Ператвораныя ў попел

Дзень герояў

20 траўня 2001 г. Адзінаццатая гадзіна раніцы. У галоўным грэка-каталіцкім храме курортнага места Трускавец ладзіцца ўрачыстае набажэнства з нагоды нацыянальнага сьвята — Дня Герояў.

Замглёнае карпацкае сонца зазірае ў вузкае акно, кранаецца белых сьвятарскіх шатаў, высьвечвае жоўта-блакітны сьцяг праваруч царскае брамы. Сонечны прамень — знак Божы. Апанаваныя такою думкаю людзі варушацца, хтосьці гучна кашляе. Сьвятар, скончыўшы нарэшце пералічваць імёны палеглых ваяроў Украінскай паўстанцкай арміі, сыходзіць з амбону. Хор пачынае голасна сьпяваць, але неўзабаве ў павольным decrescendo сьціхае. Бялявая дзяўчына, прыціснуўшыся да мяне плечуком, складае далоні, шапоча малітву, і голас дзявочы салодкім здранцьвеньнем працінае маю істоту. Попельна-залацістыя валасы пахнуць распаленым воскам і я, скончаны грэшнік, з п’янлівай радасьцю думаю: як добра, што ў грэка-каталіцкія храмы дзяўчыны ходзяць бяз хустак.

Маладая верніца адчувае гульлівы позірк, адсоўваецца, наколькі гэта магчыма, ад майго плечука і ўжо ня ўголас, а бязгучнымі вуснамі прамаўляе словы малітвы.

Настрой псуецца. Мэлёдыка ўкраінскай мовы ўжо не лагодзіць душу; я прабіраюся да выхаду і, пабачыўшы старую порхаўку, што рупліва, высалапіўшы язык, піша на паперчыне чарговае пасланьне Богу, ледзь чутна прамаўляю: “Як вы абрыдлі яму сваімі просьбамі”.

На цьвінтары процьма людзей. Усе стаяць, схіліўшы галовы, раз-пораз хрысьцяцца; я таксама хрышчуся на атвор разнасьцежаных дзьвярэй, крадком зьбягаю па прыступках і хаваюся ў цянёк — пад шаты разложыстага, спрэс усыпанага чырванаватай квеценьню арэха.

Учора ў Трускаўцы ўвесь дзень ішоў дождж. Імжысты грыбасей, якому, здавалася, ня будзе скону, ад самага ранку кіселістай смугой накрыў навакольле. Мне нават давялося, пазіраючы з акна санаторнай палаты на мокрыя таполі ды на шызыя карпацкія гарбіны, колькі разоў запар пералічыць дні, якія засталіся да ад’езду. А сёньня ад самага ранку сьвеціць сонца і ўсё лагодзіць вока: і пакручастая, вымытая дажджом дарога, што вядзе да храму, і кранутыя боскім сьвятлом людзкія твары, і залаты крыж на царкоўным вершаку.

Крыж зіхаціць, адбірае вочы, наравіста ляціць між аблокаў і раптам пачынае дрыжаць, скалануты адчайна-вясёлым бомканьнем званоў. Бомканьне ляціць у нябеснае прадоньне, і, здаецца, яго чуе сам Госпад.

“Скількі вжэ там?” — пытаюцца за сьпінай.

Я азіраюся.

Белатварая, бязь ценю загару, маладзіца дапытліва глядзіць на цэўку маёй рукі, а ўгледзеўшы, што ўжо пачатак дванаццатай, тузае за рукаво рабаціністага мужчыну — на выгляд, майго аднагодка. “Пойду обед готовить”, — кажа маладзіца па-расейску, падхоплівае з-пад ног наладаваную торбу, і я зь цікаўнасьцю гляжу ёй усьлед, разважаючы — кім яна даводзіцца рабаценю? Для “донькі” — задужа старая, для “дружыны” — задужа маладая...

Мужчына нязграбна, зь сялянскай сарамлівасьцю, пераступае з нагі на нагу, пытаецца — ці не з Палесься я прыехаў. Я выдаю няўцямную фразу: “З сусіднього колгоспу”, — і суразмоўнік уражана пукаціць вочы.

“Ім’я Лукашенка”, — удакладняю пасьля хвіліны маўчаньня.

Усе, хто стаіць поруч, паварочваюць галовы ў мой бок.

“А ў вас там што... расейскія грошы?” — гукае грудастая цётка-саракоўка з гадавалым дзіцём на руках, і тут жа, не дачакаўшыся адказу, усхліпвае й пачынае лаяць “зладзюгу-Кучму”.

“Усё развалілі, сволачы, — прамаўляе ў сваю чаргу рабаціністы мужчына, — у Драгобычы пяць заводаў стала, працы людзям ніякай. Нам бы вашага Лукашэнку — мы б зь яго ўкраінца зрабілі”.

“Вы ўжо з аднаго бульбаша ўкраінца зрабілі”, — сіпата абзываецца дзядок у вышыванай кашулі, здушана кашляе і сярод кашляніны шле праклёны на адрас усё таго ж Кучмы.

З царкоўных дзьвярэй паважнай хадою выходзяць два сівагаловых дзяды зь вянком прывялых кветак у руках, і грамада аціхае. “Ідуць”, — шапатліва выдыхае саракоўка.

Вэтэраны УПА выходзяць з царквы па двое — усе скрозь у шчыгульных шэрых гарнітурах (“З Канады прыслалі”, — тлумачыць аднагодак), з жоўта-блакітнымі стужкамі на штрыфэлях пінжакоў. Людзі рассоўваюцца, даючы дарогу вэтэранам, але яны далёка ня йдуць, спыняюцца ля вялізнага каменя зь ляканічным надпісам: “”Січовим Стрільцям”, што ляжыць пасярод цьвінтару.

“Багдан”, — мармыча аднагодак, мы таропка рукаемся й спрабуем пратачыцца бліжэй да помніка. За намі, засоплена дыхаючы, лезе дзядок у вышыванай кашулі.

Рэзка й натужна гучыць акардэон. Вэтэраны пачынаюць сьпяваць, я цягнуся на дыбках, спрабуючы разабраць словы, і тут жа тыцкаюся пятамі ў мяккі цьвінтарны асфальт: дзядок у вышыванай кашулі сьпявае мне на самае вуха:

“А што за стральцы?..” — пытаюся ў Багдана, калі гімн быў прасьпяваны і на званіцы дробна забомкалі званы. Дзядок з Багданам глядзяць на мяне зь лёгкім дакорам, а потым, перабіваючы адзін другога, апавядаюць пра створаны ў 1914 годзе Легіён сечавых стральцоў ды пра яго камандзіра — палкоўніка Канавальца.

“Сапраўдны быў чалавек і сапраўдны ўкраінец... Вось каго б у прэзыдэнты”, — уздыхае дзядок, а Багдан, таксама ўздыхнуўшы, дадае: “Забілі бальшавікі... перадалі пасылку, а ў ёй бомба была. І дзе забілі — у самым цэнтры Ратэрдаму”.

Я слухаю суразмоўнікаў, і ў вачах маіх цьмяным срэбрам бліскае Ньювэ-Маас, па-над вадою плыве жоўты параходны дым, дым падымаецца ўгару, сягае сьпічакоў ратэрдамскіх кірхаў і потым, ужо нябачны, апускаецца на галоўную гарадзкую вуліцу Колсінгел, навылёт працінаючы яе саладжавым вугальным пахам. Палкоўнік Канавалец, кіраўнік Арганізацыі ўкраінскіх нацыяналістаў, нетаропкім крокам ідзе па галоўнай вуліцы ў кірунку кавярні “Атлянта”, дзе мусіць сустрэцца з сувязным. Усё гэта адбываецца 23 траўня 1938 году. Праз колькі хвілінаў ля ўваходу ў кавярню палкоўніку перададуць невялічкі пакунак, ён пройдзе сотню мэтраў, паспрабуе той пакунак разгарнуць і загіне ад выбуху...

“Усіх годных людзей са сьвету зжылі... адны гнуткашыйнікі засталіся”, — абураецца дзядок, нэрвовымі пальцамі перабіраючы каўнер вышыванкі. Я азіраюся. Вэтэраны, сшыхтаваўшыся па трое, рушаць па цьвінтары да царкоўных брамаў, а папераду ідзе, хвацка расьцягваючы мяхі, рудавалосы акардэаніст. Над цьвінтаром, пакрываючы бомканьне званоў і людзкую гаману, гучыць маршавы варыянт знакамітай “Чарамшыны”.

“Куды зараз? Да Біласа?” — гукае Багдан некаму з натоўпу й махае мне рукой. “Тут... непадалёку... помнік двум нашым землякам... у трыццаць другім годзе на пошту напалі...”

Мы ідзем у канцы калёны і суразмоўнік апавядае мне сумную гісторыю жыцьця і сьмерці Васіля Біласа ды Зьмітра Данілішына.

Гэтыя два АУНаўцы разам з дзясяткам іншых баевікоў у лістападзе 1932 году напалі на пошту ў мястэчку Гарадок. Мэта акцыі была зразумелая: экспрапрыяцыя грошай на карысьць Арганізацыі ўкраінскіх нацыяналістаў. Хлопцы зайшлі на пошту, завалодалі касай, але неўзабаве натыкнуліся на польскіх паліцыянтаў. Усчалася страляніна, у выніку якой два АУНаўцы былі забітыя. Васіль Білас ды Зьмітро Данілішын здолелі вырвацца. Яны перадалі касу ў патрэбныя рукі, але на зваротным шляху трапілі ў засаду. Хлопцы застрэлілі аднаго паліцыянта, аднак былі схопленыя. Празь месяц іх прысудзілі да сьмяротнай кары і павесілі ў двары львоўскай вязьніцы.

Калёна збочвае з вуліцы ў нейкі завулак і спыняецца. Наперадзе матлянуўся і зьнік жоўта-блакітны сьцяг, пранізьліва зафаніў мікрафон, і хтосьці, рыхтуючыся да прамовы, гучна керхануў.

«...Падзеі, зьвязаныя з нападам на пошту ў Гарадку, сталі трагічна-гераічным момантам у гісторыі АУН», — залунаў у сутарэньнях навакольных камяніцаў старэчы голас, і я ў чарговы раз наструніў слых. «…Арганізацыі патрэбныя былі грошы і хлопцы павінны былі іх здабыць шляхам чарговага «эксу». Кіраваў імі баявы рэфэрэнт, непахісны сын украінскага народу Раман Шухевіч…»

“Ці ня той гэта Шухевіч, што камандаваў УПА?” — пытаюся. Багдан ківае галавою: “Той самы. Шэсьць гадоў ваяваў з бальшавікамі. У 50-м годзе “стрыбкі” забілі, каля вёскі Білагоршча. Прадала адна баба”.

Жанкі, што стаяць побач, незадаволена шыкаюць, і мы адыходзім у бок.

«Круты быў хлопец, — прамаўляе аднагодак, шчоўкнуўшы запальнічкай. — У дзевятнаццаць гадоў забіў польскага школьнага куратара. Паляк штосьці там вякнуў на ўкраінскую мову, а Раман, ня доўга думаючы, разрадзіў свой “сьміт-вэсан”. Дэфэнзыва потым сямнаццаць чалавек арыштавала, але “Шуха” так і ня злапала”.

Багдан працягвае мне пачак “L&M”, і я адмоўна трасу падбародзьдзем.

“А я вось палю”, — разам з дымам выдыхае суразмоўнік, хвіліну мы маўчым, спрабуючы разабраць няўцямныя, скажоныя гулкім рэхам, словы прамовы, а потым павольнай хадою ідзем у бок майго санаторыя. Багдан апавядае пра АУНаўскія “атэнтаты” — забойства польскага міністра Пярацкага, савецкага дыплямата Маілава, пасла польскага сэйму Галоўкі, камісара львоўскай паліцыі Чахоўскага — украінца па нацыянальнасьці, які падбіўся на службу да палякаў. “Правакатараў і здраднікаў адразу забівалі”, — з годнасьцю ў голасе кажа Багдан. З майго языка ўжо гатовыя сарвацца словы пра тое, што ў кожнага з гэтых здраднікаў былі дзеці, жонка і маці, але маўчу, адно ганю-піхаю мыском чаравіка бразгатлівую бляшанку.

“Бацька мой ні расейцаў, ні палякаў не любіў, — Багдан дрыготкімі рукамі прыпальвае загаслую цыгарэту, — узімку сорак сёмага, казаў, прыехалі гэбісты на “студэбэкерах”. Выйшаў нейкі ў шынялі й загадаў: “Дзьве гадзіны на зборы. Высяляецеся ва ўсходнія раёны краіны”. Хата бацькава на ўскрайку стаяла, каляіну сьнегам занесла, дык прымусілі ўсю сям’ю дарогу чысьціць — каб машына магла пад’ехаць. Чысьцяць, лапатамі махаюць, а нейкі кіргіз бацьку пад зад высьпятка дае, каб хутчэй завіхаўся”, — налаўчыўшыся, Багдан перахоплівае ў мяне бразгатлівую бляшанку і з такой сілай б’е па ёй нагою, што тая адрываецца ад асфальту і ляціць у прыдарожныя кусты. “Памёр ён. Пяць гадоў таму. За дзень да сьмерці з дому мяне выгнаў. Дзяўчына ў нас на кватэры жыла, з Кастрамы. На дваццаць гадоў ад мяне маладзейшая. Лекавацца прыехала, ну мы і... — Багдан малюе ў паветры штосьці вялікае й шарападобнае, — карацей, падалі заяву ў ЗАГС. Бацька пачуў — і ў лямант: не ажаню з маскалькай!” — суразмоўнік расьцірае на асфальце недапалак, чухае пераносьсе і — зусім нечакана — працягвае руку на знак разьвітаньня. Мы моўчкі разьвітваемся, я доўга — аж пакуль ён не хаваецца за паваротам — гляджу Багдану ўсьлед, і ў думкі — як заўсёды хвілінай одуму — уплішчваецца Эклезыяст: “Ёсьць час любіць і час ненавідзець...”

На алеі, што працінае маляўнічы трускавецкі парк, шматлюдна: курортнікі пад гучныя енкі жабракоў — галоўнай адметнасьці курортнага места — ідуць у бювэт піць “нафтусю”.

“Ты слышала, в соседнем санатории мужчина умер от “Виагры”, — далятае да маіх вушэй: дзьве змучаныя юрам кабеты праходзяць міма, абдорваючы навакольле галавакружным пахам парфумы.

“Боже мой, как здесь плохо кормят!” — сьпявае сяміпудовая цётухна, ідучы мне насустрач, і ейны спадарожнік — хударлявы інтэлігент у белых штанах — буркнуўшы: “Да уж...” — няўлоўным рухам перакідвае прывялы чэляс зь левай калашыны ў правую.

“Люды добрыйі! Дайте пару копійок! Дытына голодна!”— лямантуе кабеціна, што сядзіць на ўзбочыне і гушкае ў рызьзё спавітую “дытыну”. Насупраць, на другім баку шырокага ходніка, цягне пэргамэнную руку стары дзед, а крыху далей, выставіўшы ўпоперак дарогі нязграбную кавялу, просіць міласьціны бязногі інвалід.

“У вас жа багатая краіна, у вас трыццаць адсоткаў сусьветнага чарназёму, а вы тут сядзіце ды жабруеце. Чаму ж так?” — напаўжартам пытаюся я, кідаючы небаракам жоўтую драбязу, і аднаногі інвалід, узьняўшы на мяне тужлівыя вочы, адказвае каротка й дарэшты выяўна: “Таму, што зьвяліся героі”.

Апошнім вечарам свайго трускавецкага адпачынку вырашыў паглядзець тэлевізійныя навіны і нечакана пабачыў на экране потна-шапялявага вядучага папулярнай праграмы “Времена”. За ягонай сьпінай, не раўнуючы парапаветраныя манэкены ў другаразрадным швейным атэлье, маячылі беларускія апазыцыянэры. Ім доўга не давалі слова, а калі нарэшце далі, тыя сталі навыперадкі жаліцца ў аб’ектыў тэлекамэры на пакутніцкі лёс беларуска-расейскай інтэграцыі. Былы абкамаўскі начальнік запалым ад хваляваньня голасам абвясьціў, што сёньня, на жаль, толькі сорак адсоткаў беларусаў падтрымліваюць інтэграцыю. Кроў прыліла да твару, і здалося на імгненьне, што рука намёртва, да сінечы ў пазногцях, сьціснула не падлакотнік санаторнага фатэлю, а рыфлёнае дзяржальна “сьміт-вэсану”.

2001 г.