Перакулены час - читать бесплатно онлайн полную версию книги автора Южык Міхась (ч. 6)

Знадворку ўсё яшчэ імжэла. Уражанага прамінулымі падзеямі Васіля разбіраў смех. Хлопец ненатуральна часта адварочваў галаву ад Таццяны, якая ішла з ім пад руку. Кіравалі яны ў бок Куліковага дома.

– Ну і павесяліў мяне продак твой, – звярнуўся Сурмач да сваёй спадарожніцы. – Гэта тое, што называюць махровым нацыяналізмам.

– Ёлупень ён стары, а не нацыяналіст! – сярдзіта адказала дзяўчына. – Яму што нацыяналізм, што камунізм – абы ідэя была, абы было за што зачапіцца.

– А ідэя, Таня, яна ўсім патрэбна. – Каб прыкурыць, Васіль запаволіў крок. – Без ідэі сэнсу няма. Вера ў Бога таксама – ідэя.

– І ў д’ябла, – дадала Таццяна.

– Так, – згадзіўся Сурмач.

– А што бацька мой шызануты, то гэта невылечна. Тут адно цярпі ды прынароўлівайся. Ён жа за савецкім часам актыўнейшым камуністам быў, розныя там парт’ячэйкі ачольваў. І рабіў усё гэта не з карысці якой, а па шчырасці. Ані капейкі ён ад парцейшчыны сваёй не займеў, а колькі затое на сходках папасядзеў, колькі людзей загітаваў, колькім галовы замарочыў! Аднак чалавек жыў гэтым, гарэў сваёй справай… А напрыканцы васьмідзесятых, як пачалася перабудова, татачка мой першы скумекаў што па чым і да нацыяналістаў перамахнуўся. Там звада ў іх нейкая з начальнікам цэха выйшла.

– А ён кім працуе?

– Ды раней ажно ў цэхавае начальства ўваходзіў. А як з БНФ завязаўся, партбілет выкінуў, то і паляцеў потырч… Словам, да майстра дакаціўся. І ваюе, несупынна ваюе, дурань! Мноства разоў па вытворчых і грамадскіх справах судзіўся, сапраўдным суцягам стаў. Бывала, з-за судовых выдаткаў у халадзільніку – шаром пакаці. А яму нішто! “Я ім дакажу сваю рацыю!” – лямантуе.

– А за што, твой бацька… як, дарэчы, яго зваць?..

– Кузьма Аляксеевіч.

– Дык за што ж Кузьма Аляксеевіч судзіцца?

– А за рознае, – нервова хіхікнула Таццяна. – Ты ж, я думаю, зразумеў, што гэта за чалавек?

– А ўсё-такі? – Сурмача апаноўвала цікаўнасць.

– Ну, хаця б за беларускую мову ў грамадскім транспарце агітуе, дакучае людзям, і за гэта яму даюць, як той казаў, на арэхі. Выкрыквае нацыяналістычныя лозунгі ў публічных месцах – міліцыя ў пастарунак валачэ. У цэху які рабацяга непачціва пра БНФ выкажацца – тата да яго затым прыдзіраецца, цкуе. Нарэшце, начальства “левакі” ладзіць, а ён свой нос совае куды не трэба, справядлівасці патрабуе. Ды мала чаго… – Дзяўчына паморшчылася, успомніўшы нешта дужа непрыемнае.

Некалькі крокаў яны здзейснілі моўчкі.

– А самае смешнае, што яму хоць кол на галаве чашы – не ўціхамірыцца! – не вытрывала Таццяна. – Такім людзям чым горш – тым лепей. Пачні заўтра ўсе размаўляць на па-беларуску, дык ён прымянення сабе не знойдзе, з нуды захварэе.

– Мне здаецца, ты залішне на яго нападаеш, – сказаў Сурмач. – Не сакрэт, што на дзіваках сусвет трымаецца. Хрыстос таксама па тадышніх паняццях дзіваком быў. А Кузьма Аляксеевіч…

– Дык каб у яго пры ўсім тым хоць рэшткі розуму захаваліся! – перабіла яго дзяўчына. – Хаця б логіка якая была. Аж не! Слухаць нікога не хоча. Як дзесяць гадоў таму з пенай у рота адстойваў ідэалы камунізму, гэтак цяпер пры слове “камуніст” шалее!

– Скажы, Таня, – Васіль наважыў накіраваць размову ў іншае рэчышча, – вы з бацькам толькі ўдваіх жывяце, альбо…

Ён з прыкрасцю адчуў, што закрануў досыць балючую тэму: Таццяна адказала не адразу і неяк натужліва.

– Мама памерла дзевяць гадоў таму, – прамовіла яна, – а яшчэ брат у мяне ёсць родны – Андрэй… Старэйшы за мяне на сем гадоў.

– Асобна жыве?

– Не проста асобна, а ў іншай дзяржаве. Ён афіцэр у нас, падводнік, капітан цяпер.

– Ясна, – хмыкнуў Сурмач, – не плаваць жа яму ў беларускіх балотах.

– Ага. Пераехаць сюды для яго – значыць усё жыццё на глум кінуць. Там жа і сям’я: жонка, двое дзяцей… кватэра. Як у песні пяецца: “Нас цяпер незалежнасць назаўжды разлучыла…” – нявесела ўсміхнулася Таццяна.

– І што – не прыязджае? – спытаўся Васіль, дапамагаючы спадарожніцы пераскочыць цераз выбоіну.

– А хіба наездзішся з Далёкага Усходу? Адзін раз прылятаў – на тыдзень… А яму хаця б з месяц тут пабыць, бацьку ўціхамірыць. Перад ім тата больш-менш чалавекам трымаецца.

– А мо ёсць магчымасць брацельніку твайму сюды перавесціся? Ну, не падводнікам, вядома, а проста афіцэрам, у штаб які?

– “У штаб”! – сыкнула Таццяна. – А можа, і кватэру тады трохпакаёвую запатрабаваць? Глядзі, паднясуць на сподачку! Ласыя месцы тут спрэс блатнымі заняты. А служыць мараку сухапутным камандзірам роты нягожа.

– Ну, вам відней… – згадзіўся Сурмач.

У гэтую секунду ён узняў вочы дагары, бо яны праходзілі паўз Кулікоў пад’езд… І аслупянеў: два акны прыяцелевай кватэры жаўцелі ў вечаровай цямрэчы разам з іншымі вокнамі дома.

– Ого, зірні, Таня! – Васіль крануўся локця прыяцелькі і паказаў рукой уверх.

– Значыць, дома ён? – здзівілася дзяўчына.

– Нешта няўцям мне… – услых разважаў Сурмач. – Калі мы яму званілі? Колькі мінут прайшло?

– Мінут дваццаць… За гэты час можна дзесяць разоў прыйсці і сысці.

– Вось я яму зараз сыду! Я з ім пагавару... душэўна. – У голасе Васіля загучаў нежартоўны гнеў. – Хадзем паднімемся!

– А ну яго! Мо з дзяўчынай якой забаўляецца? Ці сябрына там… сам ведаеш якая, сабралася… Давай лепш без яго абыдземся.

– Не магу, Тань. У Куліка, разумееш… – сумеўся Васіль, – сякія-такія рэчы мае… яшчэ з таго разу. Забраць трэба.

– Ну заскоч і забяры. А я тут пачакаю.

– Ладна… – згадзіўся хлопец. – Толькі не тут, а ў пад’ездзе пастой – на лесвічнай пляцоўцы. А то як я цябе адну на дварэ пакіну?

– Не, – запярэчыла Таццяна, – у пад’ездзе ж цёмна… Тут весялей.

– Ну, стань хоць на асветленае месца. – Васіль паказаў куды. – А я мігам! – І затупаў па ганку.

На гэты раз чакаць пад дзвярыма не давялося. Яны хутка расчыніліся, і яркае святло, музыка, пахі прыгарэлай ежы разам з Куліком вызірнулі ў калідорчык.

– Во! – Змітракоў твар скрывіўся ў шчырым здзіўленні. – Лёгкі на ўспамін! А я ўжо грэшнай справай падумаў, ці не здарылася з табой нешта.

– Ты мне жвір у вочы не сып! – непрыветліва буркнуў Сурмач, заходзячы ў кватэру ўслед за прыяцелем. – Што, запой чарговы? – Ён зірнуў з пярэдняй у кухню: у пройме дзвярэй віднеўся край нейчае спіны. – Хто там у цябе?

– Дык Валодзька ж, Валодзька Злыбеда! – як аб нечым даўно вядомым і абгавораным, мовіў Зміцер. – Мы ж з ім цябе чакаць прытаміліся. Паўгадзіны цярпелі, а потым, даруй ужо, пачалі самастойна з піўком упраўляцца.

– Ды што ты вярзеш! – абурыўся Васіль, здымаючы з сябе куртку. – Я ж табе паўгадзіны таму дамоў тэлефанаваў. А да гэтага яшчэ хвілін пятнаццаць тырчаў пад дзвярамі.

– Не, Васёк, – яўна хацеў ухіліцца ад непрыемнай размовы Кулік, – нешта ты не тое гамоніш. Як толькі ты пазваніў, я адразу ж у краму па піва пабег: дай думаю, парадую старога таварыша. А тамака якраз з Валодзькам сустрэліся. Думаў, утрох усё ж весялей пасядзім… Ці не так? Да таго ж і з Валодзькам даўно не бачыліся…

– Слухай, – Сурмач узяў шчуплага Змітрака загрудкі і пранікліва зазірнуў у вочы, – ты насамрэч крэцін альбо прыкідваешся?

Змітрок неяк унутрана напружыўся і лісліва ўсміхнуўся.

– Мы ж скоранька, Васёк, адным махам півам затарыліся – і бягом дамоў… Не ведаю, як з табой размінуліся.

“Зусім мазгі адпіў! Кончаны чалавек!” – заключыў Сурмач. І тут жа знікла злосць на прыяцеля. Услых сказаў:

– Ну ладна, размінуліся дык размінуліся – бывае. Не пра тое гаворка.

– Дык хадзем цяпнем па шкляначцы! – ажывіўся Змітрок. – Даўнютка мы з табой не сядзелі.

– Ну, па адной цяпнем, – згадзіўся Васіль. – А перш давай справы вырашым. Штаны – раз! Партманэ ў іх павінна быць – два! І пажраць нешта – тры: я з абеду есці хачу.

– Няма праблем! – Зміцер сігануў у свой пакой і хуценька вынес адтуль абы-як складзеныя штаны. – Кашалёк у кішэні, – паясніў ён.

Сурмач, не разглядаючы, сунуў штаны ў дыпламат і крыху сарамліва прамовіў:

– А порткі твайго бацькі другім разам прынясу. Зараз здымаць пагана… Я тут з дзяўчынай – на двары мяне чакае, а штаны мае значна святлейшыя, чым твайго бацькі… дый заляпаныя. Адразу прыкметна будзе…

– Ат, тае бяды! – узмахнуў рукамі Кулік. – Продак мой іх ужо спісаў, мусіць! А што за мадам?

– Ну, ёсць там адна… Не важна, – сцямніў Сурмач.

Хлопцы прайшлі ў кухню. У невялічкім наскрозь пракураным памяшканні за нягеглым столікам сядзеў Змітракоў хаўруснік Валодзька Злыбеда. Гэта быў дзяцюк гадоў пад трыццаць, але ўжо з грузнай, аплыўшай фігурай, азызлым буракаватым тварам прывычнага алкаголіка. Яго маленькія, амаль нябачныя пад складкамі тлушчу вочкі-шчылінкі свяціліся надзвычай добразычлівым агнём, твар расцягваўся ў дурнаватую прыветлівую ўхмылку.

– Уладзя… Васіль, – прадставіў Кулік аднаго аднаму незнаёмых.

Паціскаючы Сурмачу руку, трыбухаты Валодзька проста ззяў няштучнай радасцю, але не выраніў ані слова. Уся ягоная постаць уяўляла з сябе такую лагоду, такое прымірэнне з сусветам і любасць да сабратаў, што Васілю неадольна захацелася з ім цяпнуць па шклянцы.

– Налівай! – скамандаваў ён Змітраку і прысеў да стала насупраць Валодзькі. – Толькі хутчэй.

На абрусе кучамі валяліся луска, хвасты і галовы ўжо з’едзенай таранкі, на дзвюх талерках яшчэ заставалася тоўста нарэзанае сала і вараная каўбаса, скібы чорнага хлеба.

Пакуль Кулік адкаркоўваў бутэлькі “Траецкага” піва, Васіль накінуўся на каўбасу і ўмомант знішчыў яе дазвання. Еў для хуткасці без хлеба. Валодзька Злыбеда глядзеў на яго з замілаваннем і моўчкі.

– Ну, будзьма разам! – вымавіў няхітры тост Зміцер, і ўсе трое нетаропка і з веданнем справы, сінхронна асушылі свае шклянкі.

– Шкада, хлопчыкі, што не магу болей. – Сурмач устаў з-за стала і цырымонна кіўнуў галавой Валодзьку. – Ісці трэба!

– Не-не! Хаця б яшчэ па адной, – актыўна запратэставаў Кулік і адразу ж прыняўся напаўняць Васілёву шклянку.

Тоўсты Уладзя ўмольна глядзеў на Сурмача. У вачах яго чыталася: “Выпі, братка, напрамілы Бог, выпі”.

– Угаварылі. – Хлопец схапіў са стала, залпам выжлукціў халоднае піва. – Пара! – крактануў ён і пайшоў з кухні.

Зміцер памкнуўся яго праводзіць.

– Слухай, Васіль, – з нязвыклай няёмкасцю ў голасе загаварыў ён у вітальні, – тут такая справа… Гм… Мы неяк з хлопцамі ў мяне выпівалі… Ну… вядомая рэч, яшчэ захацелася… А грошай, як заўжды, нямашака… І я… словам, іншага выйсця не было, як з твайго партманэ на пляшку пазычыць.

Сурмач моўчкі апранаўся, стаяў спінай да Куліка і не выяўляў ніякіх пачуццяў.

– Але праз парачку дзён, – спяшаўся супакоіць яго таварыш, – калі разбагацеў, я ўсе грошыкі табе назад паклаў – капейка ў капейку… Усё шыта-крыта.

– Ну дык у чым праблема? – сказаў падабрэлы ад піва і ежы Васіль, калі адмыкаў дзверы. – Хіба мы не свае людзі?

– Ясны перац! – Твар Змітрака расцёкся ва ўхмылку.

– А, вось яшчэ што, Міць, – раптам успомніў Сурмач. – У абутковай скрыні тваёй, – ён паказаў вачамі на скрыню ў “прылазніку”, – бутэлька партвейну ляжыць. Карыстайся!

– ?! – вылупіўся на яго Зміцер.

– Калі да цябе ішоў – затарыўся, – коратка патлумачыў Сурмач, пакідаючы калідорчык. – Піце, мне зараз не да таго.

– Век не забуду! – удзячна крыкнуў Кулік і заскрыгацеў жалезным вечкам скрыні.

Васіль зачыніў дзверы, націснуў кнопку ліфта.

Унізе, пад бетоннай тэрасай, затухалі рухі адыходзячага дня. Яшчэ там-сям тупалі прахожыя, шаргацелі шынамі, гулі і пераміргваліся аўтамабілі. І толькі вокны дамоў – велічэзных камяніц мікрараёна – распачыналі ў гэтую гадзіну сваё паўнакроўнае жыццё. У які яшчэ час гэтак шчыльна ўспыхваюць вечаровыя вокны? Калі яшчэ пяці-, дзевяці- і дванаццаціпавярхоўкі так моцна нагадваюць рознавялікія караблі, што спыніліся ў нейкай агромністай партовай бухце? Запаленыя пад дамамі ліхтарні стваралі ўражанне адбіткаў у сцішаных марскіх хвалях карабельных ілюмінатараў – акон нерухомых гмахаў.

– Ну як табе гэты сок? – спытаўся Васіль у Таццяны.

– Ніштаваты… халодны толькі, – адказала дзяўчына, цэдзячы нешта праз пластмасавую трубачку з невялікага кардоннага пакета.

Яны сядзелі на адкрытай тэрасе велізарнага кінатэатра – на адной з лавак, якія прыступкамі спускаліся да краю шырокага балкона. Адсюль раскрываўся раскошны краявід. Сурмач любіў гэтае месца, любіў назіраць з яго свой горад… Яшчэ чатыры гады таму, калі не існавала ні кінатэатра, ні нават яго падмурка, ён часцяком забрыдаў на гэты пагорак – адзін і з кампаніямі. На адзіноце тут хораша думалася, фантазіравалася. Пад пагоркам, на тры бакі свету, расцякаўся шырачэзны прыродны разлог – шчыльна і з густам забудаваны. Пад пагоркам была кальцавая магістральная развязка, і тры шырокія вуліцы веерам разыходзіліся ад яе, уліваліся ў гарадскія масівы. Узгорысты рэльеф разлогу – з тэндэнцыяй павышэння ўдалячынь – даваў магчымасць сягаць зроку глыбока ў горад. Смешнымі і лялечнымі падаваліся адсюль найвышэйшыя збудаванні – тэле- і радыёвышкі, вежы чыгуначнага вакзала, заводскія коміны. Гэтыя своеасаблівыя вехі горада, на самай справе раздзеленыя паміж сабой кіламетрамі і кіламетрамі, з такога гледзішча дзівосна набліжаліся адно да аднаго, і здавалася, можна працягнуць руку і памяняць іх, нібы шахматныя фігуркі, месцамі.

Мабыць, таму, што ў тыповым спальным раёне Змітра Куліка не было больш ніводнага адметнага месца, менавіта да кінатэатра і прыйшлі Васіль з Таццянай. На апошні сеанс яны спазніліся хвілін на пятнаццаць. У гандлёвым шапіку Сурмач купіў пару плітак шакаладу, мяшэчак арахісу і чатыры маленькія пакецікі соку. Затым па адкрытых сходах яны забраліся на тэрасу і ўладкаваліся на адной з лавак. Дожджык зусім аціх, але за дзень сядзенні набрынялі вільгаццю. Каб бязбольна і суха тут пасядзець, Васілю давялося ахвяраваць два апошнія, яшчэ не да канца прачытаныя, нумары літаратурнай газеты.

– Ведаеш, – прамовіў ён, цягнучы праз “саломінку” кіслы напітак, – заўсёды, калі я гляджу адсюль долу, калі бачу гэтыя чароды ліхтароў, гэтую пустку ўнізе і гэтыя аграмадзіны дамоў наперадзе, яны мне ўяўляюцца ў іншым выглядзе…

– У якім? – Таня сцепанула плячамі ад холаду.

– Ну не так, як яны ёсць… Як бы гэта сказаць… Ну, да прыкладу, снежнай зімою я мысленна здымаю з іх белае покрыва і апранаю ў зеляніну, мару: як бы было хораша сонечным ліпеньскім поўднем паваліцца ў мурог вунь пад тым клёнам. – Васіль паказаў рукой кудысьці ў чэрава ночы. – А шчодрай вясною, недзе ў траўні, сярод зеляніны і квецені мне трызняцца гэтыя ж месцы, ахутаныя халодным лістападаўскім туманам… Туман не развейваецца ажно да вечара, і ходзяць скрозь яго людзі…

– Дзіўныя ў цябе жаданні… – сказала дзяўчына. – Я ненавіджу восень, увосень людзі нядобрыя, увосень найбольш адчуваеш сваю адзіноту…

– І дарма. У асенні час абвастраюцца ўсе пачуцці… Мабыць, менавіта ад таго, што няможна схавацца за зеляніну, цяпло ці белую прыгажосць зімы, непрагляднай восенню мы як ніколі бліжэй да Бога.

– Чаму?

– А хто ж нас яшчэ сагрэе? – задуменна не то адказаў, не то спытаўся Сурмач. – Не, я восень люблю. Хаця, папраўдзе, у гэтую пару найбольш і пакутую ад сваёй унутранай недасканаласці… Але інакш бы я не спазнаваў сябе, не імкнуўся б палепшыцца. Летам, зімой і тым больш увесну мой час прамінае бестурботна і весела. Я не задумваюся аб сэнсе жыцця, а значыць – не жыву, а існую. Восень для мяне – пара справаздач…

– А ці не слаўна гэта – не заўважаць часу? – Таццяна прыкметна пастуквала зубамі ад золі.

Сурмач абняў і прытуліў яе да сябе. Гэтае набліжэнне адбылося неяк натуральна і беззаганна – ён гарнуў яе да сябе амаль як сястру.

– Не заўважаць час недаравальна чалавеку, – гаварыў Васіль, перажоўваючы шакалад, – бо ён – ці не самае каштоўнае, што ў нас ёсць. Калі я чакаў нейкую радасную жыццёвую падзею, то неаднойчы прыспешваў хаду часу, я нават хацеў заснуць і прачнуцца ўжо за пару хвілін да гэтай падзеі… Мне здавалася, што час невыносны, што ён наўмысна валаводзіць і здзекуецца з мяне. Так было, напрыклад, апошнія месяцы ў войску – у чаканні звальнення, у чаканні дома і волі.

Васіль падпаліў цыгарэту, выпусціў першы, найболей густы, струмень дыму з рота і доўжыў:

– І наадварот, самае яскравае, адметнае і прыемнае, што адбывалася ў маім жыцці, праносілася нястрымна, недаравальна шпарка. Я заўсёды бедаваў з гэтае прычыны, я зноў кляў час як свайго нядобразычліўца і ворага… І толькі потым, праз некалькі гадоў, калі адбывалася ў маім жыцці нешта радаснае – не радаснае, але важнае і лёсавызначальнае, я выразна пачынаў разумець, што гэтае важнае і ёсць прадуктам тых перажыванняў, тых падзей… Падзей, якія маглі адбывацца толькі ў тым – марудным або, наўсперач, хуткаплынным – часе. Адбывацца па чыёйсьці волі і перажывацца мной менавіта так, а не іначай.

– Усё гэта дзіўна, – прашаптала Таццяна, прыціскаючыся шчакой да Васілёвага пляча. – Чалавек, па сутнасці, сляпая бездапаможная істота. І хаця ў яго ёсць не толькі сваё мінулае, але і мінулае папярэдніх пакаленняў, аднак будучыні няма. Мы ж не ведаем дакладна і бліжэйшых сваіх дзесяці секунд…

– Чаму? – усміхнуўся Васіль. – Я, напрыклад, ведаю дакладна, што праз пяць секунд цябе пацалую і не атрымаю поўху.

Сказаўшы гэта, ён рэзка згроб дзяўчыну ў абдоймы і злавіў ротам яе мяккія вусны. Таццяна замерла, не супраціўлялася, але і не адказала гарачым пацалункам.

– Даруй. – Васіль адліп ад яе і панурыў голаў. – Хаця гэта я па шчырасці… Ты сапраўды прыгожая дзяўчына.

– Не гавары глупствы. – Таццяна паправіла збітыя валасы.

Колькі секунд яны праседзелі бязмоўна. Цішыню парушалі толькі аўтамабілі, што бразгаталі і шорхалі на кальцавым скрыжаванні ўнізе.

– Вось дзівата, – нарэшце падаў голас Сурмач. – Здаецца, я зараз здзейсніў тое, што з’яўляецца самым натуральным у нашым жыцці: пацалаваў дзяўчыну, якая мне падабаецца. А між тым адчуваю сябе, нібы злыдзень.

– Гэта чаму?

– Ага. І я задаю сабе такое ж пытанне: чаму? З якое бяды мне бянтэжыцца? Але нутро не падманеш… У душы ж я ведаю, што зрабіў нешта не зусім прыстойнае. І тут я не апраўдаю сябе ніякімі адгаворкамі…

– Адгаворкамі? – здзівілася Таццяна.

– Так. Бо здаровы сэнс мне падказвае, што, калі хлопцу падабаецца дзяўчына, а ён, мабыць, падабаецца ёй, то…

Таццяна канфузліва хіхікнула.

– То… Ну, толькі збіла мяне! – Васіль з дакорам зірнуў на прыяцельку. – То значыць, абняць і прыгалубіць яе – абсалютна лагічная і нічым не заганная справа. Каб я сілай гэта рабіў, гвалтам – іншая рэч. А так… Я ж не прычыняю табе боль, не адбіраю нейкія там каштоўнасці і, тым не менш, ведаю, што паступаю кепска, быццам цераз нешта пераступаю…

– А я ведаю, адкуль такія адчуванні, – сказала дзяўчына. – Пры фізічным збліжэнні людзі пераходзяць на іншую ступень узаемаадносін. Ну, напрыклад, мы з табою добрыя сябры – гэта адно. Паміж намі ўзніклі пачуцці – гэта другое. І ўжо зусім іншае – абдымкі і пацалункі.

– І чаму ж абдымкі-пацалункі – зусім іншае?

– А вось іншае… іншае – і ўсё! – сумелася Таццяна.

– Ат, жанчыны, жанчыны… Заўжды ж вам бракуе логікі, – уздыхнуў Васіль. – Ладна, я даскажу за цябе. Цялесныя ўзаемаадносіны, хоцькі-няхоцькі, а пасягаюць на свабоду абоіх людзей. Той, хто рашыўся на сэксуальныя дамаганні, – таксама несвабодны, бо ён рызыкуе сустрэць непрыхільнасць, моцны адпор, абразы… Мужчына тут мае шанц усумніцца ў сваіх вартасцях, а гэта ўрон самалюбству.

Таццяне, мажліва, была не даспадобы такая тэма. Але ж Сурмач у жаданнях пафіласофстваваць і бліснуць красамоўствам не ведаў упыну. Яму і ў галаву не прыходзіла, што гаманіць з дзяўчынай пра міжпалавыя дачыненні, па меншай меры, недарэчна.

– І самае паганае тое, – працягваў паэт-самавучка, – што кожны чалавек усё жыццё толькі і думае пра аб’ект сваіх сэксуальных дамаганняў, кожны толькі пра гэта і марыць. Марыць пакутліва і напружана. І аб’ект гэты – прынц на залатым кані ці прынцэса ў незямных строях – як правіла, уяўны.

– Глупства ўсё гэта. – Каб не так цёмна, можна было б пабачыць, як запунсавела Таццяніна аблічча.

– А ты паслухай. – Васіль узяў яе за руку. – Мала таго, я сцвярджаю, што прыкладна з дванаццацігадовага ўзросту ўсе памкненні чалавека накіраваны на адно – знайсці палавога партнёра. Астатняе: вучэнне, хараство прыроды, дастойныя мары тыпу “хачу стаць касманаўтам” – другараднае. І гэта нармальна.

– Не нармальна!

– А калі я табе аб’яўлю, што я есці ніколі не хачу? Вось не ем, і не хочацца. Паверыш? Правільна! Палічыш мяне за вар’ята. А чаму ж тады я павінен даваць веры бабылю ці векавусе, што жывуць адзінока і кажуць, быццам бы ў іх усё цудоўна, што ім аніхто і не патрэбны? Калі так, то яны – святыя. А сапраўдных святых людзей – адзінкі. Яны такая ж рэдкасць, як у паэзіі Пушкін і Блок.

– Ну, Вась, як можна параўноўваць каханне, паэзію і яду?!

– Я хачу толькі сказаць, што без кахання, як і без ежы, і хварэюць, і блажэюць, і канаюць таксама. Не задумвалася ты, што адсутнасць кахання, любові – смерць для ўсяго жывога? Бо Сусветны закон просты – паяднаць жаночую і мужчынскую сутнасці. Тут нічога заганнага і быць не можа. Як няма заганнага, калі галодны знясілены чалавек вар’яцее ад паху ежы, зацята рве яе на кавалкі і каўтае, не перажоўваючы. А каб ён не прыпадабняўся жывёліне – не трэба яго даводзіць да крайняй ступені голаду, а перыядычна карміць. І тады ён не будзе хціва драць спажыву і запіхваць яе ў рот рукамі, а паважна сядзе за стол, возьме відэлец, сурвэтачку і з добрым гуморам паспытае і тое і гэта.

– А пры чым тут гэта? – Васіль больш пацяшаў Таццяну, чым пераконваў.

– Тое ж і з каханнем! – нервова, апасаючыся, што яго так і не зразумеюць, працягваў гаманіць Сурмач. – Каб не зрываў дзядзька з цёткі адзенні на люднай вуліцы, не валок яе ў хмызняк і не рабіў усё гэта насуперак грамадзянскай маралі, дайце яму сям’ю, дзяцей, сямейнае шчасце. І тады яго прыродны юр сыдзе на гожую справу, запачаткуе і выгадуе нашчадкаў. Усе бядоты ў нашым жыцці ад неспатоленых жадункаў – як плоці, так і духу.

– А мо ад таго, што мы не ўмеем тымі жаданнямі кіраваць?

– Яно канешне, калі вакол спрэс галодныя людзі, а чалавек раскладзе сярод іх далікатэсы ды са смакам, з прыцмокваннямі жэрці пачне, то ім непрыемна будзе, ім таксама есці зарупіць… – настойліва выкладаў сваю пазіцыю Сурмач. – Гэтак жа ніякавата будзе людзям, калі нейкая парачка на іх вачах мілавацца пачне. Што б палюбоўнікі ні вычваралі ў сваім ложку – успрымаецца абывацелямі абсалютна нармальна. Але хай паспрабуюць закаханыя вынесці на людзі самую малую і бяскрыўдную долю сваіх начных забавак! Адразу ж – скандал, лямант, выкрыкі: “Юрліўцы, распуснікі, блудлівыя жывёлы!”

– Правільна, каму прыемна на гэта глядзець. – Таццяна са скрытай насцярогай пазірала на Сурмача.

– А вось у тым і закавыка, што прыемна! Якраз большасці людзей і прыемна глядзець на гэта. Пачакай! Ды дай жа сказаць, Таня! – занепакоіўся Васіль, убачыўшы, што дзяўчына зноў збіраецца запярэчыць. – Абывацелю і прыемна і ўсцешна назіраць прылюдную распусту, ды вось бяда – няёмка яму, што ўсе вакол бачаць, з якой прагнасцю ён гэта робіць. І толькі каб не быць западозраным ва ўласнай блудлівасці, ён і крычыць: “Людцы, што ж гэта робіцца сярод белага дня! Зусім, шэльмы, сумленне згубілі!” А сам употайкі думае: “А неблагія ж у дзяўчынкі ногі! Ух бы я тут разгарнуўся!” Вось што жахліва!

Пасля гэтых Сурмачавых разважанняў Таццяна зусім збянтэжылася і не ведала, што гаварыць. Затое яе прыяцель не пазычаў слоў.

– Такія крывадушныя стэрэатыпы мяне больш за ўсё і даймаюць! – цягнуў ён свой маналог. – І яшчэ… Бальшыня пажылых кабет толькі і жыве плёткамі: хто з кім ажаніўся, хто з кім разышоўся, хто з кім так жыве, у каго ад каго дзіцё нарадзілася. Як збяруцца на лавачцы ля пад’езда – то і давай языкамі мянташыць, давай шнарыць па чужых пасцелях. А спытай любую з іх – хто такі Багдановіч ці Сымон Будны, тут – не, тут яны не адкажуць, тут канец іхняму досведу. У іх кругагляд – адно ад грудзей да клубоў даходзіць. Вось для іх найцікавейшыя месцы! А што там нейкі Максім-кніжнік вершы пісаў, то гэта яго праблемы.

Васіль усхадзіўся не на жарт і нібы ваяваў з якімсьці нябачным ворагам.

– А яшчэ пра грошы абывацелі любяць! Гэта іх другая, пасля пасцельных варункаў, тэматыка. Тутака яны знаўцы! Ого-го якія спецыялісты. “Вунь той новым аўто абзавёўся, гэты кватэру сынку трохпакаёвую купіў, а гэты дачку сваю з маладым мужам-бэйбусам у вясельны круіз у Гішпанію выправіў. Значыць, ёсць у людзей грошы. Вялікія! А калі вялікія, то несумленна нажытыя”, – шушукаюцца незмаўкальна бабулькі на лавачках. І год, і два, і пяць пляткараць. І няма на іх зводу!

– А хіба ты ў жыцці не пляткарыў ніколі? – хітравата прыжмурылася Таццяна.

– І я пляткарыў. Так, – згадзіўся Васіль. – І ненавіджу сябе за гэта. А як жа, скажы мне, Таня, было гэтай заразы не набрацца? Як не захварэць на абывацельства, пляткарства і бездухоўнасць, калі з дзяцінства вакол толькі абывацельствуюць, пляткараць і бездухоўнічаюць? Як жа мне быць чалавекам, калі я адмалку навучаны быць не беларусам, а савецкім грамадзянінам – касмапалітам, у якога “адрас не дом і не вуліца”, а нейкі абстрактны Саюз-бацюхна? У нас Савецкі Саюз і кампартыя Бога падмянялі, родную зямлю, дом, мову, бярэзіну пад акном. Мы ж прапашчыя, непапраўныя людзі, вырадкі! – Сурмач няўзнак перайшоў на крык.

– Тс! – спрабавала суняць прамоўцу Таццяна. – Вунь нехта сюды паднімаецца… Напэўна, сеанс скончыўся.

– Скончыўся, – пацвердзіў Васіль, калі крыху падаўся наперад і зірнуў на пляцоўку ўнізе. – Дык паслухай… на чым гэта я спыніўся… – І тут жа пусціўся ў новыя разважанні…

Сурмач яшчэ доўга сушыў прыяцельцы мазгі гэтым кастрычніцкім вечарам. Замест таго каб мілавацца і гаварыць пяшчотныя словы. Дамоў ён прыбыў у абрэз – на апошнім аўтобусе, а першай гадзіне ночы.

Ранак надарыўся дзівосны. Такія рэдка бываюць на Беларусі ў другой палове кастрычніка. Яшчэ гадзін у сем пра надвор’е няможна было сказаць нічога пэўнага – горад патанаў у тумане і змроку. Але зараз, а палове дзесятай, сонца такі пачало прабівацца да зямлі. Яно ўвачавідкі надавала наваколлю цёплыя тоны: будынкі жаўцелі ад нізкіх промняў і нібы высоўваліся з густой вільготнай смугі на пярэдні план; на вуліцы, тратуары і агароджы клаліся мяккія цені. Пад сонцам весела бліскалі жалезныя каўпакі ліхтароў, зіхотка пераміргваліся шыбіны вокнаў. Але кожны дураслівы прамень, кожны яго адбітак ад блішчастых прадметаў губляўся і спакваля пагасаў у тумановай павалоцы. Ад таго горад не пярэсціў фарбамі, не раздражняў, а, наадварот, супакойваў чалавечы пагляд, улагоджваў нервовую сістэму.

Васіль Сурмач толькі што выйшаў з харчовай крамы і запыніўся каля ганка, уражаны хараством наваколля. У яго руках былі дзве авоські, набітыя разнастайным і важкім пажыткам. Скрозь капронавую сетку праглядаліся трохлітровы слоік з зялёнымі марынаванымі памідорамі, меншыя слоікі з гуркамі і ці то з салянкай, ці то з салатамі айчыннай вытворчасці, бляшанкі кансерваў, ладны батон варанай каўбасы, колькі кругоў каўбас вэнджаных, пару пластмасавых бутэлек мінеральнай вады ёмістасцю на паўтара літра і сякія-такія пакункі з няпэўным змесцівам.

І хаця крама знаходзілася паблізу адной з прахадных завода, дзе працаваў малады інжынер Сурмач, сустрэць яго тут з авоськай на самым пачатку працоўнага дня, па меншай меры, дзіўнавата.

Сённяшні дзень стаўся не проста будным днём для маладога чалавека, не шараговым рабочым днём для ўстановы, дзе ён працаваў, а самым што ні ёсць святочным. СКБ, якое размяшчалася ў асобнай сяміпавярховай будыніне, адзначала свой круглы юбілей – 30 гадоў з дня заснавання. За гэтае трыццацігоддзе багата вады ўцякло, а яшчэ больш слаўных спраў нарабілася супрацоўнікамі СКБ. У свой час праекты гэтай установы грымелі па ўсім Савецкім Саюзе, кіраўніцтва ўдастойвалася найвышэйшых урадавых узнагарод, а радавыя супрацоўнікі – немалых, па тым часе, грашовых прэмій… Аднак усё гэта было ў мінулым. Пасля ж развалу дзяржавы-монстра попыт на праекты СКБ, як і на прадукцыю галаўнога завода, спярша рэзка зменшыўся, а затым і наогул наблізіўся да нулявое адзнакі. СКБ стала стратным і ператварылася ў абузу для завода, на чыёй зямлі яно стаяла і чый хлеб мелася есці. Па калідорах СКБ ужо даўно лётала ліхая пагудка не то аб ягоным закрыцці, не то аб наданні яму нейкага іншага статусу. Але праходзіў і год, і два, а гэтыя лёсавызначальныя змены не адбываліся, і СКБ працягвала паразітаваць на целе завода, працуючы “ў стол”, як пісьменнік-дысідэнт. Супрацоўнікам затрымлівалі зарплату, затым наогул не выплачвалі яе па два месяцы, адпраўлялі ў працяглыя водпускі без грашовага ўтрымання альбо на ўтрыманні самым жабрацкім, дазвалялі браць водпускі за свой кошт тэрмінам да года і зарабляць грошы, як каму ўздумаецца, і хто на што здатны. Некаторыя вядучыя інжынеры СКБ знаходзілі сябе ў гандлі бананамі з вулічных латкоў, некаторыя адкрывалі сваё прызванне ў спекуляцыі валютай, некаторыя – і гэта шчасліўчыкі! – пераходзілі ў прыватныя фірмы па спецыяльнасці. Такім чынам, за апошнія два гады рады супрацоўнікаў СКБ значна парадзелі і пагоршыліся ў сэнсе сваіх прафесійных вартасцяў. Тут засталіся альбо зусім ужо недарэкі, альбо тыя, хто, наадварот, умеў лавіць рыбу ў мутнай вадзе і спрытна ішоў угору па службовай лесвіцы пры ўсеагульным раздраі; альбо людзі без цара ў галаве, памылкі прыроды, як саматужны паэт Васіль Сурмач і самадзейны артыст Мяркулаў.

І тым не менш, нягледзячы на відавочны заняпад і бесперспектыўнасць гэтай канструктарскай установы, нягледзячы на ўнутрыкалектыўныя браджэнні і звады, свой трыццацігадовы юбілей яна мелася святкаваць з найшырэйшым размахам. Куркулістае кіраўніцтва гэтым разам аднекуль знайшло грошы не толькі на паказуху – урачыстую афіцыйную частку і канцэрт запрошаных прафесійных артыстаў, – але і на ўнутрысектарскія застоллі не паскупілася.

Маючае адбыцца мерапрыемства было несумненна цікавым ва ўсіх адносінах. Але найадметнае, што больш за ўсё дзівіла Васіля, – гэта ўсё-ткі яго размах. Бо апошнім часам яўна намецілася тэндэнцыя на змяншэнне маштабаў падобных пагулянак. Прычынай таму, вядома, было катастрафічнае пагаршэнне дабрабыту супрацоўнікаў СКБ. Тры гады назад, калі зялёны інжынер Сурмач пераступіў парог гэтай тэхнічнай установы, яго ўразіла частата і шырыня святкаванняў як народзінаў асобных саслужыўцаў, так і агульначалавечых дат (Новы год, Восьмае сакавіка і іншых). Аднак паступова, месяц за месяцам, па меры таго як агульны развал эканомікі біў па кішэнях супрацоўнікаў СКБ, сталі меншаць не толькі маштабы застолляў, але і пагаршацца душэўныя якасці іх патэнцыйных удзельнікаў. Людзі спакваля суровелі, гублялі былую бестурботнасць і ветлівасць, станавіліся раздражняльнымі і скнарлівымі. Цяпер шмат хто наравіў “замаўчаць” свой дзень нараджэння, прыбаўку ў сямействе ці (што надаралася крайне рэдка) расшырэнне жылплошчы. Гэта немінуча спараджала нядобрыя настроі і пагалоскі ўнутры калектыву. Некаторыя жанчыны, напрыклад, толькі тым і займаліся, што раўніва адсочвалі па сектарскім журнале даты дзён нараджэнняў саслужыўцаў і з усіх кутоў шальмавалі злосным перашэптам тых, хто не праставіўся. Для такога “грэшніка” наступныя пасля ўтоенага свята дні былі проста мукай. Ён хадзіў напружаны, з ненатуральна ганарлівым выразам твару і мусіў удаваць, што аглух і аслеп. Ён стараўся не мець шчыльных зносінаў з калегамі, а калі даводзілася па рабоце з імі кантактаваць – не глядзеў ім у вочы. Некаторыя нервовыя асобы – збольшага затурканыя сямейным побытам і непазбыўнай бяднотаю кабеты – наогул за дзень да даты свайго нараджэння бралі адгулы ці здабывалі ліпавыя медыцынскія даведкі. Лягчэй тут было людзям з прасцейшай псіхічнай арганізацыяй – асобам, так бы мовіць, без сумлення і сораму. Яны маглі сёння жлукціць гарэлку на саракагоддзі якога-небудзь Іванова, а праз тыдзень, у дзень сваіх народзінаў, захоплена гуляць з ім жа ў настольны тэніс пад час абедзеннага перапынку ці ажыўлена абмяркоўваць у курыльні апошні футбольны матч. Не чырванеючы.

Дык вось, сённяшні дзень меўся паламаць гэтую заганную традыцыю і згуртаваць усіх пакрыўджаных, памірыць усіх нядобразычліўцаў. Паколькі восемдзесят працэнтаў выдаткаў на застолле нечакана ўзяло на сябе кіраўніцтва СКБ, то ніхто з супрацоўнікаў не назваўся хворым, занятым і непітушчым. Зранку ў Сурмачавым сектары па спецыяльнасці не працавалі. У чаканні ўрачыстай часткі, якая рыхтавалася ў заводскім клубе, дзяўчаты і кабеты перамывалі посуд, камандавалі мужыкамі пры перастаноўцы сталоў, радзіліся: дзе, хто і як сядзе. Некаторыя дзядзькі і хлопцы, праўда, філонілі – карыстаючыся часовай адсутнасцю Маскаленкі, біліся ў кампутарныя гульні. Сеў быў гэтак жа размяцца і Васіль, але не прайграў і дзесяці хвілін, як на яго гурмою наляцелі кабеты, усунулі ў рукі казённыя грошы і спіс неабходных прадуктаў і выштурхнулі за дзверы. Па харчы выправіўся не адзін толькі Сурмач. Яшчэ некалькі чалавек іхняга сектара, і кожны з адмысловым спісам, шнырылі па бліжэйшых харчовых крамах. Васіль дзякаваў Богу, што яго не кінулі здабываць гарэлку і віны, – хлопец не любіў таўчыся сярод валацугаў ля смуродных гарэлачных прылаўкаў. У той час яшчэ існавалі перабоі з завозам спіртнога: хаця заганная сістэма талонаў ужо сышла ў нябыт, “гаручае” дастаўлялася нерэгулярна і не заўсёды ў патрэбным асартыменце і колькасці. Дый самі вінныя аддзелы ў асноўным яшчэ захоўвалі турэмны, па перабудоўчым трафарэце, выгляд – нейкае там маленечкае акенца на слізкім брудным ганку ў тарцы дома.

Тут можа ўзнікнуць справядлівае пытанне: а навошта ж было адкладаць усё на апошні момант, ці не лягчэй набыць размаітую святочную пажыву загадзя – каб пазбегнуць непатрэбных нерваванняў і мітусні? Адкажам: грошы на юбілей былі выдадзены ў абрэз – сёння а дзевятай гадзіне раніцы; сваімі ж сродкамі ніхто з саслужыўцаў рызыкаваць не схацеў. Дарэчы, Васіля моцна цікавіла – ці хопіць на гэты раз пітва? Апошнім часам яго заўжды ў рэшце рэшт не ставала. У складчыну няможна было накупіць гарэлкі ўдосталь, і мужыкі заўсёды імкнуліся высмактаць тое, што ёсць, як мага імклівей (жанчынам зазвычай куплялася пару бутэлек сталовага віна). Прытым кожны маладзён (і дзядзька) пільна сачыў, каб яго не абнеслі, прыкмячаў, ці не паўней наліваюць суседу. Карацей, то было досыць непрыгожае відовішча. Выпіўшы ўсё даастатку за якія паўгадзіны, мужыкі нудзіліся, гаворка не вязалася. Яны хмурыліся, выходзілі перакурыць, радзіліся, а затым пачыналі заўсёдны наступ на Пятра Яфімавіча Маскаленку – уломлівалі яго расшчадрыцца на тэхнічны спірт, пэўныя запасы якога заўсёды стаялі ў начальніцкім сейфе. Шэф, як правіла, супраціўляўся колькі хвілін для прыліку, затым ішоў у свой “акварыум”, звінеў ключамі, скрыпеў дзверцамі і нарэшце выносіў да прагнага люду паўлітровую пляшку з непрывабнай строгай этыкеткаю. Пляшку ўскрывалі, спірт пералівалі ў пластмасавую бутэльку з-пад мінералкі літровай ёмістасці і разводзілі вадой у прапорцыях пяцьдзесят на пяцьдзесят. Затым застолле ішло значна жывей, весялей і змястоўней.

…Пастаяўшы ў роздуме пару хвілін, Васіль рушыў чамусьці не ў бок прахадной, а перасек вуліцу і пачаў павольна спускацца па брукаваным завулку да набярэжнай. Там, у лагу, што за трохпавярховымі даваеннымі дамамі, раскінуўся шыкоўны гарадскі сквер. Яго звіліста праразала рака, закутая ў бетон. У гэтым месцы яна была незвычайна шырокая, спакойная і велічная. На супрацьлеглым беразе праз ружаватую сырую павалоку высвечваліся рудыя будынкі мудрагелістай архітэктуры. Паверхня вады ледзь праглядвалася пад коўдраю туману, які, баючыся гарэзнага сонца, шчыльна туліўся да сцюдзёнай вады, збіраўся ў пасматыя згусткі і марудна сплываў пад берагі, дзе яшчэ панаваў начны цень. У сярэдзіне рэчышча туман амаль развеяўся, і асобныя плямкі вады ўжо мігатліва адгукаліся жыццядайнаму свяцілу.

Сурмач не паглыбіўся ў сквер, а сеў на адну з пустых лавак на забетанаванай пляцоўцы, ад якой долу спускаліся дзве крутыя лесвіцы. Пад пляцоўкай бліскалі ранішняй шэранню блакітныя яліны, уздоўж ракі выстраілася ліпавая алея. Згалелыя ліпы цягнулі свае крывыя рукі-галіны да сонца, і яно краналася іхніх кончыкаў.

Сурмач завітаў сюды невыпадкова. Ён хацеў перачакаць пачатак афіцыйнай часткі мерапрыемства, а затым заявіцца наўпрост у сектар з пакупкамі. Ён ведаў, што пара-тройка жанчын застанецца там для падрыхтоўкі святочнага стала, і вельмі дарэчы будзе ім памагчы. Васіль яшчэ са школьных гадоў, мякка кажучы, недалюбліваў усялякія афіцыйныя зборышчы. Ад іх заўжды тхнула камунізмам, яны ціснулі на псіхіку і выбівалі з жыццёвае каляіны на цэлы дзень. Сядзець там было невыносна, бо падавалася, што бюст дзядулі Леніна пранікліва свідруе цябе вачыма са стала прэзідыума, бачыць і асуджае не толькі тваю нястрогую асанку, але і няўважлівасць, і ўнутраную незадаволенасць, і вальнадумства. Пасля школьных і піянерлагерных лінеек, піянерскіх і камсамольскіх сходаў, нават не будучы прапясочаным, Васіль пачуваўся прыніжаным, абражаным, непаўнавартым. Па іх заканчэнні колькі дзён праследавала адчуванне, што жывеш, дыхаеш і мысліш ты як бы не сам, не самастойна, а з указкі і ласкі нейкага ўсёмагутнага і ўсюдыіснага дзядзькі, які адзін толькі і ведае, як табе трэба жыць, дыхаць і мысліць. Гэты барадаты прыжмураны дзядзька па-сатанінску прысвойваў сабе функцыі Госпада Бога, ён нават і паўставаў у свядомасці зацюканых савецкіх грамадзян як нейкая псеўдаевангельская тройца – Марксізм, Ленін, Кампартыя.

…У гэты ранішні час па скверы збольшага сноўдалі выгульшчыкі сабак. Сурмач любіў гэты кантынгент і па-свойму зайздросціў яму. То былі, як правіла, альбо людзі вольных прафесій, альбо пенсіянеры, альбо студэнты другой змены навучання. Ім не трэба ўранні, ледзь расплюшчыўшы вочы, валачыся на кухню і без апетыту пхаць у сябе сняданак, ім не трэба похапкам апранацца і наўзгалоп бегчы да грамадскага транспарту, штурмаваць яго і вісець затым усю дарогу, заціснутымі паміж сварліва-бурклівых сабратаў па долі-нядолі. Яны ўстаюць не раней як у восем гадзін з добрым гуморам, выпіваюць шклянку кефіру, няспешна апранаюцца… Пры гэтым іх, магчыма, наведваюць высокія і светлыя думкі, а ў пярэдняй ужо заходзіцца радасным піскам верны сябар Палкан ці Альма. Яны паважна ідуць дварамі, выкурваюць найсмачнейшую першую цыгарэту, яны плануюць, як змястоўней правесці свой дзень, яны ўсміхаюцца прыемнасцям, што маюць адбыцца сёння… Яны зазвычай філосафы – гэтыя выгульшчыкі сабак. А як жа іначай, калі кожнага дня ты назіраеш узыход і заход свяціла, назіраеш у цішы, абавязкова наводдаль гарадскіх магістраляў, мітусні і галасу, – недзе на сабачай пустцы, у парку, у скверы, у лесе. А калі сонца захінута хмарамі, калі ранак амаль не адрозніваецца ад пахмурнага дня і вечара – не бяды. І хмары лепшыя за непрыветную фізіяномію начальніка Маскаленкі, які штораніцы віжуе твой прыход спадылба і тут жа пазначае хвіліны твайго спазнення…

Дзіўна, але апошнім часам Сурмач нярэдка лавіў сябе на тым, што зайздросціць чужым лёсам. Правільней будзе сказаць, – перажывае немагчымасць улезці ў чужую шкуру, журыцца, што ніколі ў жыцці не ўспрыме белы свет з іншага пункту гледжання, іншай душой, хадой, дотыкам. Ён хацеў бы быць, напрыклад, дзядком, які зараз малайцавата кідае дручок свайму сабаку-аўчарцы; ён хацеў бы быць дзяўчынай, што тырчыць ужо некалькі хвілін ля газетнага кіёска і, пэўна, кагосьці чакае… Ён хацеў бы пабыць мастаком, адчуць пах фарбаў майстэрні і задавальненне ад цвёрдасці сваёй рукі, ад увасаблення задуманага. Ён бы хацеў (не смейцеся) пабыць і касманаўтам, і аўтагоншчыкам і штангістам… Усё адчуць, пакратаць, запомніць. Але не надоўга. Але каб па першым жаданні вярнуцца ў сваю гаротную, бесталковую, напэўна – слабаталенавітую, але такую абжытую і ўтульную шкуру.

У памяшканні было душнавата, шчыльналюдна і шумна. За акном звечарэла. Даўно-даўно скончылася ўрачыстае пасяджэнне, канцэрт, ужо былі з’едзены ўсе найсмачнейшыя стравы і выпіта спіртное. Зараз на стале пад галагенавымі лямпамі зіхацеў самавар, стаялі талеркі і блюды з недаедзенымі тартамі, пірагамі, бісквітамі. Ні піць, ні есці ўжо не толькі не хацелася, а і не маглося. Бо па багацці сталоў, па шырыні і зухаватасці гэты юбілей адназначна перасягаў усе памятныя застоллі, што калі-небудзь тут ладзіліся. Пітва накупілі столькі, што супрацоўнікам СКБ праз пару гадзін ад пачатку балявання ўжо было нудна выпіваць у вузкім коле найбліжэйшых саслужыўцаў. Людзі хапалі бутэлькі і ўрываліся з імі ў іншыя сектары ці аддзелы да сваіх знаёмцаў, альбо проста заяўляліся пажывіцца на халяву, пасядзець, пабалакаць, сябе паказаць. Пецька Мяркулаў са сваёй гітарай быў проста нарасхват, і Васіль дзіву даваўся, як прыяцель умудрыўся застацца амаль цвярозым.

На ўсіх паверхах віравалі найжывейшая гамана, жарты, смяшкі і спевы, у калідорах можна было пабачыць купкі дзядзькоў і кабет, дзяўчат і хлопцаў, якія курылі, перагаворваліся, ладзілі дурнаватыя заляцанні, заліваліся калектыўным рогатам.

Менавіта на адным з паверхаў СКБ, у адным з незлічоных яго калідорчыкаў і згледзеў Васіль Сурмач карціну, якая непрыемна яго ўразіла і міжвольна аказала ўплыў на далейшыя паводзіны.

Вяртаючыся з адведак свайго прыяцеля, які працаваў у іншым аддзеле, Васіль натрапіў захмеленым паглядам на дзве постаці, што якраз вынырнулі з калідорнага рукава і крочылі ў пяці метрах наперадзе. Постаці былі разнаполыя. Прычым жаночая весела разгойдвала шырокімі сцёгнамі і на хаду хілілася да мужчынскай, а тая, жэстыкулюючы левай рукой, правай адвольна лапала спіну, талію і іншыя вартасці жаночай. Абедзве постаці, апрача цокату-грукату абцасаў пры хадзе, вылучалі гучныя п’янаватыя словы і адрывісты смех. Зрэшты, усё гэта мала б турбавала падпіты розум Васіля Сурмача, каб не адна, а правільней, дзве акалічнасці: жаночая постаць бясспрэчна належала Зосі Шальговіч, а мужчынская – цыбатая – Яшку Шызову з суседняга сектара.

Зрабіўшы такое адкрыццё, Васіль сцішыў ступу, дачакаўся, пакуль памянёная парачка збочыць на лесвічную клетку, і, нягледзячы на алкагольнае ачмурэнне, усур’ёз задумаўся… Пасля памятнай сваркі з Зоськай Сурмач начыста выкінуў палюбоўніцу з галавы, на вочы яна яму неяк не траплялася, і ў свядомасці сама сабой запанавала аксіёма, што ўсякія адносіны з Шальговіч закончыліся самі сабой і бязбольна. Баба з калёс – каню свята. Тым больш што перажыванняў апошнім часам Васілю не бракавала. Але ж зараз хлопец з прыкрасцю адзначыў, што бачыць Зоську ў такім радасным і бестурботным стане ды яшчэ побач з такой нікчэмнасцю і пустамелем, зацятым курыльшчыкам і лайдаком Яшкам Шызовым яму не вельмі прыемна. “Во ж знайшла сабе кабяліну! Ні фігуры, ні твару, ні розуму – адны толькі ногі даўжэзныя!” – сердаваў Сурмач. Ён стаяў у апусцелым калідоры і тупа шукаў нечага ў кішэнях штаноў. Васіля даўно і ўстойліва раздражняў гэты Шызоў: як ні сунься ў курыльню – ён ужо тамака; і заўсёды ў атачэнні такіх жа пераросткаў-аболтусаў – казкі бае, пляткарыць, рагоча пасля кожнай сальнасці. Сурмач нават апошнія пару тыдняў спускаўся паліць у далёкую курыльню вопытнага цэха – так узненавідзеў Яшкава пустаслоўе. І тут – на табе! “Удружыла, старая сябровачка!” – Васіль азірнуўся і джвагнуў нагой па сцяне, на пабелцы ўтварылася крывая чорная паласа ад гумавай падэшвы. А асабліва злавала тое, што Шальговіч, мабыць, не вельмі і бедавала ад іхняга разрыву і, ужо тым болей, не задумвалася аб яго сапраўднай прычыне.

І вось зараз, седзячы ў хаўрусе саслужыўцаў, Васіль адчуваў, як узрастае ягонае, справакаванае Зосяй, раздражненне, павялічваецца незадаволенасць сабою. Справа даносілася балбатанне кабет пра шмаццё і побытавыя варункі, злева маладыя хлопцы спрачаліся наконт курсу даляру. Але Сурмач намагаўся прыслухацца да гаворкі паміж сваім шэфам – Пятром Яфімавічам Маскаленкам – і бывалым інжынерам, пажылым Грышам Шпаком. Яна здавалася спахмурнеламу Васілю найболей змястоўнай.

– Адно балячка, а другое – гарачка! – бушаваў Шпак, адбіваючы сваёй узмакрэлай лысінай галагенавыя промні. – Як пры Саюзе пагана жылося, гэтак і пры незалежнасці, каб ёй запуставала! Раней хоць усе аднолькава зараблялі – зайздросціць не было каму. А цяперака народзік на дзве часткі падзелены – адны свалота, а другія галота.

– А не скажы! – абвяргаў Грышкавы довады дабрадушны ад сытага хмелю Маскаленка. – За Саюзам проста былі паны – наменклатуршчыкі, а шэрая скацінка – усе астатнія. А цяпер: тыя, хто быў гэтай шэрай галотай, яшчэ больш згалелі; паны ж панамі і засталіся, толькі называюцца ўжо не камуністамі, а дэмакратамі, лібераламі.

– Не, Пятро Яфімавіч, – Шпак сербануў з кубка рэшткі халоднай гарбаты, – пры ўсёй павазе да вас, я тутака запярэчу. Вось сусед мой, Яўхімка, толькі крыху за мяне маладзейшы. Пры камуністах дуб-дубам быў, з-за сваёй бяздарнасці ўсё жыццё пракарпеў радавым бухгалтарам. Выпіваў, вечна хадзіў мяты і зацухмолены. А выбухнула перабудова – і пайшоў гэты целяпень угору. Спярша ў фірму нейкую ўладкаваўся, затым там жа галоўным бухгалтарам стаў, а пасля гайдараўскага абвалу і наогул сваю справу адкрыў. Цяпер раскашуе – на “мерсе” раз’язджае, ды не сам, а вадзіцель яго возіць. А вы гаворыце… – Грышка дастаў з кішэні пакамечаны напаўпусты пачак “Паміру”, задумліва пакруціў яго ў руках і паклаў на стол каля свайго кубка. – І ён, колішні няздара Яўхімка, цяперака людзей з суседніх кватэр перасяляе, каб харомы сабе займець шматпакаёвыя.

– Гэта як? – здзівіўся Маскаленка.

– А хіба вы не ведаеце? – хітра зірнуў на яго Шпак. – Купляюць побач некалькі кватэр, прабіваюць муры; пераходы, лесвіцы між паверхамі наладжваюць. Вось вам і палац гатовы! Хе-хе! Абы грошыкі вадзіліся.

– Ды як жа ён столькі кватэр набывае побач? – шчыра не разумеў Маскаленка.

– А вельмі проста! – горача тлумачыў Грышка. – Дамаўляюцца з суседзямі і купляюць ім кватэры большай плошчы ў іншых раёнах горада, а іхнія жылплошчы да сябе далучаюць.

– І суседзі згаджаюцца?

– А чаму не? Вось, прыкладам, дачка ў вас на выданні, і жанішок маецца, ды бяда – жыць ім няма дзе. І тут нейкі багацей прапаноўвае вашу двухпакаёўку памяняць ажно на трохпакаёўку ў іншым раёне, абы вы яму сваю нягеглую кватэрку (з кепскай сантэхнікай, са збуцвелымі перакрыццямі) саступілі. Не згодзіцеся?

– Ну… тут падумаць трэба, – разважаў Пятро Яфімавіч, быццам яму і напраўду такі абмен прапаноўвалі. – А ты згадзіўся?

– Не-а! – выпаліў Шпак і сашчапіў худыя нервовыя кісці. – Адзіная мая дачка жыве добра, ды не тут, а ў Маскве – з сям’ёй. Самі ж ведаеце. А нам з жонкаю гэтыя пераезды некалькіх гадоў жыцця каштаваць могуць. Мы да сваёй кватэркі душой прыкіпелі. Дый – цэнтр горада, рака, парк, стадыён, тэатры. А домік стаіць у глыбіні квартала, сярод ліп і таполяў, – з асалодай апісваў сваё жытло Шпак, – ані паліўнага смуроду, ані вулічнага тлуму нямашака. Дзе яшчэ знойдзеш такое месцейка?

– Праўду кажаш, – згадзіўся Маскаленка. – Не тое што ў мяне: спальны раён ды вокны на магістраль. А паверх, між іншым, трэці. Гэх, быў бы ў мяне такі сусед бізнесовец!

– А зрэшты, паганы гэтыя бізнесоўцы народ, – змяніў напрамак гутаркі Грышка. – Я вось адмовіўся пераязджаць, а цяпер думаю: калі разборкі якія пачнуцца са стралянінай (у іх, багатыроў, гэта завядзёнка), то чаго добрага і мне перападзе. Верыце, Яфімавіч. – Ён перайшоў на шэпт, і Васіль ледзь улавіў наступнае: – Вечарам баюся смецце выносіць, а калі ўжо даводзіцца, то апранаюся, як апошні вахлак, – абы за Яўхімку не прынялі. А ён, халера, цяпер такі важны стаў. Калі здароўкаецца, рукі не падае – рукі ў яго ў кішэнях. Толькі пыхкае цыгарэткай і, не вымаючы яе з рота, мовіць нешта тыпу: “Ну як яно, балесны, жыццё?” “Жыццё – не біццё”, – адказваю я пахмурна. А больш у нас агульных тэм і няма.

– Ат, камуністаў на іх не стае! – уздыхнуў Маскаленка.

Пасля гэтых слоў Сурмач насцярожыўся і пачаў прыслухоўвацца яшчэ ўважлівей.

– Ды ну іх у задніцу, – махнуў Грышка рукой. – Колькі яны ўжо, камуністы-ленінцы, напракудзілі ды напаскудзілі! Вы іх лепей не памінайце дарма.

Адзначым, што і Грышка і Пятро Яфімавіч у свой час мелі партыйныя білеты.

– Не скажы… – Маскаленка задумліва пабразгаў лыжачкай аб край пустога кубка. – Ідэалогія – гэта, канешне, лухта, але ж парадак – быў, але піць-есці – было. Але прайдзісветы, накшталт Яўхіма твайго, тады наверх не пралазілі.

– А мо ён не прайдзісвет, а таленавіцейшы чалавек, – запярэчыў бывалы інжынер свайму шэфу, – толькі яму сістэма тая бязбожная раскрыцца не дазваляла?

– Ат, ведаю я такія таленты! Марадзёры яны! Грэюць рукі на папялішчы вялікай дзяржавы, вялікага народа!

– Гэта якога “вялікага народа”? – нечакана для сябе ўлез у спрэчку Сурмач.

Ён адчуваў, што можа зараз напартачыць, аднак не мог нічога з сабой парабіць: сядзець і моўчкі ненавідзець Шальговіч з Шызовым было яшчэ невыносней.

– Гм.. – застопарыўся азадачаны Маскаленка. – Ну як жа… савецкага… расійскага… беларускага…

– Што ж гэта ў вас за народ такі трохаблічны, не раўнуючы цмок-Гарыныч – з трыма мазгамі і адным страўнікам? – дзёрзка падлавіў начальніка Васіль.

Маскаленка адразу не знайшоўся, што адказаць. На дапамогу яму прыйшоў Грышка.

– А яно, хлопча, так і ёсць! – гаварыў ён, ухмыліста пазіраючы на Сурмача. – Толькі не трох-, а шматаблічны мы народ. Колькі нацый у Саюзе было, столькі ж у нас і абліччаў. Гэтак нас партыя вывучыла, хай яна, праклятая, згоркне!

– Ну, цяпер кожны герой на партыю несці! – зноў уключыўся ў спрэчку Пятро Яфімавіч. – А пагаманіў бы ты так гадоў дзесяць таму, то хуценька б у каталажцы апынуўся. Смяльчак!

У гэтую секунду Васіль пачуў прыглушаны голас з боку купкі гаваркіх жанчын: “Ты б першы і нафіскаліў! Заўжды ў прафсаюзах ды партактывах аціраўся, ведаем!” Голас належаў Марыі Лухвіч. Сурмач асцярожна зірнуў на Маскаленку: той альбо не пачуў гэтае заўвагі ў свой адрас, альбо не падаваў віду.

– Так што, шаноўныя, не будзем гарачку пароць, – доўжыў выкладаць свае аргументы шэф. – Мабыць, праз колькі гадоў так дапякуць вас дэмакраты, што па Савецкім Саюзе завыеце.

– А я ўжо выю! – змрочна пажартаваў Грыша. – У мяне месячная зарплата – як у Нямеччыне чысцільшчык урнаў за паўдня зарабляе.

– Вось бачыш! – ажывіўся Яфімавіч. – А за камуністамі курс рубля вышэй за даляр трымаўся! Так што, браткі, анікуды нам без Расіі не прасунуцца!

– Гэта чаму ж? – утаропіўся на яго Сурмач.

– А ўсё таму, Вась, што хутка не будзе чаго жэрці! Усё з тае ж банальнай прычыны. Вытворчыя сувязі нашыя ўміг разваліліся, а новыя стварыць – гэта дзесяцігоддзі і дзесяцігоддзі. Дый далёка хадзіць не трэба – вазьмі наш завод, наша СКБ. Гаруем жа, вой як гаруем!

– Ды што вы ўсё на свеце праз страўнік мераеце! – з агрэсіўнымі ноткамі ў голасе запярэчыў Васіль. – Можна ж пасадзіць чалавека ў турму, не ганяць на працу і карміць як на зарэз. Ці шчаслівы ён будзе? Тое самае і з Беларуссю: пры камуністах нябедна жылі, але не людзьмі былі, а кастратамі – без мовы сваёй, культуры, гонару.

– Культуру на хлеб не намажаш! – падкалупнуў Васіля Шпак. – Што мне з тае культуры?

– Ну й валяйся тады ў гразі! – ускіпеў Васіль. – Чакай, пакуль маскоўскі цар паднясе табе чарговую кадзь гнюснага варыва! Толькі тады май на ўвазе, што калісьці надакучыць яму, цару, выдзяляць табе нават і гэты свіны харч! І прыйдзецца табе сваім атрафіраваным целам і мозгам за скарынку хлеба змагацца!

– І пазмагаюся! – запальчыва выкрыкнуў Грыша.

– Годзе вам сабачыцца, хлопцы! – прымірэнча крануўся начальнік Шпаковага пляча. – Праўду кажа Васіль, лепш усё ж быць незалежным ды, як пустазелле, жывучым (хоць і галодным), чымся – тоўстым еўнухам, які без панскай ласкі і дня не здатны пражыць. Гэта так. Але незалежнасць – тонкая штука…

Маскаленка на міг задумаўся, намагаючыся нешта сфармуляваць. Васіль скарыстаўся гэтай замінкай:

– Эх, Пятро Яфімавіч, уся штука ў тым, што незалежнасці ніякай няма, не было і не будзе! Скажу больш: паняцце “незалежнасць” у корані супярэчыць асноўнаму закону Сусвету.

– Ну, папёр мудрагеліць! – буркнуў пакрыўджаны Сурмачам Грышка.

– Бо Сусвет якраз і трымаецца, – не зважаў на яго Васіль, – на залежнасці ўсяго ад усяго, на ўзаемапрыцягальнасці. Інакш бы ён разваліўся. Нават камень, які ляжыць у цясніне, не можа быць упэўнены, што да яго не пралезе чалавек, не падніме наверх і не раструшчыць у парашок з дапамогай сваіх хітрых прыладаў. А вы кажаце пра незалежнасць нас, што жывуць на ўсіх магчымых вятрах, сярод процьмы хваробатворных мікробаў, сярод нядобразычліўцаў, ашуканцаў, ворагаў.

– Яно канешне, незалежнасць – катэгорыя адносная. Каму, як не нам, тэхнарам, гэта ведаць... – зафіласофстваваў быў Маскаленка, але Васіль беспардонна яго перабіў.

– Я мяркую, што слова “незалежнасць” з’яўляецца проста зручным словам для чарговай злачыннай групоўкі, што хоча захапіць уладу, а потым (ужо без усякай незалежнасці) нас душыць і душыць. “Незалежнасць” – гэта падстава для выкрыкаў раз’юшанаму натоўпу, якому ўсё роўна – ці гарланіць “Дынама чэмпіён!”, ці “Далоў гарэлачныя талоны!”, ці “Жыве Беларусь!” Гэта проста чарговая адтуліна для выхаду адмоўнай энергіі замардаваных жыццём абывацеляў. Але каб той абывацель, замест таго каб раўці “Даеш незалежнасць!”, пачаў бы хоць час ад часу зазіраць у кнігі, перастаў бы курыць і хлябтаць піва, а бегаў бы ўранні трушком… каб ён сам хадзіў у тэатры, музеі і дзяцей сваіх туды браў. Тады б, мусібыць, само сабою спаўзло з яго камуністычнае ачмурэнне. Тады б адкрыў ён, нябога, што цэрквы ў яго краіне будуюцца не так, як у Расеі-матухне, што іначай пішуцца іконы, што растуць іншыя дрэвы і кветкі, што мова яго гэтак жа адрозніваецца ад расейскай, як і польская і сербская мовы. Тады б, мабыць, заўважыў, бедачына, як пачварна гучаць пазначаныя на картах назвы беларускіх рэк, азёр, вёсак.

– Чаму? – недаўменна зірнуў на Васіля Маскаленка.

– А таму, што карты ў нас скрозь савецкія, і назвы падпісаны на іх па-руску. Хіба гэта не здзек: “Перемога”, “Поплавы”, “Осередок”? Морду біць за такое трэба!

– Во дае! – хмыкнуў Шпак.

– Тады як на роднай мове, – працягваў разгарачаны Васіль, – і язык не трэба ламаць, і глузды выварочваць: што ж гэта за “Пе-ре-мо-га” такая? Бо адразу ж усплываюць беларускія карані слоў, і ясна, да прыкладу, што “Паплавы” – не ад слова “паплаваць”, а найперш – ад “поплаў”, “паплавец”.

– Хе! Ды тут самае дзіўнае не гэта, – зноў падаў голас крыху супакоены Грыша, – а тое, што затурканыя ленінцамі вясковыя бабкі гэтак і будуць усё жыццё вымаўляць, гвалтуючы свае галасавыя звязкі: “Перемога”. І хоць ты трэсні! Бо так іхні пан-карміцель – старшыня калгаса – вымаўляе. І смех і грэх!

– Гэх, хітрамудра гэта ўсё – не нашым ротам сёрбаць, – уздыхнуў Пятро Яфімавіч. – Хадзем лепей, хлопцы, курнём.

Спрачальнікі падняліся і рушылі да выхаду. Па дарозе да іх далучылася яшчэ пара-тройка жадаючых перакурыць.

Натапыраны ад золкасці, стаяў Сурмач наводдаль галоўнай прахадной, бесталкова тупаў на месцы. Раз-пораз усхліпвалі дзверы, выпускаючы пары, тройкі і асобныя людскія постаці. Яны тут жа ўцягвалі галовы ў плечы, паднімалі каўняры і, унікаючы сіверу, апускалі твары долу. Таропка разыходзіліся ў розных напрамках.

На душы ў Сурмача было ні сумна, ні весела. Задзірысты хмель пакрысе ападаў ад восеньскай халадэчы, і сусвет няўхільна вяртаў свае банальна-шэрыя фарбы. Васіль заўсёды ненавідзеў заканчэнне святаў, баяўся сіндрому ацверажэння, бо бачыў тады сябе нібы зводдалеку і знаходзіў пошлым і да брыдкасці прымітыўным чалавекам. Асоба яго быццам бы падвойвалася, і тады нейкі разважлівы і цынічны Васіль пагардліва ацэньваў узрушанага, парывістага, па-п’янаму шчырага Васіля.

І зараз, на парозе мімавольнага самабічавання, хлопец мяўся на месцы, паліў цыгарэту за цыгарэтай і мысленна шукаў, чым запоўніць гэты сыры кастрычніцкі вечар. Нешта ўпарта штурхала яго ў бок інтэрната: заявіцца да Шальговіч, прычапіцца да Шызова (які, безумоўна, там будзе), учыніць скандал і на кулаках паказаць гэтаму даўганогаму, хто чаго варты. Гэтае жаданне было надзвычай моцным, і чорту б ведама магчымае развіццё падзей, каб на чацвёртай цыгарэце не згледзеў Сурмач у парадзелым натоўпе прахожых знаёмую жоўтую куртку – Марыя Лухвіч спяшалася завярнуць за рог і нырнуць у найбліжэйшую вулачку.

Шпурнуўшы недапалак вобзем, Васіль рашуча пашыбаваў за Машай.

Бывае, надараюцца ў нашым жыцці падобныя выпадкі: ідзеш ты па доўгім змрочным калідоры, паабапал – безліч аднастайных дзвярэй; ты стукаў у іх незлічоную колькасць разоў і заўсёды – безвынікова; ты гэтак натаміўся і зняверыўся адшукаць незамкнутыя дзверы, што ўжо даўно ідзеш панурыўшы голаў, і абрыдлі табе гэтыя бляклыя дошкі, гэтыя аблезлыя сцены бясконцага калідора; і раптам, шарахнуўшы нагой не з надзеі, а са злосці па найбліжэйшых дзвярах, ты з лёгкасцю адчыняеш іх, уваходзіш у светлую ўтульную залу, дзе знаходзіш аддуху душы і целу ды падазраеш затым, што нямала такіх залаў ты ў сваім жыцці абмінуў.

У адну з жыццядайных залаў і патрапіў Васіль, увязаўшыся на падпітку за Марыяй Лухвіч, сталай сваёй саслужыўкай. Усё адбылося надзвычай проста і бесперашкодна. Лухвіч жыла ў трох кроках ад завода, у глыбіні старога цяністага квартала, у адной з цагляных чатырохпавярховак з высокімі столямі і комінамі на выпуклых дахах. Сурмач і раней няўзнак прыкмячаў, як яе ладненькая ўвішная фігурка скрываецца ў адной з блізкіх падваротняў.

Ва ўзаемапрыязнай размове яны хутка прамінулі даволі звілісты шлях да Машынага пад’езда. Калі абыходзілі і пераскаквалі лужыны, жанчына абапіралася на Сурмачаву руку. Перад пад’ездам загаманіліся. Васіль сам дзівіўся свайму красамоўству. Зрэшты, так бывае заўсёды, калі ў партнёра ёсць жаданне слухаць. Гаварыў Васіль пустое – штосьці накшталт кепскага асвятлення гарадскіх вуліц, альбо холаду зімой і гарачыні летам. Праз хвілін дваццаць пайшлі наверх…

Ужо гадзіны праз тры, лежачы на шырокім сямейным ложку, сіліўся прыгадаць Васіль, што паслужыла нагодай для такога позняга візіту. І не мог. Але ж факт быў, так бы мовіць, навідавоку. У цудадзейным святле зялёнага бра, пад квяцістым падкоўдранікам, вырысоўваліся адметныя згібы жаночага цела, а на руцэ ў яго, Сурмача, даверліва ляжала бялявая галоўка, мілавідны твар ласкава быў звернуты да яго, сакавітыя вусны шапталі нейкія пяшчотныя словы. Побач з ім ляжаў чалавек, які яшчэ гадзін пяць таму быў калі не бясконца далёкі, але такі ж недасяжны, незразумелы, як сотні тысяч жыхароў іхняга горада. Так, Сурмачу і раней падабалася Маша. Але ён вылучаў яе не болей, як і любую харошанькую маладую супрацоўніцу іхняй шматлюднай установы. Толькі ў іхнім сектары былі яшчэ дзве-тры маладзіцы, якія хвалявалі яго проста як здаровага мужчыну. Прычым хвалявалі найхутчэй патэнцыйна, бо пасля завязкі з Шальговіч Васіль і ў думках не дапускаў новага службовага рамана. Што тычыцца Лухвіч – пагатоў. Яна ж была маці-адзіночка, развядзёнка, а Васіль знаходзіўся ў такім узросце, калі шукаюць сапраўдных нявест і, прабачце, стараюцца адарваць сабе куш як найсаладзейшы.

Скажам больш, каб Сурмач і паставіў за мэту дамагчыся Машы, ён бы, хутчэй за ўсё, напартачыў і пайшоў шылам кашы паеўшы. Відаць, каб аказацца вось так папросту на гэтым ложку ноччу ў пустой трохпакаёвай кватэры, патрэбны нейкі чарадзейскі збег абставінаў. І што тут першапачатковае: раўнівая нянавісць да кінутай ім жа Зоські, злосць на пустабрэха Шызова, беспрасветная туга Лухвіч па мужчыне, альбо тое, што яе сын Косцік начуе сёння ў бабы з дзедам?

У перапынках выплескаў страсцей маладых целаў, пакурваючы і выпускаючы цыгарэтны дымок у высокую столь, займаўся Васіль своеасаблівай філасофіяй. У гэтую ноч ён зрабіў для сябе шэраг важных высноў. Бо каханне, звычайная патрэба здаровай плоці, таксама з’яўляецца для нас адным са спосабаў пазнання быцця.

Чаму, задаваўся пытаннем Сурмач, так лёгка сыходзяцца людзі? Чаму паверыла яна мне? Паклала вока даўно? За гады службы ўпэўнілася ў маёй чалавечай добрапрыстойнасці? Лухта! Я маўчун, скрытны чалавек. За памяркоўным інжынерам можа скрывацца распуснік, маньяк, сіфілітык. Можа, цела маё ў язвах і выродлівых плямах? А што, калі я падонак, жулік, які хоча адцяпаць кватэру, альфонс? Што, калі я садыст, будучы сямейны дэспат? Хіба відаць гэта за маёй прыстойнай службовай вопраткай, акуратна паголеным тварам? Хто б мог падумаць, што гэтыя поўныя плечы і аксамітныя валасы будуць маімі, што гэтыя гладкія сцёгны будуць ахопліваць маё цела, ды так умела, нібы мы разам не адзін год. А гэтыя губы, што так апантана цалуюць мае валасатыя грудзі – грудзі чужога чалавека! – ці не брыдка ім, такім мяккім ружовым губам? А калі – не, то чаму?

– Ты не засынай, чуеш? – Маша села наўсколенцы, нахіліла да яго твар. – Я схаджу ў ванную.

Яна кашэчым рухам саслізнула з ложка і нячутна патэпала да дзвярэй. Абсалютна голая. Яе гожае шчадралюбнае цела блішчэла кропелькамі поту ў хітрым зеленаватым святле. Неўзабаве недзе меладычна зацурчала вада. А Васіль зноў аддаўся роздумам.

Можна б, канешне, паразважаць пра высокія матэрыі, успомніць чалавечую адзіноту, байку пра нябесныя шлюбы, наканаванасць лёсу і гэтак далей. Аднак пра тое ўжо шмат напісана кніжак, пастаўлена спектакляў і знята фільмаў. Увесь жа жыццёвы Сурмачаў досвед аніяк не хацеў прымаць гэтыя пастулаты. Зазнаныя ім за дваццаць пяць гадоў быційныя законы якраз пераконвалі ў адваротным.

Так, Сурмач адзінокі і, мабыць, нават няшчасны ў сваёй адзіноце чалавек. Але, каб развеяць тугу, хіба абавязкова лезці ў першую ж прыдатную пасцель ды валтузіцца там у звярыным шале? І калі сапраўды толькі ад адзіноты пакутуе Васіль, чаму ён не ляжыць у ложку з жылістым каравым мужыком, а з пяшчотнай мяккацелай жанчынай? Чаму ж і жанчыну ён выбраў не абы-якую – не гарбатую, не прышчавую, не насатую, – а якраз звышпародзістую самку? І хто сказаў, што адзінота развейваецца выключна цялеснай блізкасцю? А каб дапамагаў ён роднай маці – напраўду самаму блізкаму і адданаму чалавеку – з гаспадаркай упраўляцца па вечарах? А каб не фыркаў на бацьку, а пагаварыў бы сардэчна – адзін-адзінюткі раз за апошнія гады? Можа, і адзіноты б – як не бывала? Ды не! Забавак шукае ён, усялякіх слодычаў – чаго крывадушнічаць. Цела жаночага прагне ўся згаладалая істота яго. Бо яно, гэтае вабнае цела, і ёсць самым значным у нашым жыцці. За яго мы, мужыкі, адмалку і змагаемся. Можна, вядома ж, сказаць, што гэта пошла, што гэта не па-чалавечы, не па-хрысціянску гэта. Але ж любы найтупейшы матэрыяліст рассмяецца табе ў твар і абзаве ёлупам. І заўсёды будзе мець рацыю. Бо цела жаночае – само жыццё, і каб не вабіла яно да сябе неадольна, то і жыцця б не існавала. Не было б і філасофіі гэтай. Не запачаткаваліся б тыя разумнікі-ўсяведы. А на паверхні зямлі – вада, пясок ды голыя камяні…

Мы апранаем на сябе сучасныя адзенні, заканчваем інстытуты, рушым наперад навуку, удаём прамудрыя міны ды разважаем пра агульначалавечыя каштоўнасці, пра сэнс існавання спрачаемся. Ханжы мы! А сэнс гэты прасцейшы ад простага: з дапамогай разнамасных станкоў ды рыштункаў здабыць сабе харч, увечары нажэрціся ад пуза, разысціся парамі па спальнях, скінуць з сябе адзенні і нарэшце зноў ператварыцца ў пячорных людзей – набыць, так бы мовіць, сапраўдныя свае абліччы.

Усё, што робіцца ўдзень, робіцца з натугай, з хітрыкамі ды нянавісцю. Бо гэта – праца, гэта здабыванне свайго куска. А хто ж працаваць любіць! І не працавалі б, каб можна было так пад’есці. А насалода ўся – вечарам за багатым сталом, ды ў пасцелях. Спакон веку за гэта білася 0,99 чалавецтва. І толькі асобныя кволыя недарэкі нешта там прапаведавалі, вучылі, пісалі кніжкі, перасцерагалі ад блуду, гвалту. А іх дубцамі пляжылі за гэта, каб не ўносілі смуту. Забівалі гэтых дзівакоў насмерць ды зноўку кідаліся выдзіраць сабе спажыву: ежу саладзейшую, дзяўчыну бялейшую. Добра яшчэ што Усявышні абавязаў чалавека хоць харч сабе ўласнаруч здабываць. А іначай бы адзін блуд і застаўся, дваццаць чатыры сутачныя гадзіны ім бы запоўніліся.

Усе нашы цялесныя адпраўленні, думаецца, і дадзены для таго, каб памяталі мы, недарэкі, нізасць сваю і жывёльнасць. Памяталі кожны дзень – на унітаз сядаючы, кім мы ёсць. Каб не забываліся. Асабліва тыя, хто разумны вельмі.

Гэтыя развагі пранесліся ў Васілёвай галаве хвілін за пяць, акурат пакуль Маша не вярнулася з ваннай.

– Ну як ты тут, мой харошы? – Яна шуснула пад коўдру і цесна прытулілася да яго. Ейнае цела было вільготным і халаднаватым. Сурмачу стала непрыемна. Унікаючы жаночых ласак, ён пацягнуўся па цыгарэту, запаліў і лёг да Машы спінай. Попел страсаў у шклянку, што стаяла на тумбачцы. Спаць зусім не хацелася. Карцела гаварыць, але думкі, што віравалі ў яго галаве, і якія нам удалося падслухаць, ніяк не стасаваліся са спальняй, прасцінамі ды голай красуняй Лухвіч.

– Ведаеш, Маша… – Васіль адкінуўся на спіну.

– У, – млява азвалася жанчына.

Хлопец адчуў пацяплелую руку на сваім жываце. Ён далікатна ссунуў яе на нейтральную тэрыторыю.

– Ведаеш, – прамовіў ён, – я хачу з табой падзяліцца адным з маіх дзіцячых успамінаў.

– Раскажы, я люблю пра дзяцінства. – Маша не пераставала гарнуцца да Васіля. Зараз яна дыхала яму ў самую шыю.

– І я яго вельмі люблю, – працягваў Васіль. – Я цяпер не надта шаную святы, але святы ў маім маленстве мне ўяўляюцца проста чароўнымі. Гэта цэлыя сусветы ў памяці. І адметна, што, магчыма, тады гэтыя святы мне не здаваліся такімі ўжо цудоўнымі. Я думаю, што зараз я ўспрымаю іх ярчэй і радасней.

– І са сваім домыслам... – уставіла Маша.

– І з доляй домыслу, і наогул па-новаму… Як бы табе сказаць… Я бачу тыя падзеі ўжо прапушчанымі скрозь прызму майго ўспрымання. Гэтакую ўяўную прызму, грані якой адшліфоўваліся гадамі. Бо я цепер разумнейшы, чымся ў дзяцінстве, і фантазія мая значна багацейшай стала… – Сурмач трохі задумаўся. – У дзяцінстве ж, пэўна, многа і сумнага, і балючага ў мяне было. Дакладна было. Аднак тое балючае мяне зараз не раніць. Затое радаснае – узмацняецца і яўляецца мне нават выразнейшым і больш аб’ёмным, чым раней.

– А я за сабой не заўважала гэткага, – сказала Маша, – мабыць, не было калі заўважаць. З васемнаццаці гадоў, як у інстытут паступіла, нібы нейкі вір мяне завярцеў: вучоба, курсы там розныя, жаніхі, замужжа, Косцік нарадзіўся, з мужам звада за звадай, развод, бацькі хворыя… За гэтым усё дзіцячае і затуманілася.

– Дык затуманілася і ў мяне, Маша. – Васіль разглядаў на столі размытыя цені ад таршэра. – Але ж тое-сёе з гэтага туману высоўваецца. А я яго да сябе цягну… Дык вось, пра што спачатку расказаць хацеў. У дзяцінстве мяне бацькі почасту сплаўлялі на Новы год і зімовыя канікулы да цёткі Ядвігі, бацькавай сястры. Бо я з Яўгенам, старэйшым брацельнікам, не мірыўся, і пакідаць нас удвух без нагляду небяспечна было. А цётка тады не працавала – муж яе ў райвыканкаме салідную зарплату атрымоўваў. Дзяцей у іх тады не было, і яна мяне да сябе брала ахвотна. Любіла яна мяне, дый цяпер любіць. А кватэра іхняя ў новым доме, шыкоўная трохпакаёўка, калідор прасторны – я ў ім у футбол гуляў. На секцыях кніг – неверагодная колькасць… А ёлку для мяне заўсёды высачэзную ставілі – пад самую столь. Цацкі на ёй – і цяпер такіх не сшукаеш – нямецкія. Гэх… Ды што там казаць… Карацей, хораша мне там было. На самы Новы год да іх госці зазвычай прыходзілі, з дзецьмі. Весяліліся мы да ўпаду. А аднаго разу, запомнілася, сустракалі мы Новы год у цётчынай сяброўкі. Гулялі гадзін да трох ночы, а потым рашылі спачываць дамоў адпраўляцца. Не тое каб далёка гэта было, а і блізкім той шлях не назавеш…

Васіль падазрона паглядзеў на Машу, якая ляжала з заплюшчанымі вачыма.

– Ты там не драманула, часам?

– Што ты! Уважліва слухаю. – Ружовыя вусны маладзіцы расплыліся ва ўсмешку. Вачэй яна не растуліла. – Ты так займальна апавядаеш…

– Карацей, – працягваў Сурмач, – ішлі мы ўтраіх: цётка Ядвіга, я і дзядзька. Ішлі ўздоўж новага шырокага праспекта (гэта тады была ўскраіна горада). Кругом: даміны ў дзевяць, дванаццаць паверхаў. І зіхацяць яны вокнамі. Прыгажосць небывалая. І мне пагатоў дзіўна, што не бачыў я ніколі натоўпу такіх аграмадных будынін. Гадаваўся я сярод цесных вулачак, у кааператыўнай “хрушчоўцы”. А тут – прастора, агні. Ёлкі ў вокнах, ледзь не на кожным аўтобусным прыпынку – вялізныя ўбраныя ёлкі, людзі каля іх гуртуюцца. Па святочна асветленых вуліцах грамада, нібы ўдзень, шпацыруе. Хлапцы, дзяўчаты, якія мне тады здаваліся зусім сталымі, гарэзуюць, ганяюцца адно за адным, бенгальскія агні запальваюць, валтузяцца ў снезе. Альбо разганяюцца – і па заледзянелым коўзкім тратуары едуць. Я страшэнна зайздрошчу ім. Мне таксама рупіць паўдзельнічаць у гэтым свяце жыцця. Але моцна трымае мяне за руку цётка Ядвіга. Радасць, нязнаная радасць распірае мае грудзі. Снег, а снегу ў тую зіму было багата-багата, іскрыцца пад нагамі, супяцца на мяне паабапал тратуара велізарныя сумёты, вабяць сваёй пухнатою. А маладзёны вішчаць, зыкаюць, штурхаюць адно аднаго ў тыя сумёты, узнімаюць у паветры срэбныя хмары. Цётка з дзядзькам аб чымсьці перагаворваюцца, я не разумею іх, хоць стараюся прыслухацца да іхняй размовы. Я не разумею дарослых… І раптам ззаду – гуллівы смяшок, крыкі, віск, тупат абутку па грунце: нас абганяе стройная дзяўчына з выпушчанымі з-пад шапкі валасамі, за ёй імчыцца высокі хлопец у моднай дублёнцы… Чамусьці мне менавіта дублёнка запомнілася. І яшчэ шапка на ім была зімовая, з паднятымі вушамі. Нагнаў хлопец дзяўчыну метрах у пяці паперадзе нас, схапіў за руку, да сябе прыцягнуў. Ён вышэйшы за яе амаль на галаву, дый яна не нізкая… Словам, прыгожая такая, зайздросная пара. І тут мой чуйны слых ловіць два словы: “Давай?” і “Давай!” – і са смехам, як па камандзе, абдымаюцца яны і злучаюцца доўгім-доўгім пацалункам. Мы наблізіліся да іх, прамінаем, а яны цалуюцца. А твары, верыш, Маша, занатавалася мне, – найпрыгожыя, нейкія нашы, беларускай пароды, твары… і высакародныя, не юрлівыя, не перакошаныя страсцю. Нават па сягоння бачу я іх адметную прыгажосць, і пачуцці іх нібы мне перадаліся: сапраўдныя, глыбокія, чыстыя ў іх былі пачуцці. Я гэта знаю. А спытай у мяне, адкуль знаю, не адкажу. Ведаю, вось і ўсё тут. Азарэнне мяне тады нейкае апанавала. Я быццам бы сябе ўбачыў праз гадоў дзесяць. І так закарцела мне тады перажыць тое, што перажывала гэтая прыгожая пара. І ведаў я, што для таго гадоў дзесяць чакаць давядзецца. А такі тэрмін у дзяцінстве вечнасцю здаецца!

– Ну і зазнаў ты такое праз дзесяць гадоў? – хітравата спыталася Маша.

– Вядома ж, не! – скрывіўся Васіль. – Галоўныя мае пачуцці ад першай жанчыны: боль, спустошанасць, нават агіда. Больш за тое, і ў наступныя дзесяць гадоў ані каліва той паэзіі кахання ў мяне не было. Адна благата ды подласць выходзіла.

– Што так? – пацікавілася Лухвіч.

– Ат, гары яно гарам, – з раздражненнем адмахнуўся Васіль і, памаўчаўшы, дадаў ужо мякчэйшым тонам: – А хто з нас з нябёс на зямлю не чмякаўся? Ад уяўнасці да явы – прорва нямераная…

– Прынамсі добра, што ў цябе ёсць такі ідэал. – Маша рукой ускудлаціла Сурмачаву валасню. – У мяне таксама было нешта падобнае… Канешне, значна празаічнейшае. Словам, я з дзяцінства бачыла сямейную злагаду паміж маімі бацькамі і меркавала, што і ў мяне калісьці будзе такое ж утульнае гняздзечка. Але… маю тое, што маю.

– Што ж ты так недагледзела?

– Таму што дурніца была, легкаверная паскакуха, – гнеўна прамовіла Лухвіч. – Зашмат залётнікаў мела, цяжка было выбар зрабіць.

– Можа, занадта пераборлівая? – Васіль адчуў у сябе стоеную зларадаснасць.

– Можа, і так. А хутчэй – мазгі тады курыныя мела, не галавой, а іншым месцам думала. Словы любіла пустыя пяшчотныя. А муж мой былы гаварыць не зломак. Вось і наслухалася я яго. А тут: дваццаць адзін год, апошні курс інстытута, замуж дужа хацелася. Большасць маіх аднагрупніц – тады ўжо сямейныя, у каторых дзеці. А мяне якраз хлопец кінуў – адзіны, што мне насамрэч падабаўся. Настрой быў паганы, дэпрэсія. А тут хлюст гэты з прапановай падлез: выходзь за мяне ды выходзь. І бацькі нашэптваюць: станоўчы, з добрапрыстойнай сям’і, на перспектыўнай пасадзе (ён старэйшы за мяне на пяць гадоў), надзейная, так бы мовіць, апора… Апора! – Маша злосна тузанула нагой коўдру. – Такая апора, што не прывядзі Божа! Ужо праз месяц яго гнілое нутро і адкрылася. – Яна замаўчала.

– Што менавіта? – нецярпліва аклікнуў яе Сурмач.

– Алкаголік ён, прычым запойны, – гадліва скрывілася Маша. – Пад час мядовага месяца трымаўся, дык затое ж і кампенсаваў напоўніцу, сволач. Я год ад бацькоў сваіх гэта скрывала. А ягоных бацькоў, крывадушнікаў, як узненавідзела! Бо ж ведалі яны пра загану сыночка свайго адзінага. Праз год нарадзіўся Косцік, але і гэта яго не абразуміла. А праз паўтара – ад замужжа – апомнілася неяк я, азірнулася цвяроза вакол і бачу: жыве са мной нейкая чалавечая асобіна – нячыстая, грубая, якая і цвіка не можа забіць, якую я абшываю, абмываю, на якую гатую, за якой мыю посуд і прыбіраю, якая нават да калыскі ўласнага дзіцёнка падыходзіць, толькі калі на яго гаркнеш. То на якую бяду ён мне такі здаўся? Да таго ж і ў пасцелі гэтая амёба толкам нічога не можа – бо ад віна не прасыхае. І як апошняя кропля – звольнілі яго з работы пасля чарговага загулу.

Маша перавяла дух, працягвала:

– Запатрабавала я разводу – ён не дае. Вымятайся, кажу, з кватэры – біцца лезе.

– А кватэра твая?

– У тым і справа, што мая: нябожчык дзядуля адпісаў перад сконам. Дзядуля ў мяне акадэмікам быў… Балазе бацька мой таксама не з апошніх чыноў. Падключыў сувязі, і праз суд дамагліся разводу. А з кватэры яго, майго чалавечка, з міліцыяй выправадзілі – па-добраму не хацеў выбірацца, мярзотнік.

– А дзе ён цяпер жыве?

– У бацькоў сваіх, вядома. А мо і да бабы якой падсуседзіўся… такой жа прапойцы.

– А аліменты на сына? – прыставаў Сурмач.

– Не смяшы людзей! – хмыкнула жанчына. – Як жа іх браць, калі гэты смярдзюк нідзе не працуе больш за два месяцы. Ды ён сам да мяне па грошы заяўляецца часам. І, бывае, даю, абы не пужаў дзіцёнка да смерці. Гэта ж не чалавек – звярына злаподлая…

Павісла паўза.

Сурмач абняў партнёрку і прыцягнуў да сябе.

У гэтую суботу ў кватэры Сурмачаў было мітусліва. Зрэшты, як і штосуботы. Па даўняй завядзёнцы, нядзеля ў іхняй сям’і лічылася днём выключнага адпачынку, і таму ўсе побытава-гаспадарчыя справы прыпадалі на суботу.

А сённяшні дзень быў і наогул звышадказны: Сяргей Уладзіміравіч распачаў асеннюю нарыхтоўку квашанай капусты. У цеснай куханьцы поплеч з ім увіхалася Людміла Пятроўна. Паколькі сям’я Сурмачаў была досыць вялікая і на адсутнасць апетыту ніхто як быццам не скардзіўся, то і аб’ём капусных работ мусіў быць значным. Сурмач-бацька меркаваў запрэгчы сюды Васіля, але той, прама не адмаўляючыся, зашыўся ў зале з кніжкамі ды сшыткамі і не спяшаўся бацькам на падмогу. Перад Яўгенам і Галяй стаяла свая адмысловая задача: поўнасцю прыбраць кватэру, уключаючы і выбіванне дываноў, і пыласос. Яны адрання сумленна і ўпраўна рупіліся на гэтай ніве, бо хацелі закончыць яшчэ да абеду: у сем гадзін іх чакала прэм’ера ў драматычным тэатры.

З прычыны лайдацтва малодшага сына Сяргей Уладзіміравіч быў не ў гуморы. І чым вышэй расла горка нашаткаванай капусты на кульгавым кухонным століку, тым у большае раздражненне прыходзіў Сурмач-бацька. Ён мацней і бязладней мянташыў нажом, усё больш зацята абыходзіўся з качанамі ды з непрыхаванай лютасцю кідаў храпкі на падлогу. Людміла Пятроўна, наадварот, працавала з зайздросным спакоем і метадычнасцю. Капусная стружка выходзіла з-пад яе нажа раўнюткай і нібыта самастойна ўкладвалася праваруч ад Пятроўны ў акуратную кучку. Гэта дадаткова гнявіла Сяргея Уладзіміравіча, бо ад яго капуста ляцела ў розныя бакі, гулліва пырскала сокам, заляпваючы белую брудапрыцягальную майку, а два разы нож слізгануў па качане і да крыві парэзаў пальцы.

– Вось жа гад, дык гад! – не стрываўшы нарэшце, здушана крыкнуў галава сям’і, саўгануў напаўабрэзаны качан да сцяны і кінуў нож на грудок скрышанай капусты.

– Не разумею, чаго ты ўвесь час псіхуеш, – скоса зірнуўшы на мужа, працягвала сваю неадступную працу Людміла Пятроўна. – Каб быў спакайнейшы, то і справа б спарней ладзілася, і пальцы цэлыя былі.

Вузкагруды муж спадылба зірнуў на яе поўную, дужую, цягавітую постаць і амаль з нянавісцю вымавіў:

– А не магу я быць, як ты кажаш, спакайнейшым, калі гэты дармаед там за сценкай чытанні-пісанні разводзіць!

Жонка змаўчала, і ў кухні некаторы час адно раздаваўся мерны, упэўнены, як бы канвеерны стук нажа аб шаткавальную дошчачку. Маўчанне Людмілы Пятроўны моцна заела гаротнага Сяргея Уладзіміравіча.

– Як жа так, Люда! – Ён узяў свой нож і зноўку прыняўся за працу. – Як ты можаш раўнадушна глядзець на яго нахабствы? Я ж яму яшчэ пазаўчора сказаў, што ў суботу капустай займаемся! Я толькі сягоння тры разы яго прасіў-маліў памагчы!

– Ну, і сказаў жа ён табе, што паможа. Чаго шалееш? – не адрываючы ад нажа вачэй, з расстаноўкай гаварыла Людміла Пятроўна. – А чым больш ты да Васіля будзеш чапляцца, тым пазней ён сюды прыйдзе. Гэта нармальны пратэст на твае камандзірскія прыставанні…

– Што? Пратэст?! – ускіпеў Сурмач-старэйшы. – А жэрці квашаную капустку ў яго пратэсту няма? Нябось кілаграмамі паглынае, прорва!

– Замаўчы! – з пагрозай зірнула на яго жонка.

– Сама замаўчы! – задзірыста крыкнуў бацька і тут жа віскліва заскавытаў, адшпурнуў нож ды схапіўся правай кісцю за адзін з пальцаў левай. З пальца пацякла кроў.

Праз пяць хвілін, закончыўшы чарговую перавязку і адзяваючы на мужаву руку гумавую пальчатку, Людміла Пятроўна супакойліва гаварыла:

– Ну сам сабе вораг! Ведаеш жа сябе: і язва і печань у цябе – усё ад нерваў.

– Не ад нерваў, а ад гэтага злыдня. Ад гэтага гультая-паэта хутка ў магіле буду, – бурчаў муж.

– Намый пакуль што морквы, – параіла Людміла Пятроўна. – У цябе ж рукі ад шалу калоцяцца. Гэтак скалечыцца можна…

– Гэта ты сыночку свайму ненагляднаму гавары. – Натурысты Сяргей Уладзіміравіч на злосць жонцы ўзяўся за нож і карцінна, усім корпусам налягаючы на качан, пачаў яго бэрсаць.

– За дурной галавою і рукам няма спакою, – з прыкрасцю махнула на яго рукой Людміла Пятроўна.

– Не будзе дзве смерці, раз трэба памерці, – адчайна здасціпнічаў муж і шустрэй замянташыў нажом па капусце.

Але працаваў нядоўга. Праз хвілін пяць, адкінуўшы рыштунак, Сяргей Уладзіміравіч ізноў звярнуўся да жонкі:

– Не, ты як сабе хочаш, а я яго паклічу, – у роспачы пачаў ён. – Я яго прывалаку ды носам уваткну ў гэтую кучу. Я яго рукі свае перарэзаныя цалаваць змушу!

– Закрый рот, ненармальны. Зараз суседзі збягуцца, – строга папярэдзіла мужа жонка.

– Я гэтую нахлебніцкую псіхалогію з яго выкалачу! – Сяргея Уладзіміравіча ўжо цяжка было спыніць. – Падлюга! Дармаед! – лямантаваў ён. – Ты мне, маці, не затыкай рота! Хай чуе, такая дрэнь, хто ён ёсць! Дармаед! Нягоднік!! Скаціна!!!

Людміла Пятроўна рэзка паклала нож, сарвала з крука фартух і замахнулася на развар’яванага мужа.

– Замаўчы! А то я цябе ўціхаміру.

Яе рашучая дужая постаць і цвёрды, упэўнены голас крыху ахаладзілі разгарачанага Сяргея Уладзіміравіча. Ён нават машынальна прыкрыў твар рукамі, напраўду апасаючыся хвосткага ўдару злямчаным фартухом. Ягонае аблічча на секунду баязліва скрывілася. Затым вузкагруды галава сям’і шарахнуўся ўбок – да сцяны – і апусціўся на табурэтку каля стала.

– Што ж гэта творыцца, Божухна! – ашчаперыўшы галаву, заенчыў ён немым шэптам. – У сваім, уласнаручна пабудаваным доме, прыбіральшчыкам, чорнарабочым жыву.

– Паплач, паплач.

– Гэта ж у галаве не ўкладваецца такое: стары хворы бацька нарыхтоўвае на ўсю зіму капусту для здаравеннага бэйбуса, які ў гэты час валяецца на канапе і вершыкі строчыць! О, Госпадзе, за што ж мне такая старасць!

– Памаліся, памаліся, – неспагадліва бурчала жонка. – Палягчэе!

– Ірады вы, крывасмокі! – з адчаем выпаліў муж.

– Што?! – гаркнула Пятроўна.

– Не крычы, не запужаеш – пужаны! Вось ты яго пакрываеш, дурніца. З эгаізму свайго бязглуздага. А, памяні маё слова, сама ад яго шчэ нацерпішся. Канаць будзеш – ён табе нават вады не падасць, бо ў той момант тварыць будзе. Пісака хрэнаў!

– Пачакай, зараз Яўген з Галяй прыйдуць – мы цябе завязём куды трэба.

– Што, праўда вушы рэжа? Я б маўчаў, каб мог скрозь зямлю праваліцца. Аднак жывым у магілу не ляжаш. То выкажуся! Вось ад такіх, як Васіль, і ўсе нашыя беды! Гэта такія, як ён, у нас усё сумленна заробленае адабралі. Бо яны дужэйшыя за нас, больш нахрапістыя. Гэта мы іх, на сваю бяду, выкармілі. Ты паглядзі, хто цяпер на іншамарках раз’язджае: нашы з табою сынкі, гарылападобныя істоты з неахопнымі плячамі і маржовымі каркамі. Гэта мы іх дваццаць гадоў таму – з’еш за маму ды з’еш за тату – адкормлівалі. Адгадавалі, трасца на нашы душы! Сталіна на іх трэба.

– Я з табой спрачацца не буду. Дарэмна стараешся. – Людміла Пятроўна здолела ўзяць сябе ў рукі і, вонкава бестрывожная, доўжыла шаткаванне. – З вар’ятамі не спрачаюцца. Іх ізалююць.

– Яны цяперака з намі папросту: пажыў – аслабаняй месца, – зусім не слухаў яе Сяргей Уладзіміравіч, бо галасіў аб даўно набалелым. – Канешне ж, Савецкі Саюз распаўся, эканоміка спляжана, ежы куды як паменшала. А яны, гэтыя нашы мардатыя сынкі, наважылі з намі гэтай паменшанай ежай і не дзяліцца! Яны проста прыходзяць і забіраюць усё. На правах дужага. На правах гарлахвата. Гэтакая барацьба за існаванне. Яны скідаюць нашыя сцягі, ганьбуюць гімны, ставяць свае. Яны сядаюць на нашыя працоўныя месцы і перарабляюць іх на свой капыл. А называюць усё гэта прыгожым словам – дэмакратыя. Дужа ёмка ім за гэтым словам справункі свае хаваць. Не выйдзе! – узвысіў да нельга тон Сурмач-старэйшы. – А я гавару: не выйдзе! – Ён трэснуў кулаком па стале і ўскочыў на ногі. – І калі мой бессаромны нашчадак лічыць, што можна жэрці капусту па літры ў дзень, не ўклаўшы ў яе сваёй працы, я рашуча гавару яму – не! Гавару таму, што заўтра-паслязаўтра з гэтай купустай ён зжарэ і мяне. Упрыкуску. Зжарэ і цябе, дарма што добранькая. Ты мяне чуеш?! – пракрычаўшы гэта, Сяргей Уладзіміравіч агрэсіўна ўтаропіўся на жонку.

– Балабонь-балабонь, – не адрываючы ад работы вачэй, вымавіла яна. – Гаварыць – не мяшкі цягаць.

– Гаварыць?! – задыхаючыся ад шалу і абурэння, прасіпеў Уладзіміравіч. – Га-ва-рыць?!!

Ён хацеў сказаць нешта яшчэ, але ў горле нібыта захрас даўкі камяк, і таму Людміла Пятроўна пачула толькі няўцямнае булькатанне.

Паваліўшы па ходзе зэдлік і вядро, з немым ровам рынуўся Сурмач-бацька з кухні…

А Яўген з Галінай выбівалі на двары дываны. На лаўцы, што стаяла непадалёк ад турнікоў, ляжалі рознавялікія скруткі дываноў, дарожак і подсцілаў. На турніку целяпаўся чарговы аб’ект выбівання, над якім напорыста шчыраваў Яўген. Жонка яго стаяла наводдаль, з падветранага боку, але ж дастаткова блізка, каб раз-пораз перакідвацца з мужам словамі.

Дзянёк выдаўся гожы, рэдкі для гэтай пары дзянёк. Сонца гуляла па ствалах і згібістым голлі збяднелых на лістоту дрэў, ззяла ў лужынах і шыбах пяціпавярховак, жаўціла іхнія пахмурныя муры. Нізкае, памяркоўнае, супакойлівае сонца. З прычыны добрага надвор’я вакол было досыць ажыўлена: дзеці гуртаваліся каля каруселяў і гушкалак, некаторыя мужчыны важдаліся са сваімі аўтамабілямі, на прыпад’ездныя лаўкі павылазілі дзядкі і бабулі.

Пагляд Галіны мімаволі скіроўваўся на суседнія пясочніцы, дзе маладыя мамы пасвілі сваіх нашчадкаў. Да сардэчнага болю марыла сама Галя пра такое ціхае і простае шчасце. Гэта наганяла невясёлыя думы аб ейных дваццаці васьмі гадах, аб хуткаплыннасці жыцця, аб немагчымасці нешта змяніць да лепшага. І тады пазірала яна скоса ў другі бок, дзе мажнаваты Яўген махаў выбівалкай, і злавалі яе гэтыя метадычныя рухі, гэтыя тупыя глухія гукі, гэтая шырокая спіна пад ватоўкай. Хацелася сказаць мужу колкасць.

Яўген жа ў той час мысліў зусім у іншым кірунку. Высокія творчыя задумы тут перапляталіся са злабадзённымі рэдакцыйнымі праблемамі. У рэдакцыі надарылася буйная непрыемнасць, якая перарасла ў скандал. Маглі паляцець галовы. У тым ліку і Яўгенава. Гэта дужа таміла маладога рэдактара, замінала вечарамі пісаць любімы раман, выклікала начное бяссонне. Яўгену рупела падзяліцца з жонкай.

– Ведаеш, – сказаў ён нарэшце Галі, калі яны чарговы раз згортвалі дыван у трубку. – Там у нас у рэдакцыі катавасія завярнулася. Як бы цяпер пад раздачу не трапіць.

– Ну і што там у вас? – без асаблівай цікавасці, больш для прыліку спыталася Галя. Толькі не ставала ёй яшчэ мужавых праблем: сёння і так прыйдзецца страчыць поначы крывадушны хвалебны водгук на тэатральную прэм’еру славалюбна-крыўдлівага рэжысёра.

– Ды вярстальшчык наш напартачыў, скаціна! – Яўген вешаў на турнік вялізны дыван і таму гаварыў з цяжкімі выдыхамі. – Правераны-пераправераны тэкст збрыдзіў. Дакладней, з тэкстам там усё нармалёва, апроч аднаго абзаца, які гэты нядбалец чортведама як выдаліў: націснуў не тую кнопку, ці што, але абзац прапаў, а ўся далейшая вёрстка дагары паехала. І яшчэ б тае бяды, каб на халеру злашчасны абзац не аказаўся з аповесці народнага пісьменніка.

– Дрэнная справа, – усур’ёз устрывожылася Галіна. – Слова – вецер, а пісьмо – грунт. І што, так і ў тыраж пайшло – без абзаца?

– У тым жа і злыбеда, што прамаргалі. – Яўген са злосцю ўрэзаў выбівалкай па бязвінным дыване. – А як там не прамаргаеш, калі ўся аповесць – плот з лебяды, ні складу, ні ладу. Тутака хоць главу выкінь – аніхто не заплача. Карацей, усё адкрылася, калі гэты стары хрэн сам сваю несусвеціцу перачытваў. Тут жа – званкі: у рэдакцыю, у Саюз пісьменнікаў, нават у гаркам наскардзіўся. Пачалі разбірацца. Балазе ў мяне ўсё шыта-крыта: правёў апошнюю рэдактуру, аддаў папраўляць вярстальшчыку, а ён адразу ж – на калькі, “галоўнаму” на подпіс і ў друкарню. Такая ў нас завядзёнка. І тут бы ўсе камяні на вярстальшчыка. Ды – не! Яго толькі паспрабуй зачапі! Вярстальшчык у нас – святое. Харошыя кампутаршчыкі цяпер нарасхват!

– Затое пісьменнікаў, што паганак! – шматзначна ўставіла Галя.

Але таўстаскуры Яўген не ўлавіў гэтага досціпу і захоплена доўжыў:

– “Галоўны” паспрабаваў усё замяць. Ды дзе там! Патрабуюць крайнюю задніцу. Ахвяру гэтаму народнаму падавай! Праз тыдзень выклікалі мяне з Кузьмічом у Саюз пісьменнікаў, да самога Піменава. Застроіў ён нас, бы шкаляроў, і распякае: “Як жа вы пасмелі старога заслужанага чалавека скрыўдзіць!” І так і гэтак яму даказвалі, што не вінаватыя мы, што ў макеце ўсё правільна было, што гэта памылка друку. А ён адно дзяўбе: чаму пасля прынтэра не зверылі, чаму калькі з арыгінал-макетам не супаставілі?! Кузьміча ледзь да інфаркту не давёў. Сам жа, чынадрал, гэтак штаты ўрэзаў, што насілу па адной карэктуры-рэдактуры ўпраўляемся! Калі ж там яшчэ калькі вывяраць! Усё з плеч ды ў печ робім… – Яўген перавёў дух. – Словам, сышліся на публічным прабачэнні ад імя рэдакцыі ў “літаратурцы”.

– Ну, і надрукавана?

– Што?

– Прабачэнне.

– Надрукавана. А што толку! У гэтага народнага ва ўсіх рэдакцыях завязкі-падвязкі. Нябось паўсюль раззваніў. Цяперака і аповесці маёй гамон, і кнізе апавяданняў капцы прысняцца.

– Няўжо ўсё так сур’ёзна?

– А ты думала! Сама, дзякуй Богу, не першы год пішаш. Канешне, у вочы мне ніхто нічога не скажа. Проста перанясуць кнігу на пару кварталаў наперад, затым яшчэ на месяц-другі адтэрмінуюць. І ў рэшце рэшт вылеціць яна з гадавога плана. А там: выбачай, браток, абмежаванае фінансаванне, на класіку не хапае, трэба пачакаць, будзем спадзявацца, у наступным годзе… Ведаю я іхнія фокусы!

– А мне, Жэнь, здаецца, дарэмна ты паніку сееш, – спрабавала Галіна суцешыць мужа. – Сам жа сябе распаляеш. Думай пра добрае…

– Ды кінь ты свае бязглуздыя парады! – ускрыкнуў Яўген так, што на іх абярнулася некалькі дзяцей і мам у пясочніцах. Змеціўшы гэта, ён перайшоў на нервовы, раз’юшаны шэпт: – Табе лёгка тут філасофстваваць, калі сама нічога ў жыцці сур’ёзнага не пісала.

– Я не пісала?! – у сваю чаргу непадробна абурылася Галя.

– Канешне, ты! – накінуўся на яе муж. – Хіба твае артыкульчыкі, твае рэгулярныя дыфірамбы ў афіцыёзныя, заангажаваныя ўладамі газеты можна назваць творамі? Ды я загадзя ведаю, якія слоўныя мадэлі ты ўлепіш у водгук пасля таго ці іншага спектакля! Гэтыя “непаўторныя жэсты”, “светлыя грані душы”, “непераймальна”, “непераўзыдзена”, “брава” – як яны мне агорклі за сем гадоў!

– Можа, і я табе агоркла? – вусны Галіны задрыжалі ад крыўды. Здавалася, яна зараз заплача.

Яўген, зразумеўшы, што перагнуў, апамятаўся, імкліва падышоў да яе, абняў.

– Даруй, Галя. Вось ізноў цапаемся па пусцяковінах.

Яго поўны твар выяўляў няштучную дабрыню і дзіцячую нявіннасць. Гэтага маладога перспектыўнага літаратара можна было звінаваціць у чым заўгодна, апроч нелюбові да жонкі.

– Дурненькі, – Галя дакранулася пальцам да яго носа, – думаеш, я сама за цябе не хвалююся? Ды я жыву толькі табой ды тваёй творчасцю…

Яны прыселі на лаўку побач са скруткамі дываноў.

– Павер, мілая мая, няма для мяне чалавека бліжэйшага за цябе, – гаварыў Яўген. – Але гэтак мяне разглуздала тая неспадзяванка, што сабой не валодаю. Тры ночы амаль вачэй не самкнуў. Зразумей жа, чым ёсць для мяне мае творы!

– Я разумею…

– Гэта ж у галаве не ўкладваецца: з-за аднаго нязграбнага руху галавацяпа вярстальшчыка праца пяці гадоў наўспрах пайсці можа! Дзень і ноч, з года ў год носіш у сабе вобразы, увасабляеш іх на паперы, дзесяткі разоў перарабляеш-перапісваеш, са скуры вылузваешся, каб гэта дасканала, праўдзіва было… А тут – гах! – і ўсё развалілася. Нейкая д’ябальшчына выходзіць. Собіла ж гэтаму разгільдзяю менавіта на народным пісьменніку спатыкнуцца! У нашым жа часопісе такія птахі мо раз на год друкуюцца. Чаго гэты дзед сюды палез!

– І ўсё-такі, Жэнь, – Галя кранула яго за руку, – заўчасна душу сабе не вярэдзь. Усё яшчэ абыдзецца, у мяне прадчуванне такое. І наогул… – яна запнулася, – усе твае беды ад аднаго: ад празмернай засяроджанасці на літаратуры.

– Ну, завяла катрынку! – адмахнуўся ад яе муж, неяк па-старэчы падняўся і ўзяў выбівалку.

– Хіба жыццё на адной літаратуры сышлося?

– Для мяне – так! – Яўген падышоў да турніка і ўжо замахнуўся выбівалкай на шырокі грувасткі дыван.

– Каб дзіцё завялі, то і праблемы б твае памерклі, – раптам адчайна выпаліла Галя. – Не было б часу іх сабе надумваць.

Яўген замёр з выбівалкай у руках. Затым марудна развярнуў свой масіўны корпус і дакорліва ўтаропіўся на жонку.

– Ды як ты можаш, Галь, – замармытаў ён. – Як ты можаш! Усе ж сілы мае… раман… Ды я… за ідэю… у пісьмовы стол днём і ноччу… – вымаўляў ён няскладныя фразы.

– Магу, – рашуча перарвала яго Галіна. – Маю права я табе такое казаць! – Яна наблізілася да мужа і шэптам сказала: – Бо мне ўжо з пад’езда стала сорамна выходзіць. Кожная кабета на лаўцы так і свідруе вачыма. “Ай-яй, бяздзетная яна. Ой-ёй, а такая ж прыстойная пара! Божухна, мусібыць, яна хворая”, – вось што іхнія пагляды красамоўна гавораць. А я здаровая! Чуеш: нармальная здаровая баба. І, як кожная здаровая баба, я хачу дзяцей, звычайнага, прабач за банальнасць, сямейнага шчасця.

Яўген тупавата і прыпалохана глядзеў на яе.

Васіль сядзеў на канапе з нагамі, падкурчыўшы іх да грудзей, і быў унураны ў тоўсты патрапаны сшытак. У адной руцэ ён трымаў аловак, а свабоднай рассеяна калмаціў валасы на патыліцы. На канапе і часопісным століку былі раскладзены рукапісы, сшыткі і розныя кнігі.

Настрой хлопец меў выбухованебяспечны, бо яшчэ да сняданку ўзяўся праглядаць свае, збэшчаныя ў непрыступнай рэдакцыі тоўстага часопіса, вершы і загруз у іх безнадзейна. Было ўжо каля адзінаццаці гадзін дня, у жываце нешта дакучліва сціналася, у галаве стаяў туман, але ж Васіль упарта доўжыў калупацца ў злашчасных вершах. А яшчэ даймаў бацька, які некалькі разоў загадваў ісці на кухню ды памагаць упраўляцца з капустай.

Працоўны тыдзень прайшоў у Сурмача таксама ніякавата. Вядомыя дачыненні з Марыяй Лухвіч не ўдалося, як ён планаваў, спыніць на самым зачатку. Два дні ён усялякімі хітрыкамі пазбягаў палюбоўніцы, унікаў яе поклічнага пагляду, сыходзіў з работы раней ці праз аддаленую прахадную, але на трэці дзень сумленне яго не вытрымала, і прыйшлося зноўку заначаваць у спальні з зялёным абажурам і высокай столлю. Праз два дні Сурмач загасцяваўся там яшчэ раз і сцяміў, што гэта ўваходзіць у звычку, якой цяжка пазбыцца. Да таго ж на трэці раз Маша не адправіла свайго сына Косціка да дзядулі-бабулі, і раніцой было прыкра і сорамна выходзіць з чужое спальні ды затым снедаць на кухні пад дапытлівым позіркам хлопчыка. Аднак сорамна бывае толькі першага разу, і хораша ўсведамляў Васіль, што ўжо праз які месяц без ценю няёмкасці будзе ён расходжваць тут у дамашніх нагавіцах і тапках, мыцца пад душам ды шастаць у халадзільнік. Але самым складаным у іхніх узаемаадносінах было захаванне нейтральнага вонкавага выгляду на рабоце, што, на Сурмачаў досвед, з’яўлялася амаль невырашальнай задачай.

Між іншым, Маша настойліва зазывала яго да сябе на выхадныя, але Васіль адваяваў хоць суботу, каб прывесці ў парадак занядбаныя апошнім часам вершаваныя накіды. Апроч таго, хацелася разабрацца нарэшце з забракаваным рукапісам вершаў, даўмецца: ці сапраўды яны нічога не вартыя, альбо проста шаблонна спляжаны літаратурным бюракратам. Для гэтага Васіль узяў з Яўгенавай бібліятэкі некалькі падручнікаў і дапаможнікаў па вершапісанні, філфакаўскі крытычны даведнік ды гару томікаў класічных і сучасных паэтаў.

Ляцелі хвіліны, сплывалі гадзіна за гадзінай, а Сурмач так і не здужаў адшукаць у сваіх вершах яўных заган. Як, дарэчы, і яўных вартасцяў. Праўда, выявілася, што многія творы тоесныя па рытміцы самым вядомым, чытаным-перачытаным класічным творам. А добрая з іх палова і наогул упісвалася ў зухаватае: “Служил Гаврила дровосеком, Гаврила дровосеком был”. Гэта засмучала. Але, сабе ў апраўданне, адзначаў Васіль, што і лаўрэат Нобелеўскай прэміі Барыс Пастарнак значную частку сваіх твораў змяшчаў у памянёным рытмічным каркасе (“Большое озеро, как блюдо, За ним скопленье облаков…”, “Ворота с полукруглой аркой. Холмы, луга, леса, овсы…” і яшчэ, і яшчэ…). Заўважана была Васілём і недакладнасць рыфмы паміж некаторымі сваімі радкамі, якую ён раней не ўпільнаваў, і якая магла стацца прычынай нізкай ацэнкі ягоных твораў у рэдакцыі. Але ж у многіх класічных вершах таксама не выконваецца строгасць рыфмы, і класікаў ніхто за гэта як быццам не ганіць, не распякае. Ды ўрэшце, не рыфмач жа Сурмач, а паэт. У вершах адметнае – вобразнасць, напор, тэмперамент… Мусіў таксама прызнаць Васіль, што падчас не знаходзіў лагічнага сэнсу ў сваіх тварэннях. Суцяшаўся, аднак, тым, што піша па натхненні, што яму нехта надыктоўвае і што логіка пярэчыць самой прыродзе верша. Гэта прэрагатыва прозы. Праўда, надта ўжо мулялі такія выразы, як “удумлівая спякота” ці “надзвычайная цішыня”; такія словазлучэнні, як “сіняя высь” ці “завейныя сны”, падаваліся скрадзенымі ў Багдановіча, а канструкцыі тыпу “калыша ветрык” і “цурчыць вадзіца” бачыліся малаарыгінальнымі. Васіль спрабаваў самаапраўдацца глыбінёю думання ды нестандартнасцю свайго паэтычнага светаўспрымання, але часцяком напаткоўваў на старонках класічных томікаў штосьці сугучнае з уласнай творчасцю. І мэтазгодна было меркаваць, што менавіта тыя слынныя аўтары, а не Сурмач, былі тут першапраходнікамі.

У галаве ўтварылася вязкая каша. Раздражненне, спароджанае немагчымасцю ахапіць неахопнае, усё ўзмацнялася. Васіль ужо некалькі разоў сярдзіта шпурляў сшытак з вершамі на канапу, браўся за падручнікі і дапаможнікі, зноў хапаўся за апрыкры сшытак, сёе-тое там перарабляў, перачытваў, касаваў выпраўленае. У пэўныя моманты ён ненавідзеў паэзію, увесь свет і сябе ў гэтым свеце. Іншым разам, наадварот, якісьці свой радок уяўляўся яму выбітным, на душы цяплела, а змрочны стандартны пакой нібыта прасвятляўся. Гэтае азарэнне працягвалася нядоўга – пакуль не натыкаўся Сурмач у сшытку на нешта накшталт “пярэстая даўжыня” альбо “рукастая поўня”. І тады адчуванне ўласнай несамадастатковасці і малаадоранасці ўспыхвала наноў.

Праз тры гадзіны ад пачатку корпання ў горах накладзенай літаратуры, пры карпатлівым аналізе і самаедстве пачало высноўвацца наступнае: галоўным у паэзіі ёсць не тэхніка вершаскладання, не адметнасць канструкцый і нават не меладычнасць радкоў. Найзначным тут з’яўляецца нейкая дзівосная, скрытая за радкамі Існасць. У Яе няма вызначэння на чалавечай мове, але Яна гэтаксама рэальная ў Сусвеце, як сціло, чарніла, сшытак. Яна жыве дзесьці далёка-далёка, але неабсяжная касмічная прастора для Яе не адлегласць. Яна – гэтая Існасць – адно люструецца, і не болей, у вершах некаторых паэтаў. Больш за тое, нават у творах гэтых абраннікаў не заўсёды мы бачым менавіта Ейнае аблічча. Толькі пад час неймаверных душэўных узрушэнняў дух паэта зліваецца з Ёю, і ў такім, скажоным паэтавым досведам, выглядзе чытач зазнае Яе твар. У чыстым выглядзе яна наогул недаступная для нашага ўспрымання. Бездакорная тэхніка і мелодыка верша, глыбокая яго чалавечая філасафічнасць не ёсць абсалютнымі крытэрыямі аплодненасці яго Існасцю (Музай). І наўсперач, самы неахайны, тэхнічна нязграбны верш можа быць уганараваны Яе прысутнасцю. Без гэтай Існасці любы верш – рыфмаваная проза.

Так думаў Васіль. Але ж пэўна акрэсліць які-небудзь крытэрый для выяўлення аплодненага Музай верша хлопец не мог. Крытэрыяў найхутчэй і няма, паколькі Яна жыве ў іншых, недаступных нам, вымярэннях і выразна перасякаецца з зямным, чатырохкаардынатным, светам адно ў мізэрнай колькасці мастацкіх твораў, якія прынята называць геніяльнымі. Гэтыя творы з’яўляюцца акенцамі ў Вечнасць. І сапраўды, хто можа пэўна сказаць, чым на працягу стагоддзяў бударажыць чалавецтва Леанардава “Джаконда”? Тэхнікай жывапісу? Аднак з такім і нават вышэйшым умельствам пісаліся тысячы карцін. (Узяць хаця б партрэты рукі таго ж Леанарда да Вінчы.) Прыгажосцю жанчыны? Дык яна, бясспрэчна, не першая прыгажуня ў свеце. Задуменны яе пагляд, усмешка? Ды мала хто летуценіць і ўсміхаецца на партрэтах.

І вось у той самы міг, калі здавалася Васілю, што наблізіўся ён да таямніцы таямніц жыцця, што на абалонцы яго душы ўжо адчуваюцца дабрадатныя павевы Космасу, прарэзлівы, у самае вуха, енк зрынуў яго з нябесных яснот у брудную рэчаіснасць. Над ім, у завэдзганай безрукаўнай майцы і пакамечаных абвіслых штанах, стаяў ускудлачаны бацька і ў злосным утрапенні, псіхавата жэстыкулюючы, выкрыкваў абразлівыя словы. Гэтыя выгукі зліваліся ў адзін прарэзлівы шум, гэтакі адмоўны энергетычны фон кшталту ваеннай сірэны, гуду горнага абвалу ці плёскату вадаспада. І толькі крайне напружыўшы слых, вылучыў Васіль з гэтага гвалту самае пранізлівае: “скаціна”, “я надрывацца буду…”, “ды колькі можна цярпець…”, “марш працаваць, а іначай…” “у магілу загоніш…” ды “ненажэрная твая морда”.

Васіль адчуў, як гарачая хваля хлынула ад грудзей да галавы, і нешта сціснула скроні. Рукі ж, наадварот, пахаладзелі. Перад ваччу паўстала мільготкая снежная павалока. Чыста машынальна і безразважна Васіль пачаў уставаць з канапы. Выгляд ён, відаць, меў страхалюдны, паколькі Сяргей Уладзіміравіч увобмірг збляднеў, ссутуліўся і, вытапырыўшы рукі наперад, задам затэпаў да дзвярэй у калідор. Збарвянелы сын, выпнуўшы вочы, марудна насоўваўся на яго. На выхадзе ачумелы ад страху бацька зачапіўся за ножку аляпаватага крэсла, спатыкнуўся і грымнуўся на падлогу. Пакуль паднімаўся на ногі, сын наблізіўся і навіс над бацькам. Скурчаны, варты жалю, пазіраў Сяргей Уладзіміравіч на Васіля знізу ўверх. Ён ліхаманкава спрабаваў прыкрыць твар рукамі, нібыта сын і напраўду будзе яго зараз мяцеліць. Падбародак Уладзіміравіча торгаўся, па шчоках прабягалі сутаргі.

– Не-на-віджу! – больш здагадаўся, чым расчуў бацька словы, сказаныя навіслым над ім нялюбым раз’юшаным сынам. – Я цябе не-на-віджу!

Вымавіўшы гэта, Васіль прыціснуў далоні да твару, укленчыў перад крэслам і, уткнуўшыся ў абіўку, заплакаў.

Перапалоханая крыкамі-стукамі, бегла праз калідор Людміла Пятроўна. За яе спінай якраз залузваўся ў кватэру Яўген з абярэмкам дываноў…

Пасля вышэйапісаных падзей Васіль перабраўся жыць да Марыі Лухвіч. Адчуваў ён сябе кепска. І не так гняло гэтае часовае развітанне з бацькоўскім домам, як веданне ўласнае вінаватасці. Найперш перад маці. Бацьку ён меў падставы недалюбліваць. Але Людміла Пятроўна… Сурмач штораз унутрана скаланаўся, успамінаючы яе дакорліва-разгублены позірк, калі ён, напхаўшы спартыўную сумку пажыткамі, баязліва выбягаў з кватэры. Маці сядзела ў пярэдняй, на крэсле каля трумо, і гладзіла па галаве сівавалосага Сяргея Уладзіміравіча. Бацька так і не паспеў падняцца з падлогі і, укленчаны, рыдаў несуцешна і амаль бязгучна…

Сурмач не бачыў розумам сваёй віны, але яе цяжар на сэрцы быў неаспрэчны. З гэтым друзам жыць было даўка і невыносна. Не ўсцешвалі ні апантанае каханне Машы, ні надоечнае павышэнне па службе, ні ўзаемадачыненні з прыяцелямі і супрацоўнікамі. Паўсядзённыя дзеянні Сурмач рабіў механічна, не спагадаючы душою, не перажываючы. І здавалася, усё адно: з’есці зараз крэмавае пірожнае ці атрымаць па мордзе ад падваротнай шпаны.

У першыя пасля сыходу дні, а прамінуў ужо тыдзень, навальвалася моцнае і назойлівае жаданне напіцца. Не проста напіцца – нырнуць у самы чорны, беспрасветны запой. Неаднойчы набіраў ён нумар Змітра Куліка і сам жа, пасля першых гудкоў у адказ, націскаў на гашэтку. Нібыта добры анёл пільнаваў Васілёў лёс, не даваў абрынуцца ў прорву.

Гэтае пачуццё віны, тыя цьмяныя дакоры сумлення, было зусім новым, нязнаным для Васіля. Ён не ведаў, што чалавек, не здольны пакаяцца, не варты называцца Чалавекам на гэтай зямлі. Прынамсі хрысціянінам – дакладна не можа. Балючае, нязноснае напачатку пачуццё (а не разважнае ўсведамленне) віны, у далейшым ператвараецца ў Вечны агонь, з якога цярплівыя выходзяць больш падрыхтаванымі да Бясконцасці.

Невінаватых няма. Кожны з’яўляецца не з пустэчы, кожны ходзіць не ў вакууме, кожны не знікае дарэшты. А значыць, нясе на сабе адказнасць, на ўзроўні клетак і генаў, за грахі продкаў; адказвае за кожную памятую на сваім шляху травінку, кожную незнарок задушаную на дарозе казюлю, адказвае за шчасце будучых пакаленняў…

Прыняўшы гэтую віну сэрцам, светла пакаяўшыся, мы тым самым выходзім за межы ўласнага цела, уласнай абалонкі душы і на міг становімся ўсім Сусветам… І вось тады, за прынятым намі болем, грахом безлічы жывых істот як закон раўнавагі Космасу струменіць у нашы сэрцы і радасць, гэтымі жывымі істотамі калісьці перажытая. У гэтым таінства пакаяння. Сурмач не ведаў гэтага, як не ведае гэтага кожны ў пару духоўнага дзяцінства. Няшчасныя тыя, хто не перасягнуў рубеж той духоўнай сталасці, якая ніколькі не тоесная сталасці фізічнай. Многія не перасякаюць гэты рубеж. Як не ўсе зведваюць на зямлі каханне. Хто вінаваты? Адказ – па-за жыццём, за тым даляглядам, дзе закрываюцца нашы зямныя вочы…

Сёння, у панядзелак, Васілю было асабліва цяжка. Пятро Яфімавіч Маскаленка з самага ранку загрузіў яго нуднай і бесталковай работай, а пасля абеду загадаў ісці ў тэхбюро ўзгадняць чарцяжы. Васіль не раз бываў у тэхбюро і ведаў уедлівых кабецін, што там сядзелі. Яны, як правіла, не даравалі ніводнай недаробкі, змушалі проста на месцы падціраць, выбельваць і правіць памылкі. Хлопцу дужа не хацелася туды перціся, але на чарцяжах стаяў яго подпіс, і тэхбюро патрабавала менавіта яго – Васіля Сурмача.

Даабедзенны час цягнуўся марудна і бязрадасна. За акном адранку вісела маркотная імжа. На заводзе яшчэ не ўключылі ацяпленне, у памяшканні было вельмі сыра і няўтульна. Васіль ужо неаднойчы хадзіў да самавара: заварваць чай і грэцца каля самаробнага каміна, які працаваў нелегальна – ад дармавой электрычнасці – і ў прынцыпе быў забаронены. Але ж па восені штогод запазняліся з ацяпленнем, і электракамін, змайстраваны па прынцыпе чайнага кіпяцільніка, быў адзіным сродкам, што выратоўваў ад холаду і павальнай прастуды. Не адны штаны і не адна спадніца былі прыпалены аб электракамін, калі нехта, тулячыся да яго, загаворваўся і на бяду дакранаўся тканінай вопраткі да напаленай чыгуннай арматуры. Летась выкінуў адны штаны і Сурмач.

Сістэматызаваць на кампутары прапанаваныя Маскаленкам табліцы і лічбы было зусім нецікава. Васіль неўзабаве атупеў і занудзіўся ад гэтай работы і міжволі скіроўваў увагу на галасы, дзеянні і перасоўванні саслужыўцаў. Па нязменнай звычцы аналізаваць і разумнічаць, ён спрабаваў даўмецца сэнсу гэтага размаітага шуму: скрыпаў, тупату, шэпту, гоману, адстуквання клавіятур, бразганняў лыжак аб кубкі, дзылінканняў тэлефонаў; намагаўся ўразумець значэнне прычосак і адзенняў жанчын, разабрацца ў выразах твараў мужчын, нарэшце дазнацца – што скрываецца за гэтымі вонкавымі шумамі, абліччамі, вопраткамі.

Гэта аказалася досыць жывым заняткам, а галоўнае, пакрысе адцягнула яго ад уласнага “я”, быць з якім сам-насам станавілася невыносна. Праз нейкі час хлопцу здалося, што ён адкрывае нейкую схему, па якой супрацоўнікі гуртуюцца ў тыя ці іншыя купкі, выяўляюць на сваіх абліччах тыя ці іншыя пачуцці альбо іграюць тую ці іншую ролю ў спектаклі працоўнага дня. Уяўлялася відавочным, што гэтае апрананне-гаварэнне-перасоўванне ёсць не чым іншым, як уцёкамі кожнага з саслужыўцаў ад адзіноты, адчайным неўсвядомленым пошукам сістэмы жыццёвых каардынат, каб не апынуцца твар у твар з бязмежным Космасам. Выходзіла, што наша чалавечая несвабода (цела, зямное прыцягненне, правілы грамадскага суіснавання), з якой мы нібыта няспынна змагаемся, з’яўляецца насамрэч аб’ектам нашае барацьбы, паратункам ад бескаардынатнасці і нябыту. То бок мы змагаемся не супраць, а за несвабоду.

Спрабуючы праводзіць далей гэтую думку, Васіль знаходзіў, што лінія яго мыслення ідзе не наперад, як яму таго хацелася, а загінаецца дугою і наровіць вярнуцца па крузе на свой пачатак. Бо, калі мы змагаемся за несвабоду, то рана ці позна заганяем сябе ў нейкую абмежаваную прастору, дзе ні трохі не чутна, не бачна, дзе ўсё нерухомае… А значыць, мёртвае? “Магіла! – асяніла Васіля. – Дамавіна!” Так, з ягоных разваг вынікала, што ўвесь плён нашага жыцця зводзіўся ў рэшце рэшт да поўнай несвабоды – магілы, якая нічым не адрозніваецца ад поўнай свабоды – Космасу, дзе няма ніякай сістэмы каардынат. Ані прасторавых, ані часавых. Замкнёнае кола.

А паколькі ў магілу ніводзін нармальны чалавек не спяшаецца, то мы не можам змагацца за абсалютную несвабоду. Як і за абсалютную свабоду, якая ёсць бескаардынатным (або бясконцакаардынатным) Космасам і тоесная магіле. Значыць, мы змагаемся толькі за пэўны ўзровень свабоды-несвабоды і як бы балансуем паміж смерцю і смерцю. І вось якраз гэтае ліхаманкавае балансаванне, гэтая звышняўстойлівая рыса і ёсць жыццём!

…А палове першай Сурмача паклікалі да тэлефона.

– Ало, – нявесела буркнуў ён, калі дацёгся да апарата.

– Вася? – У трубцы гучаў голас братавай – Галі.

– Я, – пацвердзіў Сурмач, і твар яго стаў кіслым. Ён падумаў, што размова набудзе малапрыемны кірунак: Галя ад імя маці прымецца яго сарамаціць і прасіць вярнуцца дадому.

Зрэшты, мама і сама званіла ўжо некалькі разоў, і Васіль сказаў, што пражывае ў харошай жанчыны, якую ён (пакрывіў душой) кахае і з якой намераны ў перспектыве пабрацца шлюбам.

– Слухай, – сказала Галя, – ты б не мог спусціцца ў абедзенны перапынак да “Цэнтральнага”?

– Тэарэтычна магу. А што здарылася?

– Там патлумачу, – загадкава адказала братавая. – Дык спусцішся?

– Спушчуся… Але ў чым усё-такі справа? – недаўмяваў Васіль.

– Я зараз не магу гаварыць канкрэтна. – Галя крыху панізіла голас. – Гэта тычыцца тваёй творчасці. Карацей, я цябе буду чакаць у дзесяць хвілін другой пад бягучым табло. Добра?

– Ладна, – адказаў заінтрыгаваны Сурмач і раскрыў быў рот, каб яшчэ нешта спытаць, але ў трубцы раздаліся кароткія гудкі.

Васіль неяк затарможана паклаў трубку, раздумліва пачухаў патыліцу і палез у кішэнь па запісную кніжку. Ліхаманкава пагартаўшы яе, адшукаў нумар Галінага рэдакцыйнага тэлефона. Ізноў узяўся за трубку. Але, колькі ні круціў наборнік, нумар быў безнадзейна заняты.

Тады, каб дарэмна не губляць час, Васіль рушыў да вешалкі, схапіў паліто і рвануўся да выхаду. У дзвярах ён сутыкнуўся нос у нос з Пятром Яфімавічам Маскаленкам.

– Ты куды? – зычна спытаўся ў Васіля начальнік, калі той ледзьве не адштурхнуў яго па дарозе.

– Да тэхнолагаў, – знаходліва зманіў Сурмач, не спыняючы ходу.

– А як табліцы? – крыкнуў яму наўздагон уедлівы Маскаленка.

– Зрабіў! – гукнуў падначалены і скрыўся за рагом калідора.

Да афіцыйнага пачатку абедзеннага перапынку заставалася яшчэ хвілін дваццаць, таму Васіль пабег да адной закінутай прахадной, дзе былі найменей строгія правілы. Прамінуў яе ціхамірна, але да універсама “Цэнтральны” цяпер стала куды далей, чым ад асноўнай прахадной. Трэба было адолець цэлы кіламетр уздоўж панылай заводскай агароджы ды потым метраў шэсцьсот – уніз да ракі. Галіне ж ад сваёй рэдакцыі да “Цэнтральнага” – проста рукой дастаць. Васіль пабег на злом галавы.

…Сурмач усё ж прыпазніўся на пяць хвілін, але братавай яшчэ не было. Ён спыніўся пад электронным табло і стаў пільнаваць у натоўпе знаёмую постаць. Пратырчаўшы так хвілін дзесяць, ён ужо пачынаў хвалявацца, як праваруч раздалося:

– Вася! – Галя таропка-будзённа, з дамскай сумачкай праз плячо і з непразрыстым поліэтыленавым пакетам у руцэ, спускалася з высокага ганка універсама. – Прывітанне. А я тут заадно таго-сяго прыкупіла, – усміхнулася яна, параўняўшыся з дзеверам. – Ну, як ты?

– Лепш не бывае, – іранічна адказаў Сурмач. – Бегма бег.

– Ладна, давай пройдземся да ракі, – прапанавала Галя. – Занадта шумна тут… У цябе ж хвілін пятнаццаць знойдзецца?

– Знойдзецца, толькі начальнік мяне павесіць, – змрочна пажартаваў Васіль. – Давай пакуль патрымаю. – Ён прыняў у братавай сумку з пакупкамі. – Ого! Добра ж ты майго брацельніка корміш – кілаграмаў пяць нагрузіла.

– Карпа свежага выкінулі, – паясніла Галя.

Яны перасеклі вуліцу і пайшлі па спусцістых сходах да набярэжнай.

– Я, Вася, вось што табе хацела сказаць… У мяне ёсць чалавек, які мог бы паглядзець твае вершы, і магчыма, паспрыяў бы апублікавацца.

Далібог, гэта было зусім нечакана. Аднак, памятаючы непрыветлівага рэдактара тоўстага часопіса, Васіль не спяшаўся радавацца. Ён сціпла прамаўчаў і слухаў далей.

– Ведаеш, – гаварыла Галя. – Я чытала твае вершы… Тады, калі ты Жэню даваў іх прагледзець. І, наколькі я разбіраюся ў паэзіі, яны вельмі нядрэнныя…