Засценак Малінаўка

«Якое трасцы прыехаў гэты абармот да злодзея?» — падумаў Андрэй і таксама ўспомніў Шымкевічавых сыноў. Ён не спалохаўся, як Сымон Ашакевіч, але трывога закралася і ў яго сэрца.

У дадатак да ўсяго Лявонава Міхаліна стаяла на вуліцы, і праз паўгадзіны ўся Малінаўка ведала, што сам ураднік, ды, далібог, са стражнікам, прыехалі да Яўхіма Халусты.

Макар выпрагаў каня. Халуста стаяў каля брычкі і кланяўся і брычцы, і Беразоўскаму і, прыклаўшы руку да грудзей, крычаў:

— Ая-яй, ая-яй! Далібог, не паверу! Да мяне прыехаў сам гаспадзін ураднік! Ну! Гэтага не можа быць!.. Гэта мне саснілася!..— Ён працёр шурпатым кулаком вочы.— Такі ж прыехаў!.. Ліха ма... Гаспадзін ураднік! Пане Беразоўскі! Гаспадзін Макар! Пане стражнік! Проша, проша... Проша ў хату!..

— Трэба, пане Халуста, некуды паставіць каня,— сказаў Беразоўскі.— Бо хоць я да вас, так сказаць, толькі па дарозе заехаў і ненадоўга, але каню трэба нечага падкінуць.

— Гаспадзіну каню? Аўса гаспадзіну каню! Ю-узік! — зароў Халуста страшэнным голасам.— Ю-узік, ліха матары тваёй! Юзік!

Макар рагатаў і, каб не паваліцца, трымаўся за брычку, а Беразоўскаму хацелася заткнуць вушы. «От гад, мярзотнік,— думаў ён пра Халусту.— Ці ён здзекуецца, ці жартуе, ці сапраўды вельмі рады. «Гаспадзіну каню!» С-сукін с-сын, злодзей...»

З хаты выйшаў Юзік Гром і звычайнай сваёй хадой накіраваўся да брычкі. Халуста наляцеў на яго з кулакамі.

— Гад! Гіцаль! Як ты ідзеш! Не бачыш, хто да нас прыехаў, ліха матары я... тваёй! Сляпы! Вочы павылазілі?

— Бачу, яшчэ не павылазілі. Чаго ты равеш, як бык, бацька? — буркнуў Юзік Гром.

— Як бык? Чулі, гаспадзін ураднік, што ён сказаў? У кутузку яго! Замкніце яго ў гэтым свірне, сукінага сына, гаспадзін ураднік! Я прынясу замок і ключ!

Беразоўскі ўсміхнуўся, а Макар гатовы быў паваліцца і дрыгаць нагамі. У яго ўжо не хапала сілы ні смяяцца, ні гаварыць.

— Няхай ён спачатку паставіць каня, пане Халуста,— сказаў Беразоўскі,— а тады мы падумаем, што з ім рабіць.

— Чуў? Вазьмі гэтую лошадзь,— Халуста не асмеліўся назваць проста канём ураднікавага каня,— завядзі ў хлеў, залажы канюшыны і насып аўса.

Юзік зірнуў на ўрадніка зверху ўніз і падумаў, што такога смаркача ён пстрычкай забіў бы, а бацька перад ім выгінаецца, як чарвяк, тады падміргнуў Макару, з ім ён быў знаёмы, забраў у яго з рук повад і павёў каня пад павець.

— Ну от, гаспадзін ураднік, лошадзь будзе ў парадку, а брычку і тут чорт не возьме. Хадзем у хату. Пане Макар, ліха ма... чаго ты агінаешся і трымаешся за морду, нібы ў цябе зубы баляць? Хадзем у хату.

— Макара мы потым паклічам, пане Халуста,— сказаў Беразоўскі.— У нас з вамі будзе гаворка.— Ён кіўнуў Макару, і той пайшоў за Юзікам.

У гэты час з чыжэвіцкай царквы данесліся гучныя пералівы званоў: бом-ці-лі-лі, бом-ці-лі-лі, бом-ці-лі-лі!

Халуста задраў галаву і прыслухаўся, потым заліўся смехам.

— Праспаў, ліха матары яго! Праспаў поп! Ай-яй, бацюшка! Айцец Сцяпан! Што з табою? Ці ў карты гуляў да раніцы, ці гарэлку піў? Ха-ха-ха! Тпру, кабыла, стой, поп, здрасце, бацюшка, ці дома свяшчэннік? Хі-хі-хі. Гаспадзін ураднік, арыштуйце гэтага шэльму Сулкоўскага! Ха-ха-ха!

— Гэта не ўваходзіць у мае абавязкі, пане Халуста. На ім сан!

— На ім сан? Ліха матары яго! Гарэлка на ім, у ім і пад ім, а не сан?

Не паспеўшы адчыніць дзвярэй у хату, Халуста адразу накінуўся на жонку і на служанку, глуханямую дзяўчыну гадоў трыццаці, якую ён знайшоў аж пад Слуцкам.

— Ліха матары вашай! Кабыла крывая! Не бачыш, хто да нас прыехаў? Сам гаспадзін ураднік з гаспадзінам Макаром! Вары і смаж! Яечню, кілбасу і сала! Нясі кумпяк! Чуеш? Скажы глухой падле, каб весялей варушылася.

Беразоўскі сказаў «дзень добры», але ніхто яму не адказаў. Крывая Настуля зірнула на яго так, што ў прадстаўніка ўлады мурашкі забегалі па целе. «Сапраўдная ведзьма»,— падумаў ён.

Халуста адчыніў дзверы ў нейкі цёмны калідор, правёў па ім урадніка, тады зноў адчыніў дзверы, і Беразоўскі апынуўся ў невялікім пакоі з адным акном. У гэтым пакоі, акрамя стала і дзвюх лавак, не было ніякай мэблі. Ля сцяны стаялі тры куфры, акаваныя жалезам. На ўсім гэтым тоўстым пластом ляжаў пыл. Пахла сырасцю і затхласцю.

Калі Халуста ўвайшоў у гэты пакой, у яго паводзінах знікла ўсё наігранае. Ён зірнуў на ўрадніка разумнымі, але хітрымі, як у старога чорта, вачыма, сцёр далоняй з лаўкі пыл і запрасіў Беразоўскага сесці.

— На зіму пасялю тут парабка. Пастаўлю ложак, і няхай спіць.

— А дзе ён спіць цяпер?

— У свірне, пане Беразоўскі.

— Я сёння сустрэў яго па дарозе ў сяло Чыжэвічы.

— Ён, пане Беразоўскі, пайшоў не ў Чыжэвічы, а ў маёнтак.

Беразоўскі кіўнуў.

— Часта ён туды ходзіць?

— Кожную нядзелю.

— Да каго ён туды ходзіць?

— Да Станіслава Вярбіцкага, пане Беразоўскі, да механіка.

— А з кім ён яшчэ там сустракаецца, не ведаеце?

— Гэтага я пакуль што не ведаю. Трэба думаць, што з сябрамі Вярбіцкага. А Вярбіцкі, пане Беразоўскі, чалавек небяспечны. Я ведаю яго даўно, яшчэ з тае пары, як быў там аконамам. Ён мала гаворыць, але многа думае, і парабкі яго слухаюць. Ён і мне не раз падстаўляў нагу ў маёнтку.

— А як ён яе вам падстаўляў, пане Халуста?

— Ат,— Халуста махнуў рукою.— Ён, пане Беразоўскі, ніколі не быў за мяне, а заўсёды за парабкаў. Сацыяліст, я інакш не думаю. І Якаў Шэмет таксама сацыяліст.

— Чаму вы так думаеце, пане Халуста? Такое меркаванне трэба пацвердзіць фактамі.

— Фа-актамі! — скрывіўшыся, прамовіў Халуста.— Якія вам трэба факты? Я скажу вам, што кожны парабак хоць крышку ды злодзей. А Якаў Шэмет не злодзей. Гарэлкі не бярэ і за губу. Да дзевак не валочыцца, а ён жа малады. Чым жа ён жыве? Ідэяй ён жыве, ліха матары яго! У яго ёсць ідэя: далоў цара, памешчыкаў і капіталістаў!

«А ён мае рацыю!» — падумаў Беразоўскі.

— Цяпер падумайце, пане Беразоўскі. Калі б я сёння загадаў яму дома ды нешта па гаспадарцы рабіць, то ён бы сказаў, што мае права. Ён мае права адпачываць у нядзелю. Ён, сукін сын, выгаварыў гэтае права ў мяне, калі наймаўся. Дзе ён гэтага нахапаўся? У горадзе! А адкуль жа ідзе гэтая хвароба, калі не з горада? Наш сельскі парабак ніякіх правоў не ведае. А яго ў дэпо абгладзілі сацыялісты-забастоўшчыкі. Яго і сюды даслалі для таго, каб парабкам правы ў галовы ўвагнаць. Ён жа і хацеў у маёнтак наняцца, але Гендарсан яго не ўзяў. Дык ён, ліха матары яго, да мяне наняўся, а сам кожны тыдзень у маёнтак ходзіць,— ну, хіба гэта не факты!

— Вы разважаеце правільна, пане Халуста...

— От, бачыце! У яго ж у Чыжэвічах кавалак зямлі ёсць і палова братавай гаспадаркі, то ён адказаўся і ад зямлі, і ад гаспадаркі ў карысць брата Піліпа. Што вы на гэта скажаце? Гэта ён хоча быць сапраўдным пларэ... прале... пралетарыятам... Якое сібірнае слова, проста такі катаргай... кхе, кхе... вісельняй пахне...

— А дзе вы нахапаліся такіх слоў? — запытаў здзіўлены Беразоўскі, з павагай аглядаючы пачварную постаць Халусты.

— Хе-хе-хе, пане Беразоўскі... У турме... Я быў у турме. Але не за палітыку, не, не! А з палітычнымі сустракаўся... Меў з імі справы.

— Усё гэта добра, пане Халуста, лагічна і правільна. Але ж я гэтых разважанняў не магу прышчапіць да пратакола... Дзе знаходзяцца рэчы Якава Шэмета?

— Вы хочаце зрабіць вобыск? — Халуста паківаў галавою.— Не варт... Я кожную нядзелю абыскваю яго куфэрак. І не толькі куфэрак, а і ўвесь свіран. І не толькі свіран. Я ж на сваёй сядзібе ведаю кожную дзірку... Ведаю, дзе ён ходзіць. І нічога не магу знайсці. Ліха матары яго, дзе ён хавае тыя плак... прак... сібірнае слова, ліха матары яго... пракламацыі...

Беразоўскі задумаўся.

— Каб я, пане Беразоўскі, у першыя дні паглядзеў у яго куфэрак, то нешта знайшоў бы... Але пакуль я ключ падабраў, то ён з куфэрка ўсё выняў і перахаваў у другое месца.

«Клубочак... нітачка...— думаў Беразоўскі.— Усё спынілася на адным месцы. Хоць бы маленькая зачапка... Трэба ж нешта прыдумаць».

— Вам, пане Халуста, я даручаю сачыць за Якавам Шэметам. Вы павінны даведацца, дзе ён хавае палітычную літаратуру. Я пагутару з вашымі сынамі, каб яны таксама...

— Не, не! — загаварыў Халуста, хапаючы Беразоўскага за руку.— Не, не, не, пане Беразоўскі... Гром... Гэта старэйшы, Юзік, дурны, абух абухом... А малодшы, Мікалай, звер зверам. Я з імі нават не гавару. Ліха матары іх! Адзін з дурнаты, а другі са злосці ды яшчэ возьмуць Шэмету скажуць...

«Сямейка»,— падумаў ураднік.

— Тады вы самі, пане Халуста.

— Так, так! Я сам! Я яго прасачу-у!

Халуста пакрысе пачаў рабіцца такім, якім ён быў заўсёды на людзях, і Беразоўскі не мог зразумець, дзе пачынаецца і канчаецца яго прытворства.

— А што вы думаеце пра Хаіма Ножыка, пане Халуста?

— Злодзей, шэльма, ашуканец, ліха матары яго! — закрычаў Халуста.

— Я не пра тое. Хто яго абрабаваў у Гнілой Дуброве?

— Шымкевічавы сыны! Хто больш! Яны разбойнікі!

— Як вы можаце гэта сцвярджаць?

— А хіба мяне яны не пераймалі?

— Ножыка мог абрабаваць нехта другі... А як вы думаеце: Сымона Ашакевіча яны таксама сустрэлі ў тую ноч?

— Сустрэлі! — пераканаўча сказаў Халуста.— Але ж ён не прызнаецца, сацыяліст гэты, ліха матары яго!

— І Ашакевіч сацыяліст?

— Сацыяліст! — Халуста быў у такім настроі, што кожнага, каго ён не любіў, назваў бы сацыялістам. Каб Беразоўскі запытаў у яго пра Андрэя Сташэвіча, то ён бы сто разоў пакляўся, што і Сташэвіч таксама сацыяліст, і прытым самы заядлы.

Халуста ўсё-такі пакарміў Беразоўскага, але таму нішто не лезла ў рот. Яечня была перасоленая, кумпяк смярдзеў, у кілбасах відно, што былі чэрві, але тыя мясціны, дзе яны пладзіліся, павырэзвалі нажом. А тут яшчэ позірк кульгавай Настулі, якая не зводзіла з яго вачэй, быў такі «ветлівы», што ўрадніку хацелася выскачыць у акно, як таму Гендарсану. Гарэлкі ён усё-такі выпіў і закусіў агурком.

Макар з Юзікам паспелі выпіць да гэтага і дужаліся на дварэ. Гром клаў стражніка і рагатаў так, што суседскія куры кудахталі, як шалёныя, а вароны, падняўшыся з таполяў, паляцелі ў Маргі.

...Якаў Шэмет вярнуўся з маёнтка позна ўвечары, як і заўсёды. Сабакі пазнавалі ўжо яго хаду, і ні адзін з іх не гаўкнуў. Якаў ведаў, чаго прыязджалі да Халусты ўраднік і стражнік, і зусім не хваляваўся. Ён і раней адчуваў, што Халуста за ім сочыць, а цяпер у гэтым упэўніўся. Каб ён прыйшоў удзень, гэта выклікала б падазрэнне. Халуста падумаў бы, што парабак баіцца, а калі баіцца, значыць, вінаваты. І сказаў бы гэта ўрадніку. Аб тым, што Халуста заглядае ў яго куфэрак, ён таксама ведаў і не баяўся, што пры вобыску нешта знойдуць, бо, каб знайсці літаратуру, якую ён схаваў, трэба было б ператрэсці ўсё Халустава гумно.

Перш чым легчы, Якаў закурыў. На вуліцы пачуліся цяжкія крокі Юзіка Грома, які ішоў з вячорак. Ён убачыў агеньчык ад папяросы і падышоў да Якава.

— Не спіш яшчэ?

Ён дыхнуў Якаву ў твар, і той зразумеў, што Гром сёння занёс Хаіму Ножыку паўмяха жыта.

— Не сплю, як бачыш.

— А да нас сёння госці прыязджалі. Ураднік са стражнікам.

— То ты і выпіў з гасцямі?

— Я і без іх магу выпіць... Ты паслухай, што я табе скажу.

Гром сеў з Якавам на парог і пачаў гаварыць шэптам:

— Ураднік з бацькам доўга ў хаце гаварылі. Пра што, я не ведаю. А перад ад’ездам бацька адчыніў свіран, і ўраднік зайшоў. Пытаецца: «Тут ён і спіць?» Бацька кажа: «Тут, ліха матары яго». «А гэта яго куфэрак?» — пытаецца ўраднік. Бацька кажа: «Яго». От і ўсё.

— Ну, дык што?

— Пра цябе гаварылі, бо хто ж тут спіць, акрамя цябе!

— І я так думаю.

— Я табе сказаў, каб ты ведаў. А па мне хоць ты коней крадзь, хоць пад мостам сядзі, а хлопец ты добры. Пайшлі яны ўсе к... мацеры!

— Няўжо ты думаеш, Юзік, што я магу коней красці або пад мостам сядзець?

— Ты не, а бацька мой і Мікалай могуць! — Юзік зарагатаў.— Слухай, а я яго кладу!

— Каго?

— Стражніка Макара! Лажыцца, як міленькі.

Ён павярнуўся і пайшоў у хату.

«А ўсё-такі ты не зусім згніў у гэтай хаце, Юзік Гром!» — падумаў Якаў.

РАЗДЗЕЛ ТРЫЦЦАТЫ

Пасля ад’езду Беразоўскага Гендарсан пайшоў дадому не сваімі нагамі. На сэрцы было так нядобра, нібы на яго ўзлілі нешта смярдзючае. Ён праклінаў гэтую краіну, у якой пачало рабіцца немаведама што.

І ці трэба здзіўляцца! Людзі, якія пастаўлены сачыць за парадкам, найгоршыя хамы. Ён злаваўся на Беразоўскага, які і грошы з яго пацягнуў, і старку яго піў, і нічога не памог. Няўдзячная свіння... Калі Гендарсан палічыў усе выдаткі, якія ён зрабіў у Слуцку і ў Старочыне, ды прыкінуў да іх тыя грошы, якія трэба заплаціць за выбіранне бульбы, то яго ахапіў жах.

Дома ён сеў за стол, загадаў Інзе прынесці кілбасы, вяндліны і так налёг на старку, што Інга пачала глядзець на яго са страхам.

— Пауль! Што ты робіш, Пауль? — запытала яна.— Ты ніколі так не піў!

Ён падняў на яе асалавелыя вочы, брудна вылаяўся і па-руску сказаў:

— Ты ест хам! Доўгі лысы хам! Ха-ха-ха!

Інга спалохалася. Яна лічыла, што муж яе вар'яцее:

— Пауль! Што ты гаворыш, Пауль!..

Яна не ведала, як абражае яе муж.

— Ідзі вон, доўгі швіня! Лысы швіня!..

Ён не бачыў, што на парозе стаіць Эльза. Яна зірнула на бацьку так, што той на нейкую хвіліну працверазеў, але потым зноў схапіў бутэльку і хацеў наліць. Эльза вырвала з яго рук бутэльку, забрала чарку і выйшла з пакоя.

— Якая свіння! — сказала яна, вярнуўшыся.— Мама, калі ён не ляжа цяпер спаць, я паклічу Пауля Квітуна, і ён яго звяжа.

— А-а-а! Пауль Квітунь!.. Гэта... гэта ест, як гэта?

Эльза схапіла яго за руку і так шматанула, што ён выскачыў з крэсла і сеў на падлогу. Цяпер ён зразумеў, што яго і сапраўды могуць звязаць, і пакорна пайшоў у спальню.

Прачнуўся ён пасля поўначы і ўжо не мог заснуць. Хмель праходзіў паступова і вельмі пакутліва. У галаве не станавілася лепей: наадварот, усе мінулыя падзеі паўставалі ў такім змрочным выглядзе, што аканому хацелася плакаць. І ён стрымліваў сябе. Потым прыйшла здольнасць думаць, але што гэта былі за думкі! Яны былі чарней за тую дажджлівую асеннюю ноч, якая глядзела ў вокны... Аднак чым больш ён думаў, тым бліжэй падыходзіў да вываду, што не такі страшны чорт, якім маляваў яго ўзбуджаны розум. Ну што ж! На гэты раз не выйшла. Ён нарабіў шмат памылак, быў залішне самаўпэўнены, неасцярожны, не меў памочнікаў. А цяпер ён будзе разумнейшы. Няўжо сярод гэтых хамаў ён не знойдзе верных людзей? Знойдзе! Гендарсан прыблізна ўгадваў іх, і калі не карыстаўся дагэтуль іх дапамогай, то толькі таму, што ўсе здабыткі хацеў браць сабе. Цяпер ён навучыўся, а за навуку плацяць грошы. І калі добра разабрацца, то не так дорага яна каштавала яму. Ва ўсякім разе, ён верне гэтыя грошы.

Калі Гендарсан прыйшоў да такога вываду, яму захацелася дзейнічаць. Ён падняў галаву і зірнуў у акно. Праз фіранку сачылася сіняе ранішняе святло. Гендарсан ціхенька ўстаў, адзеўся, пайшоў у кухню, памыўся халоднай вадой і адчуў сябе так бадзёра, нібы нанава нарадзіўся на свет.

Ён зайшоў у спальню да жонкі, каб зірнуць, спіць яна ці не. Інга ўжо не спала.

— Інга,— сказаў ёй Гендарсан.— Я ўчора быў хам... Даруй мне, Інга...

— Ах, Пауль, я разумею. Табе ўчора было цяжка.

— Так, Інга...— ён ледзь не ўсхліпнуў. Ён так быў удзячны жонцы, што яна не папракае яго за ўчарашняе.

— Я баюся нашай Эльзы, Пауль,— прашаптала Інга.— Я не разумею яе. Яна становіцца вельмі грубая.

— Я аддам яе замуж,— сказаў Гендарсан, успомніўшы слуцкага зубнога доктара.

Ён выйшаў з флігеля і накіраваўся да подвальнага Яся Дамэйкі. Ясь быў чалавек гадоў пад пяцьдзесят, шыракаплечы, з вялікай галавой і лупатымі вачыма, з цяжкім падбародкам, начыста паголены. Зірнуўшы на яго, можна было падумаць, што гэта асілак, а варта было яму падняцца з месца, як ён ужо нагадваў вырадка. Ногі ў яго былі тонкія і кароткія, рукі доўгія, як у малпы, і хоць на спіне не было гарба, але быў ён да таго сутулы, што яго звалі Гарбатым Ясем. Жонка яго, гадоў на дзесяць старэйшая, была калісьці ахмістрыняй у старога пана Крупскага, і калі стала яму не патрэбна, то пан аддаў яе Ясю разам з пасадай подвальнага, дзесяцінай зямлі, сядзібай і хатай. Усё гэта Ясь прыняў з вялікай ахвотай, акрамя жонкі. Жонка яму была не патрэбна, хапала ў маёнтку жанчын і дзяўчат, але адмовіцца ад яе ён не мог. За гады, якія з ёю пражыў, Ясь выбіў з яе не толькі ўсе грахі, якія яна рабіла, але і тыя, якіх магла нарабіць. Цяпер гэтая жанчына была падобна на здань. Яна і хадзіла ціха і нячутна, як здань.

Не па-добраму жаніўся Ясь на панскай ахмістрыні, пажылой, зношанай жанчыне. Займаў ён калісьці ў гэтым маёнтку тую ж самую пасаду, якую займаў цяпер Гендарсан, але страшна пракраўся і быў злоўлены. Аставалася адно: або ісці на катаргу, або згадзіцца з панскімі ўмовамі. Ясь згадзіўся. Цяпер, праз многа гадоў, мала хто помніў, як жаніўся Ясь, мала хто ведаў, кім была яго жонка. Маёнтак не бацькаўшчына, людзі тут навечна не прыжываюцца. Але Ясь сам не забываў таго часу, калі з ім не хацелі гаварыць апошнія дворныя пастухі, як паказвалі на яго пальцамі, як кожны смаркач папракаў яго жонкай. І звераваты Ясь азвярэў і ўзненавідзеў людзей. Злосць на іх спаганяў на жонцы. Ён яе збіваў да паўсмерці.

— Хоць бы ты мне дзіця нарадзіла, лярва! — казаў ён пры гэтым.— Усё з панам павыціскала, сука... Пустая да мяне прыйшла. Нашто ты мне такая! Забіць цябе трэба. Забіць!

І біў ён яе не адзін раз.

Не ведаў Гендарсан, што сядзіць з чалавекам, разумнейшым і хітрэйшым, чым ён сам. Не ведаў, што Гарбаты Ясь бачыць яго наскрозь.

У хаце стаяў паўзмрок. Ясь сядзеў насупраць Гендарсана, жаваў цяжкімі, але ўжо бяззубымі сківіцамі парасяціну, слухаў, што гаворыць аканом, і маўчаў.

Дагаварыліся яны не скора.

Якаў Шэмет, сустрэўшыся з ураднікам, зразумеў, што той са стражнікам едзе ў Малінаўку і што едзе не са Старочына, а з Чыжэвіч. Ён яшчэ не ведаў, што адбылося ў маёнтку, але адчуваў, што нешта адбылося, бо быў у курсе таго, што там рабілася ў апошнія два тыдні. Адчуваў і тое, што ўраднік ехаў у Малінаўку хоць і не па яго душу, але да яго душы ўсё роўна меў нейкае дачыненне.

Якаў ішоў у маёнтак, каб сустрэцца з Паўлам Квітуном і Станіславам Вярбіцкім, але цяпер надумаў пакуль што не ісці туды. Калі ён спатрэбіцца ўрадніку і яго пачнуць шукаць і знойдуць у маёнтку, ды яшчэ ў Стася, то справа можа павярнуцца вельмі дрэнна. Ён быў упэўнены, што ўраднік не мае падстаў на яго арышт, але асцярожнасць ніколі не шкодзіла. Была і другая прычына. Таму, прыйшоўшы ў Чыжэвічы, накіраваўся да свайго брата Піліпа.

І Піліп і Лукер’я сустрэлі Якава радасна. Дзятва абкружыла дзядзьку, і ён вельмі пашкадаваў, што не мае ў кішэні цукерак.

— Акурат ты к снеданню падышоў, брат,— сказаў Піліп.— То садзіся за стол.

— Па праўдзе кажучы, я паснедаў, але пасля Халуставых харчоў можна паснедаць і яшчэ раз,— адказаў Якаў і распрануўся.

Елі бульбяныя бліны з верашчакай і гутарылі. Пакуль кончылася снеданне, Якаў прыблізна ведаў усё, што адбылося ў маёнтку.

— Малайчына, брат, Агапа,— расказваў Піліп.— Каб якая другая жанчына, то хіба асмелілася б супраць Гендарсана слова сказаць! Узяла б, колькі даў, і пайшла. А за ёю і ўсе ўзялі б. А яна, брат, на! Прывык ён, каб на яго дарма рабілі. От я, як адмалачуся, таксама пайду ў маёнтак работу шукаць, то я ўжо смялей з ім гаварыць буду.

— Кажаш, Агапа першая пачала. А хіба мужчын там не было?

— А як жа! Былі і мужчыны! Механік Вярбіцкі і Павел Квітун. Такі ўдалы хлопец. Ён часамі да Крываблоцкіх ходзіць. У Пракопа дачка Надзя — харошая дзеўка, то ён да яе.

Піліп завёў брата ў адрыну, паказаў, колькі нажаў збажыны ў гэтым годзе. Адрына была малая і тая няпоўная.

— От бачыш, які я багатыр. Дай божа, каб хлеба хапіла да вялікадня... Гэта калі не ўваб’ецца ў хату ніякая хвароба. А калі, не давядзі бог, якое няшчасце, то вясной дзецям торбы на плечы — і пад вокны, да чужых хат.

— Я і сам гэта ведаю, Піліп, нашто ты мне расказваеш? Хіба ты забыў, што я быў у гэтай самай хаце разам з табою і калупаўся на гэтай самай гаспадарцы?.. І так будзе датуль, пакуль на нашай зямлі будуць сядзець паны. Хіба ты адзін такі ў Чыжэвічах?

— Каб адзін... Усё сяло амаль... Яшчэ горшыя за мяне ёсць.

— Няўжо ты не бачыш, што ўся лепшая зямля панская? Ды не толькі ворная зямля, а сенажаць і лес, усё ж у іх руках. Адзін Крупскі мае больш зямлі, чым усё сяло Чыжэвічы, ды за адным і шляхецкія засценкі Малінаўка і Жывіцы.

— Чаму я не бачу, Якаў!

— Дык заўваж, брат, што самі паны ніколі не аддадуць зямлі мужыкам. У іх трэба адбіраць яе сілай.

— Ёсць жа, братка, цар...

Якаў усміхнуўся.

— Цар? Ды ён жа найбольшы пан, Піліп! Ты ведаеш, колькі ў яго маёнткаў?

— Сціхні, Якаў...

— А ты не палохайся мяне, Піліп. У некаторых месцах мужыкі зразумелі, што ні цар, ні паны не памогуць, і спадзяюцца на саміх сябе.

— Маўчы, Якаў!..— Піліп схапіў брата за руку.— От, мабыць жа не дарма кажуць, што ты супроць цара пайшоў і цябе з горада выгналі.

— Хто гэта так кажа? Хто так цікавіцца маёй асобай?

— Людзі кажуць.

— Як гэта людзі? Няўжо ўсе людзі ў адзін голас крычаць пра мяне?

— Ды не... Пракоп Крываблоцкі ў кузні быў у Халусты. То туды якраз і стары Халуста прыбег...

— Ага! Дык гэта Яўхім Халуста так пра парабка свайго гаворыць. Цікава, што ж ён яшчэ казаў?

— Ён казаў, што нідзе табе месца не было... Гендарсан адмовіўся ўзяць цябе. А ён, Халуста, проста з ласкі ўзяў... Трэба ж, кажа, даць чалавеку кавалак хлеба. То калі так, Якаў, і табе сапраўды не было дзе дзявацца, то нашто ты ад сваёй часткі адмаўляўся... Неяк пражылі б да часу. Ты дома рабіў бы, а я нешта ў маёнтку мог бы зарабіць, бо мяне Гендарсан хоць сёння возьме, ведае, які я работнік. А потым ты нейкія прымы знайшоў бы. Хоць да таго самага Пракопа Крываблоцкага. Надзя — харошая дзеўка, і за таго парабка Паўла Квітуна Пракоп яе ўсё роўна не аддасць.

Якаў засмяяўся. Вось якая мужыцкая логіка. Гэта нічога, што нехта там да дзеўкі ходзіць і што яна яго любіць. А ты, нелюбімы і можа ненавісны, бяры яе, абы гаспадарка была. Сцерпіцца, злюбіцца, а што ад некага шчасце адбярэш, жыццё загубіш, то гэта глупства... Горш было яшчэ тое, што Піліп, хоць і не ведаючы, прапануе яму дзяўчыну, якую любіць яго лепшы друг.

— А я хто, Піліп? Хіба я не такі самы парабак, як Квітун?

— Не, Якаў! — рашуча запратэставаў Піліп.— Не такі. Ты з гаспадарскай сям’і! Пракоп і бацьку, і нават дзеда нашага ведаў, і ўсю радню ведае.

— Эх, і прастата ж ты, Піліп! Ды ўсе ж парабкі от з такіх самых гаспадарак выйшлі. Не толькі парабкі, а рабочыя, што цяпер на фабрыках і заводах працуюць, і, апрача ўласных рук, нічога больш не маюць, і яны з такіх гаспадарак, як твая, выйшлі. Калі не самі, дык бацькі іх або дзяды. А ты гаспадар! Сам у маёнтак збіраешся на кавалак хлеба дзецям зарабіць.

Піліп доўга маўчаў. Думаў, схіліўшы галаву.

— А ўсё-такі, Якаў, ты не ўсё мне гаворыш... Я і не дабіваюся, каб ты гаварыў, не! Ты лепш маўчы, Якаў. Лепш маўчы... Я табе, брат, праўду сам скажу... Нельга жыць... Ты мо і злаваўся, што Лукер’я мая не вельмі ласкава на цябе паглядала дагэтуль...

— Заблытаўся ты, Піліп. Пра гэта не трэба гаварыць...

— Можа я і заблытаўся, але... жыць цяжка... І ў мяне на душы весялей стала, калі ты сказаў, што мужыкі на сябе спадзявацца пачалі... Зямлі няма! Няма да чаго свае сілы прылажыць... Толькі мне шкада цябе, брат... Не давядзі бог, каб з табою благое зрабілася... Я цябе заўсёды любіў, Якаў... Ну, а Лукер’я, то яна баба... Ну, ды што там, брат, такое наша жыццё.

Якаў намацаў за пазухай кніжку, якую нёс да Стася. Хто ведае, а можа туды наляціць ураднік! Не трэба было сёння вымаць яе з Халуставага гумна.

— Піліп,— сказаў ён.— У мяне ёсць кніжачка, якую мне сёння нельга трымаць пры сабе. Можа б ты яе схаваў дзе-небудзь тут. Толькі не ў хаце.

— Давай яе сюды, схаваю... От бачыш, я ўсё ж такі ведаў, што ты мне не ўсё гаворыш. І не гавары. А кніжачку я схаваю, ніякі чорт не знойдзе.

— Лукер’я не павінна нічога ведаць.

— Гэтага ты мог мне і не гаварыць.

...Падышоўшы да маёнтка, Якаў першым з усіх будынкаў убачыў палац, які нагадваў турму. Галкі сядзелі на яго комінах, з якіх даўно не ішоў дым, а на тоўстых таполях і ліпах вароны спраўлялі кірмаш. У Якава заўсёды псаваўся настрой, калі ён заходзіў у маёнтак. Стаяў ён тут на беразе Случы, як балячка на здаровым целе. Такое прыгожае месца, а няма на ім ні радасці, ні весялосці.

Якаў намерыўся зайсці спачатку да Паўла Квітуна, але на дзвярах яго пакойчыка вісеў замок, і Якаў пайшоў да Вярбіцкага.

У хаце Станіслава ўжо гарэла лямпа, бо на дварэ змяркалася. За сталом сядзелі сам Станіслаў, Павел Квітун і Платон Шабуня. Павел і Станіслаў раней гаварылі Якаву пра Платона, але ён не ведаў яшчэ, што яны ўвялі яго ў свой гурток. На стале стаяла кварта гарэлкі, гуркі, шаткаваная капуста і сырое сала. Якаў спачатку падумаў, што хлопцы проста захацелі адзначыць святочны дзень пасля ўчарашніх падзей.

— А мне сёння шанцуе,— сказаў Якаў.— Два снеданні і два полудні.

— Садзіся, Якаў,— прамовіў Вярбіцкі.— Калі хочаш есці, то во, еш, а на чарку выбачай: у бутэльцы не гарэлка, а вада.

— Зразумела,— сказаў Якаў, зірнуўшы на Платона, і сеў.

— Платон учора ўсіх нас ад бяды выратаваў,— сказаў Павел, убачыўшы, як зірнуў Якаў на Шабуню.

— Як ён выратаваў? — пацікавіўся Якаў.

— Тут учора ўраднік вобыскі рабіў,— растлумачыў Стась.— Мяне траслі і Паўла,— ён расказаў падрабязна ўсё, што адбылося ў маёнтку.

— Во як! Ну, брат Платон, шчыра дзякую табе, бо ты і мяне выручыў,— з пачуццём сказаў Якаў і, падняўшыся з месца, паціснуў Платону руку.— Я сустрэў сёння раніцай урадніка, ён ехаў з Чыжэвіч у Малінаўку, напэўна, да майго Халусты.

— Значыць, ён у сяле начаваў,— прамовіў Станіслаў.— Цікава, у каго? У Вырвіча ці мо ў папа.

— Не, ён начаваў у Арлоўскага. Мне расказваў брат Піліп,— адказаў Якаў.

— У Кашча Бессмяротнага. Гэта самы небяспечны чалавек у Чыжэвічах,— зазначыў Платон.

— Гэта, бадай, праўда,— адказаў Якаў.— Але самы небяспечны — Яўхім Халуста з Малінаўкі... Цяпер скажыце, як мы будзем канчаць гэтую бульбяную справу? Заўважце, што ў Чыжэвічах яна нарабіла шуму.

— Цяпер ужо ўсё пойдзе сваім парадкам,— сказаў Станіслаў.— Падзёншчыцы ў Бярозаўку не пойдуць, пакуль Гендарсан ім не заплаціць. Нашы жанкі таксама не будуць выбіраць па старой цане. Калі Гендарсан не захоча, каб бульба ў Бярозаўцы зазімавала, то разлічыць работніц па дамоўленасці.

— Так. Гэта вельмі добра. Але на гэтым мы не павінны спыніцца. Будзьце упэўнены, таварышы, што Гендарсан стане цяпер асцярожнейшы і будзе шукаць сяброў і памочнікаў. У маёнтку знойдуцца і такія, што за капейку яму прададуцца. Нам у сваю чаргу таксама трэба праводзіць работу з людзьмі і лепшых уводзіць у сваю групу. Я вельмі рады, што ў маёнтку вас ужо не двое, а трое. З цягам часу можна будзе падрыхтаваць сапраўдную забастоўку, от хоць бы ў час веснавой сяўбы. Палітычных патрабаванняў мы

Гендарсану не выставім, а эканамічныя абавязкова. Рэвалюцыйны рух у краіне нарастае, забастоўкі выльюцца ў паўстанне. Ну, пра гэта пагаворым пасля. Шкада, што я ад вас далекавата, нават не ведаю, што тут робіцца ў вас.

Станіслаў усміхнуўся.

— Ёсць надзея, што Гендарсан сам пакліча цябе ў маёнтак.

— Сам пакліча? Табе, Станіслаў, не трэба пра мяне ўспамінаць яму.

— А я і не буду ўспамінаць. Ён цябе пакліча сам, калі млын спыніцца. У млыне патрэбен майстар.

— А ты ўпэўнены, што млын спыніцца?

— За гэта я ручаюся.

— У наступную нядзелю нам трэба будзе, хлопцы, сустрэцца дзе-небудзь у іншым месцы. Я спадзяюся, што ў мяне будуць новыя матэрыялы.

— Новыя матэрыялы... А дзе мы можам сустрэцца, калі не ў мяне?

— За Случчу ў лесе,— падказаў Павел.— Там нікога не сустрэнем. От на Дзедавай паляне.

Дзедаву паляну Павел ведаў, бо сустракаўся там з Надзяй.

— Добрае месца,— падтрымаў Станіслаў.— Яе ўсе ведаюць?

— Гаворкі няма,— сказаў Платон.— Калі я ведаю, што Павел хадзіў туды летам, то Якаў жа чалавек мясцовы.

Калі бразнулі ў сенцах дзверы, Станіслаў узяў бутэльку і пачаў наліваць чаркі. У хату ўвайшла Ядвіга. Яна павіталася, весела зірнула на стол і сказала:

— Ох і п’яніцы!.. Ды пастаў ты гэтую бутэльку з вадой, Стась.— Вясёлы яе твар раптам пачырванеў, і з вачэй пырснулі слёзы.— Дзесяць гадоў жыву я з табой, Стась... Няўжо ты думаеш, што я нічога не ведаю... Мо таму не верыш, што дзетак у нас няма...

Стась падхапіўся з месца і абняў жонку...

РАЗДЗЕЛ ТРЫЦЦАЦЬ ПЕРШЫ

Цяжка было Гендарсану плаціць выбіральшчыцам па пятнаццаць капеек за дзень. Гэтыя грошы вырвалі ў яго з зубоў. Але на сэрцы аканомавым стала лягчэй, калі ў Бярозаўцы забуртавалі апошнюю дзесяціну бульбы: пачаліся ранішнія замаразкі. Прайшоў бы яшчэ тыдзень, і ён не выгнаў бы на поле ні адной жанчыны, нават падвоіўшы плату.

Цяпер можна было і адпачыць. Жыццё ў маёнтку ўвайшло ў прывычную каляіну. Палявыя работы кончаны: жыта пасеяна, бульба выбрана, зябліва заворана. Асталіся малацьба і догляд скаціны. На поўны ход працавалі млын і бровар. Вось на іх і ўскладаў надзею Гендарсан. Ён быў упэўнены, што млын і бровар вернуць яму не толькі тое, што ён страціў, а ў многа разоў больш. У млыне цяпер сядзеў Гарбаты Ясь — чалавек з разумнай галавой і доўгімі рукамі. Гендарсан захапляўся яго зладзейскім розумам і нават крыху пабойваўся: гэты павук мог ашукаць і самога аканома.

Немалая надзея ўскладалася і на бровар. Скора сяляне з навакольных вёсак пачнуць прадаваць бульбу. Цана яе была ўстаноўлена даўно і не мянялася з году ў год. І з году ў год Гендарсан плаціў адну цану, а ў дакументах пісаў другую. Гэта давала немалы прыбытак, які ўвесь аставаўся ў кішэнях аканома. Калі ў млыне яму цяпер трэба было дзяліцца з Гарбатым Ясем, то ў бровары Гендарсан быў адзіны і паўнаўладны гаспадар. Гэта яго цешыла.

Так, цяпер можна было і адпачыць: турботы і клопаты зваліліся з плячэй, у галаве стала светла, наладзіўся настрой. Зайшоўшы ў свінарнік або на стайню, Гендарсан менш лаяўся, дазваляў сабе ўсміхнуцца і пажартаваць. Аднак на Станіслава Вярбіцкага і Паўла Квітуна ён пазіраў скоса. Пасля таго вечара ў канторы, калі яму прыйшлося ўцякаць праз акно, ён затаіў недавер’е і злосць на механіка і яго памочніка. Ён ужо не ляпаў Паўла па плячы, не ўспамінаў, што яны цёзкі.

Вельмі ўзрадаваўся Гендарсан, калі да яго прыехаў слуцкі зубны доктар.

— Гер Пфэрдсан,— пытаў ён, трымаючы яго за локаць на ганку свайго флігеля,— хто вас сюды прывёз?

— Старочынскі балагол, гер Гендарсан. Я вырваў у яго зуб, а ён за гэта прывёз мяне сюды, хе-хе-хе!

— Хе-хе-хе! — падхапіў Гендарсан.— Вы ў яго вырвалі зуб, а ён вас прывёз сюды! Каб вы напісалі мне, я даслаў бы па вас сваю брычку.

— Я не падумаў пра гэта.

— Але добра, што вы прыехалі! Я за апошні час тут нямала чаго перажыў.

— Непрыемнасці?

— Так, гер Пфэрдсан, вялікія непрыемнасці... І мне не было з кім адвесці душу... Я тут адзін... Але, дзякуй богу, усё кончылася... Праходзьце, калі ласка! — гасцінна запрасіў ён, адчыняючы насцеж дзверы.

Потым яны сядзелі за сталом, і расчырванелы пасля першай чаркі аканом гаварыў жонцы:

— У нас сёння свята, Інга! Мы за сталом прымаем немца! Як даўно гэта было!.. Але мы — немцы — сабраліся разам, і ў нас сёння вялікае свята. Дзе наша Эльза, Інга, чаму яе няма дома?

— Хіба ты не ведаеш, Пауль, што наша Эльза ўдзень мала бывае дома? Яна ходзіць па лесе і каля ракі...

— Яна, мабыць, любіць прыроду, — глыбакадумна зазначыў Пфэрдсан.

— Так! — горача пацвердзіў Гендарсан.— Яна любіць рускую прыроду: лес, раку і поле!

— О-о! — сказаў Пфэрдсан.— Я так і думаў. Я таксама люблю прыроду. Каля Рыгі, дзе я нарадзіўся, цудоўная прырода. Там блізка мора.

Ён падчапіў на відэлец скрылік кілбасы, панюхаў яго, палажыў у рот і пачаў жаваць.

— Вельмі смачная кілбаса,— прамовіў ён.

— Мая Інга сама яе робіць! — адказаў Гендарсан і наліў чаркі.

— Добра, калі ў хаце такая гаспадыня, як ваша жонка,— важна сказаў Пфэрдсан.

Інга пачырванела, як дзяўчынка.

— Нямецкія жанчыны ўсе добрыя гаспадыні! — пераканаўча заключыў Гендарсан.— Наша Эльза таксама будзе добрая гаспадыня! — дадаў ён.

— О-о! Я ў гэтым не сумняваюся! — сказаў Пфэрдсан.

— Вып’ем, доктар! — горача прапанаваў Гендарсан.— Я вас буду зваць доктарам, гер Пфэрдсан. Вы згодны?

— Я буду вельмі рад.

Яны забылі, што ў Слуцку, калі Гендарсан лячыў зубы, пілі на брудэршафт.

— Ну, дык вып’ем, доктар! Інга, вазьмі чарку! У нас сёння свята! І заўтра будзе свята! Мы сабе можам гэта дазволіць!

— Можам! — пацвердзіў Пфэрдсан.

Так святкавалі яны да позняга вечара.

Назаўтра раніцай, калі Пфэрдсан яшчэ спаў, Гендарсан, як і звычайна, прайшоў па маёнтку. Ён праверыў, ці ўсё на сваіх месцах. У стайні сварыўся з конюхамі: яму здалося, што яны позна пачынаюць карміць коней. Потым зазірнуў у бровар і пайшоў дадому. У млын ён нават не заходзіў. Там цяпер быў Гарбаты Ясь, і аканом ведаў, што ў млыне ўсё ў парадку.

Ідучы ў свой флігель, думаў, што ён шчаслівы чалавек, што ўсё складваецца так, як трэба, як павінна быць, што нават часовыя няўдачы ідуць яму на карысць. Каб ён не з’ездзіў у Слуцак «лячыць зубы», то не пазнаёміўся б з доктарам Пфэрдсанам. Не ведаў бы, што такі чалавек ёсць на свеце. А цяпер — калі ласка! Доктар Пфэрдсан у яго гасцюе! І доктар Пфэрдсан будзе яго зяцем! О! Аб гэтым яны ўчора пагаварылі, пакуль не было Эльзы. А потым прыйшла Эльза. І ён убачыў, што яна спадабалася доктару. Гер Пфэрдсан быў ад яе ў захапленні. Эльза таксама зацікавілася доктарам. А цікаўнасць для жанчыны самае галоўнае. Калі жанчыне мужчына не падабаецца, то яна не будзе на яго глядзець з цікаўнасцю. Яна зусім не будзе на яго глядзець.

Калі Гендарсан увайшоў у кухню, доктар мыўся. Інга стаяла каля яго з доўгім калматым уціральнікам. Як бы рад быў Гендарсан, каб на яе месцы была Эльза! Але тая свавольная дзяўчына яшчэ спіць.

Гер Пфэрдсан мыўся з асалодай, з нейкім асаблівым доктарскім стараннем. Здавалася, што для яго няма нічога даражэйшага ў свеце, чым мыццё. Гендарсан пастаяў каля яго, і яму самому захацелася памыцца. Раніцай ён толькі спаласнуўся.

— Як спалася, доктар? — запытаў Гендарсан.

— О, дзякую! Вельмі добра!

— Я сёння буду свабодны ўвесь дзень, і мы яго правядзём так, як захочам. Мы пагаворым пра ўсё. У мяне, доктар, справы ідуць як па масле! — пахваліўся аканом.

— О, я гэта бачу. Вы добры гаспадар, гер Гендарсан,— доктар пачаў выцірацца.— І добры бацька. Ваш сын Вілі — разумны хлопец.

— Ён у вас быў? — узрадавана запытаў Гендарсан.

— О не! Я гутарыў з выкладчыкамі камерцыйнага вучылішча. Яны ў мяне лечаць зубы!

— У вас шырокая практыка, доктар! — з захапленнем прамовіў Гендарсан.

— Найшырэйшая!

Ён аддаў Інзе ўціральнік і важна выйшаў з кухні.

— Інга, наша Эльза яшчэ спіць? — шэптам запытаў Гендарсан у жонкі.

— Ах, Паўль... Яна пайшла ўслед за табою, калі доктар яшчэ спаў...

— Свіння... Яна знарок сышла з дому... Што я цяпер скажу доктару?..

— Ты не ведаеш, Паўль, што яна сказала мне...

— Што яна табе сказала?

— Ах... Яна сказала, што я...— Інга ўсхліпнула,— што я сама магу ісці замуж за гэтага... за гэтага парсюка доктара...

— Ціха...— зашыпеў Гендарсан.— Я гэтую нягодніцу!..

Але ён не ведаў, што зрабіць з гэтай нягодніцай. Адчуваў, што нічога не зробіць. Ён баяўся яе. Баяўся ўласнай дачкі. Спадзяваўся, што з часам яна адумаецца, зразумее, што бацька хоча ёй толькі дабра. І да доктара прывыкне... Такі мілы чалавек гер Пфэрдсан.

Пакуль Інга гатавала снеданне, Гендарсан з доктарам выпілі па чарцы старкі і, сеўшы ў крэслы адзін супраць аднаго, разважалі. Аднак з галавы ў Гендарсана не выходзіла Эльза, і злосць кіпела ў яго душы. Нягодная дзеўка! Нахабная і бессаромная! Ні разу яна не выходзіла з дому так рана, як сёння. А што, калі яна не вернецца і да снедання? У якое становішча яна яго паставіць! А што падумае доктар і пра яе, і пра бацькоў. Жах!.. Хоць бяжы і шукай гэтую распусніцу. Але дзе ты яе знойдзеш! А калі і знойдзеш, то хіба яна паслухае!..

Аднак Гендарсан яшчэ не траціў надзеі, і кожны раз, калі стукалі дзверы на вуліцы, ён думаў, што гэта вярнулася Эльза. І кожны раз чаканне яго было дарэмнае: гэта Інга выходзіла на ганак і вярталася назад.

Нарэшце! Нарэшце дачка зайшла ў кухню, нешта сказала маці і шпаркімі крокамі накіравалася ў пакой. Гендарсан утаропіў позірк на дзверы. Калі яны адчыніліся, ля парога стаяў Гарбаты Ясь. Ён засопся, мабыць, бег ад млына да самага флігеля. І цяпер у яго не хапала духу, каб вымавіць слова...

З адчыненай топкі паравіка, як з пашчы ненасытнага казачнага страшыдлы, ірвалася полымя. Павел Квітун кідаў туды дровы, і іх мігам ахопліваў агонь.

Станіслаў Вярбіцкі стаяў, сагнуўшыся над варштатам, курыў і нешта вылічваў на кавалачку паперы. Потым ён разагнуўся, скамечыў паперку і кінуў яе ў агонь.

— Хопіць, Павел. Зачыняй топку.

— А мо яшчэ трохі?

— Даволі.

Павел выцер рукавіцай успацелы твар і зачыніў цяжкую дзверку.

— Згарні мне папяроску, Стась. Рукі адзеравянелі...

Станіслаў пачаў згортваць папяросу.

— Ты ведаеш, колькі гэты абармот аканом мае прыбытку ад бульбы, што купляе ў мужыкоў?

Павел адмоўна кіўнуў галавой.

— І я, дурань, не цікавіўся да гэтага часу. Тысячы рублёў недадае мужыкам! Усюды ў маёнтках, дзе есць бровары, цана за пуд адзінаццаць капеек, а ён плаціць восем.

— Адкуль ты ведаеш, што адзінаццаць?

— Я ж у Слуцку быў, то гаварыў з людзьмі. Ды і тут некаторыя ведаюць. Мне Кірыла Верабей падказаў, што немец на бульбе ашуквае мужыкоў. Дык от я, будучы ў Слуцку, і пацікавіўся. А, думаеш, Гарбаты Ясь не ведае?

— Гэтакі злодзей!

— Ты, Павел, ходзіш цяпер у Чыжэвічы... Памірыўся з Надзяй?

— Сам ведаеш.

— Дык от пагавары з Марцінам, з Пракопам, знаёмых у цябе там хапае. Няхай не аддаюць па восем капеек. Няхай патрабуюць па дванаццаць. Калі бровар стане, то нідзе не дзенецца, дасць і па дванаццаць. Хопіць яму тут панаваць! Не тыя гады!

— Добра, Стась. Але каб ты сам пагаварыў з Марцінам, то было б яшчэ лепш. Марцін там у павазе, да яго слоў і шляхта прыслухоўваецца. Доктарам завуць. А я хто яму? Малакасос...

— Я з ім абавязкова да нядзелі пагавару. Хоць вазьму ды захварэю, ці што! Жонку дашлю, каб пазвала.

Ён прычыніў дзверы, зірнуў у бок млына, усміхнуўся ў вусы і, павярнуўшыся да Паўла, сказаў:

— А я гасцей чакаю, ды нешта доўга няма.

— Якіх гасцей?

— З млына.

— Хто гэта прыйдзе да цябе ў госці з млына? — зацікавіўся Павел.

Станіслаў зачыніў дзверы, прайшоў да варштата і сеў на скрынку з інструментамі.

— А ты хіба не заўважыў, што млын сёння не падаваў голасу? Наш бровар загуў, а млын, як нямко, не адказаў.

— Далібог, я не чуў. Круціўся каля паравіка і не звярнуў увагі.

— Млын не адказаў. Дык от чакаю гасцей. Скора павінен з’явіцца Гарбаты, а можа нават і сам пан аканом.

У гэтую хвіліну з грукатам адчыніліся дзверы, і ў памяшканне ўляцеў ашалелы Гендарсан.

— Што гэта ест? — зароў ён.— Гэта ест безабразій. Швінства! Я вас... як гэта?.. Сібір, турма!.. Катарга!..

— У чым справа, пан аканом? — спакойна запытаў Вярбіцкі, падымаючыся з месца.

— Млын не работайт! Машына — стоп, і ўсё! Ты ест механік, чаму не работайт машына?

— Ага! Значыць, машына сапсавалася. Я вам, пане аканом, гаварыў пра гэта раней.

— Ты ест механік!

— Я — механік у бровары, а не ў млыне. Я адказваю от за гэтую машыну,— Станіслаў паказаў на паравік,— і за гэта атрымліваю плату. Да млына я не маю ніякай справы. Там Гарбаты Ясь.

Гендарсан адразу збавіў тон.

— Карбаты Ясь не ест механік...

— Я таксама не механік у млыне. І не палохайце мяне катаргай, пан аканом. Я не люблю, калі на мяне крычаць. К чорту вашу работу і вас разам з ёю! Разлічвайце мяне! Я знайшоў работу ў другім месцы.

Гендарсан збялеў і вылупіў вочы. Ён гэтага не чакаў.

— Э-э... Як гэта разлічваць?! А машына?.. Машына павінна работайт...

— Я не сунімаў вашай машыны. Вы паставілі ў млыне няўмеку — Гарбатага Яся, а я вам казаў, што там патрэбен сапраўдны машыніст, які ведае сваю справу. Машынаю трэба кіраваць, быць пры ёй, а Гарбаты Ясь пільнуе не машыны, а мяхоў.

Павел з цікаўнасцю назіраў, як мяняецца аканомаў твар: самаўпэўненасць змянілася спачатку разгубленасцю, потым страхам. «Ну і Станіслаў!» — з захапленнем думаў Павел, паглядаючы на Вярбіцкага, які стаяў перад збялелым аканомам.

— Пане механік... Трэба... як гэта?.. папраўляйт машыну... У млыне ест завоз... Поўны млын завозу...

— Я вам сказаў, пане аканом, што ў млыне патрэбен механік. Я адзін не магу дагледзець дзве дашчэнту зношаныя машыны, якія даўно пара выкідаць у лом. Нават калі я папраўлю тую машыну, то ненадоўга. Праз дзень-другі яна зноў стане. А праз месяц стане назаўсёды. Мне зусім не цікава бегаць з бровара ў млын, а з млына ў бровар. Я не магу парвацца на дзве часткі, таму і знайшоў сабе работу ў другім месцы. Можа вы знойдзеце лепшага механіка, такога, што будзе адразу наглядаць за дзвюма машынамі, але я ўпэўнены, што не знойдзеце. Вам прыйдзецца купляць два новыя паравікі.

— Пане механік, я прашу вас...— прамовіў зусім знішчаны аканом.

«Ага, сукін сын, цяпер ты мяне заўсёды будзеш зваць «панам механікам»,— падумаў Вярбіцкі.— Але я табе яшчэ не сказаў галоўнага».

— Не магу і не хачу. Я сёння выберуся з гэтага праклятага маёнтка. Каб праз пана аканома ў мяне тут вобыскі рабілі ды на допыты цягалі!..

— Пане механік...то было... як гэта?.. непаразуменне!..— перапыніў яго Гендарсан.

— Непаразуменне? А сёння таксама непаразуменне? Машына стала, дык механіка на катаргу? Даволі з мяне!

— Э-э... Слухайце, пане механік... Я... як гэта?.. я ест з вялікімі нервамі...

Павел не мог стрымаць смех і адвярнуўся.

— У мяне тут,— аканом паказаў на грудзі,— у мяне тут усё... зварылася... Машына стала... Трэба папраўляйт машына...

— Вазьміце машыніста. Я вам ужо казаў: Якаў Шэмет ведае машыны. Вазьміце яго на работу ў млын. Мы паправім паравік, і млын пойдзе поўным ходам. Калі тут будзе Шэмет, то мы ўдвух неяк наладзім гэтыя два паравікі, а інакш я сёння звальняюся.

— Якаў Шэмет...

Гендарсан схіліў галаву і задумаўся.

— Добра...— нарэшце прамовіў ён.— Я бяру Якаў Шэмет! Я яго бяру!.. А машына трэба папраўляйт цяпер... У млыне завоз...

— Я пагляджу на тую машыну,— згадзіўся Вярбіцкі.— Але мне патрэбен памочнік. Квітун астанецца тут. Паклічце, пане аканом, Платона Шабуню. Мы з ім пойдзем у млын, хоць я вам наперад нічога не абяцаю.

Калі Гендарсан выйшаў, Станіслаў і Павел зірнулі адзін на аднаго.

— Ну, пане механік,— усміхаючыся, прамовіў Павел.— Даў жа ты дыхту пану аканому!

— Яшчэ адна перамога.

— У млыне твая работа?

Станіслаў сцвярджальна кіўнуў.

— Якаў Шэмет павінен быць з намі! — сказаў ён.

— Там вялікая работа?

— Пакуль Якаў Шэмет не будзе з намі, млын будзе стаяць,— адказаў Станіслаў Вярбіцкі.

ЧАСТКА ДРУГАЯ

РАЗДЗЕЛ ПЕРШЫ

Гендарсан ішоў з бровара як не сваімі нагамі. Ён забыў пра ўсё: пра гера Пфэрдсана, які чакаў яго за сталом, пра дачку Эльзу, якая недзе валочыцца, занядбаўшы прыстойнасць і абавязкі паслухмянай дачкі. Забыў нават пра снеданне, якое ўжо, мабыць, згатавала жонка. І гэта было тым болей дзіўна, што аканом, як самы акуратны немец, снедаў, абедаў і вячэраў заўсёды ў пару. Цяпер усё гэта здавалася яму вельмі маленькім і дробязным у параўнанні з тым, што адбылося ў млыне.

Ён адчуваў, што яму нарабілі вялікага кепства, але даказаць гэтага не мог. Яго ашукалі рускія мужыкі. Ашукалі, як маленькага хлапчука. Машына сапсавалася не сама! Яны знарок сапсавалі яе. Хамы! Перш за ўсё хацелася зайсці ў млын, вылаяць Гарбатага Яся і даць яму некалькі аплявух. Не дагледзеў, абармот, машыны. Але калі ўспомніў звераватыя Ясевы вочы, яго доўгія рукі з цяжкімі, як гіры, кулакамі, то гэтае жаданне адразу знікла.

Каля свайго флігеля ён апынуўся нечакана, не помніў, калі да яго падышоў. «Гер Пфэрдсан...» — падумаў ён. Як бы ён быў рады, каб гера Пфэрдсана не было сёння ў яго доме, бо адчуваў, што пасля гэтага выпадку ў яго не хопіць вытрымкі павесці сябе так, як належыць паводзіць немцу і гаспадару, у якога і ў сям’і і ў гаспадарцы ўсё ў парадку.

На ганку ён крыху пастаяў, каб супакоіцца і каб не пазнаў гер Пфэрдсан, што ў яго вялікія непрыемнасці. Але, божа мой! Хіба ён не пазнае! Такі разумны чалавек!

Ён адчыніў дзверы ў сваю хату, нібы злачынец, які сам ідзе на пакаранне.

— Што здарылася, Пауль? — запытала яго Інга адразу, калі ён пераступіў парог.

Гендарсан махнуў рукою. Яму хацелася вылаяцца на жонку. Чаго яна, дурная фрау, лезе не ў свае справы! Што яна разумее! Хіба яна паможа яму сваімі ўздыханнямі і слязьмі!

— Эльза прыйшла,— шапнула яму Інга.

У Гендарсана трохі пасвятлела на душы.

— Дзе яна? — запытаў.

— Размаўляе з панам Пфэрдсанам.

— Гут! Ці даўно яна прыйшла?

— Адразу як ты пайшоў, Пауль. Гер Пфэрдсан нават хвіліны не сядзеў адзін.

— Гут! — паўтарыў Гендарсан.

— У цябе, мабыць, зноў непрыемнасці, Пауль? Табе трэба добра памыцца, бо ты на сябе не падобны, бедны мой Пауль.

— Праўда,— адказаў расчулены немец. Хто-хто, а жонка то яго разумее!..— Праўда, мая дарагая Інгеборг... Я буду мыцца, а ты налі мне кілішак старкі, бо не магу я гэтакі паказвацца геру Пфэрдсану.

Інга ніколі не пярэчыла мужу і, калі ён, памыўшыся, абцёрся калматым ручніком, падала яму кілішак старкі. Ён выпіў і падумаў, што пры такім жыцці лёгка зрабіцца п’яніцам, аднак прыкрая чарната, што засланяла яго думкі, знікла.

— У цябе гатова снеданне? — запытаў у жонкі.

— Скора будзе гатова, Пауль. Я чакала цябе.

— Гут! — зноў сказаў Гендарсан.

Ён рашуча пайшоў у той пакой, дзе сядзелі гер Пфэрдсан і Эльза.

Зубны ўрач зірнуў на Гендарсана з відочнай цікаўнасцю, а дачка акінула бацьку такім ледзяным позіркам, што таго траха не скаланула, але ён не падаў выгляду, што адчувае сябе няёмка.

— Ну, як вы тут бавіце час, гер Пфэрдсан? — запытаў ён, як нічога і не было.— Я павінен быў адлучыцца. На маіх плячах вялікая гаспадарка. Усюды патрэбна сваё вока.

— Вельмі правільна, гер Гендарсан,— сказаў зубны ўрач.— У вас непрыемнасці. Ваша дачка расказала мне.

Гендарсан адчуў сябе так, нібы яго аблілі халоднай вадой. «Дачка расказала... Што яна расказала? Няўжо яна ведае пра ўсё, што было ў млыне. Адкуль яна ведае?» — усе гэтыя меркаванні праскочылі ў галаве аканома за адну хвіліну. Ён з шалёнай злосцю зірнуў на дачку. Не хапала яшчэ, каб гер Пфэрдсан ведаў пра ўсе яго справы, непрыемнасці, няўдачы. Яна мо расказала і пра тое, як яе бацька ўцякаў з канторы праз акно! І напэўна ж ён здагадаўся, чаму Гендарсан прыязджаў да яго лячыць здаровыя зубы. Нягодніца дачка!

— У мяне няма ніякіх непрыемнасцей, гер Пфэрдсан... Проста ў мяне не хапае механікаў, і таму спыніўся млын... Трэба рамантаваць машыну, а хто яе адрамантуе! На ўвесь маёнтак адзін механік, якому я не вельмі веру. Рускія, гер Пфэрдсан, сапраўдныя дзікуны... Тут нельга знайсці чалавека, якому можна было б даверыцца. Яны не любяць чужаземцаў. Яны не разумеюць, што гэта мы, немцы, нясём ім машынную прамысловасць і наогул цягнем іх за сабою. Усе яны бунтаўшчыкі і свінні.

— Так, так,— мнагазначна пацвердзіў зубны ўрач.— Той, што прыходзіў вас клікаць, сапраўдная малпа.

— А-а, гэта Гарбаты Ясь!.. Але яму можна верыць, гер Пфэрдсан.

— Тата толькі і верыць такім пачварам,— холадна сказала Эльза.— Гэты Гарбаты Ясь б’е сваю жонку. Гэта звер, а не чалавек, і ён татаў сябра.

Гендарсан пазелянеў. Праклятая дзеўка! Чаго яна лезе куды не трэба! Ахоплены злосцю, ён гнеўна зірнуў на дачку.

— Іх усіх трэба біць да паўсмерці! У іх няма ўдзячнасці! Іх трэба караць так, як тут калісь было ў прыгонны час!

Гендарсан распаліўся да таго, што гатовы быў сам біць мужыкоў. Ён нават уявіў, як біў бы гэтую свінню Вярбіцкага лазовымі дубцамі. Рукі свярбелі, так хацелася пакараць мярзотніка, асабліва за тое, што ён, немец-аканом, вымушаны быў назваць рускага хама панам, за тое, што пайшоў з бровара як пабіты сабака. Але ў гэты момант Эльза ўстала і выйшла з пакоя.

Ваяўнічы настрой у аканома адразу апаў. Дачка нарэшце давядзе яго да вар’яцтва. Няхай бы лепш яна спрачалася, няхай бы абараняла сваіх хамаў! Дык не, яна ні ў грош не ставіць бацьку. Пусціла шпільку і знікла... «Хоць бы яна зноў не сышла з хаты, тады дзе падзецца ад сораму перад герам Пфэрдсанам...» І Гендарсан раскаяўся, што так не ў пару распаліўся.

Гер Пфэрдсан глядзеў на аканома глыбакадумна і мнагазначна.

— Я разумею вас, гер Гендарсан,— нарэшце вымавіў ён.— Я вас вельмі добра разумею.

— О-о! — ледзь не завыў Гендарсан.— Мне тут цяжка жыць!..

— Веру, гер Гендарсан, і рады вам памагчы.

Аканом вылупіў вочы. Чым можа яму памагчы гэты добры чалавек?

Гер Пфэрдсан добразычліва ўсміхнуўся.

— Я заўсёды рады памагчы зам, гер Гендарсан. І, здаецца, я вам памагу.

Гендарсан нічога не разумеў.

— Вам патрэбен добры механік, гер Гендарсан. Добры механік-немец.

— О-о! — сказаў аканом.— Але дзе я вазьму механіка-немца?

Гер Пфэрдсан зычліва ўсміхнуўся.

— Я вам дам механіка, гер Гендарсан. Добрага механіка і добрага немца.

— О, гер Пфэрдсан! Якое гэта было б шчасце! Але дзе вы возьмеце такога чалавека?

— Я вазьму яго з Рыгі, гер Гендарсан. Там у мяне ёсць брат. Не родны, а ўсё-такі брат! Добры механік. Ён працаваў на вялікім заводзе. Але вы не ведаеце, што цяпер робіцца ў Рызе! Там вялікія беспарадкі, гер Гендарсан. Ды не толькі ў Рызе, але і па ўсёй Курляндыі. На заводах забастоўкі, у маёнтках бунты. Гэтыя брудныя латышы, гер Гендарсан, ані не лепшыя за рускіх. Яны нават яшчэ горшыя. Што там робіцца! Яны, гэтыя брудныя латышы, паляць нямецкія маёнткі, выганяюць памешчыкаў-немцаў. Былі нават забойствы... А ў Рызе яшчэ горш. Мой брат, пра якога я вам казаў, працаваў на вялікім заводзе майстрам, то гэтыя брудныя латышы прымусілі яго кінуць работу. Ён добрасумленна выконваў свае абавязкі, то яны паставілі ўмову псред адміністрацыяй завода, каб яго звольнілі з работы. Вам патрэбен такі механік, гер Гендарсан?

— Патрэбен! — закрычаў аканом.— Ён мне патрэбен!

Гендарсан зноў распаліўся і грукнуў кулаком па стале.

— Патрэбен, гер Пфэрдсан! Давайце яго сюды! Я ім пакажу Якава Шэмета! Я іх расцісну, растапчу! Я пастаўлю вашага брата старшым механікам! О, гер Пфэрдсан! Вас да мяне паслаў сам бог!

Раптам настрой у аканома зноў пагоршыўся. Ён успомніў пра млын, і сэрца яго ўпала. Кожны дзень прастою каштаваў не капейкі, а рублі, частка якіх належала аканому. Гарбаты Ясь заўсёды сам сабе ўкрадзе, з ім аканом не думаў дзяліцца.

— Як далёка Рыга, гер Пфэрдсан! — прамовіў ён безнадзейна.— Як далёка Рыга! Каб ваш брат быў у Слуцку! Няхай бы ён быў нават у Мінску... А Рыга!..

Зубны ўрач дабрадушна ўсміхнуўся і зірнуў на аканома, як на малога.

— Рыга зусім недалёка, гер Гендарсан. Гэта вам толькі здаецца, што яна вельмі далёка. Вы, мабыць, ніколі не былі ў Рызе. Калі сёння адбіць тэлеграму, то мой брат будзе тут праз некалькі дзён.

— Праз некалькі дзён...— як рэха, паўтарыў Гендарсан.

— Так, так, гер Гендарсан. Хіба гэта многа, нейкія пяць дзён! Мой брат наладзіць работу ў вашым млыне так, што гэтыя няшчасныя дні не будуць мець ніякага значэння, як быццам іх і не было. Толькі тэлеграму трэба адбіць сёння.

— Мы яе адаб’ём! — бадзёра прамовіў Гендарсан.— Калі вы, гер Пфэрдсан, не супроць, то э-э-э... пасля снедання з’ездзім у Старочын. Гэта недалёка, каля дзесяці вёрст.

— Я буду вельмі рады памагчы вам.

— А я вас затрымаю тут на пару дзён. Вы ў мяне пагасцюеце, гер Пфэрдсан! У нас знойдзецца аб чым пагаварыць. Спадзяюся, што гэта не напсуе вашай практыцы.

— О не! У мяне шырокая і трывалая кліентура, гер Гендарсан. Гэта мяне не хвалюе.

— Як я вам удзячны, гер Пфэрдсан! — расчулена прамовіў аканом.

— Нічога! Мы — немцы — павінны заўсёды падтрымліваць адзін аднаго, памагаць адзін аднаму. Асабліва ў чужой краіне.

Не ведаў аканом, што зубны ўрач знарок прыехаў да яго, каб знайсці месца свайму беспрацоўнаму брату — штрэйкбрэхеру і здрадніку.

У пакой увайшла Інга і запрасіла гера Пфэрдсана і мужа на снеданне.

Перад самым абедам у бровар зайшоў заклапочаны Платон Шабуня. Павел Квітун стаяў ля топкі, а Станіслаў курыў, абапёршыся на варштат, і думаў пра Якава Шэмета. Нарэшце такі яны будуць разам. Скора сяляне пачнуць прадаваць у бровар бульбу, работы будзе па вушы. Павялічыць цану на сялянскую бульбу — вось якая задача стаяла перад імі.

— Хлопцы,— сказаў Платон.— Вы не ведаеце, што гэта за панок гасцюе ў нашага аканома?

Станіслаў узняў галаву.

— А які нам клопат да аканомавых гасцей, Платон? — запытаў ён.

— Вядома, да яго гасцей нам няма ніякага клопату, — адказаў Шабуня.— Але можа ёсць клопат да таго, што сёння аканом са сваім госцем паехалі ў Старочын?

— Вось як!

— І не на сваёй кабылцы, запрэжанай у бяду, а на стаенніку. Мы з Кірылам Вераб’ём ледзь запрэглі яго ў брычку, і сам Кірыла сеў за фурмана.

— Ого! — прамовіў Павел, зачыняючы топку.— Можа да ўрадніка пакацілі!

— От таму я і прыйшоў сказаць пра гэта. Калі што не ў парадку, хлопцы, то трэба падрыхтавацца.

— Усё ў парадку, Платон,— задумліва адказаў Станіслаў.— Па-мойму, да ўрадніка пакуль што ў Гендарсана інтэрасу няма. Тут нешта іншае. А што за госць у аканома?

— Нейкі панок. Не такі круглы, як Гендарсан, але гладкі. І вельмі вясёлыя абодва.

— Гэта горш,— зазначыў Станіслаў.— Сёння Гендарсану радавацца няма чаго. Скарэй за ўсё яму трэба плакаць. Можа п’яны?

— Не без таго. Але вясёлы ён не ад гарэлкі. Такога я дасюль яго не бачыў. Увесь аж свіціцца.

— От гэта ўжо зусім незразумела,— сказаў Станіслаў.— Што ж, будзем гатовы да ўсяго. Паглядзім, што за гасцінец ён нам прывязе. Трэба пільнаваць, калі вернецца. Ты, Платон, робіш на дварэ, то наглядай. Можа і сапраўды прывязе сюды ўрадніка.

— Я не прагледжу,— адказаў Платон.

Гендарсан са сваім гасцём вярнуліся са Старочына падвечар. Калі Кірыла Верабей завёў каня ў стайню і вярнуўся ў старожку, яго ўжо чакаў Платон Шабуня.

— Ну, дзядзька, добра пракаціліся на стаенніку? — запытаў ён.

Стары Верабей зморшчыўся.

— Няхай ён здохне, рукі паадрываў. Не ў мае гады фурманам быць. Да самага Старочына як чорт яго нёс.

— А куды ж гэта ездзілі паны?

— На пошту, каб яны падушыліся. Як зайшлі абодва, дык нібыта расталі, доўга там сядзелі. Што яны там рабілі, ліха іх ведае. Я ж каля каня круціўся, пільнаваў чорта, каб ён выдах. Не хоча стаяць, зямлю капытамі б’е... А гэты другі, што з нашым ездзіў, таксама немец. Усю дарогу па-свойму гергеталі, хіба я ведаю, пра што? Гергеталі і смяяліся, найболей наш. А другі той — зубны доктар са Слуцка, бо пытаў у мяне: «Ці маеш, стары, зубы?» — «Не,— кажу,— не маю, паны ўсе павыбівалі». Рагоча, свалата. «Прыязджай,— кажа,— да мяне ў Слуцак ды золата прывозь, я табе залатыя ўстаўлю». От і ўсё, Платон.

Так Шабуня нічога і не ўведаў ад Кірылы.

Загадка разгадалася вечарам. Павел Квітун ішоў да Станіслава Вярбіцкага. На дварэ падмарожвала. Растаптаная скацінай гразь ператварылася ў храпу. Ісці было слізка і няроўна. Павел збочыў з дарогі і ішоў паўз плот, што аддзяляў панскі сад ад двара. Раптам уперадзе ўбачыў жанчыну, якая ішла насустрач. Спачатку Паўлу здалося, што гэта Надзя. Мабыць, так бывае з кожным закаханым, якому ўсюды мроіцца каханая дзяўчына. Але ў тое ж самае імгненне ён зразумеў, што гэта не Надзя. Што магла рабіць тут Надзя ў такую пару!

— Гэта вы, Павел! — пачуў ён голас, яшчэ не параўняўшыся з жанчынай, і пазнаў Эльзу Гендарсан.

— Я, паненка,— адказаў ён.— Добры вечар.

— Мне трэба было сёння пабачыць вас, Павел,— прамовіла Эльза, не адказаўшы на прывітанне.

— Мабыць, тут не вельмі ўдалае месца для сустрэчы, паненка.

— Мы зойдзем у сад.

Яна пайшла наперад, адчыніла вароты і павяла Паўла асеннім садам, які ўжо атрос са сваіх галін усё лісцё. Цяпер гэтае лісцё, кранутае марозам, шамацела пад нагамі. Дрэвы стаялі голыя, як дзеркачы, праз іх рэдкае галлё віднеліся бліскучыя зоры на халодным начным небе. Усё навокал было зімовае, золкае, але па-свойму прыгожае і крыху патаемнае. Не хапала толькі снегу. «Спатканне,— падумаў Павел.— Цікавае спатканне ў панскім садзе з дачкой ворага...»

Эльза спынілася каля старой грушы, трухлявай і дуплянастай. Адсюль былі відны ярка асветленыя вокны аканомавага флігеля. Святло з іх шырокімі палосамі лажылася на мёрзлую зямлю, укрытую інеем. Паўла ахапіў нейкі дзіўны настрой, бо ўсё гэта не было падобна на яву.

— Я хачу вас папярэдзіць, Павел,— сказала Эльза, хутаючыся ў вялізную ваўняную хустку; гэтая хустка і рабіла яе падобнай на пажылую жанчыну, кволую і бездапаможную.— Я хачу вас папярэдзіць, што Якаў Шэмет не будзе працаваць у маёнтку.

— А што мне да Шэмета? — абыякава адказаў Павел, бо ўсё навакольнае страціла ў яго вачах сваю казачнасць.

— Не гаварыце мне гэтага, Павел. Я ведаю ўсё. Тата расказаў. Яны п’юць з зубным урачом са Слуцка, і тата расказаў усё, пра што вы гаварылі сёння ў бровары. Сёння яны ездзілі ў Старочын і адбілі тэлеграму ў Рыгу да брата гэтага зубнога ўрача. Ён скора сюды прыедзе і будзе старшым механікам. Я не ведаю, што там за брат, мабыць, добры прахвост, бо ў Рызе яму няма месца... Я павінна была папярэдзіць вас, Павел...

— Мне гэта ўсё роўна, паненка. Мае пасады той брат зубнога ўрача не зойме. Я не механік.

Гэта былі словы, а душу Паўла заліла гарачая хваля ўдзячнасці і прыязнага пачуцця да гэтай незразумелай чужой дзяўчыны.

— Не, вам не ўсё роўна, Павел. Гэта мне ўсё роўна, аднак я папярэдзіла вас... Бывайце, Павел...

Яна падала яму руку. Ён узяў у сваю гарачую далонь яе халодныя трапяткія пальчыкі і мімаволі пацалаваў. І яна пайшла да флігеля, ахінуўшыся вялізнай ваўнянай хусткай, як пажылая жанчына. Павел глядзеў ёй услед аж датуль, пакуль постаць яе не схавалася за сцяной флігеля.

РАЗДЗЕЛ ДРУГІ

На дварэ падаў снег. І ўдалечыні ўсё адсунулася назад, здрабнела і ледзь віднелася праз белую смугу зімовага дня. А сняжынкі падалі і падалі на мёрзлую зямлю, на палі і лугі, на лясы і гаі, на двары і стрэхі. Прырода паступова ўбіралася ў бель і ўвачавідкі прыгажэла, бо зіма хавала пад снегам увесь зямны бруд.

У гэты дзень Лісавета мыла бялізну. Учора выпарыла ў цэбры з гарачым лугам, а сёння мыла. Балелі расчырванелыя рукі. Палатняныя кашулькі, штонікі, бацькавы порткі, ручнікі, абрусы — усё цвёрдае, трэш яго, трэш, і з мылам, і з попелам. Пакуль адатрэш гразь, дык скарэй сатрэцца скура на далонях.

Цяжка жыць без маткі, а Лісавета ўжо два гады была за гаспадыню ў хаце. Маці памерла, калі Лісавеце ішоў пятнаццаты год. І от з той пары ўся хатняя работа звалілася на яе рукі. Вясной трэба было пасадзіць і дагледзець агарод, каб усё расло не горш, чым у людзей. Летам жніво, сенакос, потым лён, а ўсю восень і зіму, пакуль сыдзе снег,— прасніца і кросны. Ніхто за яе не напрадзе, не натчэ, а мужчын трэба адзяваць, ды і сабе ў скрыню нейкае палатно пакласці.

Цяжка без маткі. Няма ў каго парады папрасіць, ніхто не паможа. Толькі цётка Аксеня ды Алена не акідалі Лісавету. Навучылі снаваць кросны, накідаць у ніты і ткаць. Не толькі простае палатно, а і абрусы, ручнікі і капы. Дурыцца Лісавеце не было калі, старалася запомніць усё за адзін раз, каб потым не бегаць, не пытацца. Бо калі раз запытаеш, то яшчэ нічога, а калі два ды тры, то гаворка пачнецца: дурная, непанятлівая. Трэба быць панятлівай, бо благая слава пойдзе па засценку. І Лісавета была панятлівая. У семнаццаць сваіх сірочых гадоў яна ўмела рабіць усё, што трэба ўмець дзяўчыне-нявесце. А шыць ды латаць, мабыць, ніхто не ўмеў лепш за яе. Малодшыя браты Алесь ды Адам добрыя былі дзеруны, асабліва меншы, Алесь — што ні надзене, дык ляціць яно на ім, як з павуціння саткана. Чатырнаццацігадовы Адам памагаў ужо бацьку. Нават на Волю ездзіў. Бацька наладзіў яму невялікую касу, і Алесь быў і касец, і малацьбіт. Толькі яшчэ не араты. Цяжка плуг цягаць.

Лісавета мыла і думала, што цяпер будзе лягчэй. Зімой заўсёды лягчэй. Ведай толькі хатнія справы. Скаціну бацька з Алесем самі кормяць ды пояць. Толькі свінням яна замяшае, дык і то Адам або Алесь, або і сам бацька, падхопяць вёдры і занясуць. Берагуць яе ўсё-такі мужчыны. Толькі карову Лісавета сама даіла.

А летам было, калі затрымлівалася на жніве, то бацька і карову даіў.

Лісавета была рада, што лён сцёрты, а патрапаць яго яна і сама здолее. Цяпер пачнуцца вячоркі. Самы лепшы час для маладых. Дзяўчаты будуць прасці, спяваць песні, а потым можна скласці прасніцы і пагуляць. Хлопцы таксама збіраюцца: яны ў карты рэжуцца, кураць або дурэюць, не даюць прасці. Асабліва Тамаш Сташэвіч такі жартаўнік... Ах, гэты Тамаш...

Лісавета, напраўшы дзве ручайкі, заўсёды спяшалася дамоў. Нельга было ёй заседжвацца дапазна. Добра таму, у каго маці ёсць, раніцай можна даўжэй паспаць. Маці сама ўстане, печ запаліць, а дачцэ дасць вылежацца. А хто заменіць Лісавету! Самой трэба прачнуцца ўпору, газоўку запаліць, бульбы свінням намыць, снеданне згатаваць. Добра, што бацька і Адам памагаюць. Цяжэйшыя чыгуны бацька сам у печ ставіць, сам і вымае. Адам заўсёды вады і дроў прынясе, падпалкі дробнай насячэ ды насушыць, каб печ можна было скора распаліць. Адам дык з выгляду зусім дзікун, а сэрца мае добрае. Лісавета бялізну мые, а ён сядзіць, частыя граблі майструе, амецце пераграбаць — цяпер яны малоцяць з бацькам.

А на дварэ снег. Ужо не сыплецца дробнымі сняжынкамі, а падае буйнымі камякамі, і ўвесь свет нібы ў малацэ. На дрэвах у садзе абвіслі галіны, снег наваліўся на іх і прыгнуў. Лісавета зірнула ў акно. «Божачка, зіма!» Невядома, чаго больш было ў галаве гэтай дзяўчынкі, дзіцячага ці дзявочага. Яна ўзрадавалася, што прыйшла зіма. Узрадавалася шчыра, як радуюцца дзеці першаму снегу, першым зімовым дням, калі можна праехаць на санках, зляпіць бабу, кінуць снежку. Ох, прайшла гэтая шчаслівая пара... Прайшла і, мабыць, больш ніколі не вернецца.

— Вынесі, Адам, памыі,— папрасіла яна брата.

Адам паклаў граблі, вынес на двор памыйніцу і, вярнуўшыся ў хату, сказаў, як сталы мужчына:

— Ну і снег! Скора з татам па сена паедзем.

Лісавета ўздыхнула. А дзе ж бялізну пасушыць?

На двор не вынесеш, такі снег лепіць. Каб марозік... Прыйдзецца на гарышча лезці. А тут певень у падпечку нібы ачмурэў ад седні — калі гаркнуў узапар разоў пяць: «Ку-ка-рэ-ку!»

Адам усміхнуўся і сказаў:

— Мароз чуе! Бач ты яго!

Лісавета кончыла мыць, папрасіла Адама:

— Можа б ты нанасіў вады ў цэбар, Адам. Паласкаць трэба.

— Дзе твой цэбар? — запытаў ён, надзяваючы шапку.— Той жэўжык Алесь недзе на лёд пайшоў коўзацца, а то мы б табе адразу поўны цэбар прывалаклі... Давай вёдры.

Пакуль Лісавета кончыла паласканне, рукі сталі як граблі, аж не гнуцца. Але к гэтаму часу прайшла снегавая хмара, і на чыстым небе выбліснула халоднае зімовае сонца. І памацнеў мароз. Дзяўчына адагрэла рукі, апранулася і панесла вешаць на платы бялізну. Няхай вымерзне добра, тады ў хаце скора дасохне.

Такая любата на дварэ. Усё навокал белае, снег іскрыцца на сонцы, паветра такое здаровае, што не надыхацца. Вароны кінулі свае гнёзды, бітком набітыя снегам, і цэлай чарадой расселіся на бярозе, абляпілі ўсе галіны. Лісавета павесіла бялізну, а рукі зайшліся ад холаду. Яна схапіла снегу і нацерла рукі. Снег спачатку апякаў голае цела, балюча стала, потым горача. Лісавета зляпіла снежку і шпурнула ёю ў варон. Яны ўзняліся і паляцелі шукаць другога месца. Лісавеце шкада стала бедных птушак.

— Варон ганяеш? — пачула Лісавета і здрыганулася. Яна адразу пазнала гэты голас.

Каля варот стаяў Мікалай Халуста і ўсміхаўся. Лісавета не адказала, яна нібы скамянела.

— Давай у снежкі пагуляем!

— Не лепяцца снежкі,— не сваім голасам адказала дзяўчына.

— Не лепяцца? — Мікалай сагнуўся, набраў поўныя прыгаршчы снегу, памяў яго, зляпіў здаравенную снежку.

— Бачыш! Чаму ж не лепяцца? Хочаш, у цябе пацэлю!

— Дзіва што... Так блізка...

— Кажаш, блізка? Ну, дык пакажы, куды далёка пацэліць!

— Ай, Мікалай... Ідзі лепш дадому...

— Ну, пакажы, куды далёка пацэліць! Ну, вунь у тую таполю, што на Янавым завулічным агародзе стаіць?

— Ты туды і не дакінеш.

Мікалай быў добра выпіўшы, гэта адразу пазнала Лісавета. Ёй трэба было ісці ў хату, а не разводзіць гаворку з гэтым... Лісавета не ведала, як назваць яго. Тата яе зваў Халустаў зладзеямі, але Лісавета не магла так назваць Мікалая... Не то каб ён ёй падабаўся, яна пра гэта баялася і думаць... Але ён быў не такі, як усе засцянковыя хлопцы. Халусты ўсе былі інакшыя, і іх баяліся ў засценку. Асабліва баяліся Мікалая. Яго не асмельваліся зачапіць, бо ён мог адпомсціць. Але як адпомсціць? Прастадушная дзяўчына яшчэ не разумела жыцця. «Ён жа нікому нічога благога не зрабіў»,— думала яна. Наогул, яна шмат чаго не разумела. Вунь Андрэй Сташэвіч яшчэ дужэйшы за гэтага Мікалая, але ж пра яго не кажуць так, як пра Халустаў. Або Тамаш... Аднагодкі ж яны — і Мікалай, і Андрэй, і Тамаш... Але Андрэй і Тамаш інакшыя. З імі можна жартаваць, гаварыць, бо яны свойскія. Яны не такія, як Мікалай, яны на віду, іх ведаюць з маленства. А Мікалай не свойскі. Ён чужы, у ім нешта іншае, не такое, як ва ўсіх... І вось яно, гэтае чужое, цягне, заманьвае... Хочацца ведаць, а якое ж яно, гэтае невядомае, чужое...

— Кажаш, не дакіну да Янавай таполі? Ну, дакіну ці не?

— Не ведаю, Мікалай.

— Ну, дык глядзі!

Мікалай размахнуўся. Снежка вылецела з яго рукі, аж загула ў паветры і ўдарылася ў ствол таполі на вышыні чалавечага росту.

— Бачыла! А ты казала — не дакіну!

Лісавета зірнула на яго з захапленнем.

— Ці знойдзецца ў вашай задрыпанай Малінаўцы хлапец, які дакіне датуль снежку або камень? — хваліўся Мікалай.— Не знойдзецца такіх! Я левай рукой дзесяць малінаўцаў скручу і ў кулаку сцісну.

Ён гаварыў так упэўнена, што Лісавета верыла яму і баялася яго.

— Чаму ты ўчора на вячоркі не прыходзіла?

— Часу не было...

— А сёння прыйдзеш?

— Не ведаю...

— Прыйдзі, дурная. Я табе нешта дам.

— Ай, Мікалай...

— Прыйдзі, я табе кажу. Не будзеш каяцца.

Мікалай не бачыў, што на ганку стаяў Адам. Ён пачуў, што Лісавета з некім гаворыць, і выйшаў паглядзець.

— Ідзі дадому, Лісавета,— загадаў ён.

Лісавета адразу пайшла ў хату.

— Бач ты яго! — прамовіў Мікалай.

— А табе чаго тут трэба? — па-гаспадарску запытаў Адам.— Чаго трэшся каля чужых варот ды, як злодзей, у двары заглядаеш?

— Глядзі ты на яго, на малінаўскага байструка! — агрызнуўся Мікалай.— Пападзешся ты ў мае рукі, я табе вушы адарву.

— Глядзі, каб я табе не адарваў.

— Ты? Мне? — Мікалай ледзь не паваліўся з рогату.— Падшывалец, смаркач, ха-ха-ха! Ён мне вушы адарве! Бачылі вы такога!

Тым часам, пакуль ён смяяўся і лаяўся, Адам не спаў у шапку. Не паспеў Мікалай узняць галавы, як у яго паляцелі снежкі. Адна папала ў грудзі, а другая проста ў твар.

— Я табе пакажу! — зароў Мікалай, ірвануўшыся ў вароты, але Адам ускочыў у хату і замкнуў дзверы.

— Што ты там нарабіў, Адам? — спалохана запытала Лісавета.

— Нічога. Гэткі ён цалец, зладзюга! Няхай ведае! «Няма ў Малінаўцы такога хлопца, што ў таполю пацэліць!» От я дык пацэліў яму ў самую зладзейскую храпу.

— Ён жа цябе зловіць як-небудзь ды наб’е...

— Не зловіць! А няхай паспрабуе набіць, то я Андрэю і Тамашу скажу, яны яму пакажуць!

— Ён жа старэйшы за цябе...

Адам зірнуў на сястру і чмыхнуў носам.

— А ты не вельмі з ім стой ды размаўляй... Што ён табе даць абяцае, злодзей гэты, і за што?

Лісавета пачырванела.

— Ён жа п’яны, Адам. Хіба ты не бачыў?..

— Глядзі, Лісавета!.. Калі ты ад яго нешта возьмеш, тату скажу.

— Што ты, Адамка!..

— Будзе табе што! Яго ж Андрэй з Тамашом вязалі, рэзаліся яны з бацькам. Якая ж ты дурная, Лісавета!

— Гэта ты дурненькі, Адамчык...

— Я не дурненькі! Але калі ўбачу, што ты стаіш з ім ды гаворыш, то глядзі!

Бедны Адам! Хіба ён ведаў, што Лісавета не толькі тут, у сваім двары, гаварыла з Мікалаем. Ён праводзіў яе з вячорак, ён ужо абяцаў ёй залатыя горы. Ніхто гэтага не ведаў, акрамя яе і Мікалая.

У жыцці чалавека бываюць гадзіны адзіноты і тугі, калі жыццё здаецца не такім, як трэба, няпоўным, пустым, непатрэбным. Тады чалавек прасочыць кожны свой крок, абмяркуе яго, ацэніць, і часта, вельмі часта позняе раскаянне сцісне яго сэрца. Былі такія хвіліны і ў Лісаветы апошнім часам. Прыходзіла раскаянне, але яна не хацела прымаць яго ўсур’ёз, не магла прымаць і зварочваць з таго шляху, па якім пачала ісці.

Ноччу, калі ўсе ў хаце спалі, Лісавета ляжала без сну і думала пра Мікалая. І сустрэчы з ім, і думкі пра яго былі яе таямніцаю. І таямніца гэтая падчас адбірала яе спакой.

Першы раз яна сустрэлася з Мікалаем вясной на свята Міколу. У засценку хлопцы наладзілі вечарынку. Танцавалі на дварэ. Моладзі сышлося шмат — і з Жывіцаў, і з іншых блізкіх засценкаў. Вечар стаяў ціхі, цёплы і зорны. Пахла бэзам, што рос каля платоў і расцвіў. Лісавета ніколі не забудзе таго вечара. Ёй здавалася, што быў ён асаблівы, не падобны на іншыя. Так прыгожа было на дварэ, так хораша навокал, што ёй хацелася ісці адной цераз поле, цераз лугі ў незнаёмую, але такую прывабную далечыню... Тады яна ўпершыню танцавала на вечарынцы. Не з хлопцамі. Барані божа! Яна ўцякла б, каб яе запрасіў хлопец. Яна танцавала са Сташэвічавай Аленай і з Асіеўскай Ганнай з Жывіц. І от тады яна пачула словы: «Якая хвацкая дзяўчына вырасла ў Талімона!» Яна не ведала, хто гэта сказаў.

— Чуеш, што пра цябе хлопцы гавораць? — запытала ў яе Алена.

— Ай, Аленачка...

— Гэта Халустаў Мікалай.

— Ай, Аленачка...

— Дурненькая, чаго ты саромеешся!

— Не трэба мне ніякія хлопцы...

— Пачакай, галубка! Спачатку ўсе так гавораць.

Лісавета адразу ж забыла і Мікалаевы словы і гаворку з Аленай. Яна танцавала і забыла пра ўсё на свеце! Так лёгка і хораша было ў яе на душы, што хацелася ўзняцца і ляцець.

Вечарынка кончылася пад раніцу. Свежа стала на дварэ, лёгкае стамленне ахапіла ўсё цела. Лісавета дадому пабегла адна. І вось каля двара яе сустрэў Мікалай Халуста. Яна і не заўважыла яго, бо стаяў ён каля слупа, нібы зліўшыся з ім.

— Чаму ж ты адна, Лісаветка? — запытаў ён.

— Ай! — ускрыкнула яна.— Хто гэта?

— Не крычы, дурненькая, гэта я,— ён стаяў каля варот, не даючы ёй праходу.

— Пусці, Мікалай... Мне дадому трэба...

Яна спалохалася не на жарт, бо ніколі так не сустракалася з хлопцам адно на адно. Ды яна так і не спалохалася б, каб быў нехта другі, а не Мікалай Халуста. Свайго засцянковага хлопца яна таўхнула б, аблаяла. Але гэта быў Мікалай Халуста, і Лісавета нават не магла крыкнуць, каб некага паклікаць.

— Пусці, Мікалай... Мяне дома чакаюць...

— Ніхто цябе не чакае, усе спяць.

— Ох, божачка мой, божачка...

І яна заплакала наўзрыд, закрыўшы далонямі твар.

— Дурненькая! Чаго ты плачаш? Я ж табе нічога дрэннага не раблю. Ну, чуеш? Хіба ты мяне за звера лічыш?

Лісавета не адказала. Яна плакала, і постаць яе была такая бездапаможная, такая кволая, такі шчыры быў яе плач, што пакрыўдзіць яе не мог нават сам Мікалай Халуста.

— Сціхні, чуеш! Эх, і дзіцятка ж ты...

— Пусці мяне, Мікалай, дадому...

— Ідзі, дурненькая, хіба я цябе трымаю.

Мікалай адышоў ад каліткі. Лісавета шмыгнула ў яе, але ён перахапіў дзяўчыну, прытуліў да сябе і моцна пацалаваў. Яна нават не паспела крыкнуць.

— Ну што? Жыва асталася? Бяжы цяпер на здароўе.

Яна рванулася, ускочыла ў двор і, не аглядаючыся, пабегла да хаты. Ён пастаяў, паглядзеў ёй услед і паволі пайшоў па вуліцы.

— Што за дзеўчанё! — сказаў ён сам сабе.

Гэта была першая сустрэча. Лісавета думала, што яна будзе і апошняя, але яна не ведала Мікалая Халусты. Дарэмна яна старалася не хадзіць адна з вячорак або з вечарынак і заўсёды пільнавалася Алены Сташэвічавай. Мікалай падпільноўваў яе тады і там, дзе яна і не думала, што сустрэне яго. Ён яе не крыўдзіў, стараўся быць ласкавым, уважлівым і чулым, трымаў сябе сціпла і толькі на развітанні цалаваў. І пазбегнуць гэтых пацалункаў Лісавета не магла. Да таго часу яна ўжо асвойталася, і Мікалаевы пацалункі не былі ёй агідныя.

Яна не разумела, любіць Мікалая ці не. Гэтае новае пачуццё яшчэ не зусім авалодала яе сэрцам. Яна толькі адчувала, што прыемна, калі ён, такі дужы і магутны, якога ўсе баяцца, сустракае яе, слухае і шкадуе. Ёй было прыемна, калі ён браў яе ручкі ў свае вялізныя шурпатыя рукі і песціў іх, прыкладаў да губ і цалаваў. Яна і сама адчувала сябе каля яго не такой ужо нікчэмнай і бездапаможнай. Яна саромелася яго пяшчотаў, але сэрца яе трапяталася і замірала, калі ён прыціскаў яе да сябе і цалаваў... Але яна ведала, што калі ён захоча, то зробіць з ёю усё, што яму ўздумаецца... І ў доўгія асеннія вечары, калі яна сядзела за шыццём ці латаннем, да яе прыходзіла раскаянне... Нешта адбылося ў яе жыцці не так, як трэба. Зусім не так. Трэба было адразу гэта кончыць...

І цяпер не сустракацца з ім. Хіба ў засценку мала добрых хлопцаў? Вунь Тамаш Сташэвіч... Хіба ён дрэнны? Лісавета ведала, што ён заглядаецца на яе, але, мабыць, яшчэ маладзенькай лічыць. Ах, Тамаш, Тамаш! Не ведае ён, што гэтая маладзенькая з Мікалаем Халустам цалуецца...

РАЗДЗЕЛ ТРЭЦІ

Андрэй з Іванам узяліся за малацьбу. Трэба было аслабаніць у гумне месца пад сена, бо салому можна скласці на прыгуменні, а кулі пад страхой, сена ж на дварэ не складзеш.

Далася ў знакі малацьба. Уставалі ад першых пеўняў, не хапала сну. Іван, калі садзіўся адпачыць, пакуль Андрэй курыў, дык адразу і засынаў, а Андрэя і ноччу не браў сон. Ён цяпер глыбока адчуў, як дорага яму Ганна. Пасля бацькавай смерці сустрэўся з ёю толькі адзін раз у Старочыне. Нават не пагаварыў як след і, мабыць, пакрыўдзіў. Як жа ўбачыцца з ёю, расказаць пра ўсё, каб зразумела яна яго, каб ведала, як цяжка яму жывецца?

Не менш трывожныя былі і думкі пра Алену. І шкада было сястры і злосць брала на яе. Знайшла ў каго закахацца, у Юзіка Грома! Няўжо ж яна думае, што Андрэй аддасць яе замуж за яго? Не, гэтага не будзе! Старэйшая ж сястра, Аляксандра, і весткі аб сабе не падае. А без яе Алену з хаты не выпхнеш за першага сустрэчнага. Ды тут яшчэ жалоба гэтая замінае: пакуль яна не кончыцца, і жаніхі да Алены не паедуць. Трэба ледзь не год чакаць. А тады хоць сам жаніся, хоць сястру замуж аддавай, бо на два вяселлі ў год і гаспадаркі не хопіць. Аддасі замуж Алену — самому яшчэ год чакай, а за гэты год стары чорт Асіеўскі аддасць за некага Ганну... Ажаніцца самому — то трэба адразу цэлую псарню сабак разводзіць, каб упільнаваць Алену ад Юзіка Грома. Куды ні кінь, усюды клін... Не, трэба самому ажаніцца на тое лета, бо без Алены прыйдзецца наймаць работніцу. А чым плаціць?

У галаве круцілася ад гэтых праклятых думак, і Андрэй не знаходзіў выйсця з таго становішча, у якім апынуўся.

У суботу раней кончылі малацьбу. Трэба было адпачыць трохі, бо назаўтра Андрэй збіраўся з’ездзіць у Крушнікі да Юркі Хмялеўскага. Яшчэ нябожчык бацька сані яму заказаў і задатак даў.

— Мо ты дамоў сходзіш, Іван,— сказаў Андрэй парабку.— Заўтра я ў Крушнікі паеду, да Хмялеўскага.

— Чаго?

— Сані прывязу. Скора мароз балота і раку закуе, па сена паедзем, а ў нас толькі адны сані.

— Хмялеўскі нядаўна тут быў, да Халусты прыязджаў.

— Чаму ж ты не сказаў мне? Я запытаў бы пра сані, мо ён яшчэ не зрабіў.

— Адкуль я ведаў! Мне Якаў гаварыў, што сваркі там было — не давядзі бог, ледзь не пабіліся яны. Халуста гатовы быў на сцену лезці. Нешта ашукаў ён Хмялеўскага, а той яго і прыціснуў.

Андрэй у адказ толькі хмыкнуў.

— Дык ты пойдзеш дадому?

— Не. Лепш адасплюся... Ага! Халуста ў маёнтку малатарню купіў. Немец яму прадаў нейкую старую, то цяпер абодва Халусты ў кузні поркаюцца, малатарню тую ладзяць.

— Не дурны, сукін сын... Малацьбітоў наймаць не будзе...

Андрэй упершыню адчуў зайздрасць да Халусты, да яго гаспадаркі, багацця, да гэтай малатарні, якой за тыдзень абмалоціць усё... А яму, Андрэю, да вялікага посту хопіць малацьбы.

Назаўтра Андрэй устаў раней за ўсіх. Разбудзіў маці, каб згатавала снеданне, а сам пайшоў у свіран, насыпаў у мех асьміну жыта і пачаў рыхтаваць сані.

На дварэ яшчэ і не падобна было на дзень, а Каштанка ўжо была запрэжана і стаяла каля ганка, прывязаная да слупка. Андрэй апрануў новы кажух, памазаў боты, каб не мерзлі ногі, і пайшоў да дзвярэй.

— Пачакай, сынок,— сказала старая Аксеня.— Я наклала торбу яблык, завязі Хмялеўскаму. У яго дзетак многа.

— Давайце сюды.

— Толькі ў салому пакладзі, каб не змерзлі.

— Добра. А вы тут Івана не будзіце, пакуль сам не ўстане.

Андрэй выйшаў, адвязаў лейцы, сеў у сані і цмокнуў на кабылу. Яна весела пайшла з двара.

Зіма! Андрэй у гэтым годзе першы раз запрог кабылу ў сані. Прыемна было ехаць па гладкай вуліцы, калі цябе не страсяне, не стукне, калі сані плывуць, нібы човен па рацэ. Для поўнага здавальнення Андрэй закурыў. Ён выехаў з вуліцы і завярнуў на шлях. Толькі ўзняў пугу, і кабыла рванулася ў рысь.

Да самага Старочына ехаў па соннай дарозе. Нікога не сустрэў, не дагнаў. Калі ўехаў у мястэчка, на дварэ пачало шарэць. Але ні на вуліцах, ні на рынку не было яшчэ ніякага руху.

За Старочынам пачалося сапраўднае Палессе. Спачатку Андрэй ехаў па доўгай грэблі цераз балота, потым пачаўся лес. Не такі, як у Маргах, а векавы бор. Сосны стаялі адна ў адну; здаецца, крані каторую — і зазвініць. Потым мясцовасць пайшла пад ухіл. Сасновыя бары кончыліся і замяніліся ельнікамі, якія далей перайшлі ў дубровы. Андрэй ехаў, ахоплены незнаёмым пачуццём бездапаможнасці перад магутнай прыродай. Яму здавалася, што з гушчыні гэтых лясоў вее далёкім старажытным жыццём, незразумелым і патаемным. І цішыня невераемная. Ні гуку, ні шолаху, як у казачным царстве, у краіне вечнага змроку.

Прасторы палескія! Пушчы, балоты бяскрайнія! Колькі сцежак-дарог працяло вашы нетры глыбокія! Якія таямніцы хаваеце вы ў гушчыні бароў і непраходных балот! Андрэю здавалася, што яму сніцца гэты дзівосны лес у снежным убранні, ахутаны казачнай цішынёй.

Наперадзе паказаліся падводы. Палешукі везлі ў Старочын на продаж сваё багацце: дзежкі, ліпаўкі, цабры, вёдры. Нават прасніцы; верацёны і лыка. Палевікі ўсё купяць. Прывязі воз аглабель, дуг, абадоў — і нічога не астанецца, усё расхопяць ды яшчэ папросяць, каб прывозілі больш.

Старочын стаяў у выгодным месцы, на мяжы Палесся. Сюды з’язджаліся і палешукі, і палевікі. Палевікі прывозілі хлеб, садавіну, а палешукі — драўляныя вырабы. Тут і гандаль быў своеасаблівы, скарэй за ўсё не гандаль, а абмен, бо палешукі ахвотней прадавалі сваё дабро на пашню, чым на грошы.

Калі паляшуцкія вазы пад’ехалі бліжэй, Андрэй звярнуў убок. Трэба было даць людзям дарогу, у іх вазы гружаныя, а ён ехаў улегцы.

— Дзень добры!

— Дзень добры!

— Куды так рана?

— У Крушнікі.

— А-а! Да Юркі!

— Да яго!

На Случчыне падарожныя вітаюцца, знаёмыя ці незнаёмыя. Прыемней становіцца на душы, калі сустрэнешся з чалавекам, павітаеш яго і ён цябе павітае, хоць і ўбачыўся ты з ім першы і апошні раз.

Абмінуўшы палешукоў, Андрэй падагнаў кабылу. Усё казачнае і дзівоснае, што з’явілася ў душы, цяпер прайшло. Нічога таямнічага няма ў гэтым Палессі. Гаруюць людзі. Зямля — пясчаныя выспы, акружаныя балотамі, лясамі. Ёсць такія хутары і вёсачкі, што летам на кані ні туды ні адтуль. Гной вясной на сваё поле ў чаўнах возяць. Цемра, глуш. Улетку заедзь жыцця не дае ні чалавеку, ні скаціне. Кароў многа трымаюць, а малака яны па шклянцы даюць. Зямлю палешукі і цяпер яшчэ сохамі аруць і запрагаюць у іх не коней, а валоў. Як сто гадоў назад было, так і цяпер вядзецца...

Хмялеўскі быў якраз на дварэ, калі прыехаў Андрэй. Ён сам адчыніў вароты, узяў кабылу за аброць і павёў у двор.

— Мо распражэш, Андрэй? Няхай бы кабыла адпачнула.

— Не. Адпачне і так. Ды не вельмі яна замарылася, у хляве стаіць.

— Ну, то хадзем у хату.

Андрэй падкінуў кабыле канюшыны.

— Пачакай, Юрка. Я прывёз асьміну жыта, то вазьмі ды высып.

— А братачка! Адкуль жа ты ведаеш, што я табе сані зрабіў? А мо яны яшчэ не гатовы!

— Не зрабіў, то зробіш. Толькі мне трэба скарэй, сена вазіць пара.

— Гатовы, братачка, твае сані. У гумне стаяць. Вечныя сані я табе зрабіў, а аглабель аж тры пары.

— Гэта добра. У нас аглоблі — тавар. Бяры жыта.

Хмялеўскі забраў жыта, занёс яго ў сенечкі, высыпаў і прынёс Андрэю пусты мех. Тады Андрэй узяў з воза торбу з яблыкамі, і абодва пайшлі ў хату.

Хата ў Хмялеўскага была вялізная, печ такая, што хоць скачы па ёй, лаўкі тоўстыя і шырокія, прасторны ясеневы стол і высокія ложкі з бярозы.

— Усё сам парабіў,— зазначыў Хмялеўскі, заўважыўшы, што Андрэй з цікаўнасцю аглядае ўбранне яго хаты.

Прастору ў хаце было шмат. Пяцёра дзяцей, старэйшаму гадоў дзесяць, гулялі на падлозе. Калі ў хату ўвайшоў чужы чалавек, яны нібы зніклі. Большыя палезлі на печ, а меншыя знайшлі прытулак каля маткі.

Жонка Хмялеўскага была яшчэ не старая, прыгожая маладзіца, толькі выглядала яна вельмі прыгнечана і няшчасна.

Андрэй сеў і яшчэ раз агледзеў хату. Усюды былі чысціня і парадак, але беднасць лезла з усіх куткоў. Увесь адзетак і абутак быў свой, даматканы і самаробны. Сама жанчына — у андараку ў клеткі і лыкавых лапцях; двое малодшых дзяцей у доўгіх зрэбных кашулях, босыя; старэйшы сын, невялікі прыгожы палешучок, як мужчына, у штанах, у новых лапцях з белымі анучамі.

— Глядзіш на маіх дзяцей, што голыя ды босыя,— прамовіў Хмялеўскі.— Лён у нас дрэнна расце. Ведаеш, якая зямелька: голы пясочак. Маёй Настасі прасці няма чаго, а то б і яна напрала і наткала.

Настася ўздыхнула.

— Ой, Андрэй! Хоць бы лёну добрага папрасці... У нас жа такі малы, такі кароценькі, а слабы-слабы... Прашу свайго — купі...

Хмялеўскі нездаволена зморшчыўся.

— Купі! Хіба сама не ведаеш, куды нашы грошы ідуць!

Андрэй тым часам развязаў торбу з яблыкамі.

— Ну, дзеці, я вам гасцінца прывёз.

Дзеці з усіх куткоў ласа паглядалі на яблыкі, але ніхто з іх не адважваўся падысці да чужога дзядзькі. Тады Андрэй аддаў торбу Настасі.

— Я не дзіўлюся, Юрка, што дзеці твае голыя, бо яны і не голыя, але думаю: як ты жывеш у лесе адзін?

— Не думай, што я тут вельмі адзін. Людзі ў лесе штодзень бываюць. От жонка — то праўда, што адна. Толькі з дзецьмі.

— Ой, божачка... Каб не дзеці, звар’яцела б я тут...

— Дзядзечка! А ўчора ўвечар так ваўкі вылі! — паскардзіўся хлопчык гадоў шасці.— Каля самае хаты. А таты дома не было. Мама казала, што ваўкі тату з’ядуць. Але не з’елі!

— Маўчы, дурненькі,— сказала яму маці.

Хмялеўскі горка ўсміхнуўся.

— Ваўкі твайго тату не з’ядуць, сынок,— і, павярнуўшыся да Андрэя, дадаў: — Не ваўкі мяне з’ядуць, а Халуста, мабыць, такі даканае.

— Ты ў яго быў нядаўна?

— Быў. Каб ён не дабыў сённяшняга дня.

— Чаму ж да мяне не заехаў?

— Не да таго было, Андрэй.

Хмялеўскі расказаў Андрэю пра сваю бяду.

— Ну і што мне цяпер рабіць? — запытаў ён.— Я ж увесь у яго зубах. Яму толькі астаецца праглынуць мяне. Былі мы з ім у Гендарсана, з дубамі тымі ўладзіліся. Дык я ж, братачка, дагадаўся. Гэта ж ён і ўдаў мяне таму немцу. Сам дубы забраў, а мяне ўдаў! Ведаў, што нідзе я не дзенуся, да яго прыйду, а яму таго і трэба... Трэба яму, каб я поўзаў перад ім, ногі яго лізаў... Так што, братачка, жыву я на гэтым хутары, як госць. Вэксаль ён мне і не думае аддаваць. І калі захоча, дык выганіць мяне як міленькага.

— Нічога я табе не параю, Юрка. Каб я быў на тваім месцы, то прыціснуў бы яго недзе ў кутку так, што ён сам ногі мне лізаў бы! І прынёс бы ён мне вэксаль у зубах.

— Дзе ты бачыў, Андрэй! У турме згнояць, а ў мяне дзеці.

— Ой, Андрэй! — сказала Настася.— Не хацела я гэтага хутара... І Юрку не раз казала. А ён як надумаўся... Надакучыла парабкам быць, трэба на гаспадарку ўзбіцца. От і ўзбіўся...

— Маўчы ты, жанчына...

— А я і маўчу. І лета маўчу, і зіму, год за годам... Няма каму слова сказаць... Сам ты кожны дзень у лесе, а я адна... Васільку ўжо адзінаццаты год, вучыць трэба, каб хоць распісацца ўмеў... А дзе тут яго вучыць? Сэрца маё ўжо збалела ды зныла ад такой жыткі.

— Ты зноў пачала, Настася, сваю песню. Хіба я сам гэтага не ведаю і ў мяне душа не баліць? Госпадзі божа мой! Ды каб я ад Халусты адкаснуўся, то чалавекам бы стаў. Тут жыць можна!

Чалавек наўмысна падбадзёрваў сам сябе.

— Тут можна жыць, братачка Андрэй... Зямля няўдалая, то ліха яе бяры. Затое пашы хапае, скаціну трымаў бы летам чужую. Просяцца людзі з поля: вазьмі на пашу, той цялушку, той бычка. А я чалавек майстравіты. Я і абады, і калёсы, і дугі... Пабачыш, якія сані я табе зрабіў! У лесе дзічыны хапае. Можна тут, братачка, жыць. А Васілька б я ў Мелкавічы завёз на зіму, няхай бы вучыўся... Ды дай ты лепш паабедаць чалавеку, Настася, а то ж яму дадому трэба.

Настася пачала даставаць з печы чыгуны...

Андрэй выехаў ад Хмялеўскага рана. Меркаваў дамоў заехаць змрокам. Да сваіх саней прывязаў ззаду новыя, тыя, што зрабіў Хмялеўскі. На іх ляжалі тры пары аглабель і смаловы чурбак. «Цётцы Аксені печ распальваць»,— сказаў Юрка. У торбу з-пад яблык Настася паклала дзічынага мяса ды перавясла сухіх баравікоў. «Дзеці назбіралі, каля хаты растуць. У пост поліўку варыць добра...»

— А пра лён я пагавару са сваімі жанкамі, Настася,— сказаў, ад’язджаючы, Андрэй.— Лён у гэтым годзе ў мяне вельмі добры. Усяго не папрадуць.

Хмялеўскі праехаў з Андрэем з паўвярсты. Тады папрасіў суняць кабылу.

— Я табе не ўсё сказаў, Андрэй,— прамовіў ён.— Але павінен сказаць, братачка... Васіль і Юрка Шымкевічы ў мяне.

— Што? — ледзь не крыкнуў Андрэй і адчуў, што гарачыня ахапіла ўсё яго цела.

— Не крычы, братачка... Што я мог зрабіць?.. У Юркі прастрэлена рука. Паліцыя іх лавіла. Як пераначавалі яны ў цябе, то адразу і прыйшлі сюды. Ноч у лесе спалі, потым мяне сустрэлі.

— Яны табе казалі, што ў мяне былі? — з жахам запытаў Андрэй.

— Казалі, братачка. Бо каб не сказалі, то я іх не пусціў бы. Я іх і не пускаў. Тады Васіль сказаў, што іх не такі чалавек, як я, не выгнаў, а ён жыве не на хутары, а ў засценку. Я запытаў, хто такі той чалавек. Ён не хацеў прызнацца, але я настояў.

— Дзе ж ты іх схаваў?

— У лесе, братачка. Можна сказаць, у мядзведжым берлагу. Сякую-такую нару зрабілі. Днём мне ў лесе памагае Васіль, а Юрка ж хворы... Я дровы рыхтую. Ноччу, калі дзеці спяць, у хату прыходзяць. Людзі ўсё ж такі, братачка... І іх Халуста са свету зжыць хацеў.

— Доўга яны думаюць у цябе прабыць?

— Пакуль у Юркі не зажыве рука.

— Як ты мне асмеліўся сказаць пра гэта?

— Каб я не ведаў, што яны ў цябе былі...

— Яны ў мяне не былі. Яны цябе ашукалі.

Хмялеўскі збялеў, як марцвяк.

— Што ты кажаш, братачка! — Язык ужо не слухаў чалавека.— Тады я прапаў, як муха... як муха...

— Нічога ты не прапаў. Супакойся, Юрка.

Андрэю было шкада гэтага няшчаснага чалавека, але не мог ён прызнацца яму, што Шымкевічы і сапраўды ў яго начавалі.

— Супакойся, Юрка. Тое, што ты мне сказаў, памрэ разам са мной, а ты не будзь такі даверлівы. Сымона Ашакевіча ўжо ўраднік дапытваў. Яны Хаіма Ножыка абрабавалі.

— Яны мне казалі... Юрка мне тыя грошы аддаваў...

— Хто ў цябе пытае пра гэта?

— Я толькі табе, братачка Андрэй... Усё роўна ўжо я ў тваіх руках, рабі са мной што хочаш... Але калі пачаў, то і кончу...

Раптам валасаты яго твар сутаргава скрывіўся, і з вачэй пакаціліся слёзы. У Андрэя сціснулася сэрца, і ён адвярнуўся.

— Ён мне аддаваў тыя грошы, але я не ўзяў...

— Добра зрабіў. Не бяры... Што ж думаюць рабіць далей гэтыя хлопцы?

— У Амерыку выехаць... Грошы ў іх ёсць.

— Няхай едуць. Абы ім удалося.

— Дык што ж мне цяпер рабіць?.. Прагнаць іх?..

— Не. Маўчаць. У хату прыводзь асцярожна, каб дзеці не ўбачылі.

— Я святла не запальваю... Пагрэюцца трохі моўчкі і ізноў у лес... Братачка Андрэй!

— Супакойся, я табе кажу. Я хоць і не маю дзяцей, але сёння на тваіх паглядзеў. Клянуся табе, Юрка!

Калі Андрэй развітаўся з Хмялеўскім, яго апанавалі чорныя думы. У жыццё яго, і без таго несалодкае, увайшлі яшчэ і гэтыя два дурні Шымкевічы. Што, калі іх зловяць? Ці можна верыць, што яны не скажуць і пра яго, і пра Ашакевіча, і пра Юрку Хмялеўскага... Тады бяда!..

У Старочыне кірмаш быў яшчэ ў самым разгары. Андрэю тут не было чаго рабіць, ён думаў, не спыняючыся, ехаць проста дамоў, але ўбачыў кабылу Асіеўскага. Зноў незразумелае пачуццё падказала яму, што Ганна тут. Андрэй убачыў вольнае месца каля жалезнай крамы Брадоцкага і тут суняў кабылу, а сам пайшоў да воза Асіеўскага, які стаяў поруч. Але Ганны каля воза не было. Андрэю нельга было адыходзіць далёка, сабакі маглі пранюхаць і звалачы мяса, а ліхі чалавек — украсці аглоблі. Не толькі аглоблі. Адыдзі далей, дык і новыя сані адвяжуць... А дзе ж усё-такі Ганна? Напэўна, з бацькам па крамах ходзіць, а што яна тут, то бясспрэчна.

...Асіеўскі заўдавеў гадоў сем назад. Тады Ганна была яшчэ дзіцем. Бывала, стары шляхціц у нядзелю ці ў якое-небудзь свята запрагаў сваю кабылу, такую слаўную ў ваколіцах, у воз на жалезным хаду, садзіў сваю жонку, садзіўся поруч сам і ехаў на кірмаш у Старочын або ў Слуцак. Глядзіце, маўляў, які я гаспадар! Якая ў мяне кабыла! Які ў мяне воз! Якая ў мяне жонка! А жонка яго ладная была жанчына, і ўдалая, і прыгожая. Ганна кропля ў кроплю на яе падобна. Калі жонка памерла, то Асіеўскі пачаў вазіць дачку. Глядзіце, маўляў, якая дачка ў мяне расце. Ганна і недаросткам была красуня, а як падрасла! Асіеўскі, вядома, ездзіў не толькі для таго, каб пахваліцца сваёй кабылай і дачкой. У яго былі большыя меркаванні. Жаніхі! Хто не прыедзе ў сваты да такой прыгожай дзяўчыны! У якой багаты бацька! Які дасць за дачкой добры пасаг! Пасаг!.. І жаніхоў у Ганны хапала. Пачалі прыязджаць, калі Ганне не было і пятнаццаці гадоў. Старыя, гнілазубыя, але багатыя. Бедных Асіеўскі не пусціў бы ў двор. Ад думкі пра жаніхоў Андрэй пахмурнеў і хацеў ужо ехаць дамоў, але ў гэтае імгненне ўбачыў Ганну. Яна ішла адна, з нейкім скрутачкам пад рукой, лёгкая, імклівая, дарагая дзяўчына. Андрэй зірнуў на яе і адразу забыў пра яе жаніхоў. Яна сама была перад ім, прыгожая, мілая, такая, якой ён заўсёды ўяўляў яе, такая, якая яна была яму патрэбна.

— Дзень добры, Андрэй,— сказала яна і ўсміхнулася. Гэта ўразіла Андрэя, бо мінулы раз яна не смяялася.

— Дзень добры, Ганна,— ён узяў яе руку, і яна не адняла яе.— Пакажы, якую сукенку купіў табе бацька.

— Гэта не сукенка, Андрэй. Гэта Міхал сабе корту купіў кажушок пакрыць.

Міхал быў старэйшы Ганнін брат, але Андрэй з ім не сябраваў.

— А бацька хіба не прыехаў?

— Не. Мы з Міхалам прыехалі.

У Андрэя ўсярэдзіне ўсё заспявала. Таму сёння Ганна і ўсміхнулася яму. Значыць, яна баіцца бацькі.

— Скора дамоў паедзеце? — запытаў Андрэй.

— Як прыйдзе Міхал.

— А дзе ён?

— Да шаўца пайшоў, панёс боты шыць.

Андрэй сёння не знаходзіў, аб чым гаварыць з Ганнай. Радасць заліла яго ўсяго. Не было той звычайнай злосці, якая заўсёды апаноўвала яго, калі Ганна была ў мястэчку з бацькам.

— Ты цяпер, Андрэйка, нікуды не ходзіш?

— Нікуды...

— Усё дома і дома...

— Усё дома... Ах, Ганна, у мяне ўсё гарыць усярэдзіне. Гэта проста шчасце, што я сустракаюся з табой тут, у Старочыне... А то б наўрад ці калі ўбачыў бы я цябе. І нічога я пра цябе не ведаю. Можа ты замуж выходзіш...

Яна зірнула на яго з недаўменнем.

— А я пра цябе ўсё ведаю, Андрэй...

— Адкуль ты ведаеш?

— Тамаш расказвае.

— Ён табе нагаворыць, шэльма!

— А ён нічога дрэннага не гаворыць, Андрэй. І ён не мне гаворыць, а ўсім. Ах, як смяяліся ўсе, калі ён расказваў, як вы Халусту вязалі, а потым як ты Халусту пугай біў.

— От свіння.

— Ах, Андрэй... Гэтыя Халусты... Я проста баюся...

Андрэй не верыў сваім вушам.

— Ты баішся, Ганка? — запытаў ён, гатовы схапіць яе і задушыць у сваіх абдымках.

— Вядома, баюся... Яны ж маглі і цябе зарэзаць...

— Не нарадзіўся яшчэ такі чалавек!

Андрэй сказаў гэта і сапраўды адчуў у сабе неймаверную сілу і адвагу: такую сілу, што перавярнуў бы горы, такую адвагу, што адзін рынуўся б у бойку з цэлым войскам.

— Ганна... Ты не забыла таго, што я табе казаў мінулы раз тут, у Старочыне?

— Не, Андрэйка.

— Не забыла?

— Не, Андрэйка, не забыла...

— Будзеш чакаць мяне?

— Андрэйка...

— Будзеш чакаць?

— Ну, нашто ты пытаеш?..

— Не! Ты скажы мне, Ганна... Будзеш чакаць?

Яна апусціла вочы.

— Буду, Андрэйка.

Ён забыў пра ўсё на свеце, абняў яе, пацалаваў у губы і, нават не азірнуўшыся, каб паглядзець, бачыў хто гэта ці не, пайшоў да свайго воза.

Цяпер яму было ўсё ніпачым: і Халусты, і ІІІымкевічы, і розныя там ураднікі. За мястэчкам ён заспяваў.

РАЗДЗЕЛ ЧАЦВЁРТЫ

У Чыжэвічах, у Малінаўцы, ва ўсіх навакольных сёлах і засценках ужо ведалі, што Гендарсан ашуквае сялян на бульбе, якую яны прадаюць у бровар. Спачатку гэта былі толькі чуткі, якія выйшлі з Чыжэвіч, а потым знайшліся дасужыя людзі, што пабылі ў бровары ў маёнтку Астроўкі, за пятнаццаць вёрст ад Малінаўкі, аж пад Слуцкам. Чуткі сталі праўдай: у Астроўках куплялі бульбу ў бровар па адзінаццаць капеек за пуд, а не па восем, як у чыжэвіцкім маёнтку.

Селяніна лёгка ашукваць датуль, пакуль ён не ведае, што яго ашукваюць, але калі ён уведае пра гэта, то ў яго ніколі не будзе веры да таго, хто яго ашукваў раней. Ужо выпаў снег, лягла санная дарога, самая была пара вазіць бульбу ў бровар, але ніхто не пракладаў яшчэ следу ў чыжэвіцкі маёнтак. Гендарсан менш за ўсё думаў пра гэта. Ён ведаў адно: калі прывязе мужык воз бульбы па марозе, то нідзе не дзенецца, аддасць за тую цану, якую вызначыць аканом. Не павязе ж назад, калі яна падмерзла! Што з ёю рабіць дома, куды дзяваць! Хіба толькі пад плот высыпаць. Акрамя таго, аканом больш думаў пра млын, чым пра бровар. Бровар ішоў на поўны ход, а млын стаяў, і рыжскі механік недзе ўвяз у дарозе.

Пра ашуканства Гендарсана першы ў Малінаўцы ўведаў Нічыпар Мартыневіч. Ён, як дзесяцкі, часцей за іншых бываў у Чыжэвічах, там яму і ўвялі ў вушы пра цану на бульбу. А трэба сказаць, што Мартыневіч і Нарбутовіч прадавалі бульбы ў бровар больш за кожнага малінаўца. Мартыневіч ужо і збіраўся завезці пару вазкоў і напэўна завёз бы, каб не пабыў у Чыжэвічах. Пануры і злосны, ён прыйшоў да Лявона Нарбутовіча.

— Ці чуў ты, Лявон? Гэта ж немец на бульбе ашуквае. Па тры капейкі на пуд недадае!

— Ну ты, сугней, скажаш! — грэбліва прамовіў Лявон, які і ў грош не ставіў свайго стрыечнага брата.

— Хіба я сам выдумаў? — ускіпеў Нічыпар.— Вунь і стараста Вырвіч — кавалак хама — і той зубы выскаляе. «Добра,— кажа,— нагрэў вас Гендарсан за гэтыя гады». Падумай ты сам, Лявон, тры капейкі на пуд! А я ж да дзвюх соцень пудоў прадаю, лічы, што з усёй Гарасімаўшчыны...

Лявон спачатку фыркнуў, потым задумаўся. Ён прадаваў больш за Нічыпара. Было пра што падумаць.

— А адкуль гэта вядома, што ён ашуквае? — усё яшчэ не верыў ён.

— А людзі ў Астроўкі хадзілі. Там плацяць па адзінаццаць капеек за пуд, хоць сёння вязі.

— Гм,— буркнуў Лявон.— Сукін жа ён сын! Ну, дык і павязём у Астроўкі. Коні свае, а дзень усё роўна страціш, ці ў Чыжэвічах, ці ў Астроўках.

— І я гэтак думаю.

Міхаліна такую навіну вельмі скора разнесла па ўсёй Малінаўцы.

Гарбаты Ясь — праныра і хцівец — ведаў, якую скулу рыхтуюць мужыкі Гендарсану, і надумаў папярэдзіць яго. Ён, вядома, больш баяўся за сябе, чым за Гендарсана, бо калі б Гендарсан страціў месца аканома, то і ён страціў бы месца аканомавага памочніка. Але калі ён сказаў Гендарсану, што цану на бульбу трэба павялічыць да адзінаццаці капеек, той ускіпеў і гатовы быў пляснуць свайму млынару па мордзе. Ён не мог яму дараваць, што млын стаіць дзесяты дзень.

— Як хочаце, пане аконам,— сказаў Ясь.— Бульба ў маёнтку канчаецца, а на колькі нам хопіць бярозаўскай? Кончым яе — і прыйдзецца зачыняць бровар.

— Як гэта зачыняйт бровар? — закрычаў Гендарсан.— А бульба з мужык! Самі яе не сажрайт!

— У Астроўкі павязуць, пане аконам. Там плацяць па адзінаццаць капеек за пуд. Вы, пане, не ведаеце, што робіцца ў сёлах. Памятаеце, летась у гэтую пару каля бровара стаяла па паўсотні і больш падвод, а цяпер ні адной. Калі мужыкі не прывязуць бульбы, бровар прыйдзецца спыніць да паўзімы. А што на гэта скажа пан Крупскі? Ён жа не атрымлівае гэтых трох капеек, якія вы недадаяце мужыкам на кожны пуд.

Гендарсан пабялеў. Ясь гаварыў праўду. Спыніць бровар! Мала таго, што стаіць млын. А што скажа пан Крупскі, які ў Варшаве спраўляе баль за балем і патрабуе грошай? А ўласны даход! Усё паляціць к чорту разам з пасадай аканома.

Гутарка гэтая вялася ў кухні аканомавага флігеля; мужчыны былі ўдвух, зрэдку заходзіла Інга, але яна ні слова не разумела па-беларуску.

— Я раю, пане, неадкладна аб’явіць новую цану на бульбу, пакуль яшчэ ніхто з мужыкоў не павёз яе ў Астроўкі,— гаварыў Ясь, не спускаючы звераватага позірку з аканома.— Вы, пане, не ведаеце мужыкоў. Варта толькі аднаму павезці бульбу ў Астроўкі, як за ім павязуць усе. Мужыкі, пане, як авечкі: куды адна, туды і ўсе. А тады хоць вы і па дванаццаць станеце плаціць, усё роўна павязуць не да вас, а ў Астроўкі. Пан Залеўскі забагацее, а мы згалеем.

— Да Астроўкі далёка, да нас блізка! — Гендарсан выставіў апошні свой доказ.

— У мужыкоў, пане, свае коні, за падводы яны не плацяць, за пошар таксама.

— Што ест такое пошар?

— Сена, пане, канюшына, мякіна і салома.

— Гэта ест корм для скаціна,— зразумеў нарэшце немец.

— Але, пане,— адказаў Ясь і падумаў, што гэты немец зусім дурны. «Што ест такое пошар?» Яму гаворыш пра справу, а ён цікавіцца глупствам.

Аднак Гендарсан збавіў тон і запрасіў Гарбатага сесці.

— Інга,— сказаў ён жонцы,— дай нам па чарцы старкі.

Калі Інга паставіла на стол пузатую бутэльку, Ясь скрывіўся, як серада на пятніцу.

— Не час цяпер, пане, займацца гэтым,— занудлівым голасам прамовіў ён.— Трэба рабіць справу, пакуль не позна.

— Мы яе будзем рабіць,— адказаў аканом.— Па дзесяць капеек за пуд.

— Не, пане, позна ўжо,— рашуча сказаў Ясь.—

Каб тыдзень назад аб’явілі па дзесяць капеек, быў бы інтэрас, а цяпер толькі па адзінаццаць. І то добра, калі выйдзе, бо мужыкі злуюцца за мінулыя гады.

Гендарсан памаўчаў.

— Што ест мінулыя гады, што ест тыдэн назад,— нездаволена, але не павышаючы голасу прамовіў ён.— Тыдэн назад, дэн назад, то есть адно.

Ён пачаў наліваць кілішкі.

— Не, не адно, пане! — злосна адказаў Гарбаты і падумаў, што з гэтым дурным немцам, прагным і скупым, мабыць, нельга дамовіцца. Не чакаючы аканома, ён узяў кілішак і перакуліў яго ў рот.

— Не, не адно, пане! — паўтарыў ён.— Трэба напісаць аб’явы за вашым подпісам, што бровар купляе бульбу па адзінаццаць капеек за пуд. Аплата адразу пасля здачы. Аб’явы гэтыя трэба павесіць у кожным сяле і ў кожным засценку. За вашым подпісам, пане, бо мужыкі яшчэ не забылі, што было, як выбіралі бульбу, і на слова не павераць. Толькі так мы выратуемся з бяды, пане, інакш прапалі.

Гендарсан пачырванеў, залыпаў вачыма і пачаў наліваць па другім кілішку. Ён адчуваў сябе так дрэнна, што гатовы быў напіцца, як тады, калі ўцёк з канторы праз акно.

— Дык як, пане? — гудзеў Гарбаты Ясь, вочы якога не пацяплелі і пасля другога кілішка.— Аб’явы трэба павесіць у Чыжэвічах на браме старасты Вырвіча і на слупку каля варот Арлоўскага Казіміра, у яго заўсёды людзі бываюць. А ў іншых сёлах і засценках, дзе ёсць соцкі, то на варотах соцкага, а дзе дзесяцкі, то на яго варотах. Бо інакш нам канец.

Гендарсан разумеў, што Гарбаты Ясь кажа праўду, але зрабіць так у яго не хапала мужнасці. Колькі ён ужо страціў за гэты год і колькі давядзецца страціць! Маёнтак, які ён меркаваў купіць праз два-тры гады, знік, як у тумане.

— Інга, Інга! — сказаў ён жонцы.— Ты не ведаеш, як мне цяжка!..

— Бедны мой Пауль...— адказала верная жонка.

У гэты самы момант на ганку загрукала некалькі пар ног, і ў кухню ўваліліся тры мужыкі з Чыжэвіч. Сярод іх быў і Пракоп Крываблоцкі. Яны не абцерлі ботаў, на якія наліпла нямала снегу, затое спыніліся каля парога і ўсе тры знялі шапкі.

— Ну, што? — звярнуўся да іх Гарбаты Ясь.— Хоць бы ногі абмялі.

— А мы не да цябе,— адказаў Пракоп.— Мы да пана аконама. Каб ён быў у канторы, то мы не пайшлі б да яго ў хату.

Гендарсан ужо трохі ахмялеў, але зразумеў, што мужыкі гэтыя прыйшлі да яго па той самай справе, пра якую яму гаварыў Гарбаты Ясь. Трэба было прымаць нейкае рашэнне.

— Што ві мне можаце сказайт? — запытаў ён.

— Пан будзе купляць бульбу ў бровар? — у сваю чаргу запытаў Пракоп.

— Будзе, будзе...

— А па якой цане?

Гендарсан зірнуў на Яся і ў вачах яго прачытаў тое, што павінен быў сказаць гэтым хамам.

— Адзінаццаць капеек пуд! — выпаліў ён.

Пракоп пераглянуўся з таварышамі.

— А пан не ашукае, як увосень? — запытаў Пракоп.— Бо мы прыйшлі не ад сябе, а ад усяго сяла. Пан можа ашукаць нас траіх, то гэта невялікая бяда, але калі ашукае ўсё сяло, то будзе вялікая бяда і нам, і пану.

Гэтыя словы былі сказаны звычайным тонам, але Гендарсана ад іх скаланула.

— Гэта ест цвёрда! — паспешліва сказаў ён.— Сёння будзе аб’ява ў стараста і Арлоўскі на варота за мая подпіс.

— І разлічвацца адразу за кожны воз, без адкладаў на заўтра.

— Без адкладаў! Гэта ест цвёрда!

— Глядзі, пан аконам! Ты нас ашукаеш толькі адзін раз, і мы астатнюю бульбу павязём у Астроўкі, але ашуканства не даруем. Ты ўвосень мог ваяваць з бабамі, а з намі не паваюеш! Сёлета, пан аконам, не мінулыя гады.

Гендарсан зрабіў выгляд, нібы не звярнуў увагі на гэтыя словы, але за душу яго яны ўзялі.

— Пішы аб’ява! — загадаў ён Гарбатаму.— Пішы, як мы гаварыць, я даю подпіс.

— Які я пісар, пане! — адказаў Ясь.— Толькі для сябе што-кольвек запішу. І то яго ніхто не прачытае, акрамя мяне. Тут патрэбен пісьменны чалавек.

— Хто тут ест пісьменны па-руску? — запытаў Гендарсан.

— Трэба пазваць Стася Вярбіцкага, пане аконам,— прапанаваў Пракол.

— Во, во, Вярбіцкага! — мужыкі заківалі галовамі.

Гарбаты Ясь устаў, уссунуў шапку і пайшоў у бровар па Станіслава.

У Гендарсана быў такі няўдалы настрой, што ён хадзіў па маёнтку як ашалелы. Нават першыя падводы з бульбай не вельмі ўзрадавалі яго. Ён ужо каяўся, што паабяцаў плаціць па адзінаццаць капеек за пуд; яму цяпер здавалася, што мужыкі вазілі б бульбу і па старой цане. Злаваўся на Гарбатага Яся, бо лічыў яго ва ўсім вінаватым, і даручыў прымаць бульбу. Аднак не мог, каб не праверыць, бо не давяраў нікому. Прыбег да вагаў і адразу астыў, калі ўбачыў чыжэвіцкіх мужыкоў. Злосна паглядалі яны на аканома і на Яся, прыдзірліва сачылі за вагамі, бралі ў рукі гіры, нібы і гіры былі фальшывыя. Толькі цяпер зразумеў пан аканом, што Ясь гаварыў праўду, і паціху пасунуўся далей ад бровара.

На другі дзень раніцай з’явіўся рыжскі механік. Гэта быў чалавек гадоў пад трыццаць, трохі вышэйшы за Гендарсана, але з такім непрыметным тварам, што ад яго аставаліся ў памяці толькі касаватыя вочкі ды рот, поўны залатых зубоў. Апрануты ён быў у чорны гарнітур і ў чорнае драпавае паліто, трохі ўжо выцертае, але зашпіленае на ўсе гузікі. Каракулевая шапка таксама была палінялая. У адной руцэ ён трымаў чамадан, а ў другой палку. Адным словам, гэты чалавек быў гарадскі ад галавы да пят.

Калі Гендарсан, прыбегшы на снеданне, убачыў яго ў сваім доме, то ледзь не самлеў ад радасці.

— Э-э, выбачайце, гер... забыў ваша прозвішча...

— Шварцкопф. Ганс Шварцкопф з Рыгі,— адказаў новы механік прастуджаным голасам і ўстаў з крэсла. У руках ён усё яшчэ трымаў палку, нібы з гэтай зброяй пільнаваў свой чамадан, які стаяў каля крэсла. Гэта Гендарсану не спадабалася: здавалася, што рыжскі механік зайшоў у хату толькі пагрэцца на нейкую гадзіну і зараз зноў рушыць у дарогу.

— Гер Шварцкопф, распранайцеся. Інга, чаму ж ты...

— Я запрашала гера Шварцкопфа распрануцца і памыцца з дарогі, але ён чакаў цябе.

Калі механік распрануў паліто і зняў шапку, то Гендарсан убачыў, што ў гэтага Шварцкопфа чорны толькі гарнітур, а сам ён увесь белабрысы і пачаў ужо лысець.

Шварцкопф рухаўся памалу, нібы абдумваў кожны свой крок, і гэта таксама не спадабалася быстраму Гендарсану.

За сталом Шварцкопф чаркі не ўзяў, але еў добра, як чалавек з дарогі. Гаварылі аб сім-тым. Гендарсану хацелася пачаць гаворку пра сваю сапсаваную машыну, а Шварцкопф усё расказваў пра рыжскія справы і пра брудных латышоў, праз якіх немцам у Рызе зараз зусім не будзе жыцця. Відаць было, што механіка глыбока і незаслужана пакрыўдзілі латышы.

Пасля снедання Гендарсан параіў Шварцкопфу адпачыць з вялікай дарогі, але той рашуча адмовіўся. Ён захацеў пазнаёміцца з гаспадаркай, каб ужо заўтра дамовіцца аб жалаванні. Напамінак аб жалаванні таксама не спадабаўся Гендарсану, але, будучы немцам, ён ведаў, што акуратнасць — якасць станоўчая.

Спачатку яны пайшлі ў млын, пры гэтым Ганс Шварцкопф не забыў узяць сваю палку. А на дварэ Гендарсан заўважыў, што яго новы механік накульгвае на правую нагу.

Станіслаў Вярбіцкі і Павел Квітун нават не падазравалі, што ў маёнтку ўжо ёсць новы механік, таму абодва крыху здзівіліся, калі Гендарсан прыйшоў у бровар з незнаёмым чалавекам. Аканом і новы механік не павіталіся з імі, але ўсцешаны і вясёлы аканом падбег да Станіслава і па-сяброўску ляпнуў яго па плячы.

— Пан Вярбіцкі, гэта ест механік у млын! Ён з Рыга!

Шварцкопф тым часам, прыгнуўшыся, стаяў ля лакамабіля і рабіў выгляд, што прыслухоўваецца, як ён працуе. Вярбіцкі з цікаўнасцю наглядаў за ім.

— Машына старая,— глыбакадумна прамовіў рыжскі механік,— а ў млыне яшчэ старэйшая,— не звяртаючыся ні да каго, дадаў ён.

— Там трэба замяніць некаторыя часткі. Вы не заўважылі, пан механік, якія? — запытаў Станіслаў.

Шварцкопф нават не зірнуў на яго.

— Яе трэба адрамантаваць. Яна патрабуе добрага рамонту.

Шварцкопф чыста гаварыў па-руску, але фразы будаваў своеасабліва.

— Мне патрэбен памочнік. І ты мне будзеш памочнік,— звярнуўся ён да Станіслава.

У Вярбіцкага ад гневу пацямнела ўваччу.

— Мяне сам пан аконам заве на «вы», і я не прывык, каб кожны смаркач на мяне тыкаў.

І тут адбылося такое, чаго не чакаў і сам Станіслаў: высакамерны выгляд новага механіка адразу знік, тупы тварык расплыўся ў вінаватай ухмылцы, ашчэрыліся залатыя зубкі.

«Ды ён ці баязлівец, ці вельмі напалоханая істота!» — падумаў Станіслаў.

Гендарсан тым часам паспяшаўся памірыць механікаў. Млын трэба было пускаць у ход, а новаму механіку ён яшчэ не вельмі верыў, таму крыўдзіць старога было зусім нявыгадна.

— Гер Шварцкопф,— прамовіў ён.— Гэта механік Вярбіцкі. Ён, як гэта? Спецыяліст! Ён ест добры спецыяліст! О-о-о! Вы два скора пускайт машына ў млын! Вам трэба, як гэта? Мір!

— Я, пан Вярбіцкі, прашу прабачэння,— прамовіў Шварцкопф, хаваючы вочкі.— У нас у Рызе ўсё было так проста. Я са сваімі рабочымі быў на «ты».

— То яны вас і выкацілі з завода на тачцы.

Шварцкопф пабялеў, і яго касаватыя вочы забегалі, як у злодзея.

— Пане Вярбіцкі,— звярнуўся Гендарсан да Станіслава.— Заўтра з новы механік вы ў млын.

— Гэта іншая рэч, пане аконам. Тады ў бровары на маім месцы астанецца Павел Квітун.

— Так-так! Квітунь. Эй, як гэта? Цёзка! — гукнуў аканом Паўла, які рагатаў, зайшоўшы за топку.— Кожны вечар тшарка спірытус за два работа: качагар і машыніст.

— Дзякую, пане аконам, я не п’ю.

Калі Гендарсан і Шварцкопф пайшлі, Станіслаў і Павел некаторы час маўчалі. Новы механік ім не спадабаўся.

— Асадзіў ты яго, Станіслаў. Я ледзь са смеху не кончыўся. Нейкая слізкая пачвара,— прамовіў нарэшце Павел.— Як слімак, глядзець агідна.

— Вельмі небяспечная асоба. Ты не працаваў на заводах, таму табе гэта не кідаецца ў вочы. Закончаны тып гаспадарскага халуя. Ён не толькі таварыша, а і бацьку роднага прадасць.

— Падсунуў нам Гендарсан ліха...

— Я ўпэўнены, што з завода яго выгналі не гаспадары, а рабочыя. І па зубах папала некалі, бо ўсе пярэднія выбітыя. Таму ён і падаўся сюды, што ў Рызе месца не было.

— А машыну, мабыць, ведае: прыслухоўваўся ўважліва.

— І машыну ён ведае дрэнна. Ён ведае станкі, а не рухавікі.

— Хіба нам лягчэй ад гэтага, Стась! — горка ўсміхнуўся Павел.— Усё роўна Якава мы ўжо сюды не перацягнем.

— Хто ведае, чым усё кончыцца, Павел. Будзем спадзявацца на лепшае,— задумаўся Вярбіцкі.

РАЗДЗЕЛ ПЯТЫ

Змяркалася. Хмурны зімовы вечар спускаўся на зямлю. Гарасім Жукоўскі ў кажуху і ў валёнках з галёшамі стаяў на ганачку свае хаціны і глядзеў, як засцянкоўцы рыхтуюцца да ночы. Вунь са Сташэвічавага гумна выйшаў парабак Іван з вязанкай канюшыны ў рэзгінах. У некаторых гумнах яшчэ стукаюць цапы. Рыпяць калодзежныя жураўлі, вароты хлявоў, дзверы хат. Чуваць галасы жанчын, смех дзяцей. І так кожны дзень. Усё гэта знаёма Гарасіму з маленства і здаецца цяпер такім мілым, дарагім і непаўторным. І яму самому дзіўна, чаму ён кінуў у свой час і гаспадарку, і родны засценак, чаму ён адрокся ад гэтага жыцця, чаго шукаў па свеце і што знайшоў... Усё жыццё правандраваў. Дзе не быў! Абышоў усе святыні ў Расіі, пачынаючы ад Салаўкоў і канчаючы далёкім Новым Афонам. У некаторых месцах затрымліваўся, жыў па году і больш, шукаў святога, бязгрэшнага жыцця, і не знайшоў яго. Усюды грэх. Ён прасачыўся за сцены манастыроў у келлі манахаў і манашак, у цэрквы і саборы, у пакоі архімандрытаў і архірэяў.

Тады Гарасім пайшоў аж у Ерусалім. Не такой ён убачыў Палесціну, якой хацеў бачыць, пра якую так многа думаў. Не такой рысавалася ў яго ўяўленні святая зямля. І чаму яна называецца святой? Вельмі ж яна непрыветная і дзікая: пяскі, пустэльні ды голыя скалы. Гарачыня неміласэрная; куды ні зірні — усё жоўтае, выпаленае сонцам. Пракляў бог святую зямлю. Насяліў яе людзьмі, якія не любяць ні Хрыста, ні старога яўрэйскага бога Ягве. У іх свой бог Алах і свой прарок Магамет. Яны не любяць ні хрысціян, ні яўрэяў і завуць іх нявернымі. Чаму дапусціў бог гэтых жорсткіх і злых людзей на святую зямлю? Яны ў свае мячэці не пускаюць іншаверцаў, чаго не робіць ні адзін народ. Там не відаць божых храмаў з крыжамі, нават у самім Ерусаліме іх мала. Там, як слупы, уздымаюцца круглыя мінарэты і замест крыжа тырчыць на мячэці месяц-маладзік. Гарасім ішоў туды з вялікім хваляваннем душы, думаў астацца да канца сваіх дзён і не астаўся. Нават святыя мясціны, дзе нарадзіўся, прапаведаваў, пакутаваў і памёр Хрыстос, падзелены між католікамі, праваслаўнымі, коптамі і іншымі хрысціянамі. Гэта вельмі не спадабалася Гарасіму. Хіба Хрыстос быў не адзін? Дык нашто ж яго дзяліць! І не тое, каб пахіснулася вера ў Гарасіма, але нешта абарвалася ў ёй. І са святой зямлі яго са страшэннай сілай пацягнула дамоў, у родную Малінаўку. Далей ад гэтай жоўтай, спаленай сонцам, гарачай і сумнай краіны. На памяць аб святой зямлі набраў вады з Іардана. Яна і цяпер стаіць у куфэрку, цэлая бутэлечка. Зірнуўшы на яе, Гарасім успамінаў свае вандраванні і думаў, што ад іх толькі і асталося, што гэтая бутэлечка з вадой. І вада гэтая нічым не лепшая, чым вада са Случы.