові.

A ітэнерарый (шлях) падаваўся адзіным, выпрабаваным i зацверджаным канонамі спосабам жыцця. Аскеза... Толькі так... Гіём з Сен-Т'еры, Тама Аквінскі... Ix высновы — непарушныя...

Як цішыня i маўчанне. Ідэальныя ўмовы для яе modus vivendi⁵. Засяроджанасць i праца. Хаця пазней цішыня стала вялікай раскошай. Рэдкім святам. Як за маску, Дана стала хавацца за шматслоўе — так было зручна, так яна раскідвала шматкалёрныя пацеркі i зачыняла галоўнае, што было на душы. Улюбёны ж стан быў — маўчанне. Але маўчанне як стратэгію паводзін, як зброю жыцця яна ніколі не засвоіла. Не ўмела маўчаць — калі ганьбілі іншых, не ўмела — калі спрабавалі таўчы яе. Анёл у ценю сваіх крылаў — што ён узважваў на шалях у гэтыя хвіліны?

Як ён паглядаў на калякасцельных жыхароў, на суседзяў Даны?

Вопыт суіснавання

Ці не самыя прыкметныя суседзі былі Хмары. Ix хата — першая ад касцёла: два, адзін да аднаго, блакітна-шэрыя дамочкі, прыгожая альтанка, гарод, два клёны, што звісалі над агароджай. Пазней новыя гаспадары ссеклі тыя клёны — яны ім цянілі агарод, i альтанка знікла...

Тады... Пані Хмара ў свае ці не дзевяноста гадоў дайсці магла ўжо толькі да плота свайго дворышча. Аднак — у капялюшыку, пальчатках, у гарнітуры шляхетна-арыстакратычнага пэрлёва-шэра-бэзавага колеру. Яе муж ішоў у касцёл таксама ў шэрым гарнітуры, абавязкова з парасонам — тросткай-лясачкай. Сёй-той памятаў яшчэ, якія скалікі строілі мясцовыя кабеты, калі гэты хлопец-зух, бухгалтар (прафесія — не на млыне кола круціць), у свае крышталёвыя дваццаць год узяў шлюб са статэчнай удавой удвая старэйшай за яго.

Час замірыў i гэтыя порсткія плёткі, i прыцішыў дваццацігадовую розніцу, нібыта зменшыў яе. Двое людзей спакойна i годна падыходзілі да канца свайго жыццёвага шляху. У Даны яны так i засталіся на памяці. Сышлі з гэтага свету яны, калі Дана вучылася ў Менску, неяк не за яе прысутнасцю, i не засталося адчування страты, што накладваюць немінуча хаўтуры. Нібыта адышліся Хмары — як дзень позняй, але прыветналагоднай восені.

А насупраць касцёла жылі дзве сястры Жыжылеўскія. У ix былі самыя прыгожыя флёксы ў гародчыку. A ў гародзе было ўсяго патроху — бульбы, гуркоў, маліны, трускалак. Гарод сыходзіў да дрэў, што выструніліся, як жывы плот. За дрэвамі — яркая, прыгожая лугавіна. За домам Жыжылеўскіх быў размешчапы дзіцячы дом, былы пансіён назарэтанак, адабраны ў ix пад час вайны немцамі. Праз шмат гадоў Дана прачытала ў адной кніжцы, выдадзенай у Ватыкане, што Хмары далі прытулак назарэтанцы, сястры Імельдзе, калі немцы сталі гаспадарыць у доме сясцёр Хрыстовых.

А ў доме Жыжылеўскіх на пару юнацтва Даны жыла сястра Малгажата, калі адчынілі касцёл, месціўся першы святар, які распачаў афіцыйныя набажэнствы ў касцёле.

За дзіцячым домам жыла Хайтайба. Яна продала гародніну: моркву, капусту, буракі, памідоры, гуркі, цыбулю. І сама Хайтайба нагадвала нейкі дзіўны гароднінны гібрыд — ці то капусты з буракамі, ці то морквы з памідорамі. Разбухлая, з абсівераным рыхлым тварам, у нейкіх трантах: немагчыма было разабраць, дзе спадніца, дзе камізэля, дзе хустка.

Палонскія, што жылі насупраць Азарэвічаў, пабудаваліся тут, прыехаўшы з вёскі, i ён адразу пачаў рабіць на мясакамбінаце. Жонка была праваслаўная, ён — каталік, святы ў ix звычайна падвойваліся, але дзякаваць Богу, хапала i на працяглыя Каляды, i на Велікодную двухтыднёўку, i на будзённы дзень. Гэта ix пляменніку надавала вялікай увагі Ніна, а заадно i ягоным сваякам. I мала цікавасці мела да суседзяў побач з ix домам — прырода любіць захоўваць раўнавагу.

А побач з домам Азарэвічаў на месцы згарэлага котлішча ўсталяваўся чалавек сур'ёзны, акуратны, якога чамусьці ўсе звалі не па мянушцы, а выключна па роду заняткаў: цырульнік. У яго ўсё было дагледжанае i акуратнае, як бы стрыжанае i прычасанае. Хата з зашклёным ганкам, садочак, гарод. I ён сам i яго жонка. I дачка ix, якую малой ніхто не бачыў i не чуў. Hiбыта яна адразу стала падрослай, падгадаванай.

З другога боку Азарэвічаў жыла ўладальніца Дзюма i іншых прыцягальных тамоў — Варвара Мікалаеўна ca сваёй даўняй пакаёўкай, а цяпер з жанчынай, што вяла ўсю гаспадарку i мелася трымацца заведзенага некалі стылю адносін. Палову будынка ў Варвары Мікалаеўны рэквізавалі, i там жылі нейкія нетутэйшыя людзі. Заўважная была адна жанчына. Летам у нядзелю яна расчыняла вокны i дзверы i брала на змор усіх суседзяў, ставячы адну i тую ж пласцінку. „Валенки, валенки, да не подшиты, стареньки”, — салодкім, густым рэчытатывам выводзіла Русланава. Сама ўладальніца пласцінкі часам выходзіла на ганак — да вялікага здзіўлення i гневу Варвары Мікалаеўны, у блішчастым цвяцістым капоце, які ўсё расшпільваўся ў самых нечаканых месцах, i — да яшчэ большага канфузу гаспадыні дома — пачынала лузгаць семкі пад любімым бэзам Варвары Мікалаеўны. Ну, але тая жанчына вольная бывала толькі зрэдзьчасу, i зазвычай тут было ціха i спакойна, i ніхто не спакушаўся на этычныя i эстэтычныя асновы тутэйшых.

Затое Варвара Мікалаеўна ставілася з павагай да насельнікаў хаты, дзе жылі настаўнікі. Выкладчыца беларускай мовы i літаратуры Надзея Адамаўна i расійскай — Марыя Пятроўна.

Дом быў прыкметны яшчэ i тым, што жыў у ім некалькі год фізік Яфім Пятровіч, што кіраваў у школе струнным аркестрам, a сваім прадметам быў захоплены так, што калі пачынаў тлумачыць урок, дык завітваў у такія эмпірэі, дзе яго ўжо мала хто разумеў, а ён нікога не чуў i не бачыў. Тым не менш — яго любілі, трошкі пацвельваліся, але не злосна, i ў свой аркестр ён нейкім чынам зацягнуў i старанных адэптаў школьнай навукі, i кончаных бэйбусаў.

У доме, дзе жылі Азарэвічы, былі яшчэ тры кватэры. Той самы ларынголаг на першым паверсе, што часам абвяшчаў сваю нязгоду з нейкімі высновамі ці то свайго сямейнага жыцця, ці то ўвогуле ca светапарадкам — тады ў ix хаце было шумна, гаспадар аказваў уладу спосабам старым, як шлюбны лад, i жонка выяўляла незвычайны для яе важкай постаці спрыт, порстка выскокваючы праз акно.

Пасля перасялення Мазуркоў у гэтай трохпакаёўцы часта мяняліся гаспадары. Жыла старасвецкая пара з сястрой жонкі. Сястра, Вольга Іванаўна Ліпская, змусіла, не быўшы вялікай дзяячкай, адседзець тэрмін „за польскім часам”, з прычын палітычных. Не пакінулі яе сваёй увагай немцы. Ну, а паваенныя саветы далі тэрмін трывалы. Аднак Вольга Іванаўна, у акулярах такой таўшчыні, што вачэй не відаць, была сталай чытачкай бібліятэкі, праглынала ўсе часопісы i закідвала Дану пытаннямі. А як там Еўтушэнка? Той толькі набываў вядомасць. А што піша Аксёнаў? А як зараз пачуваецца Максім Танк? А хто гэта — Уладзімір Караткевіч? А што новага надрукаваў Брыль?

Нязбытная была ў гэтай жанчыны цікавасць да людзей. I вера ў добрае. Зведала пакуты, спазнала ix сэнс i перастварэнне душы пакутамі i праз тое — глыбінную сутнасць быцця... І дзень развітання з ёй быў вясновы, ясны, пагодны. I Анёл у ценю сваіх крылаў, мабыць, узважваў у той дзень на сваіх вагах меру дабраты i даравання... Можа, заўважыў i машыну Антона Іванавіча, суседа яе, што выпраўляўся ў чарговы рэйс. Машыну сваю ён любіў, даглядаў, як рысака з радаводам, i вёў свой аграмадны „МАЗ” адначасна засяроджана i гуляючы. I з далёкіх сваіх рэйсаў вёз усё ў свой дом. Дзе была жонка, пра якіх у народзе кажуць: „У дзеўках — поўная вуліца, у жонках — поўная печ”. Што тых слоікаў — з варэннем, з кампотамі, што кумпякоў вяндліны, кілбасаў — было-было ў доме Лізы і Антона.

A галоўным аўтарытэтам у доме была Вольга Станіславаўна. Хіба што жыхары на першым паверсе, у двухпакаёўцы, не падзялялі таго піетэту. Самога, таямнічага супрацоўніка НКУСа, амаль ніколі не было ўдома. Затое яго адсутнасць кампенсавалі сваёй неаспрэчнай заўсёднай прысутнасцю жонка Клаўдзя Фёдараўна i яе маці. Абедзве яны нідзе не рабілі — вялі дом. Вялі ўзорна, Клаўдзя Фёдараўна, маладая жанчына, мабыць, мела ахвоту быць на людзях, але з-за адсутнасці асяродка, што мела б столькі ж вольнага часу, як яна, больш займалася хатай, i цэлыя гадзіны яны з маці сядзелі на вышараваным да жаўцізны, як лесвіца, ганку i вышывалі. Клаўдзя Фёдараўна была гладка ўчасаная, з тонкімі рысамі твару, дагледжаная, ненатомленая, зазвычай у крэпдэшынавых квяцістых сукенках. Калі яна ўставала з ганка, дык здавалася, што нехта жартам падкінуў да гэтага тонкага твару i зграбнай таліі важкія, сялянскія клубы. Але Клаўдзя Фёдараўна на комплексы не пакутавала, была задаволена сабой, сваім жыццём, дагледжаным домам, магчымасцю чытаць, вязаць, вышываць.

Летам яны, здавалася, жылі на ганку. А Данчына маці адчувала няёмкасць ад гэтай кожнадзённай варты — яна праходзіла спрацаваная, не заўсёды ў гуморы, i ёй былі зусім недарэчы позіркі гэтых вольных, адпачыўшых жанчын.

Не была ў вялікім захапленні ад візітаў Іры, пляманніцы Клаўдзі Фёдараўны, i Дана. Сталічная госця была ўпэўненая, да правінцыялкі Даны ставілася звысоку, аднак таварышаваць ёй, падобна, тут не было з кім. I яны хадзілі разам гуляць у „два агні”. Наладжвалі на ганку дома гульні ў „ручаёк”, „глухі тэлефон”, „фанты”, „садоўніка”.

У „ручайку” нехта „непарны” дабіраў сабе „да пары” з тых, хто выстройваўся ў шэрагі пар. У „садоўніку” кожны браў сабе назву кветкі — ружа, лілея, бэз... A „садоўнік” крыўдаваў на тое, што ўсе кветкі яму абрыдлі, акрамя... Тая кветка, якую ўпадабаў „садоўнік”, крычала „Ой”, а на пытанне: „Што з табой?” адказвала: „закахана”; а на чарговы запыт: „у каго?” мелася назваць чарговую „кветку”...

Гульні нечым падабаліся. Магчыма, тым, што лёгка так вымаўлялася пакрыёмае слова „закахана”, а яшчэ i выбарам — часам ён прыпадаў на таго ці на тую, на каго прыпадала i ўвага ў жыцці. Як i ў тым „ручайку” — трэба было ўзяць за руку, прайсці разам, нахінуўшы галовы праз узнятыя рукі: адчуць сябе абранай, выбранай i мець магчымасць выбраць самой. Проста так, як то бывае ў маленстве i юнацтве. Ты пэўна ведаеш, што гульня — гэта гульня i ўсе трымаюцца яе правіл. I ўсё „понарошку” i крыху сур'ёзна. I нібыта не толькі Анёл у ценю сваіх крылаў паблажліва пазірае аднекуль з бліжэйшага ад замкавых вежаў воблака, але i цэлы гурт небанасельнікаў злёгку пасміхаецца з наіўнага спектакля, рэпетыцый будучага дзейства, што ў рэальнасці часта несла ў сабе магчымасць махлярства, аблуду, здраду, імкненне перахітрыць, нешта схаваць, a ў нечым пазначыць тое, чаго там ніколі не было. I тым больш чароўнай i нязмушанай чулася музыка былога, якою тут, здавалася, было насычана паветра, i незвычайнымі здаваліся зусім шэраговыя суседскія хлопцы i дзяўчаты. I нават просценькая камізэлька выдавала рэнесансным калетам ці якім-небудзь шыкоўным брандэбурам часоў Людовіка XIV. A ўвогуле такое прымройвалася на хвіліну, бо гэтыя постаці рэальнасці выдавалі чарнавым накідам тых, што павінны былі з'явіцца ў -”сапраўдным”, „дарослым” жыцці. Нейкі гібрыд-абсалют — з кніг Дзюма i Грына, Джэка Лондана i Майн Рыда. I герояў фільмаў Жана Марэ i таго невядомага, што быў на экране Робін Гудам. Жыццё пазней крышыла i ламала стэрэатыпы i класічна-юнацкія ўяўленні: істоты ca знешнасцю Марціна Ідэна аказваліся Санчо Пансамі, а Жульены Сарэлі лічылі сябе Сірано дэ Бержэракамі. A паскуднікі, накшталт тых, што жылі каля МТС, рабіліся начальнікамі i неяк мелі гарт захоўваць свой статус пры ўсіх выкірунках грамадскага лёсу. Якое пакаранне ўзважваў для ix на сваіх шалях Анёл у ценю сваіх крылаў?

А хлопцы, што жылі за МТС, заўсёды дражніліся — неяк цёмна, малазразумела. I адчувалася — вельмі крыўдна. Дана не ведала ix у твар, былі яны нейкай падплотнай, бруднай масай. Заўсёды вышчэрваліся наўздагон — i адразу збягалі. Заставалася ўражанне, што яе закідалі камякамі зямлі...

Такі ж быў Драбышэўскі ў ix класе. Паскудненькі, хітранькі. I, як пазней зразумела Дана, заўсёды згаладнелы. Калі ў школу прывозілі батоны з ізюмам — за два рублі трыццаць капеек, Драбышэўскі хапаў батон i глытаў яго за некалькі хвілін. Можа, таму i быў такі злосны?

Наіў міласэрнасці

Хаця.. Прыехаў у ix клас Віця Собалеў. З Севастопаля. З сям'і, мабыць, не багацейшай за сям'ю Драбышэўскага. Дана зразумела гэта, калі Валера Чыкала, сын вайскоўца, амаль што выдатнік, прыйшоў, парыпваючы новымі чаравіамі, a Драбышэўскі зрабіў з таго рыпу падзею, дык неяк адразу высветлілася, што Віця старанна хавае пад лаву свае ногі ў нечым цыравана-латаным. I што чорная яго суконная гімнасцёрачка (яна нагадвала гімназічную форму) — таксама цыраваная на локцях. Але Віця быў упэўнена-спакойны, амаль заўсёды ніжэй за адзнаку „выдатна”, як i ўладальнік новых чаравікаў, не апускаўся.

Увогуле-то ўсе яны мелі амаль што аднолькавы шык. I хлопцы, i дзяўчаты — у фуфайках, якія зваліся чамусьці футболкамі, фланелевых ці вельветавых. Усе — зімой у валёнках з галёшамі. Хлопцы — як хлопцы — у нагавіцах, a дзяўчаты ў форменых сукенках, карычневых ці сініх з белымі каўнерыкамі, чорных фартушках i — дзе ж было ўзяць цёплыя панчохі ці гетры? — усе спрэс у шараварах: сацінавых, байкавых, вельветавых. Пасляваенная школьная дэмакратыя. I яны ўсе былі ў той уніформе: i дачка першага сакратара райкома Ларыса Бандарэнка, i Галя Каспяровіч, бацька якой рабіў на электрастанцыі, i яна, Дана.

Ці было гэта справядліва? У кожным выпадку — не было зайздрасці. Не было бегу навыперадкі. Яны былі па-за прывілеямі. Па-за рэчавай мітуснёй. У ix проста быў нейкі абутак. I адзетак. Калі Дане справілі бела-чырвоную сукенку: белыя крэпдэшынавыя рукавы i манішка, a ўсё астатняе — чырвоная воўна, а да таго ж яшчэ i шыкоўныя чырвоныя басаножкі на венскім абцасіку, Дане было няёмка. Яна выдзялялася з усіх. „Заможнасць” прыціскала яе. Нават заахвочваючае Ірына: „Ой, вось бы табе зараз у Менск! На праспект!” — неяк не дадавала настрою. Белая варона. Яны праглі спавядлівасці. Меліся быць міласэрнымі. Хаця само то слова не было ў цане.

Яны праглі актыўнай дзейнасці. Тым часам прачыталі „Цімура i яго каманду” i „Як гартавалася сталь”. I хацелі свае высакародныя памкненні ўвасобіць у канкрэтных учынках.

Трэба ствараць суполку. Першы збор быў прызначаны ў Галі Каспяровіч. Яна жыла наўпрост на электастанцыі, у маленькім пакойчыку, дзе месціліся яе бацькі i двое дзяцей, малодшых за яе. Аднак удзень дарослых не было, ды i малых звычайна да вечара адводзілі ў садок. У Галінай хаце былі дзве прыцягальныя рэчы: радыёпрыёмнік i радыёла. Прыемнікі былі ў многіх, радыёла была прыналежнасцю адметнай. А планы ашчаслівіць, ну, не так каб усё Чалавецтва, але ўсіх нямоглых акругі неверагодна супадалі, як ім здавалася, з хрыплаватымі галасамі Бернеса i Уцёсава. „А помирать нам рановато, есть у нас ещё дома дела”, — пэўніў адзін. „В этом доме пустом мы танцуем вдвоем, ну, скажите хоть слово”, — сцішана прасіў другі. Тэарэтычная частка наконт вялікіх учынкаў міласэрнасці была адпрацавана дасканала, але на практыцы здзейсніць подзвігі ананімна, інкогніта ім не ўдалося. A менавіта ж так i рабіла ўся каманда Цімура. Слоўцы гэтыя — „ананімна” i „інкогніта”— усім падабаліся, прынеслі ix Валера i Віця, вымаўляліся яны з адчуваннем уласнай вагі.

Ну, a калі цэлы гурт падшыванцаў з'явіўся з прапановай прынесці вады i дроў адной апекаванай, дык яна, разліўшы з перапуту ваду з вядра, ляснула веснічкамі перад ix носам, а ўжо з ганка перапалохана паабяцала давесці да ведама ў школу. Гэта зусім рушыла ix планы.

Пазней, калі Дане даводзілася чытаць з'едліва-крытычныя заўвагі наконт тэорыі малых справаў, яна згадвала ix няўдалы дзіцячы вопыт. Але ніколі не пагадзілася з марнасцю тых малых учынкаў. Часам прынесці каму хлеба i слоік малака дае куды больш карысці, чымся высокія тэарэтычныя памкненні i словы, словы, словы... „Любіць чалавецтва лягчэй, як зрабіць дабро суседу”, — Рыгор Скаварада меў рацыю. Дана ў сваім жыцці сустракала столькі гарачых барацьбітоў, змагароў, трыбунаў, палымяных прамоўцаў — i так мала проста прыстойных людзей... І чамусьці заўсёды інтарэсы груповак выдаваліся за інтарэсы прагрэсіўнага чалавецтва, а сябра абавязкова выдавалі за вялікі талент. I перспектыўна патрэбную асобу абавязкова рабілі незвычайна даравітай, імя прыгадвалі пры выпадку i без асобай патрэбы — i ўсе спадала ў нябыт, калі раптам асоба знікала ca сваёй службовай арбіты ці зусім пайшла з жыцця. Тут, праўда, здаралася i іншае. Памяць пра істоту часам пачыналі любіць, абагаўляць, рабіць рэальнае з неіснуючага. Тады... Тады ў ix была нагода прыходзіць да Галі. Не абы-што — збор цімураўцаў. Ix было некалькі чалавек. Таямніца захоўвалася шчыра i старанна. Яны адчувалі на сабе гэты водсвет патаемных добрых спраў — не мела значэння, што больш прывідных — і, як матылькі на агонь, ляцелі на гукі радыёлы. Тым часам у Галі з'явіліся новыя пласцінкі. Раберціна Ларэці, хлопчык з Італіі. Не голас — мара. „Авэ Марыя”... „Санта Лючыя”... „Джамайка”... I — ці то анёльскі голас Ларэці паўплываў , ці то Шульжэнка так чароўна махнула знакамітай сіняй хустачкай, але 5 „В” вырашыў перайсці на тактыку асобных учынкаў. Бачыш — трэба дапамагчы, дапамогай. „А потым — справаздачы на зборы атрада”, — вякнула было Алка Паравая, але яе зашыкалі i засмяялі. Губляецца ж ўвесь сэнс. Яны павінны рабіць дабро — пакрыёма. Так, як рабіў Цімур. Ці Робін Гуд. 5 „В” быў пад ўражаннем трафейнага фільма пра героя Шэрвудскага лесу.

Потым i гэтая задума, як большасць высакародных задум... не тое каб зусім не спраўдзілася, але неяк зачаўрэла. Ці то ў Галі не з'явілася больш новых пласцінак, ці то бацькі даведаліся пра зборы i яны ім не прыйшліся даспадобы. Ці то з прычыны ад'езду завадатараў — Собалева i Чыкалы. Ці, можа, з натуральнай прычыны — дабро неабавязкова рабіць гуртам. Можна i паасобку.

Маскарад

Да таго ж надарыліся дзве падзеі. Першая — Новы год. Другая — выбары. I не проста Новы год, а баль-маскарад. Для старэйшых — восьмых — дзесятых класаў. Але для ўладальнікаў маскарадных строяў будзе зроблена выключэнпе. Калі зробяць касцюмы, пусцяць недалеткаў. Колька Шаптун з 6 „А” надзеў кірзавыя боты i шаўковую чорную сукенку i пачапіў медаль маці-гераіні. Тады адносіны да ўзнагарод былі самыя пашанотныя. Але гэтая дзёрзкасць i відавочная гарэзія ўсім снадабаліся. Рогату было на ўсю школу. Колька адчуваў сябе сапраўдным героем. Прэміі яму, праўда, не далі. Першую прэмію атрымаў Сурвіла — з дзесятага класа. У яго касцюм быў звышідэйны — „Мір”. На галаве паняровы Крэмль, а на ім самім — нейкі цёмны балахон. Тэма была модная i яшчэ вельмі актуальная — у школе былі дзеці з дзіцячага дома — з-за вайны. У школе былі бязбацькавічы — з-за вайны. Галоўны тост у застоллях дарослых быў — „За мір ва ўсім свеце”. Пакаленне Даны, крыху падросшы, пасмейвалася над рытуальным тостам-заклінаннем, ажно калі ix жыццё перайшло на сваю другую палавіну, яны зразумелі сакральны наіў сваіх бацькоў: зноў больш ці менш лакальныя канфлікты адбіралі жыццё старых i маладых, ператваралі ў нішто дабрабыт, адбіралі веру ў справядлівасць.

А на тым, першым сваім маскарадзе Дана таксама мела касцюм „у дусе часу”, як любіў паўтараць пазней адзін чалавек, што лічыў сябе літаратарам. Касцюм меўся паказваць „голуба міру”. Тады ўсюды быў растыражыраваны „Голуб міру” Пікаса, i большасць цывілізаванага грамадства адной шостай часткі зямной кулі сур'ёзна лічыла малюнак галоўнай працай вялікага іспанца. „Адкрыцці” Пікаса, імпрэсіяністаў, імажыністаў, экспрэсіяністаў, кубістаў сталі адбывацца гадоў на пяць-сем пазней. I прыпалі на студэнцкія Данчыны гады.

Напярэдадні маскараду маці Даны сядзела не адну ноч, нашываючы белае пер'е ці то курэй, ці то качак на белую марлю. Галоўны акцэнт быў на какетцы, рукавох i шапцы. Рукаво было аблямавана пер'ем, i калі Дана ўздымала рукі, дык выгляд атрымліваўся досыць дыстынктоўны. Ну, а каб яе строі не прыняў хто за намёк на пазасацыяльнае адзенне той інфанты, на блакітнай стужцы праз плячо было пазначана: „Голуб міру”.

A прывезла ў школу Дану сама капітанша Кацярына, на адзінай у горадзе „Пабедзе”. Праўда, высвятлілася, што Дана прыняла гэтю каралеўскую міласць зусім не як дарунак лёсу. Яна буркнула: „Дзякуй”, — i збегла. Аднак Кацярына аказалася міласцівай да канца. I прыехала за Данай а дванаццатай гадзіне. Смяялася — забіраю, як Папялушку. Праўда, у Даны крышталёвых чаравічкаў не было. Былі — тыя самыя класічныя „балеткі”, начышчаныя зубным парашком да нечуванай белаты. Гэта быў першы баль. Першае свята, амаль як у дарослых, старшакласнікаў. I Дана чакала яго. Павінна здарыцца нешта незвычайнае. „Вайну i мір” Дана ўжо „праглынула”. I была ўражаная Балконскім i Дорахавым. Наташа Растова ёй не вельмі спадабалася, але першы баль Наташы Дана запомніла. Ну, школа, безумоўна, не велікасвецкая зала, аднак фантазія магла прымроіць што заўгодна...

На ганку школы Дана вызвалілася ад футра Капітаншы Кацярыны i ад яе самой. Перайшла пад апекаванне маці. Насунула на вочы маску: „Маска, хто вы?” Але яе адазу ўсе пазналі. І чароўныя прынцы недзе, мабыць, збіліся з дарогі, не трапіўшы на баль. I добрыя феі, падкінуўшы „карэту” Капітаншы Кацярыны, вырашылі далей пралога казкі не пасоўвацца. Дана таксама яшчэ не мела на мэце, што казачны прынц, Канітан Грэй, князь Балконскі павінны з'явіцца да яе. Дана была згодная на чужы баль. Але ж не было нікога, падобнага да Руі Блаза, Асоль ці хаця б на Наташу Растову!

Няўжо прыгоды больш не адбываюцца на ix зямлі? У ix горадзе рыцараў i герояў? Ніякага мройна-ўзнёслага свята, толькi строгія воклічы маці: „Выпрастай спіну, што ты як ваду пясеш?”, „Не хіхікай”, „Ты не змерзла?”

А можа, некаму здавалася ўсё зусім інакшым? I для некага гэта быў баль? I свята? Вось для ix, незнаемых, недасягальна дарослых старшакласнікаў? Яны збіраліся купкамі, гаварылі пра нешта сваё... І здаваліся Дане звычайна-празаічнымі, як i настаўнікі, што сядзелі на лаўках уздоўж сцяны. Толькі пазней Дана ўсвядоміла i ацапіла — 31 снежня, а дванаццатай гадзіне — настаўнікі былі ў школе! Ca сваімі вучнямі!

Першы баль не адбыўся. Дзіцячыя святы адыходзілі ў мінулае. Дана была расчараваная.

I доўга яшчэ расчароўвалася ў святах, немаведама чаму чакаючы цуда, пакуль не зразумела — да свята трэба быць падрыхтаванай. Трэба набыць унутраны вопыт, каб спрычыніцца той радасці. У школе. Дома. У касцёле. У жыцці.

Дыялог

Затое вось гэтае свята было заўсёды з ёю. Будзённым днём. I ўрачыстым. У дзяцінстве i ў сталым веку. Вежы замка, касцёл пад чырвонай дахоўкай, зачынены i напаўразбураны, але ўсё роўна прыгожы касцёл дамініканаў, звівы вуліц, з якіх вясной лятуць маладыя i рамантычныя ручаіны — адвеку i заўсёды — маладыя i рамантычныя. За Ягайлам, за Міцкевічам, за Пілсудскім, за Брэжневым — маладыя i рамантычныя. Iм няма справы — які ў каго настрой. Які час, якая эпоха: ці то паскілзаюцца на схілах горада вершнікі магутнага князя, ці то фанабэрыста ляціць вазок асадніка, ці то фукае маторам эмтээсаўскі „газік”. Зімой гэтыя вуліцы-горкі — пакаранне для ног, што ўжо досыць папахадзілі па зямлі, i вясёлая рызыка — для ступакоў гарэзліва-ненатомленых. Канькі, прыстасаваныя да валёнак пастромкамі i драўлянымі друзачкамі (шык пасляваеннага часу), імчаць адсюль самі. I кожны хлопец-зух пачувае сябе ўвасабленнем руху, вечна маладым, назаўсёды спрытным, на ўсё жыццё — бесклапотна вясёлым. Імгненні лятуць, бы святочныя канфеці, свет — поўны зіхоткіх чараў.

Дана не мела ні такога спрыту, ні такое рызыкі — яна з'язджала з замка на лыжах. Ці седзячы на ўласным футры. Разам ca шчанюком Вітусам. A ягоная маці — аўчарка Рэгіна — пяшчотна-паблажліва пазірала на малечу: свайго нашчадка i маладую гаспадыню. Хай сабе гарэзуюць — на тое i маладосць. Колькі год было Рэгіне — ніхто не ведаў. Яе вывез з Нямеччыны вайсковец, што займаў да ix кватэру, той самы, у якога была набыта дубовая шафа. Азарэвічы ці не месяц-другі жылі ў адным пакоі, накуль маёрава сям'я не з'ехала ў Пухавічы. Ці то нечым упадабала Азарэвічаў Рэгіна, ці то былі яшчэ якія абставіны ў яе сабачым жыцці, аднак праз нейкі час аўчарка з'явілася ў ix доме i стала паўнапраўным сямейнікам. Прыгажуня. З вачыма, што разумелі ўсё. Калі былая гаспадыня Рэгіны, маёрава цешча, гулькала пульхнага — вочак не відаць — дзіцёнка-ўнука, прыгаворваючы: „Ой-ёй-ёй, шейка, как у чаечки”, — Рэгіна паглядала на яе відавочна іранічным позіркам. Можа, таму i трапіла ў няміласць?

На Дану, Рэгіну, Вітуса, на ўсіх гараджан пазіралі звысоку вежы замка. Што ім да згрызот гэтых часовых насельнікаў? Яны, вежы, стаяць тут стагоддзі. Што ім змена часоў? Рэжымаў? Нораваў? Строяў? Што ім да парафіян, што ідуць да касцёла? Да забудоў гэтых парафіян? Тэатральныя дэкарацыі чарговага спектакля часу. Хаця... Яны таксама частка дэкарацый. Ды i... толькі вежы. Толькі рэшты. Вось i храм дамініканаў, замыслены на даўгалецце, на працягу аднаго жыцця Даны зачынялі, рабілі сховішчам, спалілі... i ўрэшце сабраліся рэстаўрыраваць. Той рэжым, на які прыпала значная, не, мабыць, большая частка яе жыцця, відавочна не быў у згодзе з вечнасцю. I са старадаўнінай. Toe, што прыйшло на замену, таксама было мала падобна на патрэбны людству лад. I тых, i другіх гаспадароў жыцця хто вёў шляхам Розуму? Шляхам Памяці? Шляхам Любові? Якім было ix sensibilite — адчуванне? Чаму адны выракліся Таямніцы, a другія, падобна, абвясціўшы свабоду, выракліся ўсяго, што цэніць чалавек? Палітыкі ставяць спектаклі часу — „до полной гибели всерьез”, надаюць масштабы мізэрнаму. Гуляюць гульні эпохі.

I чым далей, тым часцей згадвалася сцэна пад Аўстэрліцам. I нават празарэнне Андрэя Балконскага: „Ён ведаў, што гэта „Voilä une belle morte⁶ „, — вымавіў Напалеон, гледзячы на Балконскага... Князь Андрэй чуў, як называлі sire⁷ таго, хто сказаў гэтыя словы...Ён ведаў, што гэта быў Напалеон — яго герой, але той хвілінай Напалеон здаваўся яму такім маленькім, мізэрным чалавекам у параўнанні з тым, што адбывалася зараз паміж яго душой i гэтым высокім, бясконцым небам з воблачкамі на ім... Яму падаліся такімі нікчэмнымі ўсе інтарэсы Напалеона, такім дробязным падаўся сам герой яго, з гэтым дробным славалюбствам i радасцю перамогі, у параўнанні з тым высокім, справядлівым i добрым небам, якое ён бачыў i зразумеў.

I усё жыццё Дана аддавала перавагу гэтаму паразуменню з небам i воблакамі, гэтаму бясконцаму дыялогу, што ніколі не надакучваў, перад любымі інтарэсамі. I усё больш пэўнілася — толькі гэта сапраўднае. З людзьмі дыялог здараецца вельмі рэдка. Але ёй пашчасціла.

Шчасце выпадку

Пэўна — той раніцы Анёл у ценю сваіх крылаў відавочна паспрыяў ёй. З касцёла, калі Дана падышла да яго, даносіліся гукі — яна нават не ўсвядоміла адразу, што нехта спявае. Сапрана было чыстае, як усмех дзіцяці. Лірычнае сапрана, што мела, мабыць, схільнасць i да калатуры. Старэнькі клавесін нягучна падыгрываў голасу. А голас не ляцеў, a ўзносіўся — i сціхаў недзе высока пад скляпеннямі, потым зноў — узнікаў i лёгка плыў далей.

Так было цэлае лета — дзяўчынка прыходзіла i слухала ў пустым касцёле голас. Пазней адбылося знаёмства з жанчынай, што пела. На вуліцы яна сама падышла да Даны. А тая не схацела звязаць голас, тыя хвіліны з будзённага выгляду жанчынай у шэраватай паркалёвай сукенцы. Чар голасу не супадаў з уражаннем ад яго ўладальніцы. Дана яшчэ была ў палоне рамантычных мрояў, i несупадзенне выгляду i голасу было не тое каб асабістай абразай, але відавочным непаразуменнем. Яна ніколі ў жыцці не будзе глядзець на хоры, нібыта яе можа прычакаць пакаранне Лотавай жонкі. I таму, што не схоча парушаць канон, i таму, што будзе баяцца пабачыць твары, падобныя на выцвілую кашулю ці квяцісты чайнік. Яна будзе толькі слухаць што-небудзь накшталт:

Чысцейша Панна,

Без жаднай сказы,

Усцеражы нас хвароб, заразы,

Ты найстрайнейша

Райска лілея,

Авей паветра —

Вітана будзь, Марыя!

Жанчыну Дана не ўпадабала, але ўражанне ад голасу ў касцёле засталося. Уражанне, якое выпадала з часавых i побытавых рэалій, незвычайнасць гукаў, за якімі нібыта i не было нікога — як быццам Высокі Дух субліміраваўся ў гэты ясны i высокі голас. I пустата касцёла, яго строгія i класічна вызначаныя абрысы толькі падкрэслівалі гэта, акустыка святыні несла гукі пад нефы храма, нагадваючы пра першапачатковую існасць музыкі, яе Боскую надзвычайнасць.

Тады Дана кампазіцыю жыцця ўяўляла сабе ідэальнай. Свет выдаваў добрым, прыязным, добразычлівым. У тыя гады ёй пашанцавала — яна мела стасункі з істотамі, щто нібыта выпраменьвалі дабрату i цноту. На тую пару ёй гэта выдавала натуральным — хіба бывае інакш? I потым яна адчувала сябе безабароннай перад злом, не тое каб слабай, проста не была падрыхтаваная да тых хітрыкаў, якімі д'ябальскага складу дэміург надзяляе сваіх „пратэжэ”.

Тады... жыццё давала ёй свае шчасныя знакі.

Тады днём яны былі з Ірай. Каля касцёла кульгаваты Яцак пілаваў так бы мовіць, дровы. Былі то тоненечкія сухадрэвіны, але цягаць пілу аднаму было нязручна. I яны падбіліся дапамагчы. Узнагародаю былі дзве шклянкі смачнага малінавага сіропу. I — галоўнае! Знаёмства. З сястрой Малгажатай. I пані Магдай.

Сястру Малгажату Дана заўсёды бачыла здалёк. Тая — нязвычна i прыгожа апранутая — доўгая спадніца, чапец. Не падобная ні да каго. Гэтая асобнасць адзеткам яе толькі падкрэслівалася — галоўнае было не ў тым. Адчувальным было episleme⁸, тое веданне, што было недасягальным для атачэння. Toe празарэнне існага, дачыненне да субстанцыяльнага — адухоўленасць. Для Даны, i не толькі для яе, сястра Малгажата была стварэннем іншага парадку. Хаця рабіла сястра, — а яна ўвесь час нешта рабіла, — „не ўжывала хлеба ляноты”, — працу звычайную: гадавала кветкі, прыбірала касцёл (калі яна даводзіла яго да ладу? — з ранку да вечара касцёл быў адчынены), рабіла — з вялікім густам, вось тую самую, жывую аздобу з кветак, акрасу... Гатавала... Мыла...

Як пазней зразумела Дана, сястра Малгажата па сутнасці выратавала касцёл — ад нядобрых рук нядобрых людзей, пpaжыла не адзін i не два гады ў муры, прыняла пакуты хваробы веку: памёрла ад раку лёгкіх.

Дана вазіла сястры Малгажаце з Менска лімоны, цукеркі, нейкія прысмакі. А яе на вакацыі заўсёды чакаў букет хрызантэм, a ўлетку — пунсова-ружовыя трускалкі — ix сястра Малгажата прыносіла ў парцэляновым кошыку, абкладзеныя лютом. Твор мастацтва, абразок местачковай культуры...

Маці Даны ў касцёл хадзіла — нібы выпадкова, між іншым. Адвакат, здаецца, не ўлада, i беспартыйная, але ўсё ж афіцыйная асоба...

Аднак Вольга Станіславаўна не адну ноч праседзела разам з пані Магдай, каб пісаць апеляцыі, — трэба адчыніць касцёл для вернікаў. Маці з таго таксама мела, мабыць, на тую пару рызыку... Як i ад знаёмства дачкі з жанчынамі пры касцёле. У жыццёвых, побытавых варунках — найперш з пані Магдай.

Пані Магда была чалавекам свецкім, святовым, у адрозненне ад сястры Малгажаты. Сваёй сям'і ў пані Магды не было — i Дане пашчасціла зазнаць увагу i спагаду яе. Дарэчы, Дана не разумела ні тады, ні пазней гэтага з жальбой прамоўленага: самотная, адзінокая. Магчыма, то не было splendid isolation⁹, але было станам, які дае магчымасць засяродзіцца на руху душы, спрычыніцца волі духу, спазнаць мудрасць не затлумленага клопатам жаночым, сямейным існавання. Пані Магда не была ні маралісткай, ні ментаркай, яна проста прыходзіла да ix у дом. Да маці. Пазней, можа, больш да дачкі. Без нагоды. З нагоды. Яна адна называла Дану яе імем, „Панна Дамініка”, — прамаўляла яна, пасміхаючыся. Хто i калі стаў клікаць Дамініку Данай — ніхто на памятаў. I мала хто ведаў, што яна не Данута, як то павінна было б вынікаць ca скарочанага імя. „Дамініка!”, — пані Магда прамаўляла гэта нават радасна-ўрачыста. Потым мала хто ў жыцці яе так клікаў, але было тое неверагодна прыемным напамінам. Часам пані Магда давала сабе клопат аднавіць строі, часам распачаць якое шытво. „Крыху памадэліруем”, — прамаўляла пані Магда. I яны мадэліравалі — больш, падобна, душу, як постаць. Калі была пашытая тая самая сукенка, якую саромелася апранаць Дана — занадта шыкоўная, — дзед быў задаволены: „Насі доўга. Колеры нашай дзяржавы”. Пані Магда падтрымала: „Святыя колеры”.

З пані Магдай яны вялі доўгія размовы пад час школьных i студэнцкіх вакацый. Калі Дана з'ехала ў Менск, пані Магда пісала ёй: „Дарагая мая! Набліжаецца нікому не вядомы дзень Твайго Імя. Сапраўдныя твае імяніны. I толькі тая твая старая, несучасная сяброўка лічыць гэты дзень важным для цябе.

Ліст гэты ты павінна атрымаць напярэдадні, тады згадай сабе, што некалі жыла маладая, можа, прыгожая асоба з такім імем, што фігуруе ў календары. Звярніся да Яе, пад Яе абарону...

Не май сумніву, па той бок могуць быць у нас Сябры i Абаронцы. I калі нам цяжка, мы ва ўзбуджэнні можам да ix звяртацца i ў ix шукаць парады. Толькі трэба прыслухоўвацца да ix адказу, а можа, ix адказ нам не заўсёды прыйдзецца даспадобы.

Мы жывём сёняшнім днём, але здараецца гак, што тое, што сёння выдае важным, надалей у будучым прымае зусім іншую вагу”.

„Sursum corda” ¹⁰ — суцяшала Дану пані Магда.

Sursum corda! Трымайся! Згадвала Дана пані Магду, калі было скрушна i крыўдна, калі лірычныя ілюзіі i рамантычныя мроі раструшчваліся безапеляцыйнай рэчаіснасцю, што шчарупкі пад ботам рыбара, i брала мудрую кнігу i чытала: бачыў я пад сонцам, што не прыткім даецца ўспешлівы бег, не храбрым — перамога, не мудрым — хлеб, i не спраўным — благасць, але час i выпадак для ўсіх”.

Час i выпадак здараліся зрэдзьчасу, але здараліся. Былі дарункі жыцця. І знаёмства з пані Магдай i сястрой Малгажатай — з найважнейшых. I ведучы, больш падсвядома, у будзённай сумятні, падлік страт i набыткаў у адвечнай спрэчцы паміж Боскім i чалавечым, Дана ўсё сваё існенне ў чарадзе дзён адчувала ix прысутнасць у сваім жыцці як сімвал сапраўднага i справядлівага. Яны не прысутнічалі на дзействе яе жыцця, яны далікатна нагадвалі пра ідэалы i светлы наіў маленства.

Хаця рэчаіснасць пасміхалася з ідэалу i наіву. І ў гады маленства. I ў часы дарослыя. Падкідваючы дзействы па прынцыпу абсурду.

Прынцып абсурду

99,9 працэнта — іншых лічбаў статыстыка краіны не ведала. Толькі так — амаль аднагалосна. У адзіных шэрагах. У адзіным парыве.

„Адзіны парыў” рыхтавалі пастаўнікі, службоўцы, розныя канцылярысты, актывісты-рабочыя. I, безумоўна, павінны былі весці рэй юрысты. I маці, разам з Галінай Яўгенаўнай, суддзёй, ішлі пешшу — лютаўскай завеяй, па вёсках. З'яўляліся закуржавелыя, скасцянелыя — варылі бульбу, пілі гарбату. Галіна Яўгенаўна, адтаўшы, голасна смяялася i расказвала, як яна рабіла ў міліцыі Маскоўскага метро. А на выбарчы ўчастак суддзя з'яўлялася, як на свята, у яркай-яркай сукенцы — гэты колер лічыўся надзвычай модным i зваўся „электрык”. У працэсе i на працы Галіна Яўгенаўна заўсёды была ў суровым ангельскім гарнітуры — ён выглядаў на ей мундзірам. Можа, быў перашыты са старой формы? У госці ж да Азарэвічаў яна прыходзіла ў той самай сукенцы, што i на выбары, заўсёды спявала, нібыта ўскрыквала, нейкія рускія прыпеўкі. I распеўна вяла шчымліва-голасныя песні. „В красной рубашоночке, хорошенький такой”, — захаплялася Галіна Яўгенаўна.

Дзень выбараў быў што судны дзень. Маці падрывалася ледзь не сярод ночы: у шэсць гадзін трэба было ўжо адчыніць дзверы выбарчага ўчастка i быць напагатове. Здаецца, гадзіны ca дзве-тры камісія сядзела там сам-насам. Потым пачыналі паціху ісці выбаршчыкі. Гадзіне a дванаццатай аж гул ішоў. A ў дзве гадзіны пачыналі шныпарыць па адрасах. Хто не прагаласаваў? Тое было страшэнным грахом — адмовіцца ўдзельнічаць у выбарах. Калі хто настойваў на сваім вольным праве не галасаваць — больш за ўсё пакутавалі агітатары: не змаглі давесці важнасць падзеі, садзейнічаць парушэнню блока камуністаў i беспартыйных.

Маці Даны i Галіна Яўгенаўна, так бы мовіць, сімвалізавалі сабой той блок — i шчыравалі як маглі i нават больш за свае фізічныя магчымасці. Маці пасля ўсіх урачыстых падзей пакутавала на галаўны боль — потым высвятлілася, што гэта былі гіпертанічныя крызы. Галіна Яўгенаўна таксама не цвіла здароўем.

Ну, але то быў нуднаваты i афіцыйна зацыклены свет дарослых. Для Даны i яе адналеткаў цікава было зусім іншае. На ўсіх выбарчых участках — у дзвюх школах, у тэхнікумах, у школе механізацыі — грала музыка. I можна было зусім свабодна, без запрашальных былетаў ці яшчэ якіх „квот” зайсці i танчыць. Незалежна ад узросту. Увогуле Дана не спяшалася стаць дарослай. Але ў дарослых было досыць многа пераваг, перш-наперш — незалежнасць. I магчымасць заходзіць куды хочаш — так ёй здавалася. А пад час выбараў у ix, падлеткаў, з'яўляліся паравагі. Ніякіх абавязкаў, нават галасаваць не трэба, а танцаваць можна колькі заўгодна i дзе заўгодна.

Урэшце выбарчая мітусня заканчвалася. Абраннікі народныя, клішыравана падобныя адзін да аднаго, займалі свае месцы на партрэтах, якія выцягвалі аднекуль пад час дэманстрацый. Здавалася, што нідзе канкрэтна, акрамя тых сховішчаў i партрэтаў, яны не існуюць.

Пазней Дана столькі разоў i ў такіх кантэкстах чула пра свабоду выбараў. Бачыла змены дэкарацый i змены „каравула” асноўных дзеючых асоб, але галоўнае заставалася нязменным: прага ўлады, мітусня слоў пра волю, пра шчасце народа, а шчасце ўсё неяк, паводле вялікага паэта, было такім блізкім, такім магчымым, але заўсёды блукала, вандравала недзе там, дзе быў яе народ, людзі, што жылі побач з ёю. I прыходзілі новыя гападары, з тымі ж i новымі лозунгамі — a нічога не мянялася. Стракацелі новыя героі, з ix ужо не паспявалі рабіць партрэтаў, абыходзіліся фотаздымкамі i кадрамі хронікі — тым часам тэлехронікі, бо скрынка гэта замяніла сабой i сад, i aгaрод, i відовішчы. Прынамсі, для большасці яе суайчыннікаў. I не суайчыннікаў таксама. Прыходзілі новыя, спрачаліся, ішлі напярэймы, выходзіў зазвычай не лепшы. I ўсё адбывалася наноў. Круг рабіўся шырэйшы, але заставаўся кругам. Колцам. Палітычныя міжсабойчыкі. Мастацкія міжсабойчыкі. Каляграшовыя міжсабойчыкі. Там таксама былі таленавітыя, менш таленавітыя, зусім бязладныя i бяздарныя, але пры пасадзе ці нават пры месцейку, што жывіла многіх, i вабіла, i давала калі не наедак, дык магчымасць падыграць, пакрасавацца, падстаўбуніцца. I які-небудзь вызнаны дзеяч Адраджэння цягнуў на п'едэстал побач з Блокам цётачку-паэтачку, якой цана ламаны грошык у самы ўдалы кірмашовы дзень.

Людзі Данчынага маленства — ці фарысействавалі, ці шчыра памыляліся, хто ix ведае, але цапу памылкам сваім плацілі высокую, сваёй, не чужой, „гибелью всерьез”. Галіна Яўгенаўна, пазней старшыня абласнога суда ў Гародні, калі яе везлі ледзь не ў непрытомнасці, каб рабіць тэрмінова пункцыю спіннога мозгу, даводзіла, лежачы на насілках: „Завязіце мяне ў суд. Мне трэба здаць партыйныя дакументы”. Яна была сакратаркай партбюро. Цвікі, паводле таго вызнання паэта, былі б з яе кволай абалонкі нетрывалыя, але свой шлях яна прайшла i Галгофу сваю займела. Дзеля чаго ахвяра? Яна была ўпэўнена, што дзеля сапраўднай справядлівасці. A ці была справядлівасць пазней? I ці ўвогуле яна была калі-небудзь на зямлі? Xiбa што якімі момантамі. Спарадычна. Як нагадванне пра найвышэйшы закон. А што Анёл у ценю крылаў? Што тыя сілы, да якіх звяртаецца амаль кожны, нават знясіленыя духам?

Пакеты i выпрабаванні — як сэнс жыцця з Хрыстом? „Я вырашыў нічым не хваліцца, акрамя як Крыжам Госпада нашага Іісуса Хрыста”. „Цяпер радуюся ў пакутах маіх за вас i імкнуся дастачыць тое, чаго не стае ў плоці маёй ад пакут Хрыстовых”. Ну, гэта веданне было дадзена апосталу, а што нам, шэраговым? Дане не хапала гэтай прасветленасці пакутай, хаця яна цярпліва трывала, надавала веры i тлумачыла сабе нават не тэарэтычна, а тым, што глыбей i вышэй за тэарэтычнае, — існаваннем Духа, што дае светлату i абнаўленне.

Выбар... Гэта заўсёды засталося нейкай стрэмкай у душы, нечым, што даецца цяжка i чаго хочацца пазбегнуць. Некуды адысціся, сысці. Збегчы. Выбар нагадваў пра дысанансы існуючага. I хацелася выпасці з рэальнасці, апынуцца ў нейкай прасторы i ў нейкім часе, дзе ўсе гэтыя мітуслівыя выбары, людзі, што лічаць сябе абраннікамі — людскімі i Боскімі — не ў цане. Дзе ўвогуле само разуменне „цана”, „каштарыс” не існуе. А ёсць упэўненасць, i вера, i тое адчуванне святла, што бывае толькі пасля цямніцы.

I няма ніякіх законаў, прэзумпцый нявінаватасці, ніякіх дэфініцый, фактаў, доказаў... Арсенала з атачэння яе маці.

Дане падабалася i не падабалася прафесія маці. Падабалася — быць дачкой адваката. Маці адзіная ў горадзе мела такую прафесію. Гэта потым з'явіліся яшчэ яе калегі. Падабалася, што маці робіць „у судзе”. Так казалі. Падабаўся знешні рытуал. „Устаць. Суд ідзе”. I ўсе застываюць — як пры выкананні гімна.

Дане не падабалася, што прафесія юрыста грунтуецца на фактах, дэталях, дробязях. Гэтыя бясконцыя старонкі судовых спраў, што вывучала маці. Жыццё потым пасмяялася над Данай. У музеі яна, не самая дурная, заўсёды складала каталогі, рыхтавала выставы, пісала анатацыі. А нехта ездзіў ладзіць вернісажы, галёкаў з подмасцяў, красаваўся на імпрэзах...

Можа, i варта было стаць адвакатам? Патрэбны чалавек. Як стаматолаг. Як кравец.

Як гэта? „Хай згіне свет, але здзейсніцца правасуддзе!” — „Fiat justitia, pereat mundus!”

Fiat justitia, pereat mundus!

Так пацвельваўся адвакат Галіцын з суддзі Кацяўца — самага галоўнага старшыні з Гародні. Замест прывітання ён гаварыў: „Fiat justitia, pereat mundus!”

Было гэта пад час так званых выязных сесій. Бясконцых паказальных працэсаў.

Пад час выязных сесій у ix часам нехта спыняўся — атэль быў малы i няўтульны. A калі ніхто не атабарваўся ў ix хаце, дык абавязкова прыходзілі пасля заканчэння працэсу. На вячэру. Дана не ведала, ці залежала гэта ад прысуду ці не. Мабыць, ва ўсіх была патрэба лучнасці, гаворак, нейкага пярэдыху пасля шматдзённай, з ранку да вечара (часам i гадзін да дзесяці) працы.

У суседні пакой, дзе сядзела Дана, даносіліся фразы, чапляліся за слых словазлучэнні накшталт „склад злачынства”, „абвінаваўчы акт”, „касацыйная скарга”, „факт злачынства”... Або незнаёмая прыцягальная латынь: „Confessus pro judicato habetur”. „Той, хто прызнаўся ў злачынстве, лічыцца асуджаным”. Латынню звычайна карыстаўся Кацявец — вымаўляючы фразы ўрачыста, прыгожа, паводле ўсіх правіл рыторыкі. I нібыта між іншым, як рэпліку ўбок, кідаў пераклад. Высокаму, са строгім класічным тварам, Кацяўцу нібыта самім лёсам вызначана спраўджваць справядлівасць паводле законаў. Яму была б вельмі дарэчы мантыя. Але на тую пару мантый не насілі, i свой класічна-адукацыйны „дэкор” старшыня абласнога суда спраўджваў без знешніх атрыбутаў. Затое — на класічнай латыні. Яго барытон аксамітна пераліваўся: „Jus talionis, закон таліёна, заўсёды мае сваіх прыхільнікаў”, — даводзіў ён Галіцыну. Той быў адвакатам. Прыехаў у Гародню з Пецярбурга — ён інакш не называў гэты горад: ніякіх там пралетарскіх „Піцераў” ці афіцыйных „Ленінградаў”. Галіцын падкрэсліваў сваю багемнасць, знаёмства з тамтэйшым акцёрствам. Падкрэслена, не на првінцыйны лад насіў доўгі шалік — перакінуўшы праз плячо. І — як Кацярына Пятроўна сваімі футрамі — так i ён уражваў уяўленне гурый абласнога i раённага маштабу шырачэзным паліто бэжавага колеру i карычневым велюравым капелюшом. Тым часам большасць мужчын афіцыйнага статусу фарсіла ў ботах, галіфэ i мундзірах — ці то даношваючы ваенную форму, ці то мімікруючы пад правадыра, дык Стас Апалінарыевіч быў постаццю не толькі заўважнаю, але i з пэўным эпатажам. Латыні ён не ведаў, але затое ведаў процьму вершаў, памятаў немаведама колькі трапных цытат, вершаваных i невершаваных, меў не мепш гучны голас, як Кацявец, i мог паводзіць сябе куды больш вольна за старшыню суда. Адвакат...

Пабачыўшы Кацяўца, ён абвяшчаў тую самую каронную фразу пра ўсемагутнасць юстыцыі i дадаваў: „Да, да, и знал он хоть не без греха, из „Энеиды” два стиха”. Самаіронія не была чужая яму. „Анатоль Петрович, — звяртаўся ён зноў да Кацяўца, — не испепеляйте меня взором, грешен, грешен... На площади, знаете, харчевня, вполне, знаете ли... Самое забавное — её называют: «Чайная Бескина». Запад...” Кацявец хмурыўся, але маўчаў — працэс скончыўся, дзякаваць Богу... А Стас Апалінарыевіч мог „аскароміцца” i ў самы непрыдатны момант. Аднак, як с хітрынкай прамаўляў Галіцын, той „мирволил ему”. А сам Кацявец гаварыў: „Люблю таленавітых людзей, маю слабасць”.

Затое Кацявец вокамгненна пачынаў збірацца, калі з'яўляліся мясцовыя чыннікі правасуддзя. „Свірын — ён прысуды робіць наўгад, па-вяцку”, — рабіўся раптам калючым Кацявец. „Слюсараў... Лікбез... смерш... нарсуд... Такая амплітуда поспеху”. Пра Галіну Яўгенаўну гаварыў коратка i нейтральна: „Службістка”. І пеяк не рэагаваў, калі нехта ў застоллі пачынаў распаводзіць „навіну” пра сімпатыі мясцовага чырвонашчокага прыгажуна i „службісткі”. Прыгажун быў намеснікам пракуроpa, i яго пільна даглядала мізэрненькая, шэранькая, што мышка, жанчына — яго жонка. Былая медсястра, член партыі, член нейкіх жэнсаветаў i г.д.

Галіна Яўтенаўна, зразумела, таксама мела чырвоную кніжачку, без такой кніжачкі ў юрыспрудэнцыі савецкага часу можна было рабіць толькі адвакатам ці натарыусам. I даражыла сваёй кніжачкай i сваім статусам сацыяльным, як i яе амант, i неўзабаве Галіну Яўгенаўну перавялі ў Гародню на павышэнне, а крыху пазней з'ехаў у іншы горад i намеснік пракурора, з жонкай, вядома. Яна была такой жа неад'емнай спадарожніцай яго пасады, як i чырвоная кніжачка.

Часам на выязныя працэсы выязджалі i адвакаты — з Гародні i Баранавіч. Мэтр-абаронца з Гародні — Ямніцкі. I свяцілы мясцовых калегій — Старцэвіч i Бялецкая з Баранавіч.

„У нас пацешыць публіку — што арэх згрызці. Можаш ім не тое што цытаваць, цалкам чытаць усё што заўгодна, хоць Біблію, усё на рахунак адваката ідзе. Ды і, прабачце, прававерных суддзяў як заўгодна далёка можна завесці. Любы спектакль ладзіць. Я не пра Вас, Анатоль Пятровіч, тут я схіляю галаву”. Кацявец — гэта было вядома ўсім, скончыў не толькі універсітэт, дыпломам маглі пахвастацца многія, — але скончыў некалі класічную гімназію, i мала хто меў такія веды, як ён.

Іраніст i хітраван Старцэвіч — i Бога ашукае, i ў чорта адхопіць — пасмейвацца любіў: „Памятаю, якія воплескі адхапіла Абуховіч — амаль цалкам працытавала Плеваку. Без спасылак, без спасылак. „Грамадзяне суддзі, колькі бядот, колькі выпрабаванняў давялося перанесці нашай дзяржаве за яе існаванне. Нямецкія рыцары, пілсудчыкі, фашыстоўцы... (Гэта яна ўжо ад сябе дадала, так бы мовіць, асучасніла, у сааўтарства ўвайшла.) Усё вынесла, усё пераадолела. А тут... Хлопец скраў кавалак кілбасы. Гэтага наша краіна не знясе, загіне, загіне канчаткова i назаўсёды”.

Кацявец пярэчыў: „Ну, скажыце дзякуй, што хаця б чытала. Трансфармавала печэнегаў i татар на немцаў, i дыкцыю мае, i паўзы трымаць умее. А вось з ёю сапраўды анекдатычны выпадак быў. Яна ўвайшла ў смак, гаварыць — толькі што не спявае. Падсуднага не тое што апраўдаць, а хоць да святых можна залічыць. Ну, i ён у апошнім слове, спрабуючы аддзячыць абаронцы — выступала паводле 55-га — так бы мовіць, у якасці ганарару, адсыпаў: „Вы ўжо даруйце, грамадзянка адвакат, каб ведаў, што вы такі чалавек, дык нізавошта б ваш радыкюльчык у мінулым годзе на вакзале не...” Падсудны ніяк не мог знайсці далікатнае слоўца да свайго „дзейства”. A ў судзе паўза — што ў „Рэвізоры”.

Яе, мабыць, не вельмі любілі, тую Абуховіч, таму што Старцэвіч тут жа не вытрымліваў: „Яна, між іншым, не праміне пры выпадку i без выпадку пазначыць, што зямлячка знакамітага Спасовіча”. „Ах, ну что там ваша Речица, — узмахваў шавялюрай Галіцын. — Я родился в Москве. Кто там только не явился на свет. Ну и что? Урусова из меня все равно не вышло. Уехал в Петербург — Кони из меня тоже не получился”. Бялецкая падымала рукі ў гаырачэзных прыгожых рукавах: „ Супакойцеся. У нас жа не практыкум паводле знакамітых юрыстаў. Давайце лепш спяваць”. I яна пачынала нізкім, мяккім голасм: „Ostatnia niadziela...”

I Кацявец, прыгожа-ссівелы, шляхетны, слухаў моўчкі, гледзячы некуды ў сваю, аднаму яму вядомую далячынь. А потым распачынаў сам: „Утро туманное, утро седое...” Голас яго нібыта нешта згадваў, змысліваў, адыходзіў ад латыні, юрыспрудэнцыі, ад строгага афіцыйнага выгляду. Але не губляў сваей вытанчанай класічнасці, арыстакратызму, толькі мяняў рытм i настрой: „В движеньи мельник жизнь ведет, в движеньи...” На „біс” яны з Вялецкай выконвалі „Вечерний звон” i „Зорку Венеру”. „Зорку...” Бялецкая вяла высокім голасам, здавалася, зусім не тым, што спяваў даваеннае танга, а Кацявец тураваў, нібыта вуркочучы, зусім ціха, толькі каб стварыць тон.