Засценак Малінаўка

Пасля гаворкі з Паўлам Квітуном Міхаль цвёрда надумаў ажаніцца з Любай, але ўжо назаўтра рашэнне гэтае здалося яму вельмі скараспелым. Ажаніцца? А жыць як? Вось гэтая думка не давала яму спакою. Жыць не аднаму, а з сям’ёй, узваліць сабе на шыю такі клопат, такую адказнасць. Пытанне, як жыць, ён ставіў толькі ў адносінах да свае асобы, а вось як будзе жыць Люба, стаўшы маткай яго дзіцяці, адна, без работы, пра гэта ён не думаў. Праўда, нешта падсвядомае прыходзіла яму ў галаву, але ён на ім не спыняўся. «Ажаніцца! — думаў ён.— Дык і вяселле ж трэба справіць». Была ў Міхаля нейкая капейка, але ж ён бярог яе на чорны дзень і аб тым, каб патраціць гэтыя грошы, не мог і думаць. Патраціць на вяселле!

Сустракаючыся з Любай, адчуваў сябе вельмі няёмка. Як ні круці, а хіба ён не вінаваты! Яму было сорамна глядзець у даверлівыя і шчырыя Любіны вочы. «Эх, свіння ж я, свіння...» Ён хлусіў дзяўчыне і ненавідзеў сябе за гэтую хлусню.

Павел Квітун часта пытаў у яго пра Любу і пра вяселле. Міхаль злаваўся, яму хацелася вылаяць Паўла, даць яму па мордзе, але баяўся. Не таму, што той быў дужэйшы,— Павел быў чысцейшы за яго, а гэта было яшчэ страшней. Міхаль сам адчуваў, што да яго прыліп нейкі бруд, а ён замінае глядзець людзям проста ў вочы...

Аднак Міхаль кахаў Любу, хоць і хацеў запэўніць сябе, што ў жыцці няма нічога вечнага, тым болей кахання. «Няхай бы яна забыла мяне,— думаў Міхаль.— А я ўжо неяк вытрымаў бы».

Ён ніколі па-сапраўднаму не падумаў пра дзіця, якое будзе ў Любы. Ва ўсіх яго думках яно аставалася ўбаку. Міхаль не мог думаць пра тое, чаго яшчэ няма. Ды ці будзе! Хіба мала сродкаў ведаюць жанчыны, каб збавіцца ад гэтага. Вось каб Люба не спадзявалася на яго, то знайшла б раду... І ён надумаў не сустракацца з ёю. Некалькі дзён старанна абмінаў яе, вечарамі прыкідваўся хворым, ляжаў на нарах і шчыра ўздыхаў, стагнаў, бо яму сапраўды было цяжка. Але калі хлопцы ішлі на вячоркі, страшэнная туга апаноўвала яго. Люба стаяла ў вачах. Успаміналіся ўсе сустрэчы, асабліва апошнія, калі яна, пахілая і няшчасная, глядзела на яго з такім балючым дакорам. Гэта было і дзіўна і страшна. Адным словам, грызла сумленне. Ён меў нямала сувязей з дзяўчатамі і да Любы, але разыходзіўся з імі хутка і весела. Так, як і сыходзіўся. А цяпер атрымлівалася зусім інакш...

Ён сустрэў яе нечакана. Ужо сцямнела на дварэ, і ў маёнтку заціх працоўны тлум. Люба ішла са свінушніка ў свой дзявочы барак, сагнутая, як бярозка пад асеннім ветрам, і няшчасная, як само гора. У Міхаля закалацілася сэрца. Ён не мог ні прайсці міма, ні адвесці ад яе вачэй.

— Любачка,— сказаў, беручы яе за плечы.

— Пусці,— прамовіла яна, не падымаючы галавы.

— Ну, Любачка!.. Няўжо ты мяне больш не любіш?

— Жыццё ты маё адабраў, Міхаль,— адказала яна і падняла вочы. А ў тых вачах! Божа ты мой! Міхалю здалося, што яго апёк яе позірк. У ім былі і бясконцы сум, і бязмерны жаль, і маўклівы папрок, і шчырае-шчырае каханне.

— Люба мая родненькая!

— Долю ты маю сірочую адабраў... Каму я цяпер трэба такая? Дзіця будзе. Якая я работніца!.. Выганіць немец... Дзе я падзенуся з дзіцем? Да каго прытулюся... Хто пашкадуе мяне і маё дзіця? Нікога ў мяне няма... Думала, ты... дзіцяці свайму бацькам будзеш... і мне мужам...

Слёзы не далі ёй дагаварыць. Міхаль раптам адчуў, што сам плача. І не мог зразумець, як гэта атрымалася, што ён узяў ды заплакаў. Але дзіўней за ўсё было тое, што не саромеўся гэтых слёз. Наадварот, адчуваў, што яны змываюць увесь бруд з яго не вельмі чыстага сумлення.

— Ну, дык жа яшчэ не ведаеш, які я! — сказаў ён ні к сялу ні к гораду і, падхапіўшы Любу на рукі, пранёс праз увесь двор, праз луг і пасадзіў на беразе Случы.

— Утапіць хочаш? — скрозь слёзы запытала Люба.

Ён не адказаў, прыцягнуў да сябе, цалаваў доўга і не мог здаволіцца.

— Люблю я цябе, Любачка, так, што выказаць не магу. Ссохнуў я за гэтыя дні...— Люба недаверліва зірнула на яго.— Не верыш? Верыць мне не хочаш? А я не магу без цябе! У нядзелю павянчаемся.

— У якую нядзелю?

— Вось у гэтую, што прыйдзе!

— Не, Міхаль! Нам жа трэба падрыхтавацца.

І як змяніўся яе голас! Як высока падняла яна сваю прыгожую галоўку! Не радасць, а нешта большае гучала ў яе словах. У іх былі гордасць, надзея, шчасце.

Міхаль не пазнаў свае Любы. Дык вось яна якая, яго Люба, гэтая сціплая, пакорлівая, такая ціхая і непрыкметная дзяўчына! Дык яна ж красуня! Ды такіх дзяўчат больш у свеце няма нідзе! А яна прытуліла яго галаву да сваіх грудзей, пачала расчэсваць яго валасы.

— Ах, Міхаль!.. Каб я магла паверыць табе!

— Ты мне не верыш? — закрычаў Міхаль.— Ну, дык от я табе кажу: у нядзелю ты будзеш мая жонка! І няхай хто паспрабуе на цябе пальцам паказаць!

— Не, Міхаль... У гэтую нядзелю вельмі ж блізка. Адкладзём на тыдзень, на наступную нядзелю... Мне хочацца, каб у нас было як ва ўсіх людзей. Толькі ж ты...

— Што я? — перабіў яе Міхаль.— Можа перадумаю? Ну, не! Гэтага не будзе! Я згодзен з табой, няхай і ў нас будзе як ва ўсіх людзей. Я яшчэ з Паўлам Квітуном пагавару і са Стасем Вярбіцкім.

— Пагавары, Міхаль. Стась такі добры чалавек.

— І разумны... А Павел кажа, што я крыху пуставаты. Не думаю...

— Ах, Міхаль... Зусім ты не пуставаты! Ты... ты, Міхаль, лёгкі нейкі...

— Ну! Ты таксама сказала! Я зусім не лёгкі, Люба, і не пусты! Гэта жыццё наша такое... сабачае. Жывём як старцы. Ні кала ні двара... За людзей не лічаць... паны ды немцы розныя. Мы дома жывём, а ён прыехаў на нашу зямлю і над намі пануе... Ты кажаш, каб і ў нас як у людзей было. Значыць, трэба вяселле нейкае справіць. Хлопцаў пазваць ды дзяўчат. У мяне ёсць капейка...

— І ў мяне ёсць, Міхаль... Зберагла крыху...

— Тваіх мы не будзем чапаць. Нам яны яшчэ будуць патрэбны.

— Калі будзе дзіцё, Міхаль.

— Але, калі будзе дзіцё.

Доўга сядзелі яны і разважалі пра сваё будучае жыццё. А ў гэты час у хаце Станіслава Вярбіцкага цьмяна гарэла лямпа, бо кнот быў прыкручаны амаль да канца. За сталом сядзелі сам Станіслаў і Павел Квітун. Гаворку вялі ціха.

— Значыць, ты прачытаў гэтую кніжку,— сказаў Станіслаў.— Добра, Павел. Я табе дам яшчэ адну. Толькі, сам ведаеш: асцярожнасць перш за ўсё. Не толькі сам можаш папасціся, улічы.

— Ведаю, Станіслаў, не вучы мяне асцярожнасці. А кніжку разумны чалавек пісаў.

— Ленін! Гэтую кніжку пісаў Ленін. Мы яшчэ шмат чаго не ведаем, Павел. Не адну кнігу трэба прачытаць і табе і мне, каб шырэй зірнуць на жыццё і ісці па правільным шляху. А ў нас тут і эсэры могуць мець нейкі ўплыў... Сялянам яны зямлю абяцаюць, багатае жыццё. Шкада, што мала нас тут. Ты ды я, калі не лічыць Якава. А мы ж павінны рыхтавацца да бою, павінны весці за сабою народ. Наша задача, Павел, — рыхтавацца, падбіраць людзей... Значыць, ты на Міхаля Рожку не спадзяешся?

— Не, Станіслаў. За ім трэба добра панаглядаць. Нешта ён з Любай круціць ды мудруе. Па-мойму, здраднік у любой справе здраднік.

— Гэта праўда.

— У мяне ёсць другі чалавек, Станіслаў.

— Хто?

— Платон Шабуня.

— Я ўжо гаварыў Якаву пра яго. Але ж вельмі непрыкметны ён.

— Мала ты яго ведаеш. Чалавек ён цвёрды, сумленны, і разважанні яго вельмі смелыя.

— Ты не даваў яму гэтых брашур?

— Ну, што ты! Аднак я думаю, што яму акурат па дарозе з намі.

— Трэба звесці яго з Якавам, няхай пазнаёміцца. А ты тым часам прыглядайся да яго, Павел.

— А я, браце, даўно прыглядаюся і мяркую, што трэба яго ўвесці ў нашу групу. Калі прыйдзе Якаў?

— Я тады паведамлю табе. Літаратуру возьмеш?

— Вазьму. Як там яе палажыць у свой куфэрак, каб ніхто не бачыў... Пайшла б за мяне Надзя Пракопава, аджыў бы я! Кватэру сваю меў бы, кінуў бы гэтыя праклятыя баракі, дзе ты ўвесь на вачах.

— Тут я табе нічым не памагу, Павел, сам ведаеш.

— Ведаю... Я пайду, Станіслаў.

— Ідзі... Прыглядайся да людзей, прыслухоўвайся, пра што яны гавораць. І галоўнае — прыгледзься да Платона Шабуні.

— Гэта я сам ведаю, Стась. А літаратуру прынясі ў бровар заўтра. Сам аддасі мне.

— Добра.

Калі Павел прыйшоў у барак, Міхаля яшчэ там не было. Павел адразу заўважыў гэта.

— Дзе ж гэта сёння Міхаль? — запытаў ён у хлопцаў.

— А чорт яго ведае! — адказаў Платон Шабуня.— Ляжаў-ляжаў, усё хворым прыкідваўся, і раптам сарваўся, як з ланцуга.

Платон Шабуня быў халасцяк гадоў пад трыццаць пяць. Хлапечага ў ім ужо нічога не было. Ён, як мужчына, гадаваў вусы і таму выглядаў старэй за свае гады. Шыракалобы, гарбаносы, вечна пануры, ён заўсёды глядзеў уніз, амаль ніколі не смяяўся, і ў вачах былі нейкі затоены сум і нездаволенасць.

— Кажаш, сарваўся? — запытаў Павел.— А калі гэта ён сарваўся?

— Яшчэ з вечара. Пустальга такі.

— Ты так думаеш, Платон?

— Ды не толькі я. І ты так думаеш. Загубіў такую харошую дзяўчыну, сволач! — раптам вымавіў Платон з прыціскам і са злосцю.— Ды каб яна за мяне пайшла, я яе і такую ўзяў бы.

— Ты?

— Чаго ты на мяне так глядзіш? Вядома, я! Думаеш, не надакучыла мне аднаму вечна ў гэтых свалачоўскіх бараках валяцца? Трыццаць пяць гадоў маю і ўсё ажаніцца не мог. Ды як малодшы быў — і думкі не такія былі. Такі ж дурань быў, як і гэты абух Міхаль. Парабку, бачыш, і жаніцца не варта. А цяпер мне вельмі лёгка і добра,— з горкай усмешкай усё гаварыў ён.— Клопату няма... Вы на вячоркі да дзевак, вам патанцаваць хочацца, а мяне ўжо не цягне. А калі прыйдзеш, то тырчыш там сярод маладых адзін, хоць і ў гурце, але нікому не патрэбен. Або валяешся на гэтых нарах, як сабака ў будцы на ланцугу... А была б жонка, да яе прытуліўся б, з дзецьмі пагуляў бы... А цяпер — цьфу! Так і здохнеш адзін, у зямлю закапаюць, і не ўспомніць ніхто, што жыў на свеце такі вось Платон Шабуня...

— Ну, гэта ты дарэмна, Платон,— прамовіў Павел.— З такімі думкамі лепш і не жыць.

— А што ж ты думаеш! Калі жыць пустацветам, то лепш і не жыць. А ён, дурань, свайго шчасця не ведае. Прывык да харчэўні, нажарэцца, чаго пададуць, і добра... А тады дзевак ашукваць... А якое гэта шчасце — сесці за стол са сваёй сямейкай! І не якая-небудзь тая крывая Антоля прынясе табе міску гарохавага супу і падсуне пад нос, як сабаку: «Жары!» — а твая жонка прынясе табе! Няхай сабе таго ж самага супу або яшчэ горшага, поліўкі нішчымнай!.. Ды скажа: «Еш, Платон, пакуль не астыла» або: «Ты, Платон, сёння мала еў». Ды вы ведаеце, што гэта значыць, абэлтухі вы такія!

Павел змоўк, бо ў гэтую хвіліну ў пакой увайшоў Міхаль Рожка. Выгляд у яго быў незвычайны, нейкі ўрачысты і святочны. Вочы зіхацелі, твар свяціўся радасцю.

— Хлопцы! — ад парога паведаміў ён.— У нядзелю мы жэнімся! Толькі не ў гэтую, а ў тую!

Платон Шабуня мігам падхапіўся з ложка.

— Хто гэта мы? — запытаў ён.

— Я з Любай! Разумееш?

— Хлусіш, шэльма! Заўтра ты другое будзеш спяваць!

— Я хлушу?! Тады ты зрабі са мной усё, што хочаш!

— Добра. Тады я цябе заб’ю.

— Пачакай, Платон,— сказаў Павел.— Мы пагаворым з Міхалём сур’ёзна. Ён ужо другі раз абяцае, што ажэніцца з Любай. Першае вяселле яго прайшло ўжо. Ды не толькі вяселле, але і хрэсьбіны. Я нават кумам у яго быў. Так, Міхаль?

— Ну, ведаеш, Павел... Тады было зусім не тое... А сёння мы пагаварылі з Любай пра ўсё. У тую нядзелю вяселле.

— У тую нядзелю вяселле...— паўтарыў Платон.— Я гэтага не забуду, Міхаль.

— Усіх запрашаю! Так і Люба хоча! І цябе, стары конь, запрашаю, хоць ты і хочаш мяне ўбрыкнуць.

Платон усміхнуўся невясёлай, але добрай усмешкай.

— Калі ты гэта зробіш, усё табе дарую, Міхаль. Ты ж ведаеш, як лёгка зрабіць чалавека няшчасным... Ды што там няшчасным!.. Да смерці давесці. На гэта не трэба вялікага розуму. Раскажу табе гісторыю адну. Сам сведкам быў, ведаю яе добра. Тады я працаваў у Навагрудскім павеце ў пана Залеўскага. Меў за плячыма толькі дваццаць гадоў... Ды не пра мяне тут гаворка. Дзяўчына там была адна... Каталічка. Чэсяй звалі. Прыгожая была дзяўчына. Такіх я больш не сустракаў. Яна ў панскіх пакоях рабіла. Не пакаёўкай была, а падлогу мыла, ну і іншыя работы ў кухні. Быў там і хлопец адзін... Відны такі, удалы. Ён каля коней хадзіў. Звалі яго не то Іван, не то Сцяпан. Не помню. Пятнаццаць гадоў прайшло... Ды мы з ім і не сябравалі. Улюбіўся ён у гэтую Чэсю. Прыліп да яе душой. А яна — хто яе ведае... Ганарлівая яна была... Ды яны ўсе, каталічкі, такія... А ён, вядома, просты парабак, мужык.

Прайшла зіма, вясна. Іван той ці Сцяпан ссох па гэтай Чэсі. Мо разоў пяць пацалаваў за ўвесь час. А ад яе за гэта толькі аплявухі атрымліваў... А летам прыехаў панскі сынок з Варшавы. Студэнт... Ды што тут доўга гаварыць. Сапсаваў ён тую Чэсю... Зрабіў чэрава, як і ты сваёй Любе... А сам зноў пакаціў у Варшаву. Тут ужо Чэся рада была б за таго Івана ці Сцяпана пайсці, а ён нос задраў... Задраў нос і годзе... І любіў яе, а от нос задраў: «Нашто яна мне з панскім байструком». Але больш за ўсё крыўдна яму было, што мужыкам заўсёды толькі пазадкі астаюцца пасля паноў. Ну, ды што тут казаць! Утапілася тая Чэся, от і ўсё... І хто тут вінаваты: ці сама Чэся, ці паніч, ці той Іван-Сцяпан, ніяк не разбяруся... Так от і я нежанаты астаўся...

— А пры чым тут ты? — пацікавіўся Міхаль.

— Мабыць, была прычына,— нехаця адказаў Платон і лёг на нары.

«Дык от чаму ты, браце Платон, заўсёды нахмураны ходзіш і ў зямлю глядзіш...» — падумаў Павел.

РАЗДЗЕЛ СЕМНАЦЦАТЫ

Якаў позна вярнуўся з Чыжэвіцкага маёнтка. Малінаўцы ўжо бачылі трэція сны, калі ён адчыніў брамку Халуставага двара. Сабакі ўзнялі шалёны брэх, але ён падаў голас, і яны супакоіліся. Халуставы вартаўнікі ўжо ведалі гаспадаровага работніка.

Якаў адамкнуў свіран, але спаць лёг не адразу. Лёгка кружылася ў галаве, і настрой быў крыху ўзнёслы. У маёнтку адгулялі вяселле Міхаля Рожкі і Любы Гірун. Якава не запрашалі. Ён прыйшоў да Станіслава Вярбіцкага, а там акурат і быў цэнтр урачыстасці. Люба папрасіла Ядзвігу быць ёй пасаджонай маткай, а Станіслава — бацькам. Ядзвіга спачатку не згаджалася. «Я каталічка,— гаварыла яна,— а вяселле праваслаўнае. Мабыць, няможна так». Але Станіслаў хутка развеяў яе сумненні.

Уся падрыхтоўка да вяселля вялася ў Станіслава. У ёй прынялі ўдзел амаль усе парабкі. Кожны ўнёс сваю лепту. Два дні перад вяселлем у хаце Вярбіцкага не патухала печ. Жанчыны, якія не хадзілі на работу, пяклі, смажылі, варылі, парылі. Міхаль ніколі не думаў, што яго вяселлем так усе зацікавяцца, так блізка прымуць да сэрца. Парабкі ад сваіх небагатых набыткаў назносілі маладым гару падарункаў. Калі дзялілі каравай, на талерку клаў кожны, колькі мог. Палажыў і Якаў цэлую пяцёрку. Так што Міхалю і Любе не толькі вярнуліся тыя грошы, якія яны патрацілі на вяселле, але і прыбавілася да іх удвая ці ўтрая.

У Станіслававай хаце справілі вяселле. Тут банкетавалі, а моладзь танцавала ў бараку, дзе звычайна спраўлялі вечарынкі.

Міхаль быў вельмі рады, што яго вяселле праходзіць так, як і ў людзей. Ён неяк адразу пасталеў і памужнеў, адчуў, што хлапечы час яго прайшоў, настала пара быць мужчынам.

На вяселле запрасілі і аканома Гендарсана. Нельга было не запрасіць. Гэты немчык потым доўга помсціў бы маладым мужу і жонцы. Акрамя таго, Міхалю і Любе патрэбна была цяпер сямейная кватэра, а яе мог даць толькі аканом.

Гендарсан, як акуратны нямецкі сем’янін, прыйшоў на вяселле са сваёй даўганогай палавінай і цыбатай дачкой з халоднымі вачыма. Іх пасадзілі на лепшыя месцы. Аканом добра такі выпіў і развесяліўся.

— Ві, сволаш, не ўмейт піць,— заявіў ён.— Ві не ест рускі! Я ест лепш рускі, чым ест ві!

Ён сам наліў сабе чарку, выпіў не закусваючы, наліў другую і тую выпіў, хацеў наліць трэцюю, але жонка перахапіла з рук бутэльку. Яна і дачка нешта гаварылі яму па-нямецку, але ён брудна вылаяўся паруску, адабраў ад жонкі гарэлку і выпіў трэцюю чарку.

— Я сам знайт! — закрычаў ён.— Я знайт усё! Стоп! Я вілез! Я хачу вілез!

Яго пусцілі з-за стала.

— Музік, іграйт! — крыкнуў ён, стаўшы сярод хаты.— Я вам пакажу... як ест гэта? Каленца! Я вам пакажу айн каленца!

Але паказаць каленца так яму і не ўдалося. Жонка падхапіла яго пад руку. Ён вырваўся, лаяў яе так, як лаяў парабкаў і парабчанак. Жонка яго не ведала ні адной мовы, акрамя нямецкай, і, вядома, нічога не разумела.

Павел Квітун з цікавасцю наглядаў, што вытварае п’яны немец, і з прыемнасцю адзначыў, што ён ні ў якой меры не лепшы за вясковых мужыкоў. Нават горшы, бо мужыкі не бываюць ганарлівыя і пагардлівыя, калі нап’юцца. Тады ім кожны сябра і друг.

Да Квітуна падышла аканомава дачка Эльза.

— Вы даруйце... Мне здаецца, вы ўсё разумееце... Тата п’яны. Яго трэба завесці дадому. Вы памажыце нам...— Яна зірнула на Паўла бялесымі вачыма, у якіх на гэты раз акрамя халоднай зацікаўленасці відна была і просьба.

— Добра, паненка, я завяду яго,— сказаў Павел.— Толькі вы скажыце яму, каб ён заўтра на мяне не злаваўся. Ён, як бачыце, будзе ўпірацца, і я буду не вельмі далікатны.

Эльза махнула рукою: рабі, маўляў, што хочаш, толькі выведзі адсюль.

Павел падхапіў тоўсценькага каратканогага аканома пад руку. Той спачатку ўпёрся нагамі ў падлогу, потым паспрабаваў павіснуць на Паўлавай руцэ, але дарэмна: пайшоў за Паўлам, як міленькі.

— Ты ест сукін сын! — лаяўся аканом.— Швіня! Я буду біць табе зуб! Увесь зуб!

Якаў доўга чакаў Паўла, а яго ўсё не было. «Дзе ён мог затрымацца? — думаў Якаў, выйшаўшы на двор і ўглядаючыся ў сцежку, што вяла да аканомавага дома.— За гэты час можна было тры разы завесці Гендарсана і вярнуцца назад».

Тым часам пачало цямнець. Чаканне ў Якава перарасло ў трывогу. Ён, нікому нічога не кажучы, паволі пайшоў па сцежцы да аканомавага асабняка. У сумным маўчанні стаяў ужо апусцелы сад. Толькі лісце шасцела пад нагамі. Навокал ні душы, і Якаву здалося, што гэты асенні сад вельмі нагадвае могілкі. Для поўнага падабенства не хапала толькі крыжоў.

Раптам Якаў пачуў гаворку. Гаварылі Эльза з Паўлам. «Пра што ён можа так доўга гаварыць з аканомавай дачкой?» — падумаў Якаў. Не след парабку звязвацца з панскай дачкой. Хоць аканом і не пан, але звычайна ў такіх панскіх папіхачоў больш гонару, чым у саміх паноў. Тым болей не след, што аканомава дачка Якаву не спадабалася. Вельмі ж халодныя ў яе вочы. У такіх людзей няма чалавечай цеплыні і шчырасці. Падумаў, што трэба сказаць пра гэта Паўлу, папярэдзіць, каб далёка не заходзіў у сваіх адносінах з гэтай белабрысай дзяўчынай.

Павярнуў назад і накіраваўся ў сваю Малінаўку.

Цяпер ён сядзеў на парозе свірна, курыў і думаў. Думаў пра Міхаля і Любу, пра Паўла і Надзю, пра аканомаву дачку Эльзу, якая, нібы клін, утачылася паміж Паўлам і Надзяй. Яго трывожыла гэта. Пісьменная і разумная дзяўчына, але разбэшчаная, можа лёгка заваяваць сэрца простага парабка. Не верылася, што Павел так хутка паддасца ўплыву чалавека, чужога яму не толькі па нацыянальнасці, але і па ўсяму жыццю. Ва ўсякім разе, Якаў наважыў уведаць ад Паўла ўсе падрабязнасці сённяшняй яго сустрэчы з Эльзай.

Ён зачыніў свіран, лёг і нібы праваліўся ў прадонне.

Назаўтра яшчэ не паспела развіднецца, а Халуста ўжо грукаў кулакамі ў дзверы свірна і лаяўся на чым свет стаіць. Якаў не адзываўся.

— Ліха матары яго! Можа ён здох! Тады хавай яго, труну рабі, людзей ззывай... Расходы, ліха матары яго! Не адслужыў свайго... Не закапаеш жа яго як сабаку... От кавалак хама! На злосць табе дык ён і здохнуць гатовы... Міка-ала-ай! — раптам зароў ён.— Мікала-ай! Ю-узік! Дзе вы?

— Чаго ты крычыш, бацька? — пачуўся ад ганка голас Юзіка Грома.

— Сякеру нясі! Ламы, малаты!

— Нашто табе столькі начыння, бацька?—адазваўся Юзік ужо бліжэй.

— Якаў здох! Апруцянеў! Ногі выпрастаў! Аддаў чорту сваю сабачую душу. Можа ён там павесіўся! Трэба дзверы ламаць!

— Не бойся, бацька! — супакоіў Халусту сын. — Я яго і так разбуджу.

У гэты момант Якаў выйшаў са свірна.

— Ну, чаго ты разроўся, гаспадар? — запытаў ён у Халусты.

— Дык ты не выдах? Запрагайце з Юзікам коней і ў Крушнікі. Дубы прывезяце! Скарэй!

— Якія дубы? Ты раскажы толкам.

— Да лесніка Хмялеўскага паедзеце. Юзік усё ведае.

Да Крушнікоў было каля шаснаццаці вёрст. Ехаць трэба было цераз Старочын, а там дарога ішла скрозь лесам.

Юзік ехаў наперадзе на парцы коней, а за ім Якаў на другой парцы. Як толькі мінулі мястэчка, Юзік пачаў дзікім голасам спяваць «Каробачку». Гэта была адзіная песня, якую ён ведаў цераз пятае на дзесятае.

Гэй, пална, пална каробачка,

Ест і сіцы і перча-а-а! —

роў ён на ўвесь лес, а Якаў рагатаў на сваім возе, хапаючыся за жывот.

Нарэшце прыехалі. Хмялеўскі жыў у самай пушчы. Толькі дарога і давала жылы выгляд гэтаму дзікаму месцу. Наўкол стаяў дрымучы лес. Выносістыя сосны гаманілі з небам. Ядлоўцавы падлесак абкружаў сядзібу. Пахла багульнікам і сасновай смалой. Зямля была пясчаная, але сядзіба ў Хмялеўскага была ладная. Усе будынкі новыя, са стрыжнёвай сасны, крытыя гонтай, агароджаныя не плотам, а парканам з такіх бярвенняў, з якіх у Малінаўцы будавалі хаты. Увесь двор нагадваў крэпасць.

З хаты выйшаў сам Хмялеўскі — пануры чалавек са звярынымі вачыма, няголены, мабыць, ад нараджэння, аброслы рыжымі валасамі ад барады да вушэй. Ён павітаўся з Юзікам і Якавам, скрывіў твар у нешта падобнае на ўсмешку і сказаў замагільным голасам:

— Значыць, такі прыехалі...

— Прыехалі, Юрка, хоць ты і не чакаў,— загрымеў у адказ Юзік.— Вядзі, паказвай тыя дубы.

— А яны тут, недалёка...— адказаў Хмялеўскі.

Якаў глядзеў на яго са здзіўленнем і цікаўнасцю. «Што гэта за чалавек? З выгляду сапраўды дзікун. Сустрэнься з такім на вузкай сцежцы адзін на адзін — рукамі задушыць». Мімаволі зірнуў на рукі Хмялеўскага. Сапраўды, гэта былі рукі асілка: вялізныя, мазольныя, з вузлаватымі пальцамі, імі можна было задушыць і мядзведзя.

— Што ты так адгарадзіўся сцяной ад лесу? — пацікавіўся Якаў.— Не ад мядзведзяў?

— Ад дзікоў,— адказаў Хмялеўскі.— Ратунку няма! Бульбу рыюць, поле псуюць, каб яны падохлі.

— Хіба іх тут так многа?

— Поўны лес! — Хмялеўскі ажывіўся — мабыць, гэтая гаворка прыйшлася яму да спадобы.— У мяне ўсе паляны, дзе бульба пасаджана, абгароджаныя, а то нічога б не асталося. І то кожную ноч са стрэльбай выходжу, палохаю.

— Ну, ты тут развядзеш свае казкі да вечара, паляўнічы, — сказаў Юзік.— Вядзі да тых дубоў, а то не справімся да ночы.

— А ты думаеш за дзень з абодвума дубамі ўправіцца? Хоць бы аднаго адолелі ды дамоў завезлі. Паганяй коней.

Дуброва сапраўды была блізка, сажняў за дзвесце ад хутара. Хмялеўскі адвёў іх далей ад дарогі і паказаў дубы. Гэта былі волаты — лясныя цары. З кожнага магло выйсці па два добрыя шулы, не лічачы верхавін і сукоў на слупкі і калы. Цвёрдае, як жалеза, дрэва слаба паддавалася піле.

Хмялеўскі зірнуў на яе і сказаў:

— Такой пілой дубы пілаваць! Эх вы, людзі палявыя!

Ён збегаў дамоў і прынёс сваю пілу, даўжэйшую і вастрэйшую. Пілавалі ўпераменку, падмяняючы адзін аднаго. Нарэшце такі першы волат паляцеў на дол, абіваючы галлё з дрэў, ломячы малады зараснік.

Пакуль дуб распілавалі на кавалкі, абсеклі сукі, адным словам, прывялі ў нейкі парадак, час падышоў да вечара. Абедаць не было калі. Селі перакусіць перад тым, як класці вазы. Юзік прынёс торбу, што дала маці, і развязаў. Там быў акраец чэрствага хлеба і кавалак сухога, як камень, сыру. Прыйшлося пакласці яго на свежы дубовы пень і рассекчы сякерамі.

— Ды гэты сыр мацнейшы за дуб! — сказаў Хмялеўскі.— Добра вас кормяць... Не, хлопцы, пасля такой яды мы гэтых шул на вазы не пакладзём. Схаджу я дадому ды прынясу дзічыны!

— І я з табой,— сказаў Якаў.— Піць хачу страшна.

— Ну, то хадзем.

Хмялеўскі нечым спадабаўся Якаву. Адчувалася, што пад яго дзікунскім выглядам хаваецца нешта добрае, чалавечае. Ды і наогул хацелася бліжэй пазнаёміцца з гэтым чалавекам, уведаць, што ў яго за адносіны з Яўхімам Халустам.

— Пачым ты прадаеш гэтыя дубы? — запытаў Якаў.

— Прадаю...— нібы з таго свету адказаў Хмялеўскі. — Гора маё прадае... У доўг улез к Халусту, калі хутар гэты купляў у пана. Халуста ж мне і параіў... Не такі дарагі мне быў гэты хутар, як леснікоўская пасада... А цяпер от кручуся. Магу астацца і без хутара і без пасады. Папраўдзе, дык ужо даўно выбраў ад мяне Халуста за той доўг і грашыма, і лесам, і шкурамі, і мясам, і мёдам. Я борці ў лесе маю... А ён трымае, вексёль, не аддае мне, і цяпер я ўвесь у яго руках. «Дай,— кажа,— два добрыя дубы, шулы мне трэба, тады вексель аддам». Дык от краду сам у сваім абходзе... Паспрабуй не даць Халусту! У суд падасць, тады ўвесь хутар яго будзе. У старцы прыйдзецца ісці з дзецьмі... А калі ў суд не падасць, то Гендарсану паскардзіцца, а той з пасады выганіць. А што гэты хутар без пасады! Свайго хлеба толькі на восень. Адзін паратунак — проса. Іншы год добра родзіць, дык от і корміш дзяцей кашай. І то богу дзякуем, калі проса ёсць.

— А многа ў цябе дзяцей?

— У гэтым бог не пакрыўдзіў. Пяцёра.

— Дык, значыць, і твая доля горкая?

— Не давядзі бог нікому. Вы от паедзеце, а мне на ноч работы. Трэба ж сляды замесці...

— Трохі ж, мабыць, дзічыну страляеш?

— Страляю, няма чаго казаць, а то зубы паклаў бы на паліцу. Ды не вельмі настраляеш. Забараняе пан. От прыедзе з Варшавы, навязе адтуль статак абэлтухаў розных. Наедуць сюды цэлай ардой, і пачнецца! Не, столькі настраляюць, колькі напалохаюць... Калісьці тут коз было да халеры. Статкамі хадзілі, а цяпер рэдка дзе ўбачыш. Ласі сустракаліся, а цяпер няма. Сышлі ўглыб. Яшчэ адно ў мяне на ўме ёсць... Бабра застрэліць.

— А дзе тут бабры?

— Ды недалёка. Тут жа Случ блізка, вярсты не будзе. Дык от на Случы я і знайшоў іхняе паселішча. Хоць і кажуць: баброў біць — век слёзы ліць, але ў мяне яны і без баброў не высыхаюць... Ну дык зайдзі ў маю хату, паглядзі, як я жыву.

З невясёлымі думкамі выходзіў Якаў з хаты Хмялеўскага. «Усюды галеча, бяда,— думаў ён.— У гарадах капіталісты душаць рабочых. У вёсках паны ды Халусты не даюць жыцця парабкам і сялянам... Прыйдзе ж канец цярпенню народнаму...»

Толькі перад заходам сонца крануліся з лесу Якаў і Юзік.

У Старочыне Юзік спыніў коней каля Бэркавай манаполькі.

— Гэй! — гукнуў ён Якава.— Зойдзем!

— Чаго?

— Паўкварты возьмем ды селядцом закусім.

Зайшлі. Якаў піць адмовіўся, і Юзік яго не ўпрошваў. Ён адзін выпіў усю гарэлку, з’еў цэлага селядца і парадкам захмялеў.

Выехалі з мястэчка, калі змеркла, але акурат узышоў месяц, і на дварэ было зусім светла. За мястэчкам дарога была лепшая, і коні пайшлі весялей. Юзік сеў на воз.

— Не зваліся! — папярэдзіў Якаў.— А то пападзеш пад калёсы, то раструшчыць, як жабу!

— Не бойся! — грымнуў у адказ Юзік.— Ідзі лепш сюды, пагаворым!

Якаў прыстроіўся на дубе, поруч з Юзікам. Яму

было цікава, пра што будзе гаварыць Юзік Гром, ды яшчэ пад чаркай.

— Ты жанаты ці не?

— Не,— адказаў Якаў.

— А думаеш жаніцца?

— Пакуль што не.

— А дзеўку маеш?

— Маю.

— А хто яна?

— Яе тут няма. Ты яе не ведаеш.

— Прыгожая?

— Нічога. Для мяне прыгожая.

Юзік памаўчаў, мабыць збіраўся з думкамі.

— А я буду жаніцца,— раптам паведаміў ён.

— З кім? — запытаў Якаў, хоць яму Юзікавы сакрэты не былі навіной.

— У мяне дзеўка — ого! Алену Сташэвічаву бачыў?

— Бачыў. Але наўрад ці яна за цябе пойдзе.

— Чаму? За мяне любая пойдзе.

— Любая то можа і пойдзе. А Андрэй за цябе сястру не аддасць. Бачыў ён, як вы рэжацеся.

— Дык я ж не рэжуся. От ажанюся, ад бацькі аддзялюся. Паўвалоку забяру. Хіба я не старэйшы сын? А яны няхай рэжуцца.

— Не аддасць табе бацька паўвалоку.

— А дзе ён дзенецца! Я сам забяру! Мне самому абрыдла. Грошы толькі ў бацькі ды ў Мікалая, а мне толькі рабі. Есці — як сабаку. А лаянкі — няхай бог не давядзе.

— А дзе ты грошы на паўкварты ўзяў? — пацікавіўся Якаў.

— Хаіму Ножыку ў млын ноччу паўмяха жыта занёс. Ты ў Чыжэвічах быў. Толькі бацьку не кажы, а то за нож схопіцца.

— Не скажу, не бойся.

— Абрыдла мне такая жытка. Я, калі аддзялюся, так жыць не буду. Жонка ў мяне будзе на першым месцы. Рабіць, дык рабіць, я горы перавярну, але дай мне і з’есці. Каб жонка гатавала яду як чалавеку, а не як сабаку...

Юзік зусім ахмялеў. Якаў глядзеў на яго і думаў: «І гэты абух разумее, што ў хаце яго бацькі не жыццё, а пекла».

— Я не люблю грызні. Змалку не люблю. Ціхі я быў. Лупіў мяне бацька, як ката, але я і жывучы быў, як кот... Гэй! Каб вы падохлі! — раўнуў ён на коней і заспяваў:

Гэй, пална, пална каробачка,

Ест і сіцы і перча!

РАЗДЗЕЛ ВАСЕМНАЦЦАТЫ

Сымон Ашакевіч на сваёй пярэстай кабыле ехаў са Слуцка. Вёз да Арлоўскага гарэлку. Кабыла роўнай, але спорнай хадою ішла па бітай дарозе. Праз Выгоду — слуцкую вуліцу — і праз прыгараднае сяло Агароднікі Сымон ішоў пехатою каля воза. Воз не то што быў вельмі цяжкі, але вялікі, застаўлены скрынкамі. На ім і месца добрага не было, каб сесці.

Вечарэла. Сонца стаяла над самым захадам. На дварэ стала халадней, але Сымон увагрэўся, узабраўся на перадок і падагнаў кабылу.

Сымон думаў пра тое, што і сёння дамоў прыедзе пасля поўначы. Пакуль дацягнецца да Чыжэвіч, здасць Арлоўскаму тавар, пакуль той пералічыць бутэлькі... І гэтак кожны раз. За работу плаціць з такім выглядам, нібы не тваё табе аддае, а сваё. Што за чалавек! Ужо і так накраўся, нахапаўся, і ўсё яму мала, а калі трэба з чалавекам за работу разлічыцца, дык у яго, сабакі, рукі калоцяцца. «Няма сёння, пане Ашакевіч, няхай другім разам». Панам заве. Ведаць не хоча, што гэтаму «пану» капейка дорага. Дома хворыя дзеці, доктару няма чым заплаціць, лякарствы купіць.

Тым часам пачало цямнець. У такую пару дарога яшчэ жыве. Дзве фурманкі абагналі Сымона. Мабыць, людзі таксама са Слуцка едуць. П’янаватыя, вясёлыя. Нешта прадалі і дамоў гасцінцы вязуць. Сымон таксама вёз паўфунта цукерак і фунт абаранкаў. А п’яных ды вясёлых Сымон нямала ведаў. Іншы апошнюю капейку аддасць, каб на якую гадзіну гора сваё забыць, песню заспяваць. А потым праспіцца — і валасы на сабе рве. Бо тая капейка не на чарку была зароблена.

Сам Сымон у рот не браў гарэлкі, хіба толькі на бяседзе, от як у Андрэя Сташэвіча на памінках. Ужо каму б і не піць, калі не яму, Сымону. Заўсёды з гэтым паскудствам у дарозе. А дома столькі гора ды бяды, а ў галаве столькі цяжкіх думак ды клопатаў, што, каб забыць іх хоць на гадзіну, здаецца, і глынуў бы разоў колькі. Не адзін раз спакуса гэта за горла брала Сымона. Было, што ўжо і Пярэстую сваю спыняў, ужо і бутэльку вымаў з воза... Але дзеці паўставалі ў вачах, нібы яны ўсе поруч з ім на возе сядзяць... І вочы ў іх такія сумныя, такія гаротныя іх тварыкі, што ў Сымона сціскалася сэрца ад жалю і ён запіхаў тую спакусу назад у воз.

Сымон успомніў сваю жонку Аўдолю. Да чаго дажыла жанчына... Калі жаніліся — як кветка была, а цяпер на каго яна падобна! За дзесяць гадоў старая стала. А якія ў яе гады! Толькі трыццаць, калі чалавек у самай сіле і прыгажосці. Не раз думаў Сымон, нашто яна пайшла за яго, беднага, непрыгожага, даўганогага. Не такога яна знайшла б. Хоць і з небагатай сям’і, але ж і не з такіх бедакоў, як Сымон Ашакевіч. Дзяцей напладзіў на гаротнае жыццё, калі выгадуюцца, выжывуць... Летась старэйшая дачка памерла... Цяпер сын Паўлік хварэе. Дактары кажуць, харчы трэба добрыя. А дзе іх узяць тых харчоў? Калі хлеб на стале ёсць ды малака шклянка, то і дзякуй богу. Летам яшчэ сюды-туды, а зімой, калі карова запусціцца, нішчымніца на стале. А вясной і хлебу рады.

Сцямнела. Зоры высыпаліся на небе, дробныя як мак. Халадок прыціснуў. Сымон прывязаў лейцы да лёсткі, саскочыў з воза і пайшоў па замежку поруч. Уперадзе павінна была быць Гнілая Дуброва. Калісьці сапраўды была дуброва. Не за Сымонаву памяць. А бацька расказваў, што тут раслі магутныя дубы, грабы, вязы, ясені. Лес быў вялікі і глухі, зверыны рознай ды птаства многа вадзілася. Мала хто адважваўся тады ехаць па Гнілой Дуброве ўночы. Ды і ўдзень па адным не ездзілі.

Карчма стаяла блізка каля лесу. Хто ехаў са Слуцка з нейкім набыткам, дык збіралася каля той карчмы фурманак некалькі, тады і ехалі. Разбойнікі хаваліся ў дуброве і рабавалі людзей. Масток там быў акурат пасярод лесу, вось на гэтым мастку і пераймалі. Калі пераехаў масток — значыць, усё, можаш далей спакойна ехаць. Карчмар з разбойнікамі ў адной хеўры быў. У яго амаль кожны праезджы спыняўся, а ён цікаваў, хто вязе тавар, хто грошы, і паведамляў разбойнікам. А можа і разбойнікі тыя ў карчме спыняліся, нібыта падарожныя.

Цяпер няма ні дубровы, ні карчмы, ні мастка. Замест дубровы толькі гнілыя пні сям-там асталіся. На тым месцы, дзе карчма стаяла, расце блёкат ды крапіва. На паскудным месцы і трава добрая расці не хоча. А там, дзе масток быў, ледзь прыкметная лагчына. Калісьці, мабыць, раўчук працякаў. Як высеклі лес, дык і раўчук высах.

Вось і Дуброва. Навокал поле, ралля. Сымон паспрабаваў уявіць сабе той лес, што рос тут многа гадоў назад. І шкада стала таго лесу. Падумаць! Са Слуцка да Чыжэвіч больш за дваццаць вёрст — і хоць бы кусцік ці дрэўца. Усе дваццаць вёрст чыстае поле... Не шкадуюць паны ні людзей, ні прыроды. Чужынцы, ворагі! Спатрэбіліся навадворскаму пану Рэгелю грошы ў карты прагуляць, дык ён за граніцу прадаў усю Гнілую Дуброву. Прыехалі нямецкія майстры з нямецкімі рабочымі, усё выразалі і вывезлі. Рускаму чалавеку нават капейкі не далі зарабіць. Выглумілі паны лес ва ўсёй Случчыне, каб іх зямля не насіла.

Так думаў Сымон, ідучы за возам, але, калі ўзняў вочы і зірнуў наперад, сэрца яго ёкнула. Крокаў за сто наперадзе стаялі дзве постаці. Хто гэта — людзі ці слупы? Месца тут было такое, што да бліжэйшай вёсачкі вёрст пяць, не менш. Ніякіх слупоў тут быць не магло. Дарогу са Слуцка да Чыжэвіч Сымон ведаў як сваіх пяць пальцаў. Вядома ж, што гэта не разбойнікі, бо, калі высеклі Гнілую Дуброву, ціха і спакойна стала ў гэтым месцы. Ды пры чым тут разбойнікі! Два чалавекі выйшлі на дарогу, хіба цяжка ім абрабаваць Сымона Ашакевіча! Забяруць гарэлкі, колькі панясуць, а ты, Сымон, плаці...

Усе гэтыя меркаванні праляцелі ў Сымонавай галаве за адну хвіліну. Дзявацца не было дзе. Пярэстая стала. Адзін узяў яе за аброць, другі падышоў да Сымона.

— Адкуль едзеш?

— Са Слуцка, добры чалавек.

— А што вязеш?

Голас гэтага чалавека паказаўся Сымону такім знаёмым!

— Гарэлку вязу да Арлоўскага.

— Адкуль сам?

А Сымон ужо быў упэўнены, што чалавек гэты не толькі ведае, адкуль ён, але і як яго завуць. Не раз ён сустракаўся з гэтым чалавекам, не раз закурваў і гаварыў...

— З Малінаўкі я, Сымон Ашакевіч.

— Ну што ж, калі Сымон, дык Сымон. Ідзі сюды! — гукнуў ён таварыша.

Той падышоў і моўчкі стаў каля першага.

— Гарэлку да Арлоўскага вязе,— сказаў першы другому.— Можа вып’ем?

Другі згодна кіўнуў.

— Даставай бутэльку! — загадаў першы.

«Гора ты маё,— думаў Сымон.— Хіба ім адной бутэлькі хопіць! Ды яшчэ ж і з сабой возьмуць... Прапаў мой заработак... А што я дома скажу ды Арлоўскаму?..» Ён дастаў з воза бутэльку, падаў першаму.

— А хлеба ў цябе кавалак знойдзецца?

Сымон успомніў пра абаранкі.

— Няма хлеба... Абаранкаў дзецям купіў.

— Кажаш — дзецям? Ну, нам па адным дасі.

А колькі ў цябе дзяцей?

— Трое...

— Та-ак...

Сымон дастаў сваю торбачку, развязаў яе і палажыў на возе.

— Бярыце, добрыя людзі.

Абодва пацягнулі проста з бутэлькі, узялі па абаранку, а бутэльку першы падаў Сымону.

— Пацягні і ты, добры чалавек. Мабыць, возіш-возіш гэтую халеру, а сам і не панюхаў ніколі.

— Дзе вы бачылі, добрыя людзі! У мяне і на хлеб няма.

— Не гавары многа. Пі, ды да дна.

Ніколі не думаў пра такую сустрэчу Сымон. Нават падумаў, што спіць і ўсё гэта яму сніцца. Узяў у руку бутэльку, патрымаў. «Няўжо выпіць?.. А чорт яго забяры, усё роўна мне плаціць». Выпіў усю да дна.

— Давай яшчэ адну,— загадаў першы.

Хіба аскірзацца будзеш! Дастаў з воза другую.

— Піце, добрыя людзі.

— Добрыя! — з нейкім непрыемным смехам прамовіў першы.— Каму, чалавеча, добрыя, а каму ліхія!

Адаткнулі корак, выпілі абодва, а дапіваць зноў Сымону аддалі.

— А цяпер, Сымон Ашакевіч з Малінаўкі, давай яшчэ дзве, мы іх з сабой забяром.

«Нічога не зробіш»,— думаў Сымон, падлічваючы, на колькі напілі гэтыя разбойнікі. Выцягнуў яшчэ дзве бутэлькі.

— Дык цяпер мне можна ехаць, добрыя людзі?

— Пачакай, добры чалавек. А хто ж табе за гарэлку заплаціць? Можа Арлоўскі закладзе?

— Дзе вы бачылі!..

— Ага! Дык можа ты сам? І калі такі багаты стаў, Сымон Ашакевіч з Малінаўкі? — гаворку вёў толькі першы, другі ўвесь час маўчаў.

— Багацце маё! — махнуў рукою Сымон, у якога ўжо закруцілася ў галаве.

— Ну, дык разлічымся, бо Арлоўскі табе не падаруе.

Ён павярнуўся да другога і сказаў:

— Вымай грошы.

Другі падняў крысо світкі, выняў кашалёк і падняў угору адзін палец.

— Дай дзве. Мы ж яго абаранкі елі.

Сымон не верыў сваім вушам і вачам. «Сон ды ўсё... Не можа так быць у сапраўднасці...» А другі выняў з кашалька дзве паперкі па дзесяць рублёў і падаў Сымону. Сымон не адважваўся ўзяць іх.

— Бяры! — загадаў першы.— А то мы раздумаем.

Сымон баязліва працягнуў руку.

— Не бойся, бяры! Ды от што, Сымон Ашакевіч з Малінаўкі, нікому ты не хваліся, што сустрэў некага ў Гнілой Дуброве, што гарэлку прадаваў. Скажы Арлоўскаму, што гарэлку ў цябе ў Агародніках купілі. Навязаліся, скажы, п’яныя, не мог адчапіцца. Ну, і самому выпіць далі. І гэта праўда будзе, бо сёння ў Агародніках шмат п’яных. Вяселле гуляюць. І калі пачуеш, што ў Гнілой Дуброве сёння ноччу нешта адбылося, то таксама язык на прывязі трымай. Ты нічога не знаеш, не ведаеш. Так будзе лепш і табе і нам. Ты часта на сваёй пярэстай у Слуцк ездзіш, то лепш табе памаўчаць. Бо калі прагаворышся, то не такая будзе наша другая сустрэча.

— Людзі добрыя!.. Ды мне і цяпер здаецца, што я гэта сасніў.

— Ну, дык няхай і будзе, што сасніў. І сну гэтага нікому не расказвай. Нават жонцы. А сама лепш — забудзь на гэты сон. Ну, паганяй сваю Пярэстую ды будзь здаровенькі.

— Няхай вам бог дасць здароўя!

Сымон сеў на перадок, махнуў пугай, і Пярэстая амаль з месца пайшла трухам. Больш за вярсту праехаў так, і толькі тады стала трохі спакойна на душы. «Божа мой! — думаў ён.— Тодара Шымкевіча сыны...» Абодвух пазнаў — і старэйшага, Васіля, і сярэдняга, Юрку. Ды яны не вельмі і хаваліся ад яго. «Божа мой! Такія былі хлопцы! А работнікі, а спакойныя, а ціхія. Божа мой, божа! А цяпер на дарогу выходзяць, людзей запыняюць... От да чаго даводзіць жытка людзей... Да злачынства. Такі гаспадар быў Шымкевіч, калі барысевішчыну ў арэндзе трымаў. І сам быў чалавек, і дзеці як людзі. Рабілі, ні дня, ні ночы не ведалі. А як выгнаў Халуста Шымкевіча з Малінаўкі, сцерлася ў чалавека і жытка і сям’я. Кідаўся Тодар з аднаго месца на другое і нідзе грунтоўна асесці не мог. Парабкаваў то ў аднаго пана, то ў другога, а хіба можа быць добрым парабкам той, хто сам гаспадаром быў! Сыны ды дочкі пайшлі заработкаў шукаць. Растрэслася сям’я...»

Два гады бадзяўся Тодар па маёнтках, бяздомнік, беззямельнік. Дашчэнту згалеў. Грошай у кішэні не меў, бо, дурнем будучы, усё ў чужую гаспадарку клаў. Хіба арандаваная зямля свая!.. А потым чыгунку праз усю Сібір пачалі пракладаць. Рынуліся тады людзі ў Сібір, на Далёкі Усход, на новыя неабжытыя землі, у лясы ды пушчы, дзе толькі дзікія звяры пладзіліся. Прадаў апошнія манаткі Тодар, сабраў сям’ю і таксама паехаў у тую далёкую невядомую Сібір. З тае пары ў Малінаўцы пра яго і чуткі не было, а сёння двух сыноў яго ў Гнілой Дуброве сустрэў... А дзе ж трэці? І той ужо не маленькі. Можа сыны і не ездзілі з бацькам, а можа вярнуліся. Мабыць, не вельмі смачныя тыя новыя землі. Нялёгка чалавеку, калі ў яго няма за душой капейкі, асесці на новым месцы, лес выдраць, зямлю раллёю зрабіць, гаспадарку сякую-такую агораць!

Ад’ехаўшы вярсты тры ад Гнілой Дубровы, Сымон добра ахмялеў і нават прыдрамнуў. Кабыла чула дом і ішла поўнай хадою. Не паспеў Сымон агледзецца, як паказаўся чыжэвіцкі могільнік. Мінулыя разы страшнавата было каля яго праязджаць ноччу. А сёння Сымон пляваць хацеў на ўсе страхі. За могільнікам блізка было і сяло.

Сымон уехаў на вуліцу і зноў злез з воза. Ціха было на сяле, усе спалі. Нават сабакі — хоць бы голас каторы падаў.

Сымон спыніў кабылу каля двара Арлоўскага, адчыніў браму і ўехаў у двор. Пастукаў у дзверы. Доўга ніхто не адзываўся. Прыйшлося ў акно пастукаць. Тады нехта прачнуўся, прайшоў па хаце.

Доўга стаяў Сымон на ганку, нібы сабака, што ў хату просіцца. Нарэшце выйшаў Арлоўскі.

— Нешта вы позна сёння, пане Ашакевіч. Я ўжо і не чакаў вас. Думаў — заўтра раніцай.

— Не мая віна. Чакаць прыйшлося, пане Арлоўскі, пакуль атрымаў тавар. Ды і свае справы былі. Выехаў перад самым захадам, а кабыла не вельмі ідзе, з’ездзілася ўжо. А тут яшчэ ў Агародніках затрымалі мяне п’яныя.

— Ну і што, пане Ашакевіч... Яны, гэтыя п’яныя, э-э-э... нічога яны вам не зрабілі благога?

— А нічога. Чатыры бутэлькі гарэлкі купілі, і ўсё. Як прысталі, нібы смала. Вяселле там у іх нейкае. Хацеў не прадаваць, але пабаяўся, каб дарам не ўзялі.

— Добра вы кажаце, пане Ашакевіч... Ну, а яны, э-э-э, грошы вам заплацілі за гарэлку?

— Я ж кажу, прадаў, а не дарам аддаў.

— Ну, то і добра. Нясіце скрынкі ў сені.

Пакуль Сымон апаражняў воз, ставячы скрынкі на ганак, Арлоўскі запаліў лямпу. Тады Сымон пачаў насіць скрынкі ў сені, а Арлоўскі пералічваў бутэлькі. Пасля смачнага сну з гладкай служанкай у галаве яго ўсё блыталася. Ён лічыў, пералічваў, адымаў чатыры бутэлькі, і ўсё ў яго не выходзіла.

— Так і ёсць,— нарэшце прамовіў ён, пазяхаючы. — Чатырох бутэлек не хапае. Трэба заплаціць за іх, пане Ашакевіч.

— Так, так, пане Арлоўскі, трэба разлічыцца.— Сымон успомніў Гнілую Дуброву, Шымкевічавых сыноў і адчуў, што сустрэча з імі дадала яму смеласці. — Палічыце, пане Арлоўскі, колькі вы мне вінаваты, і адлічыце грошы за чатыры бутэлькі.

Арлоўскі не чакаў гэтага.

— Вы мне, пане Ашакевіч, не аддалі ўсяго тавару. Не хапае чатырох бутэлек, от я за іх і прашу грошы.

— А вы мне, пане Арлоўскі, не плаціце за работу. Чацвёрты раз я прывожу вам са Слуцка тавар, і вы са мной ні разу не разлічыліся. А мне трэба жыць на свеце.

— Дык як жа я, пане Ашакевіч, ноччу разлічвацца буду! Мо няхай другім разам.

— Я, пане Арлоўскі, ноччу са Слуцка ехаў, не спаў, а вам разлічыцца са мной цяжка, бо вам спаць хочацца. А мне хіба не хочацца? Ды мне грошы трэба.

— Ая-яй! Так ужо вам наперла, пане Ашакевіч! У вас жа за гэтыя чатыры бутэлькі грошы ў кішэні.

— Нашто вы лічыце грошы ў маёй кішэні, пане Арлоўскі! Я ж не лічу ў вашай! А ў вашай больш грошай, чым у маёй. Ды я ж і не прашу вашых грошай. Я свае прашу. Разлічымся, пане Арлоўскі.

— Заўтра, пане Ашакевіч... Далібог, у мяне сёння галава баліць. Бутэлек не мог далічыцца... Адной не хапае, здаецца. От заўтра і пералічым.

— Не, пане Арлоўскі, так не будзе. Тады я ўвесь тавар забяру з сабою і павязу дамоў. А заўтра прывязу, тады і пералічым.

Сымон падхапіў адну скрынку і панёс да дзвярэй. Арлоўскі кінуўся за ім.

— Куды вы яе праце, пане Ашакевіч! Не трэба! Я палічыў правільна! Не хапае толькі тых бутэлек, што вы прадалі.

— Гэта другая справа,— сказаў Сымон і паставіў скрынку на месца.— Але пакуль не аддасце грошай, я дамоў не паеду. Я вам вінаваты, вы мне. Разлічымся — і справа будзе з канцом.

— Ая-яй, які ж вы ўпарты, пане Ашакевіч... Але ж не забывайце, што я магу і другога чалавека наняць.

— Не, пане Арлоўскі, нікога вы не возьмеце. Такога другога дурня, як я, вы не знойдзеце.

Арлоўскі як ні круціўся, як ні муляўся, але такі здаўся. Разлічваліся амаль да раніцы.

Калі Сымон прыехаў у Малінаўку, на дварэ пачало ўжо днець.

РАЗДЗЕЛ ДЗЕВЯТНАЦЦАТЫ

Аўдоля чакала Сымона і ўсю ноч не клалася спаць. Цьмяна гарэла лучына. Агонь то заміраў, то разгараўся ярчэй, доўгі вугаль скручваўся, як вуж, трашчаў і абломваўся, падаў у вядро з вадой і патухаў з кароткім шыпеннем.

Дзеці спалі. Пасля поўначы заснуў і хворы Паўлік. Трывожны быў яго сон. Хлопчык круціўся, трызніў, мабыць, снілася яму нешта страшнае, бо зваў маму і тату, і лобік яго, абліты потам, быў гарачы.

Аўдоля латала Сымонаву вопратку. Надыходзіла зіма, а чалавек заўсёды ў дарозе, на холадзе. Новага не справіш, няма за што, а кажух ужо так знасіўся, хоць вон выкідай. Яна клала лату на лату і раз-поразу паглядала ў акно.

Сёння Аўдоля вельмі трывожылася за Сымона. Здавалася, што сёння з ім зрабілася нешта нядобрае, нейкая немінучая бяда напаткала яго. Ніколі не было, каб ён астаўся начаваць у Слуцку. Хоць позна, хоць пасля поўначы, але прыедзе дамоў, а сёння раніца на дварэ, а яго няма... Галава трашчала ад думак. «Не давядзі, госпадзі, да няшчасця,— шаптала яна.— Хіба мала ў нас гора ды немачы... Пашкадуй ты нас, госпадзі, не пакінь нас сіратамі...»

Раптам на дварэ загрукаталі колы. Аўдоля кінулася да акна. Прыехаў! Неўзабаве ў хату прыйшоў і сам Сымон.

— А божачка! Дзе ты быў дагэтуль, Сымон?

— У Арлоўскага затрымаўся. Разлічваўся.

— Дзякуй богу! А я чаго толькі не перадумала...

— Было пра што думаць! Хіба я першы раз у Слуцак ездзіў. Як Паўлік?

— Спіць...

— Цукерак прывёз паўфунта...— сказаў Сымон, падаючы жонцы сваю торбачку, дзе ляжалі цукеркі і некалькі абаранкаў, што асталіся ад начной выпіўкі ў Гнілой Дуброве.

— Ты можа чаго з’ясі ды спаць ляжаш?

— Не. Завяду кабылу на канюшыну.

Ён выйшаў, адвязаў Пярэстую і павёў яе на поле.

Раніца пачыналася ясная, халодная, зырка гарэла неба на ўсходзе. Навокал незвычайная цішыня. Амаль усю ноч быў Сымон у дарозе, і ў галаву яму не прыходзіла, што так хораша можа быць на дварэ. Не тым занята гэтая галава... А цяпер, калі зірнуў навокал, сэрца затрапяталася ад замілавання. «Які ж ты прыгожы, белы свет, і якая чорная жытка ў людзей...»

На палетку былі ўсе засцянковыя коні. Некаторыя ўжо ляжалі, некаторыя яшчэ хрумсталі зялёную канюшыну, ляніва, нібы нехаця. «У скаціны бывае добры час хоць раз у год,— падумаў Сымон.— А чалавек усё жыццё спакою не мае».

Начлежнікі-канапасы, пазакручваўшыся ў кажухі, спалі, прытуліўшыся адзін да аднаго. Патух агонь, пра яго ўсе забыліся, толькі белы попел ляжаў на вогнішчы.

Сымон спутаў Пярэстую, і яна нібы да месца прырасла. Выгаладалася за ноч у дарозе і ў Арлоўскага на двары. «Нідзе не дзенецца,— падумаў Сымон.— Пакуль не наесца, будзе скубці»,— і пайшоў дадому.

Ужо ў сенях пачуў, што ў хаце ёсць чужы чалавек. «Хто так рана мог прыйсці?» — з трывогай падумаў Сымон і ўспомніў начную прыгоду ў Гнілой Дуброве. Адразу прыйшло ў галаву, што гэты ранні прыход чужога чалавека мае дачыненне да таго выпадку.

Ён адчыніў дзверы і ўбачыў Хаіма Ножыка. Па твары і па постаці пазнаў, што Хаім не то каб устрывожаны, а проста перапалоханы, усхваляваны і бездапаможны.

— Дзень добры, Хаім! — сказаў Сымон.— Нешта ты рана сёння прыйшоў да мяне.

— Што рана? Якое рана? Я сёння яшчэ не лажыўся спаць!

— Чаму ж так? Можа ў млыне быў цэлую ноч? Ды чаго ты стаіш, Хаім, прысеў бы!

— Не хачу я садзіцца... У млыне! Я не быў у млыне. Я ў Слуцку быў, а не ў млыне.

У Сымона ёкнула сэрца.

— Я таксама ў Слуцку быў,— сказаў ён.

— Хіба я не ведаю, што ты быў у Слуцку! Я цябе бачыў у Слуцку. Я хацеў табе сказаць, каб ты мяне пачакаў. Але я падумаў, што ў цябе на возе тавар і ты будзеш памалу ехаць. А мая кабыла бяжыць. У мяне было многа інтэрасу ў Слуцку, але я думаў, што цябе даганю. І не дагнаў...

— Мабыць, я раней за цябе выехаў, Хаім.

— Ну, але! Дурань, чаму я не сказаў, каб ты мяне пачакаў...

Ён прабег па хаце, па нейкай прычыне зазірнуў у печ, замармытаў нешта і, спыніўшыся каля Сымона, уважліва зірнуў яму ў вочы.

— Слухай, Сымон. Ты рана прыехаў са Слуцка?

— У поўнач, а можа пазней. Ты ў Арлоўскага запытай, у яго гадзіннік ёсць, а ў мяне няма. Ён табе скажа, у каторай гадзіне я да яго прыехаў. А разлічваліся мы да раніцы.

— Ну, але! Ён мне казаў...

Пасля гэтых слоў Хаім спахапіўся.

— Ён мне казаў, што ў цябе не хапіла чатырох бутэлек гарэлкі.

— Але, Хаім. Я іх прадаў у Агародніках.

— У Агародніках, кажаш! У гэтых Агародніках усе разбойнікі! — закрычаў Хаім.— Усе злодзеі!

— Яны мяне не абрабавалі. Яны за гарэлку заплацілі мне грошы.

— Ну, няхай... Але скажы мне, Сымон: там, у тых Агародніках, не было такіх двух мужыкоў?

— Якіх?

— Такіх здаровых.

— Я да іх не прыглядаўся. Я, сказаць па праўдзе, трохі спалохаўся. Яны маглі і дарма забраць.

— Ага, і ты спалохаўся! Дзіва што! Калі яны павымалі даўгія нажы, то хто не спалохаецца!

— Не, нажоў яны не вымалі.

— Не вымалі, кажаш? То гэта былі не тыя... А скажы ты мне, Сымон, ты ў Гнілой Дуброве нікога не сустрэў?

— Не, Хаім. Нікога я не сустракаў. І мяне ніхто не сустракаў. Але ты, Хаім, нечага не дагаворваеш. Нешта, мабыць, з табой зрабілася ў Гнілой Дуброве?

— Няхай яна стане морам, тая Гнілая Дуброва... І ты нікога там не сустракаў? Чалавек ехаў з таварам, і яго ніхто не пераняў! А я ехаў з пустым возам — і мяне перанялі!

— Хто цябе пераняў, Хаім? — запытаў Сымон. Яму было цікава даведацца, ці пазнаў Хаім тых двух хлопцаў, што ў яго куплялі гарэлку, а Хаіму паказалі нажы.

— Хто мяне пераняў? Каб на іх хвароба, каб на іх халера, адкуль я ведаю! Гэтыя прыгарадныя мужыкі ўсе злодзеі, усе разбойнікі! Ён удзень твой лепшы сябар, а ноччу цябе пярэйме, выме нож і грошы адбярэ!.. Няхай на іх паморак!

Хаім яшчэ нешта хацеў сказаць, але махнуў рукой і пайшоў да дзвярэй. Каля парога ён стаў і павярнуўся:

— Дык цябе, Сымон, ніхто не пераймаў?

— Не, Хаім.

— Ну, то бывай здаровы.

— Шчасліва.

— Будзеш снедаць, Сымон? — запытала Аўдоля, калі Хаім выйшаў.

Сымон задумаўся і адказаў не адразу. Аўдоля адчувала, што Хаімава прыгода нейкім чынам датычыцца і Сымона, што Хаім сёння прыходзіў не дарэмна. І гэта яе ўстрывожыла. Хоць Сымон быў з выгляду і спакойны, але Аўдоля адчувала, што яго нешта хвалюе.

— Што гэта здарылася з Хаімам? — запытала яна.

Сымон усміхнуўся і спакойна адказаў:

— Хіба ты не дагадалася? Грошы ў дарозе адабралі.

— Дык чаго ён да цябе прыходзіў? Можа...

— Не ведаеш, чаго ён прыходзіў? Я ж таксама са Слуцка ехаў, і мяне ніхто не пераняў. Дапытваецца, можа каго бачыў у дарозе.

— А можа ён думае, што гэта ты?

— Здурнела ты, ці што? Як ён можа падумаць такое?

— А ты, Сымон... сапраўды нікога не бачыў?

— Перахрысціся, Аўдоля. Калі б я каго і бачыў, то хіба ён прызнаўся б мне, што абрабаваў Хаіма або хоча яго абрабаваць?

Аўдоля супакоілася, хоць у душы і не паверыла Сымону.

Хаім тым часам ішоў да Халусты. «Хто гэта быў?» —думаў ён. Справа ў тым, што Хаім ведаў усіх злодзеяў у двух паветах — Слуцкім і Бабруйскім. Яны былі не толькі яго сябры, а ў некаторай меры і падначаленыя. Ён прымаў ад іх крадзенае, наводзіў, у каго і калі красці, і ў некаторых выпадках хаваў. А гэтых ён не ведаў. Ён пазнаў бы сваіх хлопцаў. «Хоць бы яны голас падалі,— думаў Хаім.— Дык не, ні гуку. Адзін затрымаў кабылу, другі выцягнуў з халявы доўгі нож». Калі Хаім убачыў гэты доўгі блішчасты нож, у яго спынілася сэрца і адняўся ад жаху язык. Хто яны? Адкуль яны ведалі, што Хаім едзе з грашыма? Божая кара! Трыста рублёў! Хіба гэта жарт! Гэта не жарт, а няшчасце, згуба...

Трэба пабачыцца з Халустам. Можа гэта яго сябры! Можа ён падказаў ім, што Хаім не паедзе без грошай. Халуста! Гэта такі сабака, што за лішнюю капейку матку сваю прадаў бы.

Халуста ўжо бегаў па двары і па-звычайнаму лаяў усіх, каго сустракаў: сабак, курэй, ката, якому наступіў на хвост, а той заенчыў так, што Халуста ледзь не самлеў ад жаху. І тут ён убачыў Хаіма.

— А-а! Гэта вы, пане Хаім! Дзень добры, дзень добры! Ну, як вы ўчора з’ездзілі ў Слуцак?

— Як я з’ездзіў у Слуцак,— не то паўтарыў, не то перапытаў Хаім.— Я і сам не ведаю, пане Халуста, як я з’ездзіў у Слуцак...

— Чаму? — Халуста ўзняў свае мутныя выцвілыя вочы з-пад аблезлых павек і зірнуў на Хаіма.

Той прачытаў у яго позірку ўсё, што яму трэба было, і падумаў: «Не ведае, свіны гой. Не ведае... Каб ведаў, то не так паглядзеў бы».

— Чаму вы не ведаеце, пане Хаім, як вы з’ездзілі ў Слуцак? Мабыць, п’яныя былі, пане Хаім? Ая-я-яй! Гэта ж падумаць толькі! Хаім Ножык п’яны! Прызнавайся, з кім ты ўчора выпіў?

— Яўхім, ша... Ціха, Яўхім... Давай мы дзе-небудзь пасядзім... У мяне ногі падгінаюцца...

— Танцаваў? Ліха матары тваёй, танцаваў п’яны! Ая-яй!

— Ша, Яўхім. Не будзь ты як малы... Давай пасядзім. Мне пагаварыць з табой трэба.

— Ага! То хадзем вунь пад свіран, на лавачцы пасядзім.

— У тым свірне спіць Якаў Шэмет, твой парабак. Там яго няма?

— Ужо даўно ў Крушнікі з Юзікам паехаў.

У гэты момант Халуста думаў, што Хаіму нешта прыперла, нездарма ж ён крывіцца, нібы плакаць хоча, і што калі гэта так, то прыйшла каза да ваза і ён прыпомніць Хаіму тыя тры рублі, якія ён садраў у яго за Якава.

Перш чым сесці, Хаім адчыніў свіран і агледзеў яго. Тады прымасціўся на калодзе супроць Халусты і расказаў, як яго абрабавалі ў Гнілой Дуброве.

— Ты скажы мне, хто гэта быў? — запытаў ён у Халусты.

— Адкуль я ведаю! Можа твае сябры!

— Не, Яўхім, не мае сябры. Я сваіх сяброў пазнаў бы. Можа гэта, Яўхім, былі твае сябры.

— Ліха матары тваёй! — Халуста падхапіўся з месца.— Ты гэта што? За сабаку мяне лічыш?

— Яўхім, ша. Цяпер не лічу. Не, гэта былі не твае сябры. Гэта былі не нашы людзі. Хто?

— Колькі іх было?

— Два... Іх было два. Здаровыя хлопцы.

— Э-э-э... А-а-а... І-і... многа яны ў цябе забралі?

Халусту больш за ўсё хацелася ведаць, колькі грошай забралі разбойнікі ў Хаіма.

— Не вялікія грошы, Яўхім... Не вялікія грошы... — Хаім не хацеў казаць праўды.

— Але ж сто рублёў было? — дапытваўся Халуста.

— Мо было, мо не было... Я не лічыў, калі ад’язджаў са Слуцка.

— Ая-яй! — заенчыў Халуста.— А хіба сто рублёў мала?

— Ша, Яўхім! Я, з табою пагаварыць хачу, а ты вельмі рады, што ў мяне грошы забралі. А хіба да цябе яны не могуць прыйсці? Не могуць прыйсці ды скалануць? Гэта ж незнаёмыя людзі! Хіба цябе яны пашкадуюць? Дурны ты, Яўхім.

— А чаго яны да мяне пойдуць?

У гэты момант Яўхім успомніў Шымкевічавых сыноў, якія калісьці таксама злавілі яго ў Гнілой Дуброве і хоць грошай не адабралі, затое здароўя не пашкадавалі. І ён адразу збавіў тон.

— Слухай, Хаім... А яны ланцугамі цябе не білі?

— Якімі ланцугамі? Яны мяне нічым не білі! Яны мне паказалі нож... Чаму ты пытаеш пра ланцугі?

Халуста азірнуўся, праверыў, ці ўсё навокал ціха, ці ніхто не падслухоўвае, не падглядае, тады адказаў:

— Я падумаў, што гэта можа былі Шымкевічавы сыны.

Хаім адхіснуўся ад Халусты.

— Ты дурны, Яўхім! Хіба я не пазнаў бы іх?

— Адкуль ты іх пазнаеш? Ты, пане Хаім, тады са страху і жонкі роднай, мабыць, не пазнаў бы.

— Яны ў Сібіры, Яўхім.

— Хто ведае, дзе яны цяпер! Больш за тры гады прайшло, як яны ў Сібір паехалі. Такія галякі! Не вельмі яны ў Сібіры аседзяцца. Там, пане Хаім, трэба грошы, а якія грошы ў Шымкевіча? Галяк!

— Гэта ты яго галяком зрабіў, Яўхім. Але Шымкевічавы сыны на дарогу не пойдуць.

— Ты ведаеш! Ліха матары тваёй, як ты ўсё ведаеш!

— Нічога я не ведаю, Яўхім... Каб я ведаў, хто мяне абрабаваў, каб я толькі ведаў!

— І нічога ты не зрабіў бы! Дык ты не думаеш, Хаім, што гэта былі Шымкевічавы сыны?

— А чаму ты так думаеш? Уга! Хіба Шымкевіч і яго сыны ведаюць, што гэта я падвучыў цябе прагнаць іх з Барысевічавай валокі?

У Халусты прайшла ўся цікаўнасць. Ён ужо не думаў, колькі грошай забралі разбойнікі ў Хаіма. Больш трывожныя думкі апанавалі яго. Шымкевічавы сыны стаялі ў яго вачах.

Хаім тым часам сабраўся быў пайсці, але нешта яшчэ затрымала яго ў Халуставым двары. Ён убачыў Сымона Ашакевіча, які выйшаў з хаты і накіраваўся ў адрыну.

— Слухай, Яўхім... Сымон Ашакевіч сёння ноччу таксама са Слуцка ехаў. Няўжо ён не бачыў тых злодзеяў?

— Ён жа мне не казаў. Запытай сам.

— Я пытаў.

— Што ён кажа?

— Кажа, што не бачыў... Але я не веру яму, Яўхім.

— Слухай, Хаім! — Халуста аж падскочыў.— Гэты Ашакевіч, каналуп, злодзей, рыштант, ён бачыў! Ён можа і навёў іх на цябе! Ты ўрадніку заяві!

Хаім задумаўся:

— Як я заяўлю ўрадніку?

— Едзь ды заяві! Скажы, што ён ехаў з таварам, яго ніхто не зачапіў. А ты ехаў услед за ім, і цябе абрабавалі. Ты скажы, што ў цябе ўзялі не сто рублёў, а тысячу!

— Грошай мне ўраднік усё роўна не верне, хоць бы я сказаў, што ў мяне дзесяць тысяч узялі... Але... можа і сапраўды заявіць?

— Ты яшчэ думаеш! — узлаваўся Халуста.— Прыйдзіся на мяне!..

— Добра, добра! — перабіў яго Хаім.— Я яшчэ падумаю, Яўхім... Нельга не падумаўшы. Бывай здаровы.

Калі Хаім пайшоў, Халуста некаторы час стаяў моўчкі. Потым выскаліў зубы і пачаў рагатаць. Рагатаў да знямогі, спыняўся, выціраў кулаком вочы, стагнаў і войкаў, потым зноў пачынаў рагатаць.

— Ага-га-га-га! — заліваўся ён.— Хі-хі-хі!.. Кхікхі... Ая-яй! Тры рублі! Ха-ха-ха... За Якава! За Якава тры рублі! Ліха матары тваёй! А-а-а! Хі-хі-хі! От табе тры рублі за Якава!

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАТЫ

Нічыпар Мартыневіч быў у Малінаўцы за дзесяцкага. Гэтую выбарную пасаду малінаўцы займалі па чарзе. Па году.

Жыў Мартыневіч пасярэдзіне засценка. І хоць належаў да ліку першых гаспадароў, але хата яго была старэзная, ледзь, як кажуць, на нагах стаяла. Ды і ўсе будыніны яго ставіліся яшчэ пры цару Гароху дзядамі ці прадзедамі і амаль увачавідкі разлазіліся. Павыгнівалі вуглы, трухлявыя і паедзеныя шашалем бярвенні вылазілі са сцен, і Нічыпар кожны месяц падпіраў іх з сярэдзіны і знадворку. Нават у хаце давялося паставіць пад бэльку слуп, бо тая бэлька так выгнулася, што гатова была ўламацца. Даўно пара было ставіць новыя будынкі, у першую чаргу хату, і Мартыневіч мог гэта зрабіць, бо меў грошы і ўласны лес, але рашыцца на такую справу не мог. Трэба ж наймаць людзей, плаціць, карміць. Паспрабуй наймі гэтых басякоў (Мартыневіч майстравітых людзей, як і большасць малінаўцаў, лічыў за басякоў), дык яны з вантробамі цябе з’ядуць, усю гаспадарку ў кішэнях вынесуць.

Лявон Нарбутовіч лаяў Нічыпара:

— Дажывешся ты, сугней, да таго, што абваліцца хата і самога і дзяцей падушыць.

Мартыневіч у адказ стагнаў:

— От ужо на той год збяруся...

Так і збіраўся, адкладаючы на другі год.

А што ўжо ў хаце ў Мартыневіча, то ў добрага гаспарадара ў хляве было і чысцей і больш парадку. У хаце яго сесці было проста немагчыма, бо куды б ты ні сеў, то абавязкова ў цеста або ў параную бульбу. Жонка яго Кацярына ў засценку была самая няўклюдная гаспадыня. Гаварыла яна ў нос і заўсёды кешкалася, нешта рабіла, але з тае работы нічога не атрымлівалася, бо не было ў ей ні пачатку, ні канца. Дзеці яе хадзілі вечна мурзатыя. Ніколі не мытыя, у брудных, падраных кашульках і штоніках.

У той дзень Мартыневіча, як дзесяцкага, выклікаў у Чыжэвічы стараста Сафрон Вырвіч. Мартыневіч устаў рана, накарміў скаціну, памацаў сям-там падпоркі, запхнуў у конскім хляве шчыліны жытняй саломай і, не снедаючы, пашыбаваў у Чыжэвічы. Усю дарогу маліўся. Не таму, што баяўся нейкай навалы. Ён заўсёды маліўся — і ў дарозе, і на рабоце.

У хаце Сафрона Вырвіча Нічыпар ніколі не быў, зайшоў туды ўпершыню. Зайшоў і здзівіўся. От табе і мужык-хам, а вазьмі яго за рубель. У хаце, мой пане, цеплыня, чысціня, пахне хлебам з чарнушкай, а з печы валіць такі мясны дух, што Нічыпар аж аблізнуўся. Сам Сафрон, не глядзі, што мужык, а паголены, гладкі, лысіна блішчыць, як маслам вымазана. Кашуля на ім крамная, порткі хоць і саматканыя, але новыя, чыстыя, і боты, дай ты божа, ялавыя, нібы толькі ад шаўца. Дзве дзяўчыны, мабыць, дочкі, маладзенькія, чырванашчокія, сядзяць і прадуць.

Мартыневіч павітаўся і зірнуў кругом сябе: тут і сесці боязна, усё чыстае, вымытае, аж блішчыць. А гэты хам стараста буркнуў нешта ў адказ на «дзень добры» і, трасца яго матары, сесці не запрасіў. «Бачыш ты яго, якая шышка: стараста! А я пляваць на цябе хачу, пане мой! Я шляхціц, дваранін, і воласць ваша хамская мне не закон, толькі што падаткі плачу, от і ўсё...»

Пакуль так думаў Мартыневіч аб сваёй шляхецкай годнасці, Вырвіч дастаў з шуфляды паперку і падсунуў яе Нічыпару.

— Сымона Ашакевіча ўраднік выклікае на заўтрашні дзень. Аддасі яму гэтую паперку. І скажы, каб не спазняўся.

— І то ўсё?

— Усё! — адказаў Сафрон і акінуў Мартыневіча вострым зладзейскім позіркам. «Сукін сын, шляхціц! Старац ты, а не шляхціц! Каб не ведаў, хто ты, хлеба акраец падарыў бы. Адны лапці чаго варты. Ды ты і ў іх абуцца не ўмееш!»

Мартыневіч выйшаў ад Вырвіча і ўсю дарогу да Малінаўкі лаяў яго на чым свет стаіць. Праз гэтую сабачую паперку прыйшлося валачыцца аж у Чыжэвічы!

Не мог ён, хамская морда, самога Ашакевіча пазваць і аддаць паперку яму. Дык не! З Чыжэвіч даслаў да Мартыневіча нейкага мужычка з наказам з’явіцца дзесяцкаму да старасты. «Начальства! Не дай бог мужыку панства, а свінні рог... Каб на цябе халера якая, лёгка мне валачыцца сюды-туды...»

Каля самага засценка Мартыневіч супакоіўся і пачаў ужо шаптаць «Верую», як раптам да яго розуму дайшло пытанне: а чаго ўраднік выклікае Сымона? Хм! Тут ёсць над чым падумаць. Тут, не іначай, ці крадзеж, ці яшчэ якая-небудзь скула. Ураднік калі выклікае, то не дарэмна. А чаму не крадзеж! Сымон жа на сваёй Пярэстай вечна ў падводах. Арлоўскаму возіць то гарэлку, то ліха, то халеру, можа і пракраўся. Мартыневіч быў упэўнены, што Сымон пракраўся, па сабе ведаў: каб быў на Сымонавым месцы, то ў першы ж дзень пракраўся б.

Каля свае хаты Мартыневіч сустрэў Лявона Нарбутовіча. Той, мабыць, такі і чакаў яго.

— Дзе ты валочышся, сугней? — запытаў злосна, як і заўсёды.

— У Чыжэвічах быў. Вунь стараста паперку даў. Сымона Ашакевіча ўраднік у воласць выклікае.

— Што? — Лявон ледзь не падскочыў. Ён адразу забыўся, нашто яму быў патрэбен Нічыпар.— Кажаш, ураднік? А чаго?

— Адкуль я ведаю! Паперку даў і кажа: скажы, каб не спазняўся.

— Пакажы мне тую паперку.

Нічыпар даў яму павестку. Лявон доўга круціў яе каля носа, падносіў да самых вачэй, але так і не вычытаў, чаго гэта ўраднік выклікае Сымона Ашакевіча.

— На... Нічога тут не напісана... Аддай Сымону.

Нічыпар спачатку зайшоў дадому і сеў снедаць.

Калі Кацярына падала на стол бульбу і гуркі, то Нічыпар успомніў той смачны мясны дух, які ішоў са стараставай печы, і еў бульбу з гурком і хлебам так заўзята, што аж за вушамі трашчала.

Лявон тым часам памчаўся дамоў, паведаміў Міхаліне, што Сымона Ашакевіча выклікае ўраднік, а адтуль махнуў аж у кузню да Мікалая Халусты, з якім у яго было нейкае невялікае сяброўства.

Міхаліна таксама не спала ў шапку. Такім чынам, пакуль Мартыневіч занёс паперку Ашакевічу, увесь засценак ужо ведаў, што Сымона выклікае ўраднік. Малінаўцы ламалі галовы: чаго? Што натварыў Сымон Ашакевіч? Значыць жа, нешта злачыннае зрабіў!

Толькі адзін Сымон не ламаў над гэтым галавы. Ён ведаў, чаго яго заве ўраднік. Ведаў таксама і тое, што к гэтай справе прыклаў руку Хаім Ножык. Ён прыбягаў да яго ў тую памятную раніцу, ён, вядома, і ўрадніку заявіў, што ехаў са Слуцка амаль услед за Ашакевічам... Усё гэта зусім прыгняло Сымона. А тут яшчэ жонка. Яна амаль страціла розум і не знаходзіла сабе месца.

— Сымон... Скажы мне, што ты нарабіў?

У Сымона сэрца аблівалася крывёю.

— Нічога я не нарабіў, Аўдоля.

— Чаго ж ён цябе выклікае? Няўжо ты, Сымон... Можа, ты нешта ўкраў у Арлоўскага?

— Пабойся ты бога!

— Але ж ты ведаеш, чаго ён цябе заве?

— Я не ведаю, Аўдоля, я толькі дагадваюся... Помніш раніцу, калі да нас прыходзіў Хаім?

— Помню.

— Ну, дык таго мяне ўраднік і выклікае... Тады Хаіма абрабавалі, а ён ехаў услед за мной.

— А ты не бачыў тых людзей, Сымон?

— Не, Аўдоля... Не бачыў...

— А што ты скажаш урадніку?

— Так і скажу, што не бачыў.

— Божа мой, божа,— прашаптала Аўдоля.— За што ты нас караеш!..

«Навала...— думаў Сымон.— Гэтая праклятая сустрэча можа вылезці бокам». Ён пачаў апранацца.

— Куды ты, Сымон?

Сымон адказаў не адразу.

— Трэба з некім параіцца, Аўдоля... Трэба параіцца...

— З кім ты параішся! Каму ты пра гэта раскажаш? Апраўдвацца пойдзеш у тым, у чым не вінаваты! Усё роўна вінаватым зробяць, радавацца будуць!..— Аўдоля хапілася за Сымонаву світку.— Не пушчу! Не пушчу, Сымон, як ты сабе хочаш!..

— Да Яна Сташэвіча схаджу я, Аўдоля... Сэрца маё шчыміць.

— Да Яна... Але ж там жонка яго, Тамаш, меншы...

— Я не буду пры іх. Я адзін на адзін Яну скажу.

— Глядзі ж, Сымон...

Сымон пайшоў проста да Сташэвіча, толькі не да Яна, а да Андрэя. Па нейкай прычыне яго цягнула іменна да Андрэя, а не да Яна. Андрэй ненавідзеў Халусту, ненавідзеў Хаіма, а Сымон быў упэўнены, што там, дзе ўваткнуўся Хаім, ёсць і Халустава рука, а дзе ўваткнуўся Халуста, там можна схапіць за бараду і Хаіма.

Андрэй з Іванам малацілі ў гумне, калі прыйшоў Сымон. Андрэй адразу кінуў работу і сеў на куль.

— Садзіся, Сымон, закурым. І ты, Іван, адпачні,— загадаў ён хлопцу.

Селі на кулях.

Іван выйшаў на прыгуменне.

— Я да цябе параіцца прыйшоў, Андрэй,— сказаў Сымон.— Папаўся я ў такое балота, што не ведаю, як вылезці... Толькі нам трэба пагаварыць адзін на адзін.

Андрэй выйшаў на прыгуменне і адаслаў Івана ў хату. Сымон расказаў пра сваю прыгоду ў Гнілой Дуброве, як разлічваўся з Арлоўскім і як да яго раніцай прыходзіў Хаім Ножык.

— І от на заўтра мяне выклікае ўраднік. Вядома, што па гэтай самай справе. Што мне яму гаварыць, Андрэй?

— Што гаварыў Хаіму, тое гавары і ўрадніку, ды не вельмі палохайся.

— Хіба гэта добра, калі пачынаюць цябе валачыць! Яны з мяне душу выматаюць.

— Цвёрда стой на адным: нікога не бачыў, нічога не ведаю. Справа ў тым, што, магчыма, Хаім пазнаў Шымкевічаў і хоча, каб ты пацвердзіў. Ну, а калі ты сказаў яму, што нікога не сустрэў, то тое ж самае гавары і ўрадніку.

— Я гэтаксама думаў...

— А ты нікому не прызнаваўся, што сустракаў Шымкевічаў?

— Нікому, Андрэй, толькі табе.

— І жонцы не гаварыў?

— Не гаварыў.

— Добра. І трымайся ў урадніка смела, не калаціся, проста глядзі яму ў вочы.

Сымон супакоіўся. Яны пагаварылі яшчэ пра старога Шымкевіча і пра яго сыноў, што на дарогі выходзяць, пра Халусту і Хаіма Ножыка, якія крадуць і грабяць, не выходзячы на вялікія дарогі, і Сымон пайшоў дадому.

Андрэй узяўся за малацьбу. Скора прыйшоў Іван, якому не сядзелася ў хаце, бо там была Алена. Малацілі да змроку. Тады Андрэй пачаў перабіраць салому на куль, а Іван панёс коням канюшыну. Пакуль ён накарміў скаціну,. Андрэй кончыў работу ў гумне. Ён пачаў рыхтаваць трасянку коням на ноч. На дварэ к гэтаму часу зусім сцямнела. Андрэй склаў трасянку ў рэзгіны, заціснуў яе, а з галавы не выходзілі думкі пра Сымона і пра Шымкевічавых сыноў. Васіль быў старэй за яго гады на два, а малодшы, Юрка,— аднагодак. Калісьці сябравалі. І не верылася яму, што Васіль, такі спакойны, працавіты хлопец, будзе спыняць на дарозе людзей, няхай сабе такіх, як Хаім Ножык. Мабыць жа, ёсць на гэта прычына, мабыць, ліхі лёс давёў хлопцаў да такога жыцця.

Андрэй хацеў ужо ўскінуць рэзгіны на плячо, як два чалавекі ўвайшлі ў гумно. Ён падумаў, што гэта яму здалося, бо людзі гэтыя ўвайшлі так ціха, нібы то былі не людзі, а здані, нейкія прывіды. Усё гэта адбылося так нечакана, што Андрэй на нейкае імгненне аслупянеў.

— Не падымай крык, Андрэй,— сказаў адзін з іх хрыпатым прастуджаным голасам.— Ты мо не ведаеш, што мы хаваемся...

Андрэю здалося, што гэты голас яму знаёмы, і хоць ён дасюль увесь час думаў пра Шымкевічавых сыноў, але і цяпер бы не сказаў з упэўненасцю, што чуе голас Васіля Шымкевіча.

— Я вас не ведаю, хлопцы.

Васіль ціха засмяяўся.

— Няўжо ж ты такі сапраўды не пазнаў мяне, Андрэй? — сказаў ён і падышоў бліжэй.— Не пазнаў Васіля Шымкевіча?

Андрэй маўчаў. Усё гэта здавалася яму неверагодным. Удзень Сымон Ашакевіч расказваў яму пра сустрэчу з Шымкевічамі ў Гнілой Дуброве; як пайшоў Сымон, ён увесь час думаў пра іх — і вось яны прыйшлі, нібы іх нехта выклікаў, бо калі першы — Васіль, то другі, той, што прытуліўся плячыма да сцірты, не хто іншы, як Юрка.

— Цяпер я пазнаў вас абодвух, Васіль. Але не думай, што я вельмі рады вашаму прыходу.

— Ведаю, браце... Ніхто нам не рады... А некаторыя былі б рады ўбачыць нас на вяроўцы. Аднак жа ты не пабяжыш ззываць людзей. А можа пабяжыш?

— Ззываць людзей? Не вельмі ты разумны, Васіль, калі так думаеш. Людзей ззываць я не буду. Скажы мне, што вам трэба?

— Ідзі сюды, Юрка,— паклікаў Васіль брата.

Той падышоў, і хоць Андрэй не бачыў яго твару, але пазнаў, што Юрка хворы.

— Мы прыйшлі да цябе, Андрэй, бо няма куды нам больш зайсці. А з табою мы сябравалі... Ды ўсё роўна не зайшлі б, каб не пільная патрэба... Добра, што мы засталі цябе ў гумне.

— Якая ў вас патрэба, хлопцы?

З гэтымі словамі Андрэй зірнуў у дзверы, падышоў да іх і агледзеў прыгуменне. «Хоць бы Іван не прыйшоў!» — падумаў ён.

— Мы хочам пераначаваць у тваім гумне.

— Што ж, начуйце.

— Ты не вельмі ахвотна нас пускаеш.

— Не вельмі ахвотна, але пускаю... Я рад бы прыняць вас у хаце з чаркай гарэлкі, але ж вы самі не захочаце...

— Нас гоняць, як сабак... Нам нідзе нельга спыняцца надоўга, нельга паказвацца людзям...

— У сене спаць будзе цёпла, а адзежыны я вам прынесці не змагу. Запытаюць, куды нясу.

— Нам не трэба адзежына, Андрэй. Каб ты разжыўся на кавалак белага палатна, яно неабходна Юрку... І каб якога несалёнага тлушчу... У Юркі з рукой дрэнна...

Андрэй падумаў.

— А калі ёду?

— О, каб у цябе быў ёд!

— Ёду і палатна прынясу. А цяпер лажыцеся ў сена, бо я вас тут замкну на некаторы час.

Ён ускінуў на плечы рэзгіны і выйшаў з гумна, зачыніў вароты і замкнуў.

На дварэ бралася на марозік. У полі захадзіўся сівярок. На небе высыпаліся зоркі, і здавалася, што ад гэтага стала яшчэ халадней. «Начаваць у гумне без вопраткі ў такую ноч...— думаў Андрэй.— Нашто яны прыйшлі, і іменна да мяне... А што мне было рабіць? Не пусціць, выгнаць вон?.. Людзей сазваць ды аддаць іх у рукі Хаіму Ножыку і Яўхіму Халусту!.. Не! Так не будзе... А Юрка паранены... Чым я магу памагчы ім...»

Ён палажыў вязку з трасянкай каля конскага хлява, а сам, не заходзячы ў хату, пайшоў да Гарасіма Жукоўскага. Той сядзеў за сталом і чытаў. Андрэй быў першы раз у хаце ў Гарасіма, але разглядацца яму не было калі.

— Вам, мабыць, нешта трэба, пане Сташэвіч? — запытаў Гарасім і закрыў кніжку.

— Так, пане Жукоўскі... Мне трэба ёд.

— А што ў вас такое, пакажыце мне. Я ж трохі ўмею, калі што невялікае... Нажом парэзалі ці сякерай?

— Не я... хлопец мой руку парэзаў. Глупства там... Калі маеце ёд, дайце мне з сабою. Я заплачу, бо ёд часта бывае патрэбен...

— О, гэта вы праўду сказалі. Я вам цэлую бутэлечку дам.

Увесь той вечар Андрэй быў сам не свой. Процьма думак круцілася ў галаве, і ён адчуваў сябе як у сне.

Пасля вячэры ён запаліў ліхтар.

— Куды ты, Андрэй? — запытала ў яго маці.

— У камору. Кавалак скуры там быў. Боты трэба шаўцу занесці, няхай падладзіць, а то перады рвуцца.

У каморы ён адчыніў кубел, выняў кавалак сала, тады зняў з паліцы булку хлеба і ўсё палажыў у мяшок. Тады са скрыні выняў матчына палатно, адрэзаў кавалак аршыны тры і яго сунуў у мяшок.

У хаце Андрэй патушыў ліхтар, сказаў, што скуры не знайшоў, недзе завалялася. У сенях падабраў мех і памалу пайшоў да гумна. Хоць гаспадар і мае права ў любы час зайсці ў свой будынак, але Андрэю здавалася, што за ім сёння сочыць увесь свет...

Васіль яго чакаў.

— Тут вячэра і палатно,— сказаў Андрэй, вымаючы з мяшка хлеб і сала.— Палажы, браце, у сваю торбу... А вось табе і ёд. Заўтра прыйду малаціць рана, тады разбуджу.

— У цябе работнік ёсць.

— Я прыйду адзін.

Усю тую ноч Андрэй нават павек не звёў.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ПЕРШЫ

Урадніку Антону Беразоўскаму было дваццаць сем гадоў. Высокі і шыракаплечы, ён быў складзены, як асілак. Гадаваў чорныя вусікі, і вочы ў яго былі чорныя, праніклівыя. Ён быў прыгожы і ведаў гэта, быў не вельмі дурны і таксама ведаў гэта. Таму ён любіў сваю асобу і сачыў за сабой надзвычайна. Апранаўся заўсёды бездакорна: ці ў форменны гарнітур — пры выкананні службовых абавязкаў, ці ў цывільны — у прыватных выпадках.

Паходзіў Беразоўскі з Бабруйшчыны. Бацька яго — багаты шляхціц-хутаранец — жыў недзе пад Глускам. Антон быў яго малодшы сын. Не вельмі здатны да ву- чэння, ён сяк-так дацягнуў да сёмага класа гімназіі і падаўся на службу. Паліцэйская кар’ера яго захапляла. Тады яшчэ бязвусы юнак, ён думаў, што вельмі хутка пойдзе ўперад па службовай лесвіцы, але падымацца ўгору аказалася не так лёгка. Хіба можна ў поўнай меры праявіць свае здольнасці ў такім глухім месцы, як Старочынская воласць, дзе, акрамя дробнага крадзяжу, і злачынстваў іншых не было. Беразоўскі ж быў перакананы, што месца ўрадніка для яго вельмі нізкае і малое. Ва ўсякім выпадку, ён адчуваў, што пасада прыстава не была б для яго вельмі высокая.

Спачатку Беразоўскі вельмі актыўна ўзяўся за справу, але час ішоў, і малады ўраднік пакрысе астываў. Менш думаў пра пасаду станавога прыстава або спраўніка: абодва гэтыя месцы былі для яго гэтак жа далёка, як і ў той час, калі ён упершыню надзеў форму ўрадніка. Ён цяпер быў больш за ўсё заняты заляцаннямі да багатых шляхцянак і з ахвотай пайшоў бы ў прымы на добры хутар. Пошукамі такога хутара і займаўся Беразоўскі ў апошні час, але сакрэтнае прадпісанне са Слуцкага паліцэйскага ўпраўлення прымусіла яго насцярожыцца. У прадпісанні гаварылася аб сацыялістах-дэмакратах, аб хваляванні сялян і парабкаў у радзе месц імперыі і прапанавалася сачыць за настроем насельніцтва. Прачытаўшы такое прадпісанне, Беразоўскі хмыкнуў. Сацыялісты ў Старочынскай воласці! Глупства. Ва ўсёй воласці не знойдзеш чалавека, які ведае, што такое сацыяліст, дэмакрат. Але скора ён перамяніў сваю думку. Нядаўна да яго з’явіўся Яўхім Халуста з Малінаўкі і паведаміў, што падазрае свайго парабка Якава Шэмета: «Ліха матары яго! Ён сацыяліст, гаспадзін ураднік!» Халуста падмацаваў свае словы тым, што Якаў Шэмет не п’е гарэлкі, не бегае за дзеўкамі, а гэта не ўласціва парабкам. Не ходзіць у царкву, затое штонядзелі валочыцца ў Чыжэвічы. «А там жа ўся басата, гаспадзін ураднік!» Прытым Шэмет працаваў у горадзе тры гады, а вядома ж — адтуль, з горада, і ідзе ўсялякая зараза.

Беразоўскі думаў, што паведамленне Халусты беспадстаўнае, аднак не забыў яго. Хто ведае, як павернецца справа, а кар’еру пабудаваць можна толькі на палітычнай аснове. І Беразоўскі вырашыў мець Якава Шэмета на ўвазе, прасачыць за яго дзейнасцю.

Некалькі дзён назад з’явіўся да ўрадніка Хаім Ножык з Чыжэвіч. Яго абрабавалі ў Гнілой Дуброве, калі ён ехаў са Слуцка. Уперадзе яго праехаў Сымон Ашакевіч з Малінаўкі. Гэты Ашакевіч прадаў у Агародніках чатыры бутэлькі гарэлкі. Арлоўскі сцвярджае, што Ашакевіч і сам быў п’яны.

Паведамленне Халусты і абрабаванне Хаіма Ножыка не мелі між сабой нічога агульнага, але Беразоўскі нейкім дадатковым пачуццём зразумеў, што ва ўсім гэтым нешта хаваецца і не звярнуць на яго ўвагі нельга. Перш за ўсё ён падрабязна дапытаў Халусту і запісаў яго паказанні. Хаіма Ножыка ён мог адправіць у Слуцак, бо Гнілая Дуброва знаходзілася на тэрыторыі Слуцкай воласці, аднак ён дапытаў і Ножыка і Арлоўскага. Шэмета вырашыў не турбаваць, не было важкіх прычын, а Ашакевіча выклікаў на допыт.

Сымон прыехаў у Старочын рана. Гандляры толькі паадчынялі свае крамы. Ён спыніўся ў знаёмай яўрэйкі Ханы, распрог сваю Пярэстую, прывязаў яе да воза і пайшоў да ўрадніка.

Беразоўскі сядзеў за сталом, рабіў выгляд, што чытае важныя паперы, што яму вельмі некалі, што ён страшна заняты, аднак не забыў, не падымаючы галавы, высакародным жэстам паказаць рукой цераз стол на крэсла, прапануючы гэтым Сымону сесці.

Прайшло некалькі хвілін. Тады Беразоўскі падняў галаву, прыветна ўсміхнуўся і запытаў:

— Што вас прывяло да мяне, пане Ашакевіч?

Хітры шэльма, ён ведаў, як лапцюжная шляхта ганарыцца сваім шляхецтвам, бо сам на Глушчыне вырас сярод такіх самых дваран. Звярніся да такога, як да пана, і ён увесь перад табой раскрыецца.

— Я атрымаў павестку, гаспадзін ураднік,— адказаў Сымон.

— А-а! — Беразоўскі ўсміхнуўся і ляпнуў далоняй сябе па лбе.— Помню, помню!.. Вы, здаецца, нядаўна былі ў Слуцку. Так, так...— ён зірнуў у свае паперы і назваў дзень.

— Так, гаспадзін ураднік. Я ездзіў па тавар Арлоўскаму.

— Вы ехалі са Слуцка адзін?

— Адзін.

— І на дарозе нікога не сустрэлі?

— Нікога.

— Так, так... Значыць, вы на дарозе нікога не сустрэлі, ні з кім не гутарылі?

— Так. Нікога не сустрэў, ні з кім не гутарыў.

— Дазвольце, пане Ашакевіч. А каму вы прадалі чатыры бутэлькі гарэлкі?

— Я прадаў іх у Агародніках. Людзей тых я не ведаю.

— Вось бачыце! А кажаце, што нікога не сустрэлі ў дарозе.

— Гэта было не ў дарозе, а ў сяле.

— Хоць і ў сяле, але ўсё роўна ў дарозе, бо вы ехалі дамоў.

— Так. Але гэта было не ў чыстым полі ў дарозе, а ў сяле, гаспадзін ураднік.

— Правільна. Я вас разумею. Вы хочаце сказаць, што ў Гнілой Дуброве вы нікога не сустрэлі?

Беразоўскі зірнуў на Ашакевіча з лёгкай усмешкай: прызнавайся, маўляў, дурань, я ўсё роўна ўсё ведаю. Але збіць Сымона яму не ўдалося.

— Я, гаспадзін ураднік, нікога не сустракаў ні ў Гнілой Дуброве і ні дзе ў іншым месцы. Я ехаў дамоў уночы.

— А вы не пазналі б тых людзей, якім прадалі гарэлку?

— Наўрад. Мне не было калі іх разглядаць. Ды я такі, прызнацца, трохі спалохаўся. Яны былі п’яныя і маглі гарэлку дарам узяць.

— А колькі іх было, пане Ашакевіч?

— Чацвёра.

— Вы сказалі няпраўду, пане Ашакевіч.— Ураднік зірнуў на Сымона, як бацька на дзіця, якое правінавацілася, з дакорам, але без думкі пакараць.— Іх было толькі двое.— Беразоўскі схіліў галаву, нібы яму было сорамна за Сымонаву хлусню.— Так, пане Ашакевіч?

Беспрычынны жах запаліў сэрца Сымона, але ён адказаў цвёрда:

— Не, гаспадзін ураднік. Іх было не двое, а чацвёра. Калі вы лепш ведаеце, то нашто пытацца? Можа вы там былі?

— Ого, пане Ашакевіч, вы залішне смелы. А я от вазьму ды пакажу вам тых, двух чалавек. А-а? Яны злоўлены і сядзяць пад замком.

Млявасць пакацілася па Сымонавым целе. «Няўжо іх злавілі? — з жахам падумаў ён.— Тады я прапаў».

— Што ж, пакажыце.

— Не цяпер, не цяпер, пане Ашакевіч. Але я бачу, што вы спалохаліся.

— Не, гаспадзін ураднік, я не спалохаўся, бо не зрабіў ніякага злачынства.— Злосць раптам апанавала Сымона: «Смаркач, сядзіць, як аблізаны каровай...

Фігу ты злавіў, а не Шымкевічавых хлопцаў!» — Я, гаспадзін ураднік, дваранін! А дваранін не хлусіць, не крадзе, бо тады ён не быў бы дваранінам.

— Таму я з вамі і гавару не так, як гаварыў бы, скажам, з нейкім там Шэметам. Аднак вы да Арлоўскага прыехалі выпіўшы. Мабыць, тыя, што куплялі ў вас гарэлку, выпілі яе разам з вамі.

— Не, гаспадзін ураднік. У дарозе я не п'ю. Гэта Арлоўскі сказаў вам, што я быў п’яны, бо ён на мяне злосны. Я патрабаваў у яго разлічыцца. Ён мне быў вінаваты за чатыры паездкі, а я чалавек бедны, мне патрэбны грошы. Нямала чакаў я яму і раней і цяпер. У мяне хворае дзіця, грошы патрэбны на лячэнне.

— Вы маеце поўнае права патрабаваць свае грошы. Але ад вас пахла гарэлкай.

— Эх, гаспадзін ураднік! А сёння ад мяне не пахне гарэлкай? Каб вы вазілі гарэлку, і ад вас бы пахла. А зайдзіце да Арлоўскага ў сенечкі, дзе ў яго гарэлка стаіць. Там такі смурод, што нос верне, бо ён не толькі казённую прадае, а і рамязоўку, от яна яму і пахла...

— Ха-ха-ха! — зарагатаў ураднік.— У яго сенечках так пахне, што і не п’ючы можна ап’янець. Ха-хаха! А што да рамязоўкі, то вы дарэмна. Гэта праверана. Вы галаслоўна сцвярджаеце.

— Я нічога не сцвярджаю, гаспадзін ураднік. Якая справа Арлоўскаму да таго, выпіў я ці не? Калі я і выпіў, то не з яго рук і не за яго грошы. І якая каму справа, што я прадаў у дарозе чатыры бутэлькі гарэлкі? Я за іх аддаў грошы. Ды, нарэшце, я мог забраць іх сабе. Я гарэлку важу, цягаю на сабе...

— От бачыце, мы з вамі адной думкі. Якая каму справа, што вы прадалі ў Гнілой Дуброве чатыры бутэлькі гарэлкі двум чалавекам. Яны хацелі купіць, а вы ім прадалі. Дык нашто ж гэта адмаўляць, пане Ашакевіч?

— У Гнілой Дуброве? Гэта, значыць, Хаім Ножык вам данёс.

— Зусім не. Чаму ў вас з’явілася такое падазрэнне?

— Бо Хаім Ножык прыбягаў да мяне, як толькі я прыехаў ад Арлоўскага.

— Ах! Ён да вас прыбягаў!

— Так, гаспадзін ураднік.

Беразоўскі крэкнуў і пачырванеў. «Пракляты жыд»,— падумаў ён.

Допыт на некаторы час перарваўся. Беразоўскі пачаў гартаць паперы, нібы забыўшыся пра Ашакевіча. Сымон тым часам думаў, што ён ледзь не ўляпаўся. Каб ураднік, паабяцаўшы яму паказаць тых людзей, якім ён прадаў гарэлку, ступіў да дзвярэй, Сымон паверыў бы, што Шымкевічы злоўлены, і, мабыць, прызнаўся б. Але ўраднік зрабіў удалы ход і не падмацаваў яго.

— Так, пане Ашакевіч... Вы не хочаце гаварыць праўды. А па сутнасці, чаму нам не пагаварыць адкрыта? Мы абодва дваране, суседзі па паветах. Што нам за бяда, калі нейкага злодзея-жыда абрабавалі такія ж самыя злодзеі...

«Значыць, Хаіма такі абрабавалі»,— падумаў Сымон.

— А я буду гаварыць з вамі адкрыта,— гаварыў Беразоўскі.— Хаіма Ножыка спынілі ў Гнілой Дуброве два чалавекі. Гэта здарылася не больш чым праз гадзіну пасля таго, як Гнілую Дуброву праехалі вы. Ён не пазнаў тых людзей, але па некаторых прыметах мяркуе, што яго абрабавалі сыны Тодара Шымкевіча.

От мне і важна знаць, ці бачылі вы іх, ці пазналі, нарэшце?

— Я нікога не сустракаў у Гнілой Дуброве, гаспадзін ураднік.

— Упарты вы чалавек. Каго вы, уласна, хаваеце? Разбойнікаў з-пад моста. За сынамі Шымкевіча, Васілём і Юрыем, павятовая паліцыя сочыць. Яны абрабавалі не аднаго Хаіма Ножыка і не толькі ў Гнілой Дуброве.

— Я гэтага не ведаю.

— А я ведаю. Значыць, вы сцвярджаеце, што нікога не сустракалі ў Гнілой Дуброве?

— Нікога, гаспадзін ураднік.

— Тады, калі ласка, падпішыце вось гэта.

— А што гэта такое?

— Тут запісана ваша паказанне. Я магу прачытаць.

— Калі ласка, прачытайце.

Беразоўскі зморшчыўся і пачаў чытаць пратакол.

— ...Ну, усё так запісана?

— Так, гаспадзін ураднік.

— Падпішыцеся.

Сымон падпісаўся.

Калі Сымон выйшаў ад урадніка, было пасля паўдня. Ён пайшоў да Ханы, запрог сваю Пярэстую і паехаў дамоў. Думка пра Беразоўскага не пакідала яго. Ды, уласна, не пра яго ён думаў. Яго хвалявала пытанне — закончыцца сённяшнім допытам уся справа ці гэта толькі пачатак? Чорт яго ведае. Ды і якая справа! Не думаў Сымон, калі сустрэўся з Шымкевічамі, што прыйдзецца яму сядзець ва ўрадніка на допыце. Шымкевічы... значыць, за імі паліцыя сочыць. А можа Беразоўскі схлусіў, каб запалохаць Сымона. Вось, маўляў, якія яны, а ты з імі сустракаешся і маўчыш.

Але Беразоўскі не схлусіў. Сымон мо толькі за вярсту яшчэ ад’ехаў ад Старочына, а ўрадніку сам начальнік пошты прынёс пакет за пяццю сургучнымі пячацямі. Каб гэты пакет Беразоўскі атрымаў раней, то інакш павёў бы допыт. З павета старочынскаму ўрадніку паведамлялі, што Васіль і Юрый Шымкевічы павінны знаходзіцца цяпер у межах яго воласці. Яны накіраваліся ў гэты бок, іх прасачылі. У іх нават стралялі. Павятовая паліцыя згубіла іх сляды. Беразоўскаму прапанавалася прыняць усе меры, каб знайсці разбойнікаў.

Прачытаўшы паведамленне, Беразоўскі гатовы быў кусаць локці. Няхай бы гэты пакет прыйшоў раней, або няхай бы ён Ашакевіча выклікаў не на сёння, а на заўтра. Выклікаць узапар другі раз зусім неразумна. Ды нічога цяпер і не даб’ешся ад «пана Ашакевіча». Тым болей, што сам ураднік даў маху. Допыт ён вёў не як прадстаўнік улады, а як добры сусед. Думаў, што так будзе лепш. Зліберальнічаў, дурань... Якія ж меры цяпер прымаць, каб напасці на след разбойнікаў Шымкевічаў? Цяпер ужо Беразоўскі не сумняваўся, што абрабаванне Хаіма Ножыка — работа не прыгарадных мужыкоў, а іменна Шымкевічаў. І ён выклікаў стражніка Макара, каб параіцца з ім.

На дварэ было холадна. Вецер дзьмуў проста ў твар з поўначы, са Слуцкага бору. Адтуль заўсёды дзьмуў халодны вецер. Сымон не падганяў свае кабылы. Спяшацца не было чаго, усё роўна дзень страчаны. Ён выняў тытунь, закурыў і перабраў у памяці ўсё тое, што адбылося з ім у апошні час. От табе і жыццё. Ты думаеш так, а яно зробіцца гэтак. Проста замарачэнне нейкае, а не жыццё. Мала сваёй бяды ў хаце, дык от яшчэ Шымкевічы з Хаімам Ножыкам утачыліся ў яго долю.

Тым часам пачало распагоджвацца. Усё неба яшчэ было заслана хмарамі, але на захадзе пасвятлела. Хутчэй бы лёг снег, а то зямля ўмерзла, дарога цвёрдая, як камень, кабылу трэба падкоўваць, ды і калёсы б’юцца, кожная лёстка дрыжыць. Калі так доўга пастаіць, кузні не мінеш, Халуставаму сыну паклонішся. Эх, каб сняжок, запрог бы кабылу ў сані. Скора трэба сена вазіць, дровы. Не столькі таго сена, але можа нехта наняў бы на Волю ці ў Крушнікі паехаць. Ды мо дзе якую калодку агораў бы на клёпкі ды на дны. Зімой, калі работы вялікай няма, вёдры рабіў бы ды цабры. Трэба ж на свеце жыць.

Амаль паўдарогі так праехаў Сымон, ужо малінаўскія Маргі відны былі здалёк, калі пачуў, што ззаду нехта едзе. Азірнуўся і пазнаў Юрку Хмялеўскага — лесніка з Крушнікаў. Хто з гэтага палявога боку не ведаў Юрку Хмялеўскага!

— Гэй, Сымон! Усё на Пярэстай ездзіш! — гукнуў ззаду Юрка.

— Другой не маю, Юрка!

— Добрая кабыла. Крок шырокі. Мая нашто хадавая кабыла, але тваёй на хвост не наступае. Ідзі да мяне, закурым.

— Не, браце, ты ідзі да мяне. Я такі ж наперадзе, кіраваць трэба, а твая кабыла следам будзе ісці.

— Добра ты кажаш.

Юрка сеў на Сымонаў воз. Сымон зірнуў на яго і ўсміхнуўся.

Зусім не чалавек, а звер. Аброс увесь, толькі вочы блішчаць, і тыя нейкія дзікія. От што Палессе з чалавекам робіць. Пакуль парабкаваў у маёнтку — чалавекам быў, а калі купіў хутар у Крушніках — на звера стаў падобны.

— Куды гэта ты выбраўся, Юрка? Ці не ў Слуцак?

— Не, Сымон. У Малінаўку да пранцаватага Халусты.

— Чаму ж да пранцаватага? Ты ж з ім добра жыў, хутар ён табе памог купіць. Можа ў яблыкі да яго едзеш?

— Няхай яго скулы ядзяць, а не я яго яблыкі буду есці. Ён мне такіх яблыкаў падсунуў, што не толькі ў роце горка, але на душы млосна.

— Што ж гэта за яблыкі такія, Юрка?

— Ай, браце... Пра хутар ты гаворыш. Грошай ён пазычыў, праўда, бо ў мяне не было свае капейкі. Вэксаль я, вядома, падпісаў, куды ж ты дзенешся, усё па закону...

— Я гэта ведаю, Юрка.

— Нічога ты не ведаеш. І ніхто не ведае, колькі мне каштуе гэты пракляты хутар... Я і цяпер сяджу ў Халуставай кішэні, як сядзеў і да гэтай пары.

— Не аддаў Халусту доўгу?

— Братка ты мой! Пяць разоў аддаў, калі не больш. Колькі ён у мяне лесу перацягнуў! Штогод возіць. А колькі шкур узяў лісіных, і казіных, і выдры, і куніцы! А колькі мяса перавалок! Чыстымі грашыма сто рублёў аддаў. Згалеў зусім. На жонцы ды на дзецях транты адны... Прашу вэксаль, дык не, не аддае ды годзе...

— Цяжка табе будзе вырваць з яго зубоў гэты вэксаль,— зазначыў Сымон.

— Хіба я не ведаю... Вясной да мяне прыехаў. Такі добры, такі лагодны, памяркоўны. «Мне, пане Хмялеўскі, шулы трэба. Каб ты мне пару дубкоў даў, то мы з табою і разлічыліся б». Даў я яму два дубкі.

— Бачыў я, Юрка, тыя дубкі пад гумном у Халусты. Чатыры шулы здаравенныя ды калоў на цэлы плот.

— Ну от. Дзіва што! Там не толькі калы, там на зруб у калодзеж можна выбраць. Вечны калодзеж быў бы. Ну, дык што ты думаеш, аддаў ён мне вэксаль? Дулю ён мне паказаў. Мне, кажа, яшчэ трэба чатыры сахі ў гумно...

— І дасі, нідзе не дзенешся.

— А што я магу зрабіць? Сэрца маё крывёю аблілося, ледзь не заплакаў я... Што ж, кажу, пане Халуста, можа вам і скура мая трэба, то здзірайце, кажу, і скуру... Смяецца, гад: «Нашто мне, братачка, твая скура! Хіба я з яе боты пашыю! Ты мне чатыры сахі дасі, тады мы гэты вэксаль шах-мах — і ў печ! Ну, дык от чым усё кончылася: пазаўчора сам Гендарсан з аб’ездчыкам прыязджаў абход мой правяраць. Ну і знайшлі тое месца, дзе дубы стаялі... Так ужо я яго вытараваў, здаецца, ніякі чорт не пазнаў бы, а Гендарсан пазнаў. Разбушаваўся, чортаў немец, рады няма. Прыгразіў з работы прагнаць.

— Та-ак,— працягнуў Сымон.— Невясёлая і твая жытка, Юрка.

— Ворагу свайму такой не жадаю... Як на жары голымі нагамі стаю. Дык от еду да Халусты, папрашу, каб слова закінуў за мяне Гендарсану. Такі ж яны сябры нейкія, ды і дубы ж Халуста забраў... Як думаеш, закіне?

— Не ведаю. Калі сохі дасі ды да сох нешта паабяцаеш, то закіне.

— Паабяцаю... Бабра паабяцаю... От, браце, як прыходзіцца жыць... Да ворага свайго еду, каб пакланіцца яму... Бо жыць трэба. Эх, каб не дзеці, кінуў бы ўсё...

— Нічога не зробіш, Юрка. А я думаў да цябе ў Крушнікі з’ездзіць, можа б на клёпкі якога дрэва разжыўся. А ты такога нагаварыў...

— Прыязджай, Сымон. На клёпкі я табе з свайго надзела дам. Сухая яліна ёсць, ладная. А ты мне цэбрык ды вядро зробіш.

— Добра, прыеду.

Так, размаўляючы, непрыкметна праехалі і Маргоўскі лес. Малінаўка была блізка, і Хмялеўскі перасеў на свой воз.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДРУГІ

Малінаўцы спасвалі канюшыну на яравым палетку. У гэтым годзе вырасла яна, як ніколі: укрыла ржэўнік, закусцілася, нібы сабралася зацвісці ў першы год. Спасваць увосень канюшыну было неабходна. Тады вясной яна лепш бралася ў рост і гусцела.

Засцянковыя коні аджылі. Мінула летняя і асенняя работа, да зімы яшчэ далёка. Нават дохлыя адры, якія за лета вырабіліся так, што ледзьве ногі цягалі, ад’еліся на канюшыне і пачалі падбрыкваць.

Яўхім Халуста не знаходзіў ад злосці месца. Справа ў тым, што яго нівы былі ўдвая шырэй за нівы паўвалочнікаў, не гаворачы ўжо аб тых, хто меў па чвэрці ці, як Сымон Ашакевіч, толькі шостую частку, а паша праз гэтую праклятую цераспалосіцу на ўсім палетку агульная. Выходзіла, што засцянковыя коні дабрэлі на яго шырокіх нівах. А паспрабуй не пусці, калі адзін палетак. Не загародзіш сваіх ніў. Ды каб і загарадзіў, то хіба не паломяць платоў такія арыштанты, як Сташэвіч!

— Ліха ма-а-тары іх! — лаяўся Яўхім.— Выйду з засценка! Прадам гэтую праклятую барысевішчыну! Куплю фальварак, бо гэтыя праклятыя шляхцюкі мяне з вантробамі з’ядуць.

Адпраўляючы Юзіка на начлег, ён кожны раз строга яму наказваў:

— Ты праганяй іх са сваіх ніў! Праганяй! Вазьмі пугу і гані к чорту! Чуеш, сугней?

— Чую, бацька. Хіба я павінен цэлую ноч чужых коней пасвіць? Дык начлежнікі ж маіх коней ганяць будуць. А ваўкаўні ведаеш колькі распладзілася? Поўныя Маргі!

— Ты дурны! Ты сваіх коней пасі на сваёй ніве! Спутай і пасі! А чужых праганяй! Пугаю! Чуеш?

Юзік нічога не адказваў і выязджаў са двара. Халуста хапаў пугу і імчаўся ўслед за ім на канюшынны палетак. Там ён насіўся, як ашалелы, і разганяў коней, а малінаўскія канапасы глядзелі на яго, як на дзіва, і рагаталі.

Асабліва ненавідзеў Халуста Андрэя Сташэвіча і ўсё, што Андрэю належала або мела да яго нейкае дачыненне. Ён не мог забыць, як гэты накольнік з Тамашом звязалі яго, як здзекаваліся. Ды і не толькі за гэта. Па нейкай прычыне Яўхім баяўся Андрэя, таму і ненавідзеў, як самага лютага ворага.

Аднойчы сярод белага дня Халусту ахапіла такое шаленства, што ён пабег на канюшынны палетак, вылучыў з табуна Сташэвічавых коней і пагнаў іх на маргоўскую дарогу. Іван паспрабаваў пярэчыць, дык ён адхвастаў яго пугай.

— Заганю тваіх коней у Маргі!.. Хі-хі-хі! У Маргі! Няхай іх там ваўкі падушаць.

Іван прыбег дадому з пісягом цераз усю шчаку.

— Што гэта з табою? — запытаў Андрэй.

— Халуста... Коней з палетка сагнаў і мяне пугаю адхвастаў...

— За што?

— Не ведаю.

Андрэй усхапіўся з месца.

— Дзе ён?

— Там, на палетку.

— Не ідзі, Андрэй,— узмалілася маці.— Бяды наробіш.

— Я яму нараблю бяды! — крыкнуў Андрэй.— Ён не толькі мяне, а след мой будзе абмінаць за вярсту.

Халуста тым часам ішоў дамоў, памахваючы пугаю. Андрэй сустрэў яго каля самага засценка. Там, крыху ўбаку ад вуліцы, расла высачэзная таполя. Каля яе калісьці малінаўцы пабудавалі невялічкую капліцу з дошак, пасадзілі чатыры рабіны і некалькі кустоў бэзу. Рабіны к гэтаму часу сталі вялікімі дрэвамі, бэз разросся так, што капліца амаль хавалася ў ім. Вось у гэтым месцы Андрэй і сустрэў Халусту. Халуста мог бы раней заўважыць Андрэя і пазбегнуць сустрэчы, але кусты бэзу падвялі. Як толькі прамінуў іх, так і сутыкнуўся з Андрэем нос у нос. Той не сказаў яму ні слова. Перш за ўсё вырваў у яго з рук пугу і пачаў хвастаць па чым папала. Халуста падскокваў, круціўся, войкаў, закрываў далонямі твар і лаяўся. Нарэшце Андрэй здаволіўся.

— Ну як? У суд будзеш падаваць?

Халуста здзічэлымі вачыма глядзеў на яго і маўчаў.

— Калі яшчэ кранеш майго хлопца хоць пальцам — заб'ю. Чуеш? Заб'ю, як сабаку. А калі ў суд падасі, я сведак пастаўлю, што ты майго хлопца біў. А ў цябе сведак няма, сукін ты сын! Хіба гэтую таполю папросіш, каб пацвердзіла. Ды за мяне і парабак твой у судзе слова скажа — помніць, як ты з сынам рэзаўся.

— Ліха матары тваёй! — закрычаў нарэшце Халуста.— Ты ў мяне за гэта ногі будзеш лізаць!

— Твае ногі лізаць? — злым шэптам перапытаў Андрэй.— Яшчэ хочаш? — і падняў пугу.

— Не! Не хачу! — увесь скурчыўшыся, залямантаваў Халуста.

Андрэй зламаў пугаўё, закінуў яго ў кусты, пугу скруціў у жмуток і падаў Халусту.

— На, ды нікому не хваліся, бо яшчэ атрымаеш.

Халуста схапіў пугу, адбег крокаў за дваццаць, склаў дзве дулі і выставіў іх Андрэю.

— На! На! Кусай мяне во за гэта! — ён паляпаў сябе па вядомым месцы.— Кусай! Цю-га-га! А-а-а! Выхвараеш, злодзей, шэльма, накольнік, рыштант, разбойнік! Цю-га-га!

Гэты выпадак каля капліцы ўмацаваў тую бязлітасную варожасць, якая ўжо існавала між Халустам і Андрэем. Яна потым цягнулася доўгія гады. Халуста абыходзіў капліцу, як абыходзіў пасля гэтага Андрэеў двор, бо зноў жа каля капліцы, амаль у тым самым месцы, яго стрэла і другая прыгода, на гэты раз з Сымонам Ашакевічам. Калі Андрэй вярнуўся дадому, маці сустрэла яго з трывогай у вачах.

— Што ты там нарабіў, сынок? Хоць бы нічога благога.

— Нічога благога, мама. Нахвастаў Халусту пугай, і ўсё.— І тут яго вочы сустрэліся з вачыма Алены. Яна глядзела на яго з такой варожасцю і адчужанасцю, што Андрэю стала не па сабе.— Ты чаго на мяне так глядзіш? — запытаў ён сястру.

— Таго...— злосна адказала яна і адвярнулася.

— Халусту шкадуеш?

— Не шкадую... Шкадую, што ты які быў, такі і астаўся... І татава смерць цябе не перайначыла.

— Што? — задыхаючыся ад гневу, запытаў Андрэй.— Што ты сказала?! Ты татаву памяць кранула!

Гадаўка! Ты не павінна кратаць яго памяць! Дык от татавымі словамі табе кажу.

— Дзеці! Хоць таты не чапайце...— пачала прасіць маці.

— Добра, мама, я памаўчу... Але злодзей Халуста не будзе біць маіх работнікаў, ганяць з палетка маю скаціну. Я сам на Івана слова дрэннага не сказаў і не дазволю рознай свалаце падымаць на яго руку.

— Не зліняў твой Іван,— уедліва прамовіла Алена.— Гэтакая цаца — мужычок з Чыжэвіч.

Андрэй пабялеў. Ён быў гатовы кінуцца на сястру і ўжо рвануўся да яе, але маці схапіла за рукі.

— Андрэй, сыночак!.. Апамятайся.

Андрэй адчуў, як цела яго абвяла. Ён сеў, пачаў закурваць, але рукі не слухалі яго.

— Добра, сястра!.. Я табе ўспомню гэта... Успомню!

— Не страш.

Яна сказала гэтыя словы такім самастойным і халодным голасам, нібы Андрэй для яе зусім не існуе.

Андрэй толькі цяпер па-сапраўднаму адчуў, якую праўду гаварыў Ян, што Алену трэба як мага хутчэй аддаваць замуж. Сувязь яе з Юзікам Халустам аказалася мацнейшай, чым ён думаў. Халустава сям’я ёй цяпер даражэйшая, чым свая. Ён не мог сабе гэтага ўявіць, бо не лічыў сястру зусім дурною. Што яна знайшла ў гэтым Громе, што ў ім ёсць, акрамя дзікага голасу? Нават прыгожым назваць нельга. Няўжо ж і сапраўды каханне сляпое!

Вось калі Андрэю патрэбен быў бацька. Аднаго яго слова хапіла б, каб паставіць усё на сваё месца. А сястра — што ж, гэта амаль адрэзаны кавалак. Аляксандра не прыехала на пахаванне бацькі, не з’явілася і на памінкі. У яе, вядома, свая сям’я, ёй можна дараваць. А Алена! Яна жыве яшчэ ў бацькавай хаце, а брат, які замяніў бацьку, на чыёй шыі вісяць усе клопаты, усе турботы, стаў ёй ворагам. Як жа гэта зразумець, як з гэтым пагадзіцца! Нягледзячы на шалёную злосць, якая ахапіла яго, ён не лічыў сястру ворагам. Жадаў ёй дабра. Няўжо яна не разумее гэтага! Страшна...

Андрэй не мог аставацца ў хаце. Яму трэба было з кім-небудзь пагаварыць, параіцца, хоць выказаць усё тое, што ляжала, як цяжкі камень, на душы. І ён пайшоў да Яна Сташэвіча. Той на дварэ майстраваў ворчык і сустрэў Андрэя не вельмі ласкава.

— Значыць, так,— сказаў ён, сеўшы на калодачку.— Ты зноў малайцом, хвалю... Адлупцаваў Халусту.

— Адкуль ты ведаеш?

— Увесь засценак ужо ведае.

Андрэя гэта здзівіла.

— Няўжо сам Халуста пахваліўся?

— Дзеці бачылі.

— Не было там ніякіх дзяцей.

— Былі. Каля капліцы ў хованкі гулялі.

— Дзяцей ён сведкамі не паставіць.

— Вядома, не паставіць. Закону такога няма, ды і бацькі не дазволяць. Але што ты думаеш, скажы ты мне! Хіба не ведаеш, з кім звязаўся? Ён жа табе гэтага ніколі не даруе.

— Сціхні, Ян! Я не баюся Халусты! І дараваць яму таксама не буду! Ведаеш, за што я яму даў?

— Ведаю. За коней. Дурань ты, от хто! Нарваўся б нейкі Нарбутовіч ці Мартыневіч — па судах бы нацягаўся. Не ведаеш яшчэ, што такое суд, і дай бог каб ніколі не ведаў.

— Не за коней я біў яго, гада, а за Івана. Ён Івана пугай адхвастаў, ну, і я яго пугай.

— За Івана? Гэтага я не ведаў. Тады я нічога табе не скажу. А добра ты яму наўскладаў?

— Пачухаецца тыдзень.

— Добра. Тут і суд яму нічога не паможа. Ён Івана, а ты яго, і справа з канцом. А знакі ў Івана ёсць?

— Пісяг праз увесь твар.

— Няхай падае ў суд, сабака. Трасцы яму.

Андрэй быў рады, што Ян змяніў гнеў на міласць, і пачаў расказваць яму пра Алену.

На захадзе сонца Андрэй сам пайшоў да коней. Захацеў пабыць на начлезе, паслухаць, што гавораць людзі пра яго і Халусту. Івану ён загадаў, каб раніцаю пасля снедання падмяніў яго.

На дварэ ўжо стаяла сапраўдная восень. Ночы былі ясныя і халодныя. Андрэй апрануў кажух, узяў з сабою бурку: калі, на выпадак, і прыйдзецца паспаць, то каб было цёпла.

На канюшынным палетку ўжо гарэла вогнішча. Канапасы пяклі бульбу, смажылі на ражнах сала. Па ўсім палетку пасвіліся коні. Але яны ўжо здаволіліся добрай пашай і ляніва грызлі канюшыну. Жарабяты трымаліся каля матак, і калі каторае адставала, матка звала яго доўгім іржаннем. Малінаўскія коні былі прывучаны да маргоўскай небяспекі — ваўкоў.

Тамаш Сташэвіч ужо быў тут. Ён пра нешта гутарыў з Халуставым парабкам Якавам Шэметам.

Калі Андрэй падышоў да гурту, Тамаш падміргнуў яму.

— А дзевак сёння няма,— паведаміў ён.— Абы толькі я на начлезе, дык ні адной дзеўкі няма, а калі бацька, дык іх хоць адбаўляй.

— Так цябе дзеўкі баяцца? — пацікавіўся Якаў.

— Любяць, а не баяцца, браце Якаў.

— Здорава ж яны цябе любяць!

— Як сабака палку.

Андрэй не стаў слухаць Тамашовай балбатні і прысеў каля гурту. Весялосці ў яго сёння не было. І не так сапсаваў настрой Халуста, як Алена.

Як толькі прыйшоў Андрэй, нібы знарок, пачалася гаворка пра яго і Халусту. Малодшыя рагаталі, старэйшыя зрэдку ўстаўлялі словы. Але ніхто не спачуваў

Халусту. Стары Талімон доўга маўчаў і нарэшце выказаў сваю думку:

— Яго трэба было не пугай адлупцаваць, а добрым бічом, гада такога. Коней з палетка ў Маргі гоніць, шэльма. І хлопца набіў. А пры чым хлопец?

Андрэй маўчаў.

— Ты ж хоць пахваліся, Андрэй, як там у вас было! — сказаў Тамаш, штурхануўшы Андрэя.

— Нічога я не ведаю. Я сёння не бачыў Халусты,— сказаў Андрэй і мімаволі зірнуў на Якава Шэмета. Той глядзеў на яго цікаўным і падбадзёрваючым позіркам.

— Як не бачыў! — не супакойваўся Тамаш.— Ты ж, кажуць, пугай яго ссек так, што ўвесь у сіняках і морда падпухла.

— Гэта не я. Можа ён са сваімі сынамі пабіўся. Забыў, як вязалі яго?

Тамаш зразумеў, што Андрэй не прызнаецца па нейкай важнай прычыне, і змоўк. Якаў Шэмет тым часам устаў і пайшоў да коней. Неўзабаве адтуль пачуўся яго голас:

— Гэй, Андрэй Сташэвіч! Ідзі пераймай сваю кабылу!

Андрэй усхапіўся з месца і пабег на голас Шэмета.

— А дзе мая кабыла? — запытаў ён, убачыўшы Якава.

— У табуне твая кабыла, Андрэй. Нікуды яна не пабегла. Я цябе не таму зваў. Садзіся, пагаворым.

Селі на мяжы. Шэмет выняў партабак і пачаў закурваць. Закурыў і Андрэй.

— Асцерагайся Халусты, Андрэй,— сказаў Якаў без ніякай прадмовы.

— Не баюся я яго. У суд не падасць.

— Хіба справа толькі ў судзе? У суд ён не падасць, але знойдзе спосаб адпомсціць табе.

— Што ён мне зробіць?

— Тое, чаго ты ніколі не зробіш. З-за вугла секане, спаліць, пакалечыць або патруціць скаціну. Хіба ты Халусты не ведаеш? Гэта, браце, азіят.

Гэтыя словы дзерпанулі Андрэя за сэрца. Не будучы баязліўцам, ён жахнуўся. У тым, што Халуста ўсё гэта можа зрабіць, ён не сумняваўся, але дасюль такія думкі не прыходзілі яму ў галаву. Цяпер ён адчуў страшную бездапаможнасць. Аднак такое пачуццё скора прайшло.

— Пабачым, хто каго,— сказаў ён.

— Добра, Андрэй, калі ты верыш у сваю сілу, але асцярожнасць ніколі не шкодзіць. Халуста злосны на цябе не толькі за тое, што ты яго сёння пугай налупцаваў, і нават не за тое, што ты са мной і Тамашом вязаў яго. Ён, вядома, і гэтага не забыў, але ёсць яшчэ нешта іншае, чаго я не ведаю. Можа ты лепш ведаеш... Мне здаецца, што ты стаіш на яго дарозе, замінаеш яму.

— Я на яго дарозе не стаю і не замінаю яму. Не ведаю, пра што ты гаворыш. Я проста ненавіджу гэтага злодзея, от і ўсё.

— Тады выбачай... А я падумаў не пра гэта...

Якаў не бачыў, як пасля гэтых слоў бліснулі Андрэевы вочы.

— Я ведаю, пра што ты падумаў... Ты падумаў пра маю сястру і пра Юзіка Грома.

— Так, Андрэй. Але не хачу, каб ты пра мяне дрэнна думаў. Я не пляткар...

— Я таксама не пляткар,— перапыніў яго Андрэй. — І калі на тое пайшло, то і за гэта я ненавіджу праклятае Халустава кодла, якое лезе ка мне ў радню.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ТРЭЦІ

Гендарсан гойсаў на сваёй кабыле па вёсках, шукаў работніц капаць бульбу. Ні ў адным годзе не было так цяжка Гендарсану, як у гэтым. Бульбы ў маёнтку было пасаджана шмат, гэтага вымагала справа, бо хоць бровар у асноўным працаваў не на сваёй бульбе, але ж трэба было мець запас, пакуль не пачнуць прадаваць сяляне.

У пачатку работы Гендарсан абыходзіўся толькі парабчанкамі ды жонкамі сямейных парабкаў, якім трэба было зарабіць капейку на аршын крамніны ці хустку. Ён не вельмі спяшыў, пакуль у вёсках сяляне не выберуць сваю бульбу, бо спадзяваўся, што тады работніц у яго хопіць: усе жанчыны з вёсак хлынуць на заработкі ў маёнтак. І памыліўся. Калі аб’явіў леташнюю цану — грыўню за дзень, з ім ніхто не захацеў гаварыць. Упарты немец лічыў гэта хамскімі штучкамі. Прыблізна так было кожны год. Спачатку задзяруць хамаўкі насы, потым прыйдуць на работу, нідзе не дзенуцца. Але ён не ўлічыў, што гэты год быў не такі. Весткі пра забастоўкі ў гарадах, пра сялянскія хваляванні ў многіх губернях дайшлі да вёскі і ў маёнтак. Шэмет, Вярбіцкі і Квітун рабілі сваю справу. Памагаў ім і Марцін Крываблоцкі, хоць пра гэта і не здагадваўся.

Акрамя Чыжэвіч, Гендарсан кіраваў і фальваркам Бярозаўкай. Там таксама шмат было пасаджана бульбы. Гендарсан меркаваў як мага скарэй выбраць бульбу ў маёнтку, прытым пераважна сезоннымі работніцамі, а тады ўсю рабочую сілу перакінуць у Бярозаўку. Аднак з яго меркаванняў нічога не выйшла. За дзесяць капеек у дзень ніхто з жанчын не згаджаўся рабіць. А Гендарсан не мог больш чакаць. Яго спалохалі дажджы, пасля якіх маглі пачацца замаразкі. Бульба ж ішла не толькі ў бровар, ёю кармілі цэлую абору свіней, ішла яна і ў парабкоўскую кухню.

Аднак Гендарсанава галава варыла добра. Ён аб'ехаў навакольныя вёскі і аб’явіў, што будзе плаціць па залатоўцы на дзень. Пятнаццаць капеек не дзесяць: назаўтра ў маёнтак хлынулі работніцы. Гендарсан вымушаны быў паставіць усіх коней і аратых на разворванне бульбы.

Цяпер аканом не ведаў спакою. Ён па некалькі разоў у дзень аб’язджаў бульбяныя палі. Унурыўшыся, хадзіў па раллі і наском бота або ручкай бізуна корпаў зямлю. Барані бог, яму ўдавалася знайсці бульбіну, ды яшчэ вялікую! Ён роў на ўсё поле і лаяўся на чым свет стаіць:

— Я вам платшу грошш! Ві павінны выбірайт не так! — ён паказваў нагой на бульбіну.— Не так! За што я платшу вам грошш?

«Толькі што грош,— думалі работніцы.— Удавіўся б ты той бульбінай і тым грошам».

Праклятая бульба! Ужо хто, а парабчанкі ведалі, як капаць яе на панскім полі. Гэта не на сваёй ніве, што можна разагнуцца і адпачыць, сагрэць рукі. Выбіраць бульбу Гендарсан ганяў і тых работніц, што даглядалі скаціну. Ім трэба было раней уставаць і пазней лажыцца. На полудзень яны хадзілі ў маёнтак. Не самім, вядома, палуднаваць, а карміць скаціну.

Нялёгка ад цямна да цямна прахадзіць па полі сагнуўшыся. У вачах лятаюць жоўтыя кругі ды плямы, цяжкія кашы адрываюць рукі. Але ж трэба зарабіць той панскі грош, каб купіць кавалак мыла ці аршын паркалю. Хто мог перабіцца, не вельмі квапіўся на панскія заработкі. Ішлі тыя, каго гнаў лёс, каму гэты грош быў неабходны, як кавалак хлеба.

Адной з першых прыйшла на работу ў маёнтак Агапа Аўсянік, Іванава маці. Штогод хадзіла яна на работу ў маёнтак. Не толькі капаць бульбу, але і сена грэбці, на жніва. Нявестка яе — жонка старэйшага сына Спірыдона — коса паглядала на старую свякроўку, і калі не лічыла дармаедкай, то толькі таму, што тая мела свой заробак і да капейкі аддавала яго сыну. Адным словам, яна яшчэ ў хаце не толькі ела свой хлеб, але і памагала сыну гадаваць дзяцей.

Пракопава Надзя таксама ўзгарэлася ісці на работу ў маёнтак. Не заробкі яе заманьвалі — была іншая прычына, якая цягнула ў маёнтак. А бацька не пускаў:

— На чорта табе ісці туды! Ёсць яшчэ кавалак хлеба на стале, і адзежа не горшая, як у другіх. Гэтакія там грошы! Пятнаццаць капеек у дзень.

Бацька можа і не пусціў бы, але дзядзька Марцін зірнуў на пляменніцу і зразумеў, што ёй трэба ў маёнтку.

— Няхай сходзіць. Няхай паглядзіць, як там жывуць людзі, якая там работа. Паглядзіць, паразумнее, можа і парабкаў за людзей пачне лічыць.

— Ты заўсёды патураеш ёй,— нездаволена сказаў Пракоп.— Быццам я, бацька, дабра ёй не жадаю.

— Татачка! Другія ж дзяўчаты ходзяць.

— Ідзі і не дуры мне больш галавы. Роўныя вы з дзядзькам.

Пяты дзень выбірала Надзя бульбу. Усё спадзявалася ўбачыць Паўла. Гэтакі гняўко, больш месяца і вачэй не паказаў. Як пасварыліся, дык і не прыйшоў ні разу. Надзя спачатку думала, што гэта можа і добра. Няхай лепш не прыходзіць. Можа ім трэба забыць адно аднаго. Тата і мама яго не любяць і ўсё роўна замуж не аддадуць. Толькі дзядзька Марцін вельмі ўпадабаў. Абы прыйшоў Паўлік, дык рассядуцца ўдвух ды як пачнуць гаворку, то пра ўсё забудуць. Няшчасны! Яму газета мілей за ўсё. Уваткнецца ў яе і не зірне... Надзя так думала, але спадзявалася, што ў нядзелю Паўлік зноў прыйдзе. А ён не прыйшоў ні ў першую нядзелю, ні ў другую... Зусім пакінуў хадзіць. Мабыць, пакрыўдзіўся ці заганарыўся... А што яна яму сказала? Здаецца, нічога такога. Сказала, што з парабкаў людзей няма. Цягаюцца па свеце з маёнтка ў маёнтак, крадуць — ведама, бяздомнікі. Як за парабка пайсці замуж! Нават хаты свае мець не будзеш. А ён зірнуў са здзіўленнем і адказаў:

— Вось як ты пра нас думаеш! Не ведаў я. Ну, дык бывай.

Пайшоў і не азірнуўся. А ёй хацелася плакаць ды бегчы за ім... Думала — забудзе, зноў у нядзелю прыйдзе. Няўжо ён не ведае, што яна сказала гэта са злосці на яго няўвагу, каб падражніць... Мабыць, не ведае... А можа другую ў маёнтку знайшоў? Хапае там усякіх. Няхай не ідзе, не вельмі патрэбны...

Але хіба ашукаеш сэрца, калі яно трапечацца і баліць. Сама на сябе злавацца пачала. «Павел, вярніся, забудзь мае дурныя словы. Хіба ты не ведаеш, як я цябе люблю, мой міленькі».

Думала Надзя ўбачыць Паўла або хоць каго-небудзь з яго сяброў: Міхаля Рожку ці яго жонку Любу, або хоць таго злоснага Платона Шабуню. Але на полі, акрамя аратых з маёнтка, нікога больш не было, а іх Надзя не ведала. Выбіральшчыцы ж усе былі з вёсак. Сустрэўся б ёй хто знаёмы, дык можа пры гаворцы сказаў бы Паўліку, што Надзя бульбу выбірае. Няўжо ён не ўспомніў бы мінулага, не прыйшоў бы на тое месца, дзе сустракаліся раней. Пуста і холадна цяпер там, вербы атрасаюць апошняе лісце, сцюдзёны вецер вее ад ракі. Але каб прыйшоў туды Паўлік, вясна б вярнулася ў Надзіна сэрца.

На вялізным пляцы каля бровара таксама кіпела работа. Ішло буртаванне бульбы. Кіраваў гэтай работай Платон Шабуня. Фурманкі з бульбай адна за адной прыязджалі з поля. Работнікі ссыпалі бульбу ў бурты, накрывалі саломай і засыпалі зямлёй. Гендарсан паспяваў быць і тут.

— Каб не гніль, не парыль! — крычаў ён.— Бульба для бровара не павінна гніль! Яна можа быт з мароз, як камень, но не гніль!

Ён поркаўся ва ўжо засыпаных буртах, вымяраў пласт саломы і зямлі, але не знаходзіў фальшу.

— Маладзец, як ты? Платон Шабунь. Справу сваю знайт. Ты ест — як гэта? Спецыяліст! Ты ест спецыяліст.

Аднак недавер да парабкаў у яго такі вялікі, што ён не мог не правяраць любой работы. І трэба сказаць, што любую работу ён ведаў, акрамя машын. Гэтую сваю слабасць ён старанна хаваў, калі бываў у млыне або ў бровары. Гледзячы збоку, неспрактыкаванаму чалавеку магло здацца, што ён і тут вялікі майстра. Адным словам, аканом Гендарсан нікому не верыў і ніколі не быў у настроі. Ён вечна быў чым-небудзь нездаволены. Толькі дома пасля работы ён надзяваў хатні гарнітур і рабіўся дабрадушным абываталем, клапатлівым мужам і бацькам. У часе вячэры любіў прапусціць кілішак спірту, заесці смачнай кілбасой, паслухаць грамафон, успомніць родную Саксонію і непрыкметна пусціць слязу.

— Нічога! — гаварыў ён сваёй доўгай жонцы.— Я скора буду сам сабе пан! Яшчэ чатыры-пяць гадоў, і мы купім свой маёнтак, Інга!

— Не гавары так, Пауль. Не трэба выпрабоўваць лёс. Мы і так жывём шчасліва, няхай нам памагае бог.

— Не, мая дарагая Інгеборг! Бог — гэта адно, а свой лёс я раблю сам. Лёс! Што такое лёс? Для панскіх работнікаў я ёсць лёс! Я іх лёс! Што ёсць лёс для мяне? Мая ўласная галава, вось што ёсць мой лёс.

— Няхай табе паможа бог, Пауль.

— Ён мне паможа! — упэўнена прамовіў аканом.

Дачка Эльза глядзела на бацьку сваімі халоднымі вачамі, і тады здавалася, што яна яго глыбока зневажае. Эльза цяпер была дома. Яна ўжо скончыла гімназію, і цяпер яе трэба было аддаваць замуж. Але за каго? Тут, у глушы, не было такога чалавека. Ды за рускага Гендарсан і не аддаў бы. Ён думаў пра дачку і хваляваўся. Што з ёю рабіць, дзе яе дзяваць? А дачка нібы і не думала пра сябе. У яе былі не толькі халодныя вочы. У яе было халоднае сэрца. Яна не мела ніякай пяшчотнасці да бацькоў, нібы яны для яе чужыя людзі. Яна глядзела на іх звысаку, як на нікчэмных асоб, якім нічым не абавязана. Але Гендарсан любіў дачку, хоць і не разумеў яе. Ён нават не ведаў, чаго яна хоча. Яна ніколі не выказвала якіх-небудзь жаданняў, ніколі не звярталася да бацькі з якой-небудзь просьбай. Яна нават мала гаварыла, а калі і гаварыла, то словы яе былі такія ж халодныя, як і вочы. Яны не сагравалі бацькавага сэрца. І ўсё-такі Гендарсан любіў сваю дачку.