Ператвораныя ў попел

Востраў свабоды

У юнацтве мы трызьнілі аб далёкіх выспах, і вечарамі, калі ў вокны зазірала нудлівая цемра і трэба было сядаць за ўрокі, нам мроіўся пяшчысты, пакрэсьлены даўжэзнымі ценямі пальмаў, бераг, вочы нашыя засьціў акіянскі прасьцяг, а на даляглядзе, на тле вечаровай палымніцы, працінаў крывавае неба сваімі вострымі мачтамі пірацкі барк «Антылопа». І слых наш, разам зь лямантам стракатых папугаяў, лагодзіла тапанімістычная экзотыка: Бугенвіль, Мануа, Піткерн...

У адзін з такіх вечароў мой бацька, Леанід Васілевіч, сеў на сваё ўлюбёнае месца – на кухні, пад мапаю Беларускай ССР, якую надоечы прыляпіў да сьцяны, — прыхінуўся патыліцай да паўднёвай Гарадзеншчыны і прыпаліў папяросу. Бацька пусьціў кола шызага дыму, кола паволі папаўзло ўгору, завісла на імгненьне над Менскам, потым, на адцінку Полацак – Дрыса, праплыло над Дзьвіною і, перад тым як зьнікнуць, атачыла сінюю плямку зь белай кропкай пасярэдзіне.

«Асьвейскае» – прачытаў я назву возера і, не адрываючы вачэй ад белай кропкі, прашаптаў: — Ненаселены востраў!

Бацька дыхнуў мне ў твар разрэджаным дымам:

— Дзе?

— Вунь, на Асьвейскім возеры.

Вусны бацькавыя прыклаліся да папяросіны, расплыліся ў крывой усьмешцы.

— У твае гады трэба цікавіцца больш сур’ёзнымі рэчамі.

Што гэта за рэчы такія, бацька не ўдакладніў. Але сёньня, згадваючы тую размову, я перакананы, што ён меў наўвеце жанчын.

Востраў усплыў на паверхню душы і стаў сьніцца па начах. І кожнага разу сьнілася адно і тое ж: напаўразбураны майгач, палоска барвы на даляглядзе, гронка агнёў на неспакойнай вадзе. Прачнуўшыся, я дзівіўся рэальнасьці пабачанага, а згадаўшы гронку агнёў, зь ціхай радасьцю канстатаваў, што іх запаляе гарпасёлак Асьвея.

І вось, на ўроку расейскай літаратуры, я выдзер са школьнага сшытку аркуш паперы і разгоніста напісаў: Добры дзень, незнаёмы дружа! Піша табе сяміклясьнік Віця Мудроў з Наваполацку...

Я пытаўся ў незнаёмага сябрука – ці ёсьць на востраве майгач, ці жывуць на востраве людзі, і ці ёсьць магчымасьць туды патрапіць? Напісаў таксама, што зьбіраюся наведаць Асьвею, і папрасіў сустрэць мяне на аўтобуснай станцыі. Накіраваў ліст на адрас асьвейскай школы і неўзабаве атрымаў адказ. Сяміклясьніца Дзіна паведамляла, што на востраве няма ніякага майгача, але затое ёсьць вёска і яна ў той вёсцы жыве. Калісьці ў нас жыло шмат народу, — пісала Дзіна, — цяпер засталося ўсяго некалькі хат. Дзяўчына паведаміла таксама, што чакае мяне ў госьці. І не аднаго, а зь сябрамі.

Таго ж дня падбіў на вандроўку двух сябрукоў – Толіка і Валеру, і стаў зьбіраць грошы дзеля паездкі, эканомячы на школьных абедах. Аднак у прызначаны дзень Валера нечакана захварэў і мы нікуды не паехалі.

І толькі праз 34 гады, выкуліўшыся пагодным ранкам з рэйсавага аўтобусу, я зморана аддзьмуўся, памацаў сівую бараду і бязгучна прашаптаў: «Нарэшце».

— Ты што, упершыню да нас? — запытаўся Пятро – мясцовы адраджэнец, які сустракаў мяне на аўтастанцыі.

— Упершыню, — прамармытаў я, спрабуючы ўгледзець у прасьветлінах між дрэваў азёрную просінь.

Галоўную вуліцу мястэчка атачалі беленыя дамкі. Дамкі глядзелі на сьвет з панылай абыякавасьцю, і на адным зь іх, у засені разгоністай ліпы, хавалася пакарабачаная шыльда: «ул. Профинтерна».

— Мы тут да пугаўя дажыліся, — Пятро на хаду прыпаліў цыгарэту. – Усё пазачынялася, працы ніякай, моладзь зьяжджае... Карацей, рай для незалежнага журналіста.

Я прыехаў у Асьвею з пэўнай мэтай – сабраць матэрыял для радыёперадачы, а таму зь нецярплівасьцю памацаў дыктафон, які ляжаў у кішэні.

— Спачатку да мяне заскочым, я вунь там, за паркам жыву, — Пятро махнуў рукой, паказваючы на зялёныя шаты, што буялі па-над дахамі мястэчка.

Неўзабаве мы ўбіліся пад тыя шаты і твар кранула прыемная прахалода. Камлі таўчэзных – «панскіх», як кажуць у нас – дрэваў трымалі высокае неба, паветра было працятае п'янкім пахам бэзу і, ступаючы па сьцяжыне асьвейскага парку, я ўпершыню ў жыцьці адчуў сябе зацятым пантэістам.

Сьцяжына бегла між кустоў, абмінала парослыя жабурыньнем ставы, выбягала на асьветленую сонцам паляну. Пасярод паляны грувасьціліся руіны старога палацу.

— Другая палова 18-га стагодзьдзя, — патлумачыў Пятро, калі мы спыніліся перад рэшткамі манумэнтальнага парталу. – Тут быў цэлы палацава-паркавы ансамбаль.

Мой cicerone стаў распавядаць пра палац, пра сыстэму каналаў, якая яго атачала, пра падземныя лёхі, якія тут былі пракапаныя.

— Вунь, бачыш, што засталося ад каналаў? — Пятро кіўнуў на жабурыністы стаў, пасярод якога – халявай угору – плаваў падзерты бот. – Між іншым, яны былі праточныя, лучыліся з возерам.

— А дзе яно? — перапытаў я, з тупой зацятасьцю пазіраючы на халяву.

— Хто?

— Возера.

— Ды тут, за кустамі.

Дапяць да возера было ня проста. Добрых дзьвесьце мэтраў мы ішлі тваністай, парослай аерам і сітнікам балацявінай, пакуль ня ўзьбіліся на азёрны бераг. І вось яно, Асьвейскае возера! Млявай хваляй плёскае ля ног, люляе на хвалях ружовыя аблокі і здаецца, што сьвет перакуліўся дагары нагамі і мы плывем на тых аблоках, згубіўшы арыентацыю ў часе і прасторы.

— Аднак – ня Нарач, — буркнуў я, шпурнуўшы каменьчык у той бок, дзе беглі па вадзе вужачыныя цені трысьнёгу.

— Зарасло... пасьля 27-га году, — азваўся Пятро. – У 27-м годзе бальшавікі канал пракапалі, хацелі ваду з возера спусьціць. Дно тут сапрапэлістае, дык яны зьбіраліся на асушаным прасторы плянтацыю кок-сагызу пасадзіць. Канал пракапалі, ды вада ўся не сышла, адно ўзровень панізіўся.

— Ну, а дзе тут выспа? — задаў я пытаньне, якое даўно не давала спакою.

— Ды вунь яна, перад табою.

Узгорыстая, парослая кустамі выспа займала добрую палову возера.

— Дык зусім блізка. Колькі будзе напрасткі?

— Больш як два кілямэтры. На лодцы цэлую гадзіну веславаць.

Пятро стаў апавядаць пра востраў, пра тое, што некалі там была вёска – з крамаю, клюбам, дызэльнай электрастанцыяй і школкаю, што там было процьма грыбоў і што цяпер там ніхто не жыве – адно пасьвяцца калгасныя коні.

— А ці ведаеш каго з карэнных астраўлянаў? — перабіў я суразмоўніка.

— А во... Дзіна Сымонаўна. У школе-інтэрнаце працуе. Зараз цябе пазнаёмлю.

Я рушыў сьледам за Пятром і кожны крок мой абцяжарвала назолае пытаньне: «Няўжо тая самая Дзіна?»

— Ну што вам сказаць пра востраў, — з заклапочанасьцю ў голасе прамовіла жанчына. – Да вайны ў нас была вялікая вёска. Двароў, можа, семдзясят. Быў свой калгас, дакладней, калгасная брыгада, якая лавіла рыбу. Мой дзед, Паладзій Мікалаевіч, быў за брыгадзіра. У 38-м годзе яго забралі. Зьвезьлі ў Полацак і, як мы потым даведаліся, расстралялі. Ну а ў вайну вёску спалілі. Было гэта ўзімку. Немцы прыехалі на лыжах, пахадзілі, пагергекалі і падпалілі стрэхі...

Я слухаў жанчыну і ў душы нараджалася дзіўнае адчуваньне. Я адчуў раптам, што мне стала моташна жыць. Моташна жыць у краіне, дзе здавён часу вынішчаюцца людзі, мова, прырода. Дзе бязьмежна пануе звыродны кадук – ці то ў абліччы энвавэдыста з наганам, ці то эсэсаўца са шмайсэрам. Каб пазбыцца непрыемных думак, я шчоўкнуў дыктафонам.

— А памятаеце, Дзіна Сымонаўна, я вам калісьці ліста напісаў? Пра востраў пытаўся.

Жанчына сумелася, апалым голасам прашаптала: — Памятаю.

— Трыццаць чатыры гады мінула, — паведаміў я зь невясёлай бадзёрасьцю.

Суразмоўніца мая хвіліну маўчала, а потым, панурыўшы вочы, запытала: — Чаму ж вы тады не прыехалі?

— Валера захварэў...

Я ўдыхнуў паветра, зьбіраючыся паведаміць, што Валера пазалетась памёр ад інфаркту, ды, адчуўшы непрыемны халадок у грудзіне, кашлянуў у далонь, падхапіўся на ногі і ўбачыў сябе як бы збоку, на адлегласьці: пасівелы, апанаваны штодзённай пякоткай і начным бяссоньнем чалавек выпаўзае з-пад крушні пражытых гадоў, азіраецца і з жахам разумее, што жыцьцё ідзе да скону.

— Прыяжджайце. Муж на востраў звозіць, — прамовіла на разьвітаньне Дзіна Сымонаўна і я, ні слова не сказаўшы, пацалаваў жанчыне руку.

Шарай гадзінай, з пляшкай гарэлкі ў поліэтыленавай торбе, мы ішлі зь Пятром да ягонай хаты і нечакана нас аклікнулі:

— Ну... куды бяжым?

Тры падпітыя хлопцы стаялі пасярод закіданага трэскамі двара і палілі цыгарэты.

Мы падышлі, парукаліся.

— Чуў, Пятро, што дзеецца? — прамовіў адзін з хлопцаў. – На востраве дванаццаць адсечаных лебядзіных галоў знайшлі. Бамжы, відаць, адсеклі.

Хлопец з абурэньнем сплюнуў тытунёвыя крыхоткі, а кадук у маім уяўленьні набыў новае аблічча – залётнага бамжа з секачом у руках.

Насоўваўся прыцемак. Неба было колеру сыроваткі і ў нябесным прыціне круглявай аблачынкай плыла поўня. Дзесьці стомлена ўздыхала карова, ля Пятруковай хаты бразгалі поўныя вёдры, камар зьвінеў за вухам, а ў шэрай траве штосьці стоена шамацела і на сьцяжыну жывым клубком выкаціўся вожык. Ступіўшы на ганак хаты, я азірнуўся: скрозь стаўбуры старых таполяў, пазбыўшыся ўсіх сваіх фарбаў, сьвяцілася ў мораку пляскатае возера.

Гаспадар паслаў мне ў сьвятліцы і, перш чым заснуць, давялося прагледзець сьвежы нумар «Народнай Волі», які набыў ад ранку. Газэта паведамляла страшэнныя рэчы: да Зямлі, з хуткасьцю 15 кілямэтраў у сэкунду, ляціць астэроід і, ня выключана, праз 878 гадоў ён можа ляснуцца аб зямную паверхню.

Я доўга ляжаў, закінуўшы рукі за патыліцу, і з хваравітай зацятасьцю ўяўляў, як каменная камлыжына лясьнецца ў Ціхі акіян, гарачая пара захіне сонца і людзкая папуляцыя павымірае, як павыміралі 67 мільёнаў гадоў таму, у выніку падобнай катастрофы, дыназаўры. Вось тады і запануе на зямлі Валадарства Божае. Не адразу, праўда. Пару стагодзьдзяў прырода будзе загойваць нанесеныя людзьмі раны. На месцы пачварных мэгаполісаў зашумяць лясы, іржа зьесьць мэтал, трава раскрышыць бэтон, і той жа небарака-вожык больш не зазнае сьмерці пад абцасам чалавечага бота ці пад пратэктарамі аўтамабільнай шыны. Я паспрабаваў уявіць — як калючы праныра пабяжыць па рэштках каменных пліт, ды утаймаваў сваю фантазію: праз 878 гадоў ніякіх вожыкаў ня будзе. «Вымруць без глябальных катастроф», — са скрухай падумаў я і заплюшчыў вочы.

Наступным ранкам пасьпяшаў да аўтобуса, і хаця часу бракавала, вырашыў завітаць на азёрны бераг.

Кучаравінкі аблачын толькі-толькі выпаўзалі з-за небасхілу, фарбуючы пяшчотнай ружовасьцю край воднага люстра і кантрастна абмалёўваючы зубчасты пералесак на востраве. Сам востраў нібыта плыў па вадзе, але пры гэтым цяжка было зразумець – да якога берага ён хоча прыбіцца.

«А сапраўды... Пасяліцца на выспе, паставіць хату, прымацаваць да страхі бел-чырвона-белы сьцяг... І хай яно ўсё спрахне!», — падумалася зьнянацку і асьвейскія кагаркі, падслухаўшы мае думкі, бязладна загарлалі над галавой.

Дзеля даведкі: плошча Асьвейскай выспы – 5 кв. км.

плошча Гібралтару – 6,5 кв. км.

плошча Княства Манака – 1,9 кв. км.

плошча Ватыкану – 0,44 кв. км.