Развітанне

VІ

І зноў была ноч. Цёмна-сіняе неба, як аксамітны дыван, ахінула горад. На вежы б’е гадзіннік. Гукі падаюць, як зоры, падаюць і гаснуць. Музыка, спевы, смех. Вальс. Стары, сентыментальны, але вельмі прыемны вальс. Пакружыцца б. Каб усё навакольна паплыло і, плывучы, злілося ў суцэльныя агнёвыя пасы — блакітныя, жоўтыя, зялёныя. Асветленае акно. І ў ім — пары, пары. Вось адна з іх спыняецца ля акна, жанчына абмахвае твар веерам і потым лёгка б’е ім па падбародку свайго кавалера.

Далей!

Уздоўж тратуара стаяць фурманкі. Коні ківаюць галовамі, а фурманы сядзяць на козлах. Маўчаць. Калі Багдановіч сцішае крок, яны ўжо насцярожана падымаюць галовы, гатовыя на спаборніцтва. Вас падвезці? Куды? Трыццаць капеек у любы канец горада.

— Не, мне трэба ў пекла на спатканне з Люцыферам...

Далей!

Вузкія вулачкі, што паднімаюцца на пляц, нагадваюць выкалатыя вочы. Агінаючы кафедральны сабор, Багдановіч напрамкі перасякае пляц і праходзіць пад вежай. Ад сцяны адлучаецца постаць, лёгкая, тонкая. Жанчына!

— Вазьміце мяне з сабой,— ціха кажа яна.

— Адрасуйцеся да Дантэ, у яго былі здаровыя нервы і лёгкія.

Ён важыцца прайсці, але жанчына ловіць яго за руку.

— Паслухайце... Я не ела тры дні!..

— Вы добрая хрысціянка, калі пільнуецеся пастоў!

Вось газавы ліхтар прыняў іх у сваё святло. Багдановіч павярнуўся да жанчыны, і кроў штуршкамі прыліла да твару.

— Вераніка!

Ліхтар ліў на твар малочнае святло, твар быў бледны, без ценяў, без румянцу, вусны таксама здаваліся белымі, бяскроўнымі. Яна ўскрыкнула і зняможана апусцілася на тратуар. Ён падняў яе. Рукі дрыжалі, цела працінаў холад, сэрца гулка білася, што вось-вось, здавалася, не вытрымае грудная клетка. І маўчалі. Маўчанне цягнулася, мусіць, некалькі хвілін, а здавалася, што праходзяць гадзіны. Фурман, праязджаючы, спыніў свой фаэтон і спытаўся: «На Вясёлую? Трыццаць капеек». Нецвярозы ваенны, падышоўшы, казырнуў і, ікаючы, папрасіў прабачэння. Усё гэта вярнула Максіма да рэчаіснасці, і зноў даляцелі абрыўкі смеху, спеваў, музыкі. Стары сентыментальны вальс... Быццам нічога гэтага на свеце не было — ні галоднай бяздомнай дзяўчыны, ні ўцекачоў, ні блізкага фронту, ні калецтва, ні смерці, ні жахаў! Багдановіч борзда пачаў шукаць па кішэнях, але ў рукі траплялася толькі дробязь — срэбныя манеткі. Ён іх усе сабраў, набралася рублі два, мусіць. Гэтага было вельмі мала, недарэчна мала! Пальцамі ён намацаў гадзіннік, адшпіліў яго і разам з манеткамі паклаў ёй у руку.

— Вось... А заўтра прыходзьце ў камітэт, там дапамогуць. Я зраблю ўсё... Прыходзьце, чуеце?

Жанчына ціха плакала.

І зноў быў дзень. Вірліва ішло жыццё ў перапоўненым людзьмі горадзе. Узнікалі гандлёвыя фірмы, заключаліся кантракты, нажываліся капіталы, капіталы гінулі. Кожны публічны дом зрабіўся біржай і казіно. У сінагогах вырашаліся камерцыйныя пытанні, у цэрквах адбываліся рандэву і шлюбы — на рынках. Узрос попыт на наркотыкі. За віно плацілі вялікія грошы. І віна была рака. Шаснаццацігадовыя ішлі пад вянец са старымі і гандлявалі сваім сумленнем. Гандлявалі ўсім: тухлым мясам, ботамі з кардонным падборам, правам не ісці на вайну, будучымі міністэрскімі крэсламі і целам. Кіпеў чалавечы натоўп, пераліваўся з вуліцы ў вуліцу, з пляца на пляц, з рынку на рынак, напаўняючы паветра разнастайнай гаворкай, лаянкай, рогатам, лямантам, звонам званоў і неадчэпнымі — «Падайце, Хрыста радзі, калеку няшчаснаму...» Абрубак чалавека блытаўся пад нагамі пешаходаў, і на бруднай кашулі целяпаўся Георгіеўскі крыж...

І зноў быў дзень, і дзяўчына ў камітэт не прыйшла. Багдановіч сядзеў і моўчкі чакаў. Не дачакаўся. Пайшоў блукаць па горадзе, заглядваючы ў кожны заезны дом. Дні і ночы хадзіў па вуліцах, не заўважаючы ні натоўпу, ні тлуму, трацячы сілы. Аднаго разу, апынуўшыся на пляцы, ён адчуў страшную стомленасць. Апусціўся на лавачку. Спякотны быў дзень, парыла. Каўнер рэзаў шыю. Дыхаць было ад гэтага цяжка. Не трэба было садзіцца на сонцы, але не хацелася кратацца.

Перад ім ляжаў пляц, на шэрым бруку соваліся цені фаэтонаў, калёс, коней, туды-сюды, у розных кірунках. Увага настолькі аслабла, што, апроч гэтых ценяў, ён нічога не ўспрымаў — ні колеру, ні гуку.

І ўспомнілася яму, як у папярэдні прыезд — тады ён быў дужы — пайшлі яны з Купалам у поле. Яно ляжала перад імі ўсё ў кветках. Дзівосны стракаты дыван, па якім праплывалі цені воблакаў і птахаў. Паэты ляглі сярод кветак, і над імі было неба, сіняе, у белых воблачках. Купала расказваў пра тое, якая прага ў вёсцы да беларускай кніжкі, якім поспехам карыстаецца газета. А потым Купала чытаў. Якія гэта былі вершы! Багдановіч добра разумеў, што Купала — лідэр. Творы былі кавалкамі жыцця, цяжкага, гаротнага жыцця, крыху сумныя часам, а больш з сонечнай надзеяй. Было прыемна, што Купала цэніць яго водгукі і заўвагі, верыць ягонаму шчыраму захапленню гэтымі велічна-скупымі вершамі. І тады ўпершыню — настолькі былі моцныя пачуцці, выкліканыя вершамі Купалы,— Багдановіч зразумеў, што трэба, абавязкова трэба пакінуць свой утульны пакой, застацца тут, на Беларусі, каб слухаць біццё сэрца яе...

На пляцы спыніўся рух ценяў.

Гэта спыніла стомлены поступ думак і прымусіла ўвагу зноў уключыцца ў навакольнае.

Вось што ўбачыў ён.

Перасякаючы пляц, ад сабора ішло чалавек дваццаць салдат, у накінутых шынялях, без рамянёў, няголеныя, брудныя, а вакол гэтых дваццаці ўдвая большы ішоў канвой, узброены, маўклівы, і крокі гучалі барабанным россыпам. Крыху збоку ішоў афіцэр, добра паголены, вельмі бліскучы. Стоўпіліся пешаходы, жанчыны важыліся перадаць грошы, але афіцэр далікатна прасіў не падыходзіць блізка. Ён нешта сказаў, і словы паляцелі з вуснаў у вусны, ад пешахода да пешахода, паляцелі, як вараннё, і нарэшце даляцелі да Багдановіча.

— Нямецкія шпіёны, бальшавікі.

Але ён бачыў стомленыя няголеныя твары, простыя салдацкія твары, вельмі шэрыя на яркім сонцы, такія ж, як і шынялі. Твары былі спакойныя, але ў іх паэт чытаў не абыякавасць і безнадзейнасць, што ўразілі яго тады, пры спатканні з уцекачамі, а стрыманую суровасць і ўпэўненасць. Так, з пекла ішлі гэтыя людзі, людзі з гэткім выразам на твары бачылі ўсё — і холад, і голад, і смерць, і знявагу, і абразу, яны, некранутыя, маглі прайсці праз агонь, праз ваду, паўстаць з попелу, паўстаць з магіл. «Бальшавікі!» — біліся крылы варання. «Шпіёны! Шпіёны!» — каркала вараннё. «Хрыстапрадаўцы! Здраднікі!» — зусім блізка ад Багдановіча прагаварыў чалавек у чорным кацялку, з чорнымі вусікамі і з бабачкай-бантам пад напудраным ружовым падбародкам. Бант быў чорны, а па чорнаму — чырвоныя і белыя гарошыны, вельмі модны бант.

— Вы ў гэтым упэўнены? — спытаў Багдановіч і адчуў, як агіда да гэтага пана ў кацялку робіць голас яго рэзкім і задзірыстым.— Простыя людзі — сяляне і рабочыя, салдаты... вы верыце, што яны могуць прадацца немцам?

У круглых вачах — недаўменне, спалох.

— Малады чалавек, тут не месца для такіх дэбатаў.

Вельмі было прыемна бачыць, як пульхны карак набракаў крывёю. І кінуў наўздагон пану ў чорным кацялку:

— Паклікаць гарадавога!

Арыштаваныя праходзілі паўз яго.

Багдановіч усхапіўся. Адчуў, як гайданулася пад ім зямля, нібы ад землеўздрыгу. Трэцім ад краю ішоў салдат з тварам Паўла Курнатоўскага. Няголены і схудалы, ён выглядаў зусім маладым. І быў вельмі дзіўным кантраст бледнага твару і вялікіх чорных, з гарачым бляскам вачэй. Багдановіч ірвануўся да яго. Канваіры замяшаліся, і гэтага моманту якраз хапіла для таго, каб паэт і арыштант маглі абняцца.

— За што?

— За праўду.

І перад вачыма вокамгненна паўсталі хатка на беразе ракі, ноч, дробны дождж і вецер. І не было залітага сонцам пляца, а толькі — гарачы бляск вялікіх, усё ўвабраўшых у сябе вачэй. Змрок над Волгай, над зямлёй, імянуемай Расійскай імперыяй.

— Спыніць! — крыкнуў афіцэр.

Яго груба адарвалі ад таварыша, строй самкнуўся, шэрыя шынялі праплылі перад ім.

— Бывай, Павел!

— Бывай, Максім. Не думаў, што будзе такое развітанне!

І зноў на пляцы засоваліся цені, зноў грукат вялікага

горада напоўніў слых. Быццам нічога не было — ні канвою з вінтоўкамі, ні бліскучага афіцэра, ні шэрых твараў, ні шэрых шынялёў, ні гарачых праўдзівых вачэй...

І не было сіл, зусім не было сіл...