Засценак Малінаўка

Гарасім і да Палесціны ўспамінаў радзіму, але тады яна не клікала яго так упарта. У Палесціне яна снілася яму кожную ноч, і, прачнуўшыся, ён плакаў. У вачах стаялі бацькоўская хата ў садзе, родны засценак і неаглядная далеч прастораў. Яго пацягнула дадому, і ён паслухаўся гэтага ўладарнага голасу. Ён прыйшоў на родную Случчыну і гатовы быў цалаваць зямлю, якой так доўга цураўся.

Першы год ён шчасліва жыў у сваёй хаце. Арэнды, якую давала яму радня, хапала на жыццё. Ён быў не вельмі патрабавальны, хіба толькі любіў чай. Аб тым, што жыццё пражыта бескарысна, абы-як, што ён хадзіў па зямлі, нікому не патрэбны і ўсім чужы, Гарасім не думаў. Думкі гэтыя прыйшлі пазней, але і яны спачатку не вельмі вярэдзілі яго душу. Ва ўсякім разе, ён спаў спакойна.

Слава святога прыйшла да Гарасіма вельмі скора. Да яго пачалі хадзіць жанчыны з навакольных вёсак, каб параіцца і палячыцца, і тады ён сам убачыў, што нечага варты. Гарасім нікому не адмаўляў. Даваў парады і лячыў. Жыццё ён ведаў, бо быў сведкам і ўдзельнікам розных выпадкаў, і парады яго былі неблагія. І лячыў лепш, чым вясковыя знахары і шаптухі. Ён ведаў травы, збіраў іх, рабіў настойкі. Акрамя таго, купляў сёе-тое ў Старочыне і ў Слуцку, а самае галоўнае — меў градуснік. Жанчыны не прыходзілі з пустымі рукамі, прыносілі сала, кілбасы, хто што меў. Гарасім спачатку нічога не браў, потым пачаў патрохі браць, каб акупіць расходы, нарэшце, як кажуць, увайшоў у смак і пачаў браць усё.

Так пакрысе Гарасім пачаў прывыкаць да аселага жыцця. Але іншы раз яго цягнула ў дарогу. Ён успамінаў тыя дні, калі з торбай за плячыма, з кіем у руцэ крочыў па неабсяжнай Расіі то адзін, то ўдвух з такім жа бадзягам, як сам, а то і ў гурце багамольцаў і багамолак. Сустракаліся ўдалыя багамолачкі. Гарасім спачатку цураўся іх, але час зрабіў сваю справу. Бунтавала маладая кроў, і нельга было яе ўтаймаваць. Гарасім саграшыў першы раз мімаволі. Спакусіла маладая ўдавіца. Потым ён доўга адмольваў свой грэх, але, не паспеўшы адмаліць, зноў саграшыў. Тады ўсё пайшло як па масле. Грэх ішоў за грахом. Тады ён быў малады і дужы, жыў без клопату і працы, а сілы было шмат.

Потым Гарасім адчуў набліжэнне старасці. А за ёй што? Смерць. Не хацелася Гарасіму паміраць дзе-небудзь у дарозе або пад плотам. І ён панёс сваё грэшнае цела ў святую зямлю. Але святая зямля сустрэла яго так непрыветна, што сум па радзіме ўспыхнуў у яго душы пякельным агнём. Думаў, што на радзіме не будзе адзінокі. А выйшла не так. Адзінокі ён і тут. Нідзе не прырос, бадзяючыся па чужых землях, а ад сваёй адарваўся і тут цяпер нікому не патрэбны і чужы...

З суседзяў ніхто да яго не заходзіў, акрамя Нарбутовіча і Мартыневіча, але і тыя, як відаць, нецярпліва чакалі яго смерці. І можа ён памрэ адзін у сваёй хаце і будзе ляжаць некалькі дзён, пакуль яго не знойдзе Мартыневіч, які прыйдзе не каб праведаць, а каб нешта ўкрасці...

Сям’я... Свая сям’я. Бачыць каля сябе блізкіх людзей, сваіх кроўных, вось чаго хацелася Гарасіму. Адчуваць, што ты некаму патрэбны, што цябе шкадуюць, што разам з табой не канчаецца жыццё, што пасля цябе астаецца тваё пакаленне... Хіба гэта не бяссмерце! Позна, позна... Вось цяпер зразумеў Гарасім, якую непапраўную памылку зрабіў у жыцці, і сон яго не браў. Да позняй ночы Гарасім сядзеў над кнігамі і не раз лавіў сябе на тым, што не разумее, аб чым чытае. А ноччу сніліся дзіўныя і страшныя сны. Ён прачынаўся, абліты халодным потам, і сэрца яго шалёна калацілася ў грудзях. Адзінота давіла яго без жалю.

...Вунь выйшаў з гумна Андрэй Сташэвіч, зачыніў вароты, павесіў і замкнуў замок і накіраваўся да хаты. Ён нават не зірнуў на Гарасімаву сядзібу. Што яму да Гарасіма, да яго жыцця, да таго, што яму цяжка і сумна, што ў яго баліць душа. У Сташэвіча свае клопаты, сваё гора і радасць. А Гарасіму было б лягчэй, каб сусед зірнуў у яго бок і сказаў «добры вечар». Ён правёў Андрэя доўгім позіркам аж да самай хаты і толькі цяпер заўважыў, што з коміна ідзе дым. Там паляць у печы, гатуюць гарачую вячэру. А ноччу будзе цёпла спаць, не так, як у Гарасімавай хаціне, якую ён паліць раз у суткі. «Хоць бы зайсці ды пасядзець у людзей,— падумаў Гарасім.— Дык прычыны ж ніякай няма...» Чацвёрты год жыў ён у Малінаўцы і не быў у хаце ні ў аднаго засцянкоўца, акрамя Нарбутовіча і Мартыневіча.

А хто гэта там туляецца каля Андрэевага гумна? Не стаіць, не ідзе, а, сагнуўшыся, нешта выцікоўвае. Гарасім добра прыгледзеўся і пазнаў Яўхіма Халусту. Сэрца яго здрыганулася. Ён не любіў Халусту і падумаў, што той хоча нешта благое зрабіць. «Што тут трэба гэтаму абармоту?» Гарасім пачаў прыглядацца лепш і зразумеў, што Халуста сочыць за Андрэевай хатай. Гэта яго зацікавіла. «Падпаліць гумно!» — падумаў Гарасім. Але Халуста, мабыць, прыйшоў сюды з іншай мэтай. Ён проста не хацеў сустракацца з Андрэем, таму і чакаў, пакуль той зойдзе ў хату. Тады выйшаў з-за вугла і пакрочыў проста да Гарасіма. «Што яму ад мяне трэба?» — з трывогай падумаў Гарасім і, зайшоўшы ў сені, замкнуўся.

Аднак гэта яго не выратавала. Праз некалькі хвілін Халуста пачаў грукаць у дзверы так моцна і смела, нібы то была не Гарасімава хата, а яго ўласная.

— Хто там? — запытаў Гарасім.

— Адчыніце, пане Жукоўскі, адчыніце! Гэта я!

— Хто гэта «я»?

— Ды я, Яўхім Халуста, вы ж бачылі мяне, пане Жукоўскі, а я вас. Я каля гумна стаяў, а вы на ганку... Я таго злодзея Сташэвіча баюся, ліха яго матары!

Гарасім адсунуў засаўку. Халуста рынуўся ў дзверы так імкліва, што ледзь не збіў з ног гаспадара, і з сянец уляцеў у хату першы. Услед за ім увайшоў і Гарасім.

— Пане Жукоўскі! Ая-яй! Ая-яй! — закрычаў Халуста, хапаючыся за шчаку.— Ая-яй...

— Што з вамі? — запытаў Гарасім.

— Зуб!.. Ая-яй, ая-яй!.. Зуб, зуб, зуб... Ліха матары яго, зуб!..

— Пакажыце ваш зуб, пане Халуста,— прамовіў Гарасім, запаліўшы лямпу.

Ён падышоў да Яўхіма, каб зірнуць у яго рот, знайсці той зуб, упэўніцца, што з ім, але Халуста адляцеў ад яго, як апараны.

— Ай-яй! Баюся! Баюся, пане Жукоўскі!

— Я не буду рваць, пане Халуста. У мяне няма такіх інструментаў. Можа кроплі запусціць у той зуб?

— Кроплі? Ая-яй!.. Кажаце, кроплі. У вас ёсць такія кроплі?

— Ёсць.

— Ото добра, пане Жукоўскі, ото добра...

— Толькі дзе той ваш зуб? Уверсе ці ўнізе?

— Унізе, пане Жукоўскі... Мудры зуб... Ая-яй!

— То дайце я зірну. Разяўце рот, пане Халуста.

Халуста разявіў сваю вялізарную зяпу, у якой ужо не было ні аднаго здаровага зуба, усе яны выгнілі і выкрышыліся; тырчалі толькі пеньчукі. Зубоў мудрасці не было там і следу. Гарасім увапхнуў у рот Халусту чайную лыжачку. Кратаў Халуставы зубы і пытаў:

— Гэты?

Халуста адмоўна ківаў галавой.

— Гэты?

Нарэшце Халуста зароў, як дзікі звер, і стуліў рот з такой сілай, што каб у яго былі такія зубы, як у маладосці, то лыжачку ён перакусіў бы, як саломінку.

— Значыць, гэты, пане Халуста?

— Ён! — закрычаў Халуста.— Ай-яй! Ён, ліха матары яго, шэльма, гад, абармот, гіцаль, злодзей, а не зуб!

Гарасім дастаў з куфэрка бутэлечку з кроплямі, выстругаў цурачку, абкруціў яе ватай, намачыў у кроплі, загадаў Халусту шырэй разявіць рот і сунуў цурачку ў дупло зуба.

Тут Халуста зароў, як раз’юшаны бык. Зароў так, што Гарасім ажно скалануўся ад страху.

— Нічога, пане Халуста,— спрабаваў ён супакоіць ашалелага Яўхіма.— Скора пройдзе ўвесь боль.

— Ідзі ты к ліхой матары! Ай-яй! — крычаў Халуста, носячыся па хаце.

Нарэшце такі боль пачаў праходзіць, хоць яшчэ і садніла спаленая кіслатой дзясна.

— Ну от, ужо і лягчэй... Дзякуй жа вам, пане Жукоўскі, а то я каторую ноч вачэй не стульваў.

— Цяпер будзеце спаць,— заспакоіў яго Гарасім.— Цяпер вас і гарматамі не разбудзіш, пане Халуста.

Гарасім чакаў, калі ж пойдзе з хаты такі непажаданы пацыент, але Халуста, мабыць, не збіраўся так скора ісці. Ён сеў на лаву, зірнуў на кнігі, што ляжалі ў куце за сталом, і запытаў:

— Усё чытаеце, пане Жукоўскі?

— Калі ёсць час...

— Гм... І то праўда...— а сам падумаў: «Ліха матары тваёй! Гэта ў цябе часу няма! Каб ты так дыхаў!»

— Многа грошай аддаяце вы на кнігі, пане Жукоўскі,— сказаў ён.

— Раней купляў...

— А цяпер не? Вядома, пане Жукоўскі. На ўсё трэба грошы! Ая-яй! А я ж забыў вам заплаціць!

Ён палез у кішэнь, каб дастаць свой кашалёк, але Гарасім адмовіўся ад грошай.

— Не трэба, пане Халуста. За такія лекі я грошай не бяру, бо нічога яны мне не каштуюць.

— А кроплі!

— Глупства, пане Халуста. Не вазьму я з вас нічога.

«Ліха матары тваёй! — падумаў Халуста.— Увесь рот спёк ды яшчэ грошы табе плаціць!»

— Ну, дык дзякуй жа вам, пане Жукоўскі.

Ужо трэба было яму падавацца дадому, але тады ўсё пайшло б на вецер. Не таго ж ён сюды ішоў, каб усё ў роце спаліць.

— Але, але, пане Жукоўскі... Ну, як вы ў гэтым годзе, многа коп нажалі са свае паўвалокі?

Халуста зразумеў, што не так ён пачаў гаворку, як яму хацелася, але адступаць было позна.

Гарасім зморшчыўся.

— А я сам не сею, не жну...

— Але, але... У вас арандатары — Нарбутовіч і Мартыневіч. Ай і хітрыя ж, пане Жукоўскі, ай і хітрыя! Вы на мяне не крыўдуйце, а што яны хітрыя, то ліха матары іх.

Гарасім хацеў нешта сказаць. Халуста ведаў, што гэты святы дурань, безумоўна, будзе яму пярэчыць, таму ён не даў яму гаварыць.

— Маўчыце, пане Жукоўскі, маўчыце! Паслухайце мяне! Я нічога не маю да вашай паўвалокі і да вашых сваякоў-арандатараў. Што мне да ўсяго гэтага! Я тут, як той казаў, прышый кабыле хвост. Але ж, ліха матары іх, у мяне душа баліць... У мяне баліць душа, пане Жукоўскі...

«Наўрад ці ў цябе яна ёсць»,— падумаў Гарасім.

— Я не ведаю, колькі яны вам плацяць, але ж яны ашукваюць вас, злодзеі! Нарбутовіч ашуканец, каб яго зямля не насіла, а Мартыневіч злодзей, якіх свет не бачыў.

— Яны плацяць, як зрахаваліся... У нас дамоўленасць ёсць...

— Ай, маўчыце, пане Жукоўскі! Слухаць не хачу! Як зрахаваліся! Што яны зрабілі з вашай зямлёй! Спустошылі паўвалоку! На маргах лепш расце, чым на вашай паўвалоцы! Чалавек чвэрць мае і жыве, а каб яго цяпер пасадзіў на вашу паўвалоку, то ён бы воўкам завыў ад голаду! Ад голаду, пане Жукоўскі! Божа мой! Цяпер ваша паўвалока і чвэрці не варта, каб прыйшлося вам яе прадаваць. От чаго яны нарабілі, злодзеі!

— А я і не думаю яе прадаваць,— аскірзнуўся Гарасім, хоць і ведаў, што ў Халуставых словах ёсць доля праўды.

— Бо яе ніхто не купіць! Яны знарок так робяць! Яны яе звядуць да таго, што зарасце яна пустазеллем, тады кінуць! Тады яе, пане Жукоўскі, ніхто ў арэнду не возьме і ніхто не купіць! А ім лацвей! Тады вы папросіце іх, пане Жукоўскі, каб яны забралі вашу зямлю дарма, а вас хоць бы кармілі да смерці! Ха-ха-ха! А чужы хлеб! Вы ведаеце, які смачны чужы хлеб? Хаха-ха! Горкі ён, пане Жукоўскі!

Смех Халустаў быў жудасны. Ён аддаваўся ў Гарасімавай душы пякучым болем і рваў сэрца.

— Яны вас накормяць, пане Жукоўскі! Яны накормяць, ліха матары іх! У старцы вы пойдзеце на старасці гадоў, ха-ха-ха!

Тут Халуста ўстаў і кінуўся да дзвярэй.

— Аставайцеся здаровенькі, пане Жукоўскі, ха-ха-ха! Зуб вы мне палячылі добра!

Жукоўскі стаяў каля стала, як аглушаны абухам. Ён адчуў, што яму горача, хоць цела яго білі шалёныя дрыжыкі. «А гэта ж праўда,— думаў ён.— Горкая праўда...» І ён успомніў, што гэтую праўду чуе другі раз. Першы раз нешта падобнае сказаў Андрэй Сташэвіч. Не маглі ж яны згаварыцца, такія два ворагі — Халуста і Сташэвіч. Але дзеля чаго гэта было сказана? Андрэй, вядома, гаварыў адкрыта, а гэты злодзей! Аб чым думае гэты злодзей? Збіраецца купіць яго зямлю! Так, толькі так! Але Жукоўскі лепш пойдзе ў старцы, чым прадасць Халусту сваю зямлю...

Халуста тым часам ішоў дамоў і паціраў рукі. «Няхай падумае, ліха матары яго, няхай падумае! Нідзе ён ад мяне не дзенецца, не выслізнецца з маіх рук, трасцы!»

РАЗДЗЕЛ ШОСТЫ

Ціхую плынь Случы спыніў мароз. Першы кволы лядок укрыў нешырокую раку. Парабкоўская дзятва даўно чакала гэтага дня. Гурт хлапчукоў у бацькоўскіх світках і шапках стаяў на заснежаным беразе. Ярка свяціла халоднае зімовае сонца; пад яго промнямі зіхацеў малады лёд; вачам было балюча глядзець на гэтую бліскучую чысціню і снежную бель.

Амаль каля самай ракі стаяла камяніца бровара, складзеная з чырвонай цэглы, крыху далей быў высокі трохпавярховы гмах паравога млына. Чорны густы дым вылятаў з высокіх жалезных каміноў, віўся клубамі ў празрыстым паветры і рассцілаўся над стрэхамі будынкаў і дрэвамі.

У гэты ясны зімовы дзень усё пахарашэла і выглядала па-святочнаму, нават дым. Толькі лес, што стаяў за лугам на другім беразе ракі, быў змрочны і пануры.

Хлапчукоў заманьваў лёд, але ніхто з іх не адважваўся першы ступіць на яго.

— А от я і не баюся! — сказаў камлюкаваты хлопчык, відаць, самы завадатар.

— А мама што казала, Міхась? Толькі паспрабуй! — папярэдзіў другі, відаць, меншы брат.

— Мама і ведаць не будзе.

— А як лёд праломіцца?

— Не праломіцца! Гэта калі ўзыдзеш на яго і будзеш стаяць, тады праломіцца, а калі прабяжыш, то нічога. Хіба я не прабаваў летась? Ён толькі ўгінаецца і трашчыць.

— Глядзі, Міхась!..

— А вунь зірніце! Паненка на раку ідзе! — крыкнуў самы меншы, паказваючы пад аканомаў дом, які віднеўся воддаль.

Эльза ішла ад свайго дома проста да ракі.

— Знайшоў паненку! — зняважліва прамовіў Міхась.— Сказаў бы, што нямецкая цытра.

— Цыбатая, як сталюга!

— Можа і яна хоча пакоўзацца на лёдзе?

— Яна адразу лёд праломіць!

— А тут неглыбока! Такая доўгая не патоне!

Эльза была ўжо недалёка. Яна не звяртала ўвагі на хлапчукоў. На самым беразе яна спынілася і зірнула ў далеч, туды, дзе за ракой чарнеў лес.

Хлапчукі на некаторы час забылі пра лёд. Яны з цікаўнасцю глядзелі на гэтую дзяўчыну, так не падобную на іх сясцёр: яна заўсёды чыста апранута, ніколі не працуе і нават улетку не ходзіць босая. А цяпер што на ёй было? Белыя зграбныя валёначкі з галёшамі на нагах, доўгае футра з белым каўнерыкам на плячах, а на галаве шапка. Дзяўчына была непатрэбная і ненавісная тут, у чужой для яе старане.

Вось гэтую цікаўнасць сваіх сяброў і выкарыстаў Міхась. Ён азірнуўся, момант стаяў у нерашучасці, раптам нібы нешта падхапіла яго і ўзнесла на лёд. Ён, мабыць, сам не ведаў, як апынуўся тут. Лёд пагрозліва трэснуў і асеў. Міхась спачатку ўздрыгнуў, а потым пабег, лёгка, як малады звярок, без падскокаў. Пад кожным яго крокам лёд патрэскваў і ўгінаўся. Небяспеку Міхась адчуў тады, калі ўбачыў, што ўсюды, дзе ён ступаў, выступіла вада. Сэрца яго напоўнілася жахам, ён павярнуўся і рынуўся на бераг.

— Ма-а-ма-а-а-а! А-а-а!

З ракі ўжо тырчала толькі Міхасёва галава.

На беразе ўзняўся лямант. Хлапчукі таўкліся і галасілі. Не менш крычаў і бедны Міхась. Ён не мог узабрацца на лёд, які абломваўся, калі хлопчык спрабаваў легчы на яго грудзьмі.

Эльза скамянела ад жаху. У яе жыцці не было выпадкаў, каб трэба было так хутка прыняць нейкае рашэнне. Калі яна ачулася і рынулася да хлапчукоў, яшчэ не ведаючы, што будзе рабіць, да ракі ўжо імчаўся Павел Квітун. У руках ён нічога не меў, але раздумваць не было часу. Ён скочыў на лёд, які адразу ж абламаўся. Павел апынуўся амаль па пахі ў вадзе. Так ён дайшоў да Міхася, узяў яго на рукі і вынес на бераг. Бедны хлапчук скачанеў у сцюдзёнай вадзе. Павел, не выпускаючы яго з рук, бягом памчаўся ў бровар. Дзятва рассыпалася па хатах. На беразе ракі асталася адна Эльза.

Павел ляжаў, укрыўшыся і сваім і Платонавым кажухамі. У каморцы быў паўзмрок. Павел абсох і не думаў ісці дамоў і лажыцца, але не так думалі Станіслаў і Платон. І Павел пайшоў у барак. Не паспеў ён легчы, як з’явіўся Платон Шабуня.

— Так ляжаць то гэта глупства. Спярша трэба выпіць лякарства,— прамовіў ён і паставіў на стол бутэльку з нейкай вадкасцю.

— Такі ты доктар! — пасмяяўся Павел.

— Ад такой хваробы доктар. Толькі от шклянкі ў нас чорт мае. Жывём на свеце!..

Ён узяў той кубак, што заўсёды стаяў каля вядра з вадой. Кубак быў вялікі, паўквартовы. Платон наліў у яго з бутэлькі амаль да паловы і паднёс Паўлу.

— На, патрымай, а я табе часныку аблузаю, закусіш. У нашай хаце каб і вадзіліся мышы, то ўсе падохлі б. У рот няма чаго ўзяць.

— Нешта я ніколі не бачыў і не чуў, каб адразу па столькі лякарства пілі. Іх п’юць кроплямі.

— Гэта не такое, каб кроплі лічыць. Гэта спірытус, Павел. Выпі ды выграйся добра, каб і ад поту быў такі мокры, як з ракі вылезшы.

— Дзе ты ўзяў спірытусу?

— У Гарбатага Яся.

— Вось як! Пайшоў да Гарбатага... пакланіўся!

— Ды не! Ён сам мне даў! Пі, Павел, а пагаворым пасля, бо цяпер мне часу няма.

Пасля «лякарства» ў Паўла закружылася ў галаве. Прыемнае цяпло разлілося ўсярэдзіне, і ён задрамаў. Разбудзіў яго нясмелы стук у дзверы. «Хто там такі далікатны?» — падумаў ён і сказаў:

— Ды заходзьце, чаго там!

Ён не паверыў сваім вачам, калі ўбачыў у дзвярах Эльзу. Яна стаяла, трымаючы ў руках пакуначак.

— Вы не туды трапілі,— прамовіў Павел, падымаючы галаву.

— Вы тут жывяце!..— сказала яна не то са здзіўленнем, не то з расчараваннем ці жалем.

— Як бачыце. Вы не туды трапілі! — настойліва паўтарыў Павел.

— Не! Я трапіла туды, куды хацела,— адказала яна, і яе халодныя вочы пацяплелі.

Яна зрабіла некалькі крокаў уперад і палажыла на стол пакуначак.

Павел з нянавісцю глядзеў на гэтую загадкавую паненку, з якой некалькі разоў нечакана сустракаўся. Што ёй трэба? Ён ненавідзеў яе за тое, што яна лезе ў яго жыццё, што прыйшла да яго іменна цяпер, калі ён ляжыць у гэтай бруднай нары — раздзеты, накрыты рыззём. Ён упершыню з болем адчуў, што саромеецца сваёй беднасці, што яму брыдка глядзець у вочы гэтай дзяўчыне. Ён адчуваў сябе, як голы, калі яго выставілі напаказ. Каб прыйшла да яго Надзя, ці саромеўся б ён? Мабыць, саромеўся б... І тут ён зразумеў, што сорам яго — гэта сорам мужчыны перад жанчынай.

— Сядайце, паненка,— прамовіў ён.— Там ля стала стаіць зэдлік. І скажыце, што вам трэба?

— Я прынесла вам лякарства, Павел...— пачырванеўшы, адказала яна.

— Я не хворы, паненка...

— Ах, не завіце мяне паненкай! — перапыніла яна.— Мне проста прыкра чуць ад вас гэтае слова... Завіце мяне проста Эльза...

У словах яе адчувалася сапраўдная шчырасць, і гэта кранула Паўла.

— Я не хворы,— паўтарыў ён.— А лякарства ад халоднага купання я ўжо прыняў.

— Якое лякарства? — здзівілася яна.— Які доктар вам яго даваў?

— Доктар? — Павел усміхнуўся.— А вы хіба доктар?

— Я не доктар, але ў нас дома ёсць цэлая аптэчка і хатняя медыцынская кніга... Нямецкая кніга.

Павел засмяяўся, і ўвесь яго сорам знік. Божа мой! Хіба ён для яе чалавек! Ды яна проста чужаземка, а ён рускі дзікун, і яна цікавіцца ім гэтаксама, як цікавілася б самаедам ці неграм. Нямецкая кніга! Нават нямецкія кнігі лепшыя за рускія! І Паўла разабрала злосць.

— Нямецкія лякарствы не пойдуць на карысць рускаму мужыку.

— Я вас не разумею, Павел...— пакрыўджана адказала Эльза.— Вы не хочаце лічыць мяне за чалавека... А я ж не толькі чалавек, я дзяўчына, і вы са мной так груба гаворыце. Паверце, што я ад чыстай душы...

— Выбачайце, я дрэнна выхаваны. Хіба можна навучыцца ветлівасці, нарадзіўшыся і вырасшы ў такіх вось норах? Прайдзіце па бараках, паглядзіце, як жывуць сямейныя людзі.

— Ах, Павел, я ўсё гэта ведаю, я была... І я разумею, чаму вы так гаворыце. Вам цяжка жывецца, і вы злосны.

— Не тыя словы. Вы гэтага не зразумееце.

— Не, не! — горача прамовіла Эльза.— Я ўсё разумею і сёе-тое ведаю... Тут не толькі вам, тут усім жывецца дрэнна... Ва ўсёй Расіі дрэнна.

— Гэта падобна на праўду. Толькі не ўсім у Расіі дрэнна жывецца. Ваш бацька, напрыклад, гэтага не скажа. А вам хіба дрэнна жывецца ў Расіі?

Эльза паглядзела на Паўла доўгім позіркам.

— Не папракайце мяне бацькам, Павел. А я самастойным жыццём яшчэ не жыла і цяперашняе сваё жыццё не лічу. Я, Павел, скора, вельмі скора паеду ў Пецярбург...

— Вось як! А што вы там будзеце рабіць?

— Не думайце, што весяліцца за бацькавы грошы! Там ёсць жаночыя курсы, вучыцца буду. І на жыццё зарабляць урокамі. Я ведаю французскую і нямецкую мовы, акрамя рускай. Ведаю латынь. Работа знойдзецца, а мне многа не трэба.

Павел раптам адчуў незразумелую павагу да гэтай не вельмі прыгожай дзяўчыны з халоднымі вачыма.

— Рад за вас, Эльза! — нечакана для самога сябе прамовіў ён.

У яе заблішчалі вочы.

— Вы гэта кажаце шчыра, Павел?

— Вельмі шчыра, Эльза!

— Я рада... А цяпер я пайду. У гэтым пакуначку вы знойдзеце парашкі. Прыміце адзін на ноч, другі заўтра раніцай.

— Гэты пакунак залішне вялікі для парашкоў!

— Там ёсць крыху салодкага, Павел... Хворым трэба салодкае... А парашкі вельмі горкія...

— Эльза, занясіце гэты пакунак таму хлопчыку, што сёння выкупаўся,— рашуча і сурова прамовіў Павел.

— Я яму ўжо занесла, а гэта ваша. Нават не думайце пярэчыць, бо вы мяне пакрыўдзіце. Мужчына не мае права адмаўляцца ад маленькага падарунка жанчыны.

Яна ўсміхнулася, і ў бялесых яе вачах бліснула нешта прывабнае, чыста жаночае, хітраватае і прыязнае.

— У такім разе мушу прыняць. Дзякую вам, Эльза.

Яна ўстала.

— Вы, Павел, павінны прыйсці да мяне ў нядзелю падвечар, бо пасля нядзелі я паеду. У мяне ёсць некалькі рускіх кніг, вельмі добрых кніг, я іх вам аддам.

— Ну, ведаеце...

— Пачакайце. З сабою іх забраць я не змагу, а дома яны дарма будуць ляжаць. Мама мая па-руску не ведае ні слова, а тата і нямецкіх кніг не чытае. Дык от вы павінны іх забраць.

— Не ведаю, Эльза...

— А я ведаю! Павінны забраць! Абяцайце, што прыйдзеце. Вы павінны вярнуць мне візіт. Я ў вас была.

— Не разумею я гэтых тонкасцей, але... калі павінен вярнуць вам візіт, то вярну.

— Гут, Пауль! — усміхаючыся, сказала яна.— Бывайце здаровы!

Яна выйшла з пакоя.

«Чорт яе прынёс,— падумаў Павел.— Зразумець нельга, што гэта за дзяўчына і чаго яна шукае...» Ён успомніў той вечар, калі яна папярэдзіла яго пра новага механіка. Дзеля чаго? Цяпер запрашае да сябе, аддае кнігі... Тут ужо пра мэту і гаворкі не можа быць, бо яна ж едзе ў Пецярбург. Вучыцца і працаваць. Цікава і зусім незразумела... З такімі думкамі Павел заснуў моцным сном.

Яго разбудзіў Платон, які прыйшоў з работы і ўжо запаліў лямпу, што вісела над сталом. Платон памыўся і выціраўся зрэбным ручніком. Павел зірнуў на яго і адчуў, што і сам увесь мокры, толькі ад поту.

— Што, маё лякарства памагло? — запытаў Платон.

— Мокры, як пацук. І выспаўся на дзве ночы наперад. Падай штаны, буду ўставаць.

— Пакуль не абсохнеш, ляжы.

— Я вячэраць хачу.

— Сам прынясу з харчэўні. І скажы ты мне, што гэта такое ляжыць на стале?

— Гэта маленькі падарунак жанчыны, Платон...

— Што-што?

— Эльза прынесла...

Платон не паверыў сваім вушам.

— Павел, Павел! Нашто ты яго браў?

— Не мог не ўзяць. Не мог, разумееш?.. А тут яшчэ той выпадак у садзе... Не мог я абысціся з ёю па-хамску... Ну і от... Разгарні яго, Платон, там павінна быць нешта салодкае.

Платон нехаця пачаў разгортваць пакунак. Ён вылажыў на стол круг кілбасы, кавалак паляндвіцы і бутэльку гарэлкі, загорнутую ў паперу.

— Горкае ёсць, а салодкага чорт мае,— прамовіў ён.— І нават кавалка хлеба не палажыла. Ага... А гэта што ж такое ў пакеціку?

— Гэта парашкі. Яна мне гаварыла, што ад прастуды...— адказаў Павел.

— Прымаць іх я табе не дам,— рашуча сказаў Платон і, скамячыўшы пакецік, усунуў яго ў кішэню.

— Навошта ты так, Платон?

— Не веру я ў панскія лекі. Можа гэта не лекі, а хвароба.

— Ну, гэта ты залішне...

— Няхай сабе. Пайду ў харчэўню і паклічу сюды Станіслава, бо бачу, што без яго нельга абысціся.

Калі Платон выйшаў, Павел устаў і памыўся. Тады падышоў да стала. Кольца кілбасы і кавалак паляндвіцы ляжалі на паперы незагорнутыя. Платон разгарнуў пакунак і так пакінуў. Не хацеў кранацца да панскага падарунка лішні раз. А ад гэтага падарунка ішоў такі прыемны і смачны пах... Пах часнаку, кмену і ядлоўцавага дыму. І Павел адчуў страшэнны голад. Ён каўтнуў сліну і пачаў закурваць. Можа тытунёвы дым пераб’е гэты спакуслівы пах. Але тут яму прыйшло ў галаву, што трэба ўсё загарнуць і палажыць у іншае месца, бо калі нарвецца нехта чужы... І калі ён нагнуўся над сталом і ўзяў у рукі белую паркалёвую анучку, у нос яму ўдарыла тонкім і кволым і такім трывалым водарам вясновых кветак. «Духі»,— зразумеў ён. І ўжо болей не чуў паху кмену, часнаку і ядлоўцавага дыму. У счарнелым змрочным пакоі пахла вясновымі кветкамі, пахла жанчынай з чужога, варожага свету. Гэта было і незразумела і дзіўна. «А мы? Мы не пахнем! Мы смярдзім гноем і потам, брудам і зямлёй...»

Платон вярнуўся са Станіславам і паставіў на стол пачарнелы кацялок.

— Вячэрай, Павел,— прамовіў ён.— Пакуль не астыла, еш.

— Не хачу.

— Нанюхаўся кілбасы?

Павел не чакаў такіх слоў і зірнуў на Платона са здзіўленнем.

— Думаеш, я не нанюхаўся, як разгортваў? Здорава пахне, каб яно згарэла.

Станіслаў сеў на зэдлік.

— Ну, дык расказвай свае прыгоды.

Павел падрабязна расказаў пра ўсё.

— Прыйдзецца табе схадзіць да яе ў нядзелю,— прамовіў Станіслаў.— Паглядзім, якія кнігі яна табе дасць і аб чым павядзе гаворку. Яе варта паважаць нават толькі за тое, што яна хоча жыць незалежна ад бацькі.

— Не веру я гэтаму! — рашуча прамовіў Платон.— Панскія дочкі ўсе аднолькавыя. Тут нейкая хітрасць. Заманіць хоча Паўла, от і ўсё.

— Дарэмна так кажаш, Платон. Яна ж папярэдзіла нас, што ў маёнтак прыедзе новы механік. Хоць мы і не мелі ад гэтага карысці, але з яе боку гэта ўсё-такі высакародны ўчынак. Заўваж, што мы змагаемся не з Эльзай і нават не з яе бацькам асабіста, а з тым несправядлівым ладам, які пануе ў нашай краіне. І калі хочаш ведаць, з багатых інтэлігентных сем’яў выйшлі такія выдатныя рэвалюцыянеркі, як Соф’я Пяроўская і Вера Засуліч. Так што не будзем крыўдзіць бедную Эльзу, якая закахалася ў нашага Паўла.

— Скажаш ты!..

— Не бойся, Павел! Надзі я гэтага не скажу. Разлівай гарэлку, Платон.

— У што я яе разалью, калі ў нас толькі адзін кубак? Піце вы з Паўлам па чарзе, а я вып’ю тую, што ад Паўла асталася.

— Дык як гэта Ясь табе спірытусу даў? — пацікавіўся Станіслаў.

— Ён пачаў паддобрывацца да мяне, як толькі прыехаў гэты немец з Рыгі. Сёння нават раіў перайсці ў млын на работу. «Не магу,— кажа,— глядзець на гэтага немца. А так мы двое рускіх будзем. Ты пісьменны, калі і перапісаць што ці напісаць, то зможам».— «А што я магу запісаць у млыне?» — пытаюся. — «Чаму,— кажа,— што! Колькі мяхоў і пудоў жыта або пшаніцы прывезена, колькі змолана. Колькі якой мукі выйшла, крупчаткі, першага ці другога гатунку або простага памолу. Работа лёгкая, спакойная і зарабляць будзеш больш. І каля мукі, вядома, запылішся». Бачыце, як лоўка намякае! Пераходзь, маўляў, у млын, будзем разам красці.

— А што ты яму адказаў? —запытаў Станіслаў.

— Я сказаў, што можа аконам не згадзіцца, то ён запэўніў мяне, што аконам будзе згодны. Я сказаў, што падумаю. Тады ён пытае: «А як там Квітун пасля купання?» Кажу: «Пайшоў у барак, напэўна, ляжыць».— «Добры,— кажа,— хлопец Квітун, але можа схапіць запаленне лёгкіх. Хадзем да мяне. У мяне спірытус астаўся яшчэ з таго часу, як падвальным быў. Няхай вып’е Квітун ды сагрэецца добра». А я падумаў, што ласкі ён мне не зробіць, калі спірытусу дасць, бо грошай за яго ён не плаціў.

— Спірытус — гэта глупства,— сказаў Станіслаў.— А што ты думаеш наконт млына?

— Тое, што вы мне параіце.

— Ну, дык пераходзь у млын. Немцы сапсавалі нам усю справу. Няскора ўдасца нам перацягнуць сюды Якава. І мне здаецца, што Гарбаты зацікавіўся табой не проста так. Не! Нам трэба быць пільнымі, хлопцы. Пераходзь, Платон, у млын, там павінен быць наш чалавек. Скажы Гарбатаму, што надумаўся. Бачыш ты, ён упэўнены, што аконам будзе згодны. А цяпер нясі той кубак...

РАЗДЗЕЛ СЁМЫ

Ад самай раніцы каля Халуставага гумна стаялі гоман і тлум. Сам Яўхім бегаў каля вялізнага драўлянага прывада, прысядаў каля яго, заглядаў уніз, пад кола, мацаў дубовыя кулакі і цмокаў ад задавальнення. Тады імчаўся ў гумно, дзе стаяла аблезлая малатарня, афарбаваная калісьці ў сіні колер. Халуста круціўся каля яе сам, круціў барабан, хапаўся за маслёнку, за ключы і ніяк не мог утаймаваць сваю драпежную радасць. Малатарню трэба было злучыць прантамі з прывадам, каб пусціць яе ў ход. Пранты гэтыя, таўшчынёй у чалавечую руку, адзін доўгі, другі кароткі, ляжалі каля гумна, як дзве дохлыя змяі. Яўхім сагнуўся, схапіў доўгі прэнт, падняў да пупа і кінуў.

— А цяжкі! Ліха матары тваёй! Няма дурных цягаць цябе!

Мікалай і Якаў устанаўлівалі прывад. Трэба было паставіць яго так, каб не было перакосу. Яны падважвалі яго, падкладвалі падніз чурбакі і замацоўвалі іх.

— Ліха матары вашай! Партачы! — крычаў Халуста.— Не ўмееце! Вы да вечара яго на месца не паставіце!

— Не замінай, бацька! — спакойна адказваў Мікалай.— І не згінайся пад руку, а то знячэўку па пыцках дастанеш!

— Знячэўку! Ліха матары тваёй! Ты знарок мне зубы выб’еш!

— Пазаві лепш Юзіка, бацька. Гэты бок трэба падважыць, ён ніжэй стаіць,— загадаў Мікалай.

— Юзік каля коней! — закрычаў Халуста.— Яму няма часу, ён вупраж папраўляе.

— Па-панску. Тады сабак карміць, як на паляванне ісці. Дык сам бяры кол ды падважвай.

Лявон Нарбутовіч і Нічыпар Мартыневіч стаялі воддаль, баючыся падысці бліжэй да небывалай у Малінаўцы машыны, і глядзелі на яе, першы з захапленнем хітрага чалавека, другі з недаверам і страхам скнары.

Пачуўшы гаворку Халустаў, Лявон адышоў ад свайго няўдалага брата і сказаў Яўхіму:

— Можа б я, пане Халуста, падважыў?..

— О-то-то, братачка, о-то-то! Падваж! Ого! Ты малады і дужы! На карку, як той казаў, абады гнуць можна! Хі-хі-хі!

Лявон падняў кол і падышоў да Мікалая.

— То дзе тут, браце Мікалай, яго падважваць?

Мікалай зірнуў на Лявона з пагардай. Адказаў, памаўчаўшы:

— Пакладзі сюды вось гэтую калодачку... Так... Цяпер пхай пад станіну кол. Далей пхай, каб не сарвалася. Ну, так... Цяпер цісні ўніз кол! Няўжо ты, дурань, калод ніколі не варочаў? Добра націскай!

Нават у Мартыневічавых вачах бліснула цікаўнасць, і ён ступіў крок наперад. Лявон тым часам націснуў на вагу, і прывад падняўся.

— Лягчэй, дурань! — папярэдзіў Лявона Мікалай.— Не цісні так, а то стрэліць!

Хрроп!

Лявон выпусціў з рук кол, і прывад цяжка рухнуў на зямлю, а кол, як птушка, з гудзеннем узвіўся ўгару. Мартыневіч пабялеў, ступіў два крокі назад, зачапіўся нагой за нагу і грымнуўся вобземлю. Стары Халуста рагатаў, хапаючыся за бакі. Мікалай усміхаўся, а Лявон стаяў, вылупіўшы вочы, і дзіка аглядаўся.

— Пайшлі вы к чортавай мацеры з вашымі сабачымі жартамі,— вылаяўся Якаў.— Хіба ты не разумееш, што сам мог астацца без рукі, калі б на яе грымнуў прывад? — звярнуўся ён да Мікалая.— А кол жа мог галаву знесці табе або мне.

— Хіба я думаў, што гэты абух паверыць, што прывад можа стрэліць? — апраўдваўся Мікалай.— Дык от бачыш, паверыў!

— Ды не...— мармытаў Лявон.— Кол выслізнуў з рук...

— Бо ты спалохаўся.

Якаў зірнуў на Мікалая і зразумеў, што гэта быў зусім не бяскрыўдны жарт. Гэты гад не забыў, як калісьці Якаў са Сташэвічам хацелі яго звязаць. Гэта была помста, і толькі выпадкова ў Якава асталіся цэлыя рукі і галава.

— Устанаўлівай свой прывад з бацькам. Вы майстры абодва: жартуючы падушыце адзін аднаго, а я не наймаўся да вас, каб астацца калекам.

— Кінь ты, Якаў,— панура прамовіў Мікалай.— Хіба я знарок?

— Мабыць, знарок... Пускайце ў ход сваю малатарню, а я стану на любую работу, толькі не поруч з табой або з тваім бацькам. А вы акурат парка.

— Кінь ты, я табе кажу... Які з бацькі работнік!

— Дык вунь Мартыневіч з Нарбутовічам. Бяры любога.

— Хіба ты не бачыў, што Мартыневіч ледзь не забіўся? Я думаў, што не ўстане сам! Гы-гы-гы! А ў Лявона ледзь вочы наверх не павылазілі. Гэй, Лявон! Ну як, прывад страляе?

— Ты мяне сваімі жартачкамі не загаворыш,— сказаў Якаў.— Пакліч сюды Юзіка, каля яго я буду смялейшы, хоць ён і не такі разумны, як ты з таткам.

Мікалай плюнуў, потым высмаркаўся і пайшоў ад гумна. Неўзабаве ён вярнуўся з Юзікам. Цяпер ужо Юзік узяў кол і пачаў то падымаць, то апускаць прывад, так, як загадваў Мікалай. Якаў толькі памагаў, не папраўляў і не падказваў, хоць і бачыў, што нават у такой няхітрай механіцы, як гэтая, малодшы Халуста не вельмі моцны.

Нарэшце сяк-так устанавілі прывад. Юзіку ўжо не было чаго тут рабіць, і ён пайшоў да коней. Асталося толькі злучыць прантамі прывад з малатарняй. За гэта і ўзяліся Мікалай з Якавам.

Стары Халуста завёў Нарбутовіча з Мартыневічам у гумно і гаварыў ім:

— Вы дурні, ліха матары вашай! Ну, падумайце, як гэта цягаць малатарню з гумна ў гумно! Бачылі, колькі работы каля прывада? Цэлы дзень! А на колькі дзён у кожнага з вас малацьбы? Сама больш на тыдзень!

Мартыневіч паныла маўчаў. Ён быў не рад, што паслухаў Лявона і звязаўся з Халустам. Нашто яму тая малатарня! Змалоціцца хлеб, як і раней малаціўся. То сам, то сын трохі паможа, то нейкага хлопца найме на тыдзень. Да вялікадня доўгі час. Каб і ўдвая больш было таго хлеба ў гумне, то хіба ён астаўся б неабмалочаны без малатарні!

Халуста не ведаў яго думак.

— Каб гэты прывад быў на колах,— гаварыў ён,— то яго раз-два і перапхнуў на другое прыгуменне. Або каб нашы сядзібы былі поруч. А то ж блізкі свет да Мартыневіча, ліха матары яго! А да цябе, Лявон, аж на другі бок вуліцы трэба везці. Не-не-не!

Лявон круціўся і выгінаўся. Яму хацелася і калолася.

— Але ж, пане Халуста... Малатарню адзін раз перавезці, хоць і цэлы дзень на гэта страціш... Падумайце самі: вазіць да вас снапы — гэта ж на цэлы тыдзень работы. А потым ад вас трэба салому вазіць. Я ўжо не кажу пра пашню ды мякіну.

— Ая-яй! — крычаў Халуста.— А нашто вам перавозіць жытнюю салому? От каля гумна складзіце, а потым бярыце, колькі трэба. Ды яе ў рэзгінах перанасіць можна, тую вашу салому. А калі будзе час — каня запрог і вазі.

— Дзе вы бачылі, пане Халуста... На дварэ яе і снегам замяце, і дажджом абалье, а нам салома не толькі подсціл, але і пошар. На сечку яе перарэзаў ды з мякінай... А на дварэ яна згніе.

— Ніякі чорт не возьме яе! — запэўніваў Халуста.

Не, гэта было не ў нос Лявону. Кінуць сваю салому ля Хлуставага гумна, а потым хадзіць па яе, як па чужую, кожны раз папярэджваць Халусту, што ідзеш да яго гумна не красці, а сваю салому браць, ды слухаць яго лаянку. Не! Але не гэта было галоўнае. Пасля малацьбы кожны дзень прыйдзецца пакідаць у Халуставым гумне неарфаванае зерне, бо ніхто не вытрывае, памалаціўшы дзень, адразу яго арфаваць. Трэба ж адпачыць хоць пару гадзін, а за гэтыя дзве гадзіны да яго паспеюць прыкласці рукі не толькі сам Яўхім і яго сыны, але і крывая ведзьма Настуля.

— Ліха матары вашай! — крычаў Яўхім.— Хіба я вас прымушаю? Хіба я вас прасіў? Хочаце абмалаціцца скора, дык вязіце снапы, а не, дык...

— Пане Халуста...

— Ідзі ты ад мяне! Ты яшчэ не бачыў, як яна малоціць! Яна не малоціць, а іграе, як картап’ян у пана Крупскага ў пакоях. Ты як паглядзіш на гэтую музыку, то будзеш рукі ў мяне цалаваць ды прасіцца, каб я тваю збажыну абмалаціў. Але я тады фігу табе пакажу.

Мартыневічу было ўсё роўна. Ён амаль не слухаў Халусты. У яго на правай назе быў стаптаны лапаць; аціраючыся тут, ён прашмараваў і анучу і цяпер голай пятой стаяў на халодным таку. У пяту аж пякло. Мартыневіч рады быў ісці дамоў, але Лявону не хацелася ўступаць Халусту. Аднак і ад малатарні адмовіцца ў яго не хапала сілы. Не ў прыклад Мартыневічу, ён быў чалавек гультаяваты.

— То калі так, пане Халуста, то я...

— Што ты? Ліха матары тваёй, што ты? Што я плюнуў ды расцёр, от што ты! Але ты мые абяцаў памагчы малаціць. І з жонкай! І я на цябе спадзяваўся і не наймаў работнікаў.

Лявон скрывіўся.

— Чаго ты крывішся, як серада на пятніцу! Абяцаў ці не? Абяцаў!

— Я, пане Халуста, памагу, але жонка ў мяне...

— Ведаю, ведаю! Твая жонка з чэравам ходзіць, ведаю. То, думаеш, чорт яе возьме? Амецце будзе пераграбаць. Гультайская работа.

Лявон зразумеў, што папаўся. Заблытаўся, як муха ў павуціне.

Мартыневіч ужо меркаваў даць дралавіцы. Пята яго канчаткова змерзла, і ён паціху падыходзіў да варот, каб пры зручным выпадку вышмыгнуць праз іх на прыгуменне. Аднак нялёгка было ўцячы ад Халусты.

— А ты чаго туляешся? Ты хіба не абяцаў? Можа скажаш — не? Учора вы абодва, ліха матары вашай, прасіліся і маліліся, каб я ўзяў вас у хаўрус, а сёння хвасты падтулілі?

Ні сам Халуста, ні Нарбутовіч з Мартыневічам не бачылі, што амаль з самага пачатку іх гаворкі ў гумно ўвайшоў не хто іншы, як сам Хаім Ножык.

— Дзень добры, пане Халуста! — сказаў ён, як нічога і не было, і працягнуў руку Яўхіму. Той некаторы час стаяў разявіўшы рот.

— Якое ўтрапенне, ліха матары тваёй! Хіба ты з неба зваліўся?

— Не. Я прыйшоў і не хацеў вам замінаць. Уга! Цяпер у маім млыне будзе завоз! Уга! Такая малатарня! Яна ўсё перамалоціць і вымалаціць. А то мой млын стаіць, і я не маю работы.

— Як быццам з Чыжэвічаў табе не возяць, ды з Жывіцаў, ды з Півашоў, ды з Крывіч.

— Мала,— прамовіў Хаім.— Зусім мала. Больш возяць у маёнтак.

— Не хлусі, пане Хаім! — закрычаў Халуста.— Я калі ні зірну, то твой млын заўсёды круціцца.

— Толькі куццю таўку, пане Яўхім. Толькі куццю. Але цяпер у мяне будзе завоз, бо калі малінаўцы пачнуць малацьбу малатарняй, то яны скора абмалоцяцца і павязуць пашню ў мой млын. Чыжэвіцкія мужыкі больш возяць мліва ў маёнтак, а малінаўцам нашто ў маёнтак вазіць? Абы яны скарэй абмалацілі сваё збожжа.

— Чуеце, дурні! — ускінуўся Халуста на Лявона і Нічыпара.— Вы паслухайце, што кажа разумны чалавек! Пане Хаім! А яны не хочуць вазіць снапоў у маё гумно!

Халуста быў упэўнены, што Хаім яго падтрымае. Але Хаім зірнуў на яго, як, на малое дзіця, і сказаў:

— Нашто вазіць снапы — гэта такая доўгая і смутная песня, якую тылімкаюць у панскіх пакоях на картап’яне, як вы кажаце, пане Яўхім. Ці не лепш перавезці самую малатарню?

— Ліха матары тваёй! — заенчыў Халуста.— Ты мяне рэжаш!

— Не, пане Яўхім, я цябе не рэжу. Але нашто табе рэзаць суседзяў? Вазіць снапы, вазіць збожжа, вазіць салому і мякіну! Вазіць і вазіць! Уга! А ім жа трэба вазіць з Волі сена. То калі гэта ўсё перавозіш? А хіба табе, пане Яўхім, не трэба вазіць сена? У цябе ж цэлы свет сена! То лепш няхай яны памогуць табе вазіць сена.

Гэта толькі трохі супакоіла Халусту, але яшчэ і цяпер ён быў гатовы разадраць Хаіма на кавалкі. Ён абвёў позіркам Нарбутовіча і Мартыневіча і загадаў:

— Ліха матары вашай! Ідзіце дамоў снедаць. Знайшоўся ў вас заступнік, каб яму язык адгніў... А як будзе ўсё гатова, то я вас знайду-у! Вы ад мяне нідзе не схаваецеся!

Лявон і Нічыпар нібы і чакалі гэтага. Яны пайшлі моўчкі адзін за адным і толькі на вуліцы пачалі гаворку.

— От дзякуй Хаіму,— сказаў Лявон.— А то б гэты гад... Бачыш, што надумаўся: вазі да яго снапы...

Мартыневіч ужо не чуў свае пяты, зусім акалела.

— А па мне дык задавіўся б ён са сваёй малатарняй...— буркнуў ён.

— Бо ты дурны абэлтух! У цябе кожны год палову пашні мышы зжыраюць! Ты і пасля вялікадня малоціш!

— А калі снапы ў Халустава гумно вазіць, то тую самую палову Халусты зжаруць. І работа лішняя.

— Не будзем вазіць! — упэўнена сказаў Лявон.— Гэты Хаім хоць і злодзей, але разу-умны чалавек!

— А пра сена з Волі не чуў?

— Гэта яшчэ бабка надвое варажыла! Калі я заплачу за малацьбу, то за што я буду вазіць яму сена?

Тым часам Халуста ўзваліўся на Хаіма Ножыка:

— Ліха матары тваёй, злодзей, гад, шэльма! Які чорт прыгнаў цябе сёння сюды! Хто цябе зваў, каму ты быў патрэбен! Ну, скажы, чаго ты прывалокся?

— Няма ветру, млын стаіць. То я прыйшоў паглядзець, як будзе малаціць твая новая малатарня.

— Не загаворвай мне зубы, бо яны ў мяне не баляць! Ты мне помсціш за тыя тры рублі, што я вінен табе за Якава. Ты мне за іх свінню падкладаеш! От чаго ты прыйшоў!

— Ша, Яўхім! Нашто ты крычыш? Тры рублі! Што тыя тры рублі? Твой Якаў каштуе не тры рублі, а тры тысячы. Я табе потым скажу, бо ты цяпер крычыш.

— Я табе аддам тыя тры рублі адразу, як прывязу ў млын. Пашнёю возьмеш. У мяне цяпер грошай няма, бо я патраціўся на гэтую малатарню.

— Ат! Не вельмі ты патраціўся.

— Ты ж не быў у маёй кішэні! Але нашто ты сказаў тым дурням, што не трэба вазіць да мяне снапоў, лепш перавезці да іх малатарню! Нашто ты сказаў?

— І ты мне скажы за гэта дзякуй, Яўхім. Скажы мне дзякуй, бо ты дурны, як бот. Ты сваёй малатарняй і сабе яшчэ ні аднаго снапа не абмалаціў, а ўжо хочаш з людзей шкуру здзіраць. Адразу шкуру здзіраць, хіба так можна? Малінаўцы яшчэ баяцца твае малатарні. Дзіва што, такая навіна! Калі знайшліся два чалавекі, то ты беражы іх. А ты іх адразу палохаеш. Хіба я не бачыў, што Мартыневіч рады быў бы адкаснуцца ад цябе і ад твае малатарні? Уга! Ён ужо з твайго гумна хацеў уцякаць.

— А ты праўду кажаш, ён туляўся, як злодзей, па завуголлі.

— Ну, от бачыш! Табе трэба пачакаць, пакуль яны ўвойдуць усмак, а тады прыціснуць.

— Ото-то, братка Хаім. Так яно і ёсць.

— Ды што Нарбутовіч ды Мартыневіч! Іх у засценку не паважаюць. Каб гэта былі Сташэвічы, Ян або Андрэй, то я сказаў бы, што ты галава. Тады ты ўсю Малінаўку абмалаціў бы.

— Ліха матары іх, Сташэвічы гэтыя! Каб яны агнём пайшлі! Я на іх сабак нацкаваў бы.

— От за гэта ты і дурны. Са Сташэвічам Андрэем табе трэба памірыцца, бо ён будзе твой найгоршы вораг.

— Ён і так мой вораг.

— Ну, не! Тое, што ён вязаў цябе, то гэта жонка твая вінавата. А тое, што ён цябе пугай біў, то гэта ты вінаваты. Усё гэта глупства. Але калі ты захочаш купіць зямлю ў Жукоўскага, то Андрэй Сташэвіч першы табе нагу падставіць.

— Ліха матары тваёй! — завішчаў Халуста.— Адкуль ты ведаеш, што я хачу купіць у Жукоўскага зямлю?

— Я ўсё ведаю. Я ведаю, што робіцца ў Слуцку, Бабруйску і Мінску. Я нават ведаю, што робіцца па ўсёй Расіі. Ай-ей! Што толькі не робіцца ў гэтай Расіі... А ўчора я ехаў са Старочына, нагнаў Гарасіма Жукоўскага і падвёз яго да самага засценка. І мы гаварылі. І ён мне гаварыў, і я яму гаварыў. І ён мне расказаў, што ты лячыў у яго зубы і што ты гаварыў. Тады я і дагадаўся, якія зубы лячыць ты да яго прыходзіў.

Халуста падумаў і пашкроб патыліцу.

— Гэтак ты ўсё ведаеш... Але, мабыць, ты не ведаеш, што ў Андрэя Сташэвіча няма грошай.

— І гэта я ведаю. Ён без грошай лягчэй купіць, чым ты з грашыма. У яго ёсць багатая сястра. Яна за яго паручыцца, і ён возьме грошы ў банку.

Халуста схіліў галаву.

— Адкуль ты ведаеш, што Сташэвіч таксама хоча купіць Гарасімаву зямлю? — нарэшце запытаў ён.

— Я гэтага не ведаю. Але яшчэ летам ён казаў Гарасіму тое самае, што ты казаў яму, калі лячыў зубы. Я памаленьку, памаленьку і выпытаў у Гарасіма ўсё, што трэба.

— Ты ніколі не прыносіш мне добрых вестак. Ты, як крумкач, толькі на бяду каркаеш. Груган ты! Д’ябал! Ты не можаш забыць тых трох рублёў за Якава!

— Ах, які ж ты дурны, Яўхім. Я табе казаў, што Якаў каштуе не тры рублі, а тры тысячы, а ты нават не запытаў у мяне чаму.

— Ну, дык скажы, чаму ён каштуе тры тысячы.

— О! От гэта разумнае пытанне. Ён таму каштуе тры тысячы, што ім цікавіцца сам Гендарсан. Ён хацеў яго ўзяць у млын да машыны.

— Ая-яй, ая-яй! — залямантаваў Халуста.— І ты яму параіў?

— Не. Я яму не раіў. Нашто мне раіць? Ты сам ведаеш, што было ў маёнтку, калі выбіралі бульбу. І я думаю, што без твайго Якава там не абышлося. То нашто мне раіць пану такога чалавека? От бачыш, я раблю табе дабро.

— Ты мне заўсёды робіш дабро, каб яно табе ў рэбры. От і сёння распудзіў маіх хаўруснікаў.

— Ат! Ты так нічога і не зразумеў. Табе трэба самому пільнавацца іх. Бо твае коні ў прывадзе не пойдуць. Твае коні — як звяры. Калі загудзе малатарня, то яны стануць на дыбкі і так будуць ірвацца, што растрыбушаць тваю малатарню. А Мартыневічавы коні пойдуць. Мо і Нарбутовічавы пойдуць. А сама лепш пайшла б Ашакевічава Пярэстая, але ты з Ашакевічам грызешся.

— Хіба я не прывучу сваіх коней да малатарні?..

— Наўрад. Можа і прывучыш, але яны табе спачатку малатарню паломяць. І раз паломяць, і два паломяць, а на трэці зусім даломяць.

Адзічэлымі вачыма глядзеў Халуста на Хаіма.

— Ты на мяне як халоднай вады ўзліў, ліха матары тваёй... Я, мабыць, зусім здурнеў... Дык, кажаш, Гендарсан хоча забраць Якава?

— Ты гэтага не бойся, Яўхім. Не паспее Гендарсан забраць Якава. Пакуль ён збярэцца, то Якава і след прастыне.

— Што? А дзе ён дзенецца? Куды ён пабяжыць? Ты мне скажы...— Халуста схапіў Хаіма за грудзі.

— Пусці, Яўхім. Нам з табой загрудкі брыдка хапацца. Мы старыя людзі. І Якаў нікуды не пабяжыць. Ён пойдзе з тваімі сынамі ў войска.

— Куды?

— У войска, Яўхім. Ты паслухай мяне... Толькі нікому не гавары пра тое, што я табе скажу. Скора будзе вайна. Маладых забяруць у войска... От бачыш, я табе ўсё сказаў. І ты кажаш, што я табе дабра не жадаю!

— Якое ж гэта дабро! Ты прыйшоў, нагаварыў мне асьміну бяды і сам радуешся, што мне цяжка.

— Ах, Яўхім... Які ты ні разумны, а розум твой мужыцкі. Што ўбіў, то ўехаў... Я цябе папярэдзіць прыйшоў! Пакуль не пачалася вайна ды сыны твае дома і парабак на месцы, малаці скарэй. Ды не разяўляйся шырока, бо хоць вачыма і з’еў бы ўвесь свет, і рот шырокі, але горла, Яўхім, вузкае. Падавіцца можна... І не ўсё тое маё, што я бачу. Адмалочвайся скарэй ды вазі сена.

— То можа мне адкаснуцца ад гэтых сабачых хаўруснікаў, Хаім? Ты мне скажы...

— Не! Ты іх не праганяй! Яны памогуць табе сена вазіць! Бо калі не будзе Якава і сыноў, то цяжка будзе табе, Яўхім. Ох цяжка.

Халуста задумаўся. Даўно ён не думаў так упарта і даўно так не хваляваўся. А можа гэты злодзей проста здзекуецца з яго? А Хаім стаяў, прыпёршыся да тарпы, і ў хітрых вачах яго не было ні каліва здзеклівасці.

— Братачка Хаім... Ну, братачка Хаім... Прызнайся, гэта ж ты ўсё сам выдумаў, каб я вар’яцеў...

— Не, Яўхім.

— Братачка Хаім... Ліха матары тваёй! Няўжо ж ты сказаў мне праўду?

— Каб я так жыў, Яўхім.

— Дык скажы ты мне, за што ты мне яе сказаў? Ох, хітруеш ты... Ты ж у мяне за Якава пяць рублёў прасіў... А тут ні з таго ні з сяго...

— Абух ты, Яўхім,— адказаў Хаім і пайшоў з гумна.

РАЗДЗЕЛ ВОСЬМЫ

Калі Шварцкопф стаў у млыне механікам, становішча Гарбатага Яся трохі пахіснулася, і, пакуль рамантаваўся паравік, ён там быў зусім непатрэбны. Гендарсан паставіў беспрацоўнага млынара прымаць ад мужыкоў бульбу. Не падабалася такая работа Гарбатаму: не вельмі прыемна стаяць на марозе цэлы дзень, важыць мужыцкія вазы, поўныя і пустыя, запісваць, колькі хто прывёз. Ён счарнеў, як абгарэлы пень, не толькі ад холаду, але і ад нянавісці, бо думаў, што праклятыя іншаземцы зусім выжывуць яго з млына. Ці доўга! Навошта ён патрэбны, калі ёсць другі такі самы немец, як аканом? Хіба яны не падзеляць прыбыткі паміж сабой? Раззлаваны Гарбаты нават не ашукваў сялян на вазе. Наадварот, ён часта прыпісваў мужыкам лішнія пуды, і гэта ў некаторай ступені ўсцяшала яго, бо было своеасаблівай помстай, якую мог прыдумаць толькі Гарбаты Ясь. «А-а, халера,— думаў ён пра аканома і яго новага механіка.— Я вам пакажу лішні спірытус! Многа вы яго нагоніце! Няхай лепш астануцца вам лішнія пуды, тыя, якіх няма. Хапайце іх!..» — і ўсміхаўся злараднай усмешкай.

Зіма тым часам убіралася ў сілу. Кожны дзень быў халодны, марозны. Як пачалася зіма, не было ні адной адлігі. Калі мароз трохі адмякаў, то ўзнімалася завея або ішоў снег. Сяляне спяшаліся за добрай дарогай прадаць у бровар лішнюю бульбу, бо колькі яшчэ дарог чакала іх наперадзе. Зімой не было калі спаць: сена, дровы не прыходзілі самі, а хто не хацеў зарабіць капейку на кані! Летам гэтага не заробіш, бо свае работы хапала па вушы і сабе і каню. Таму кожны дзень ішлі ў маёнтак падводы з бульбай; каля бровара стаяў цэлы кірмаш, і беднаму Гарбатаму не было калі нават палуднаваць.

Платон Шабуня таксама працаваў на прыёмцы бульбы. Яе ссыпалі ў вялізнае сховішча каля бровара, і кіраваў гэтай работай Платон. Ён штодзень па некалькі разоў сустракаўся з Гарбатым і, узіраючыся ў яго счарнелы твар, думаў: «Нешта ж ты, пане Гарбаты, забыў пра сваю прапанову ды, мабыць, і сам, калі не зусім, то надоўга выскачыў з млына, і ніякі памочнік табе цяпер не патрэбны». Аднак уголас пра гэта не гаварыў. Нельга было самому набівацца на работу ў млын, каб не думаў Гарбаты, што Шабуня хоча ўлезці туды з нейкай мэтай.

Тым часам машына ў млыне стаяла. Дарэмна новы механік стараўся скарэй яе паправіць. Гэты пракляты паравік быў для яго незразумелай загадкай, поўнай розных нечаканасцей: не паспееш паправіць адно, як ужо другое выйшла са строю.

Станіслаў Вярбіцкі поўнасцю падпарадкаваўся новаму механіку і без яго загаду сам ні за што не браўся. У першыя дні Шварцкопф паглядаў на яго як на ніжэйшае стварэнне. Толькі пазней ён зразумеў, што зрабіў памылку, так ставячыся да старога механіка. Ён меркаваў адным махам пачаць і скончыць рамонт, а калі гэта не выйшла, уся яго самаўпэўненасць і ганарлівасць зніклі. Ён зразумеў, што Станіслаў Вярбіцкі знарок ухіляецца ад работы, прыкідваецца няўмекам, і надумаў падысці да яго, як да сябра.

— Чаму вы, э-э, пане механік, самі не, э-э... Я ж бачу, што вы лепш за мяне ведаеце, э-э... гэту праклятую ламачыну...

Станіслаў усміхнуўся.

— Вы старшы механік, пане Шварцкопф. Я магу памыліцца, бо ведаю толькі сваю ламачыну, тую, што ў бровары.

— Яны ж адной маркі...

— Ды не аднолькава зношаны.

Шварцкопф мыляў тонкімі губамі і бездапаможна аглядаў мёртвую машыну яшчэ раз. Аднак быў ён чалавек цярплівы, стрыманы і не траціў надзеі.

Аканом увесь гэты час ледзь не вар’яцеў, хоць і не падаваў выгляду. Кожны дзень ён далікатна пытаў у гера Шварцкопфа, як ідуць справы з машынай. Той, перш чым адказаць, бадзёра ўсміхаўся і плёў такую бязглуздзіцу, што аканом нічога не мог зразумець, і ў яго ўсё гарэла пякельным агнём. Ён разумеў, што справа даходзіць да таго, будзе ён аканомам у гэтым маёнтку ці не. У млыне ляжала нямала завозу. Завознікі хваляваліся, пагражалі, што забяруць з млына сваё збожжа і павязуць у Слуцак. А колькі людзей ужо мінула млын пана Крупскага! Цяпер жа самая пара малоць ды малоць, бо і паны і сяляне канчаюць малацьбу. Жах ахопліваў Гендарсана. Калі пра гэта ўведае пан Крупскі, Гендарсанавага і следу не астанецца ў чыжэвіцкім маёнтку.

Нарэшце ў Шварцкопфа зусім апусціліся рукі. Ён вымушаны быў прызнацца Станіславу, што не можа глядзець на гэту праклятую машыну. Праз яе ён страціў спакой, яго адцураўся сон. Якую дэталь ні крані, кожную трэба выкідаць, замяняць новай. Станіслаў асцярожна намякнуў, што ў вёсцы Малінаўцы ёсць добры механік і што ён адзін мог бы даць рады і гэтай ламачыне. Шварцкопф адразу павесялеў і на хвіліну ажывіўся.

— Як яго прозвішча? — запытаў ён.

— Якаў Шэмет,— адказаў Станіслаў.

— А што ён за механік? — пацікавіўся Шварцкопф.

Станіслаў расказаў яму пра Якава Шэмета. Пачуўшы, што Якаў працаваў у горадзе, Шварцкопф насцярожыўся, але, падумаўшы, сказаў:

— Я пагавару пра гэта з панам Гендарсанам.

— Пан аконам нешта мае да Якава Шэмета,— адказаў яму Станіслаў.

— А што ён да яго мае?

— Пра гэта вам лепш раскажа сам пан аконам. Справа ў тым, што Якаў Шэмет раней працаваў у маёнтку.

— Угу,— буркнуў пад нос Шварцкопф.— Я пагавару з панам Гендарсанам.

І пагаварыў.

Гендарсан пазелянеў, выслухаўшы пана Шварцкопфа. Уся злосць, якая таілася дагэтуль, раптам ускіпела. Ён затупаў нагамі, сціснуў кулакі і гатовы быў накінуцца на свайго новага механіка, як раз’юшаны бык. Даволі яму дурыць галаву! Ён пачаў брудна лаяцца — крычаць, што не для таго выпісваў Шварцкопфа з Рыгі, усадзіў на яго гэтулькі грошай, каб цяпер збіраць у маёнтак розную свалату, усіх бунтаўшчыкоў з наваколля. Не для таго ён плаціць Шварцкопфу такое вялікае жалаванне, забяспечыў дарэмнай кватэрай, прыняў, як сына, каб цяпер ісці кланяцца Якаву Шэмету, бо пан Шварцкопф не механік, а... тут ён ужыў брыдкае слова. Ды ці адно такое слова ён ужыў! Ён крычаў, што яго ашукалі, абдурылі, як малога хлопчыка, наздзекаваліся з яго, бо і пан Пфэрдсан таксама добрая свіння, і г. д. «Хам,— падумаў пан Шварцкопф.— Самы сапраўдны хам... Саксонская свіння... О-о! Самая брудная свіння...»

Назаўтра ён з’явіўся ў млын, як пабіты сабака, падтуліўшы хвост. Станіслаў зірнуў на яго і зразумеў, што гутарка ў механіка з аканомам атрымалася бурная і кончылася для пана Шварцкопфа вельмі няўдала. Калі ён запытаў ў пана механіка, што думае аканом пра Якава Шэмета, той скрывіўся, як ад зубнога болю, махнуў рукой і вылаяўся па-нямецку. Пасля гэтага ён яшчэ доўга нешта мармытаў сам сабе, потым плюнуў, аднак за работу ўзяўся з яшчэ большай упартасцю і цярплівасцю. Станіслаў зразумеў, што пан Шварцкопф баіцца страціць месца ў маёнтку, і яму стала крыху шкада гэтага непрыемнага чалавека.

Калі Станіслаў расказаў пра ўсё Паўлу Квітуну, той спахмурнеў і задумаўся.

— Чорт бы яго забраў, гэтага праклятага Шварцкопфа. Я быў бы рады, каб яго зусім выгнаў Гендарсан. Ён сапсаваў нам усю справу... Мабыць, толькі тады мы перацягнем сюды Якава, калі спыняцца абедзве машыны — і ў млыне, і ў бровары.

— Я ўжо думаў пра гэта,— усміхнуўся Станіслаў.— Але трэба пачакаць. Яшчэ не ўсю бульбу купіў у сялян пан Гендарсан. Трэба зрабіць гэта тады, калі аконаму будзе поўная нявыкрутка,— пад вясну. От тады, калі спыніцца бровар, прападзе ўся бульба, і сялянская і панская, і аконам вымушаны будзе папрасіць Якава, каб перайшоў у маёнтак.

— Твая справа,— адказаў Павел.

Станіслаў на хвіліну задумаўся.

— Бяда ў тым, Павел,— сказаў ён,— што машыну ў млыне прыйдзецца ўсё-такі пусціць у ход.

— Чаму?

— Ды таму, што Шварцкопф скора зразумее, чаму яна не працуе.

— Зразумее? — недаверліва запытаў Павел.

— У тым і справа. Каб ён меў трохі большы вопыт, то даўно зразумеў бы. Сам ведаеш, чым гэта кончыцца для мяне, калі да яго дойдзе, што гэта я ўсяму прычына. А мне не хочацца кідаць нашу справу і шукаць іншага месца. Усё-такі мы тут сёе-тое зрабілі, і робім, і будзем рабіць. У нас тут ужо цэлая група, а вясной можна будзе разгарнуць работу яшчэ шырэй. І наогул, падзеі насоўваюцца, як хмары.

— Якія падзеі, Стась?

— Страшныя падзеі, Павел. Насоўваецца вайна.

Павел чакаў гэтай нядзелі. Не то каб думаў, але напамінак пра яе трымаўся ў галаве неяк падсвядома. Запрашэнне Эльзы Гендарсан здавалася цяпер неверагодным сном. Павел не мог прызнацца сабе, што хоча гэтай недарэчнай сустрэчы. Недарэчнай? Чорт яго ведае... А кнігі?.. І тут ён зразумеў, што кнігі не галоўнае. Нават каб не было гаворкі пра іх, ён бы жадаў спаткання з Гендарсанавай дачкой... Жадаў бы. Чаму?

Млын учора малоў першы дзень. Малоў цэлую ноч. І доўга цяпер не будзе адпачынку парабкам у млыне ні ўдзень, ні ўночы. Гендарсан, ашалелы ад радасці, лётаў па маёнтку. Ён нават лаяўся менш. Работа цяпер кіпела: малоў млын, бровар гнаў спірытус, у гумнах ішла малацьба. Ад усяго гэтага працоўнага тлуму, які так саграваў аканомава сэрца, Паўлу рабілася сумна. Значыць, нічога яны не дабіліся. Дарэмная была барацьба за Якава. Гендарсан з Шварцкопфам перамаглі. Павел не ведаў, што такое ж адчуванне хвалюе Станіслава і Платона, але ў Станіслава яно не такое безнадзейнае, бо ён ведае, што гэта толькі часовае адступленне і барацьба за Якава зусім не галоўнае ў іх дзейнасці.

Нарэшце прыйшла нядзеля. Зімовая марозная раніца сінім святлом нясмела зірнула ў акно праз замёрзлыя шыбы. Платон яшчэ спаў. Яму цяпер даставалася больш, чым усім. Гарбаты перайшоў у млын, а Платон замест яго прымаў бульбу і ссыпаў яе. Праўда, завоз бульбы зменшыўся, але Платон рабіў дзве работы і позна ўвечары, прыйшоўшы дамоў, валіўся на нары і спаў як забіты. Павел даўно ляжаў з расплюшчанымі вачыма. Думаў. Думаў пра Эльзу Гендарсан і з нянавісцю да самога сябе адчуваў, што думкі яго нячыстыя. Асцярожна, каб не разбудзіць Платона, ён устаў і выйшаў на двор мыцца. У паветры стаяў сіняваты марозны туман. Дымы з каміноў, не паспеўшы ўзняцца над стрэхамі, згіналіся і рассяваліся нізка над долам. Праз гэты дым і туман зырка палымнеў усход. Паўла ахапіла незвычайная бадзёрасць. Святочны дзень заўсёды здаецца працоўнаму чалавеку не такім, як усе, а нейкім своеасаблівым, урачыстым, не падобным на іншыя. Учора, напрыклад, быў такі ж самы ранак, але Павел не бачыў яго хараства.

Калі ён вярнуўся ў пакой, Платон сядзеў на нарах, абуваўся і курыў.

— Не спіцца табе, Павел,— сказаў ён сіплым прастуджаным голасам.

— Хораша на дварэ, Платон.

— Хораша, кажаш? Пастаяў бы ты на дварэ кожны дзень ад цямна да цямна...

— Ведаю тваю бяду, Платон.

— Хутка кончыцца гэта бяда. Учора Гарбатага бачыў. Пераходжу ў млын.

— А хто будзе бульбу важыць ды ссыпаць?

— Вы са Станіславам удвух каля машыны, а падвоз бульбы канчаецца. От ты і зоймеш маё месца.

— Халера! — вылаяўся Павел.

— Не бядуй, ненадоўга. Мне гарэй, чым табе. Ісці ў падначаленыя да гэтай пачвары, думаеш, вельмі мне хочацца? Але ж трэба! Можа і табе не хочацца ісці сёння ў аканомавы пакоі, аднак пойдзеш.

Нібы нож уваткнуў Платон у Паўлавы грудзі, такім горкім папрокам прагучалі гэтыя словы. «Не хочацца!» У тым і бяда, што хочацца. А Платон нібы ведаў, што робіцца ў Паўлавай душы.

— Жаніся, Павел,— сказаў ён.— Спакайней табе будзе. Давай украдзем у Пракопа Надзю, тады і я быў бы пры вас за бацьку.

Не, не ведаў Платон, як усё перавярнулася ўсярэдзіне ў Паўла. Надзя!.. Ці ўспамінаў ён яе ў апошнія дні? Бывала, чакаў нядзелі, каб ісці ў сяло, пабачыць яе... А цяпер чакаў нядзелі, каб сустрэцца з Эльзай... Што ж гэта такое? Утрапенне нейкае... І раптам воблік Надзі паўстаў у яго вачах і засланіў усё. Мільганула Эльза, пакрыўджана ўсміхнулася і знікла. Калі Павел расплюшчыў вочы, яму здалося, што ён сасніў цудоўны сон, які разбудзіў яго душу.

— Вазьмі такога за бацьку — і да жонкі стаў вартаўніка,— пажартаваў ён.

— Не жартуй, Павел. Цяжка жыць адзінокаму...

Удзень прыйшоў Якаў. Амаль да вечара прасядзелі ў Станіслава, чыталі, абмяркоўвалі падзеі, якія нарасталі ў краіне. Калі Станіслаў расказаў Якаву, чым кончылася справа ў млыне, Якава гэта ніяк не ўразіла.

— Іначай і быць не магло,— сказаў ён.— Халуста мяне аддаў бы, а Гендарсан узяў бы толькі па загаду Беразоўскага, а Беразоўскі такога загаду не аддасць. Ён мяне хоча абясшкодзіць, а я ў Халусты пад наглядам. Можа ён і рызыкнуў бы ўпхнуць мяне ў маёнтак, каб тут за руку ўзяць, але ён заняты цяпер важнейшай справай. Ураднік жэніцца.

Усе засмяяліся.

— А тут за табой хто-небудзь не сочыць? — не то запытаў, не то так сказаў Станіслаў.

— Гэта вы павінны лепш ведаць. Ёсць у вас такі чалавек.

— Ёсць, вядома. Гарбаты Ясь. Толькі яму цяпер няма часу: млын працуе круглыя суткі.

— Час у яго ёсць. Ён мяне сёння бачыў, нават павітаўся.

— Дрэнна,— пашкадаваў Станіслаў.— Сёння цябе павінны бачыць у маёнтку п’яным. Ядвіга! — звярнуўся ён да жонкі.— Схадзі да Арлоўскага, вазьмі пару бутэлек.

Ядвіга пачала апранацца. Павел таксама падняўся.

— І мне пара, хлопцы,— сказаў ён.

— Ідзі, Павел,— прамовіў Станіслаў.— Умей сябе трымаць. Разумееш? І ў хаце, і з аканомавай дачкой.

— Больш слухай і наглядай, чым гавары,— дадаў Якаў.

На дварэ вечарэла, калі Павел выйшаў ад Станіслава. Чырвонае сонца вісела над самым захадам. Мароз мацнеў, і ў паветры лёталі ледзь прыкметныя пушынкі інею. У маёнтку стаяла цішыня.

У той самы час, калі Павел падыходзіў да аканомавага флігеля, Ядвіга праходзіла каля млына. Гарбаты Ясь нібы знарок чакаў яе каля дзвярэй, і Ядвіга таксама знарок пайшла цішэй, каб з ім сустрэцца, бо зімой млын абмінуць было нельга, хіба толькі па цаліку.

— Куды гэта ты, маладзіца? — адказаўшы на прывітанне, запытаў Ясь.

— Ай, дзядзька, не пытайцеся,— нездаволеным голасам раззлаванай жанчыны адказала Ядвіга.— Да Арлоўскага іду.

— Госці ёсць?

Ядвіга кіўнула.

— А-а! Якаў Шэмет. Бачыў я сёння яго.

— Свая бутэлька была, дык мала ж!.. Такія прорвы...

— Гарадскі басяк! — прамовіў Гарбаты.— Што, ён кожную нядзелю прыходзіць?

— А каму ж ён патрэбны ў Малінаўцы! Хіба шляхта яго прыме! Унадзіўся ў маёнтак, як кот у смятану. Мабыць, дзеўку шукае.

— Гарадскі басяк,— паўтарыў Гарбаты.— А ты, маладзіца, другі раз да мяне прыходзь. У мяне спірытус ёсць, збярог трохі.

— Ой, дзядзечка, дзякую! Прыйду, а як жа! Пабягу ж, а то чакаюць, халеры.

Прамінуўшы млын, Ядвіга аж уздыхнула. «Скарэжыў цябе чорт, як бог чарапаху,— падумала яна пра Гарбатага.— Ліхадзей ты. Таму і паеў бы ўсіх ад злосці. А тут жа, як на бяду, ад млына хата відна як на далоні. Усё можна высачыць...»

Эльза сустрэла Паўла амаль на парозе.

— Я даўно вас чакаю, Павел,— проста і радасна сказала яна.— Распранайцеся, і пойдзем у мой пакой.

— Я ненадоўга, паненка...

— Не паненка, а Эльза. Забылі, Павел? І няма вам на каго аглядацца. Дома я адна: тата і мама паехалі ў Слуцак, у госці да зубнога доктара. Узялі з сабой і пана Шварцкопфа.

Эльзін пакойчык быў невялікі, але ўтульны. Тут стаялі маленькі столік і два крэслы, ля сцяны — шафа, поўная кніг у дарагіх пераплётах. На сценах віселі мініятурныя партрэты нямецкіх пісьменнікаў Гётэ, Шылера і Гейнэ, рускіх — Пушкіна, Лермантава, Талстога і Някрасава.

— Садзіцеся, Павел,— запрасіла Эльза.— Можаце курыць.

Павел апынуўся нібы ў іншым свеце, і калі Эльза сказала пра курэнне, ён адразу адчуў той самы водар веснавых кветак, які астаўся ў барачным пакоі пасля таго, як прыходзіла Эльза. Толькі тут ён быў яшчэ трывалейшы і проста ап’яняў.

— Дзякую, Эльза. Курыць я не буду.

— А мне падабаецца, як пахне папяросаю. У нашым доме не бывае такога паху, а я так яго люблю!.. Курыце, Павел.

— Добра, Эльза, закуру.

— А вы што-небудзь прынеслі? — запытала яна, калі Павел закурыў.

— А што я павінен быў прынесці? — здзівіўся Павел.

— Мяшок! — зарагатала Эльза.— У што вы забераце кнігі?

— Я не ведаў... Хіба іх так многа?

— Убачыце.

Яна адчыніла шафу і пачала выкладваць кнігі, адну за адной. Павел спачатку лічыў, а пасля дзесяці ўзяў верхнюю і разгарнуў. «Салтыков-Щедрин. Губернские очерки».

— О, Павел! У мяне няма дрэнных кніг!

Яна стаяла на каленях, няскладная, даўганогая дзяўчына, і калі ўзняла на Паўла вочы, ён не пазнаў гэтых вачэй: яны былі не халодныя і не пагардлівыя: цеплыня і шчырасць, і нешта большае за простую прыязнасць свяцілася ў іх. Яна зразумела, што Павел чытае ў яе вачах, і сарамліва схіліла галаву. І гэты чыста жаночы рух так упрыгожыў яе постаць!

— Тут ёсць кнігі нямецкіх і французскіх пісьменнікаў у рускім перакладзе. От, напрыклад, Беранжэ. Гэта французскі паэт. А гэта Гейнэ, нямецкі...

— Тут жа цэлае багацце, Эльза!— усклікнуў Павел, зірнуўшы на горку кніжак.— Я не магу іх узяць, яны каштуюць грошы! Чым я вам адплачу?

Халодны бляск раптам успыхнуў у Эльзіных вачах.

— Тады я іх спалю! Кнігі не павінны ляжаць мёртвымі! Іх павінны чытаць людзі!

— Даруйце, Эльза... Я іх вазьму, і паверце, што мёртвымі яны ляжаць не будуць.

— А цяпер я прынясу мех. Мы іх складзём вельмі асцярожна. І... не нясіце іх у свой пакой... Я думаю, што ў Станіслава Вярбіцкага знойдзецца шафа.

Гэтыя словы непрыемна ўразілі Паўла. «Няўжо яна нешта ведае пра нас?..»

— Выбачайце, Павел. Мне не хочацца, каб яны валяліся па нарах...— нібы ўгадаўшы Паўлавы думкі, спахапілася яна.

Потым Эльза прынесла вялікі новы мех, і яны склалі кнігі. Мех быў поўны; калі яго завязалі, астаўся кароткі гузыр, за які можна было ўзяцца.

На дварэ даўно сцямнела, толькі месячнае святло лілося ў вокны.

— Можа запаліць лямпу, Павел?

— Не трэба, Эльза... Такое святло!

— Вам падабаецца? Мне таксама...— Голас яе быў падобны на гарачы шэпт, які ішоў аднекуль здалёк.— Месяц, месяц... А цяпер закурыце, Павел. Мне хочацца, каб пасля таго, як вы пойдзеце, у пакоі астаўся пах махорачнага дыму.

Паўла ахапіў незразумелы настрой. Ён сядзеў, як у нейкім салодкім сне, нібы нехта перанёс яго ў казачную краіну, дзе ўсё не так, як у жыцці, дзе лёгка дыхаецца і бесклапотна жывецца...

Позні вечар быў на дварэ, калі Павел сабраўся ісці.

— Эльза! Я не магу растлумачыць, як удзячны вам. Не толькі за кнігі, а нават за гэты харошы вечар.

— Праўда, Павел? — узрадавана запытала яна.

— Шчырая праўда. Вы цудоўны чалавек, Эльза, і даруйце мне, бо можа я калі-небудзь пра вас дрэнна падумаў.

— Вы дазволіце мне пісаць вам з Пецярбурга?

— Я буду вельмі рады.

— Я вам буду пісаць пра ўсё. Лісты мае будуць карысныя, Павел... Ваша Надзя не пакрыўдзіцца... А цяпер скажыце Станіславу Вярбіцкаму і ўсім вашым сябрам, каб асцерагаліся Шварцкопфа і Гарбатага. За вамі сочаць, асабліва цяпер. Калі пачаў працаваць млын, яны расхрабрыліся.

Яна глядзела на Паўла затуманенымі вачыма, кволая, нібы пакрыўджаная, і нешта большае, чым звычайная жаласць, кранула яго сэрца. Ён мімаволі абняў яе, прыціснуў да грудзей і пацалаваў у гарачыя сухія вусны. Яна ледзь не задыхнулася і, адхіснуўшыся ад яго, усхліпнула.

— Ах, Павел, Павел...— прашаптала яна, закрыўшы далонямі твар.

— Я вас пакрыўдзіў, Эльза?

— Не, Павел, не... Я вельмі рада, Павел...

Праз хвіліну Павел з мяшком за плячыма ішоў па зімовым садзе, абсыпаным залатым інеем, ад якога іскрыліся і зіхацелі кожнае дрэва, кожная галінка...

РАЗДЗЕЛ ДЗЕВЯТЫ

Два тыдні дзень у дзень гула малатарня ў Халуставым гумне. Яна ўскалыхнула засцянковую цішыню, і малінаўцы з незразумелай трывогай прыслухоўваліся да яе голасу. Моташна было яго слухаць: гудзе, як невядомы звер, нібы кліча ў засценак нейкую бяду — пажар ці паморак...

Якаў адчуў, што дарэшты зацягаўся: не насілі ногі. Не было адпачынку, ні днём, ні ноччу: удзень малацьба, а пасля вячэры арфавалі збожжа амаль да раніцы. Цяжка было цягаць мяхі з гумна на вазы, а потым з вазоў у свіран, рукі балелі пасля такой работы. На сон аставалася не больш за дзве гадзіны, пакуль крывая Настуля з глухой служанкай згатуюць снеданне. Юзік Гром нашто быў дужы і цягучы, і то пачаў скардзіцца:

— Згарэла б яна, гэтая малатарня... Так і здохнуць нядоўга. Ці не праўда, Якаў?

Калі кончылі малацьбу, Яўхім Халуста загадаў перацягнуць прывад да Нарбутовіча Лявона, а сам хадзіў, заклаўшы рукі ў кішэні, і пасміхаўся:

— Ну што, га? Ліха матары вашай! От што значыць машына! Цяпер я сам сабе пан! Уга! Што мне Крупскі! Бачыш, дурны Лявон? Праз тыдзень і ты такі будзеш! Ні табе клопату, ні бяды.

— Ды яно ж так, пане Халуста...

— Толькі глядзі, каб ты мне не сапсаваў машыну! Каб ты мне яе не зламаў! Бо ў цябе і гаспадаркі не хопіць.

Вечарам Якаў пайшоў у свой халодны пакой, лёг і заснуў, як забіты. Раніцай прачнуўся, пачуўшы голас Халусты. Яўхім роў так, нібы яго рэзалі.

— Ю-зік! Уставай, злодзей, гультай, абібок, лайдак! Думаеш, што сёння будзеш спаць цэлы дзень!

— Чаго ты ўсхадзіўся, бацька? — сонным голасам пытаў Юзік.— Яшчэ ж рана, усе людзі спяць.

— Кабылу мне запражы, ліха матары тваёй!

— Куды цябе чорт панясе, бацька! Ляж ды паспі... Адпачыць людзям дай.

— Уставай, гад, бо лейцамі перацягну! Ды разбудзі таго пана, што ў каморы спіць. Упраўляцца трэба, раніца на дварэ! А сам запрагай мне кабылу!

— Нашто табе кабыла сёння?

— У Старочын паеду.

— Сабачая жытка...

— Сціхні, а то таўкачом спляжу!

Якаву не хацелася, каб па яго прыйшоў Юзік Гром. Хоць стома і скоўвала ўсё цела, але ўстаў з нагрэтай пасцелі, і яго агарнуў шалёны холад.

У кухні палілася ў печы. Крывая Настуля пякла бліны. Стары Халуста сядзеў за сталом, мазаў тыя бліны счарнелым ад даўнасці здорам і еў з такім смакам, што аж за вушамі трашчала. Юзік абуваўся.

— Во, бачыш! — закрычаў Халуста, убачыўшы Якава.— Бачыш, сукін сын! Ён лепшы гаспадар за цябе! Яго не трэба будзіць, а ён жа — парабак, ліха матары тваёй!

— Бо ты і яго разбудзіў. Ты такі лямант узняў, што і на могілках усе пакойнікі ўсталі б!

— Во які ты разумны, злодзей!

Калі Юзік абуўся, Якаў пайшоў з ім у гумно. Гром ішоў ззаду і лаяўся.

— Хіба гэта жытка, га? Мабыць, і на катарзе не горш... Чуеш, Якаў?

— Чую. А ты ў свайго бацькі запытай. Яму ж было недалёка да катаргі.

— Што ты мяне да бацькі адсылаеш! Трасцы я сёння рабіць што буду. Няхай едзе, а мы хоць адаспімся.

Калі развіднела, Яўхім Халуста выйшаў з хаты ў новых юхтовых ботах, у новым жоўтым кажусе, паверх якога была апранута суконная бурка. На галаве была каракулевая шапка-стаўбун, трохі аблезлая, таму не вельмі самавітая. Ён сеў у вазок, узяў у рукі лейцы і паехаў са двара.

— Надумаўся, стары чорт, у будні дзень у Старочын,— сказаў яму ўслед Юзік.

Ён не ведаў, куды і чаго паехаў бацька.

Халуста тым часам выехаў на шлях, махнуў пугай, і калі кабыла пайшла трухам, заныў тонкім нудным голасам, як галодны шчанюк:

— І-і-і-і... І-і-і-і...

Ён сёння быў у настроі, і такая была ў яго песня.

Юрка Хмялеўскі вяртаўся дадому з палявання. За плячыма яго віселі стрэльба і вялікі стары глушэц. Няголены, у шапцы з казінай шкуры, у старой свіце і лыкавых лапцях, Юрка сам нагадваў звера ці дзікага ляснога чалавека.

Зіма стаяла над Палессем. На магутных дрэвах ляжаў снег і папрыгінаў іх галіны. Снег укрыў усё: і зямлю, абсыпаную старой ігліцай і счарнелым лісцем, пні, кусты ядлоўцу і маладыя дрэўцы; гэта былі ўжо не кусты і не дрэўцы, а загадкавыя белыя здані, ні на што не падобныя. Вецер не варушыўся, і лес стаяў моўчкі. Цішыня і спакой... Такі ж настрой быў і ў душы ў Юркі: ні радасці, ні весялосці, але і ні буры, ні трывогі... Цішыня і спакой... Даўно не было цішыні і спакою ў Юркавай душы. Турботы і трывогі не давалі яму жыцця, ірвалі на кавалкі сэрца. І хоць сёння нішто не сагрэла яго душы, але туды прыйшлі цішыня і спакой... А хіба гэтага мала? Чалавеку, які ніколі не ведаў шчасця ў жыцці.

Сёння Юрка не пайшоў бы на паляванне. Ён і так кожны дзень быў у лесе са стрэльбай і ні разу не прыходзіў дамоў з пустымі рукамі. Сёння ён хадзіў у лес па іншай справе, а стрэльбу ўзяў так сабе, на ўсякі выпадак. Ён выйшаў з дому цёмначы, яшчэ над лесам стаяла ноч. Пайшоў у гушчар маладога ельніку і знішчыў зямлянку, дзе хаваліся браты Шымкевічы. Хацеў знішчыць так, каб не асталося і слядоў ад яе, а выйшла наадварот: яшчэ і сваіх слядоў напакідаў. Цяпер патрэбен быў снег, які б засыпаў тыя сляды. Юрка ішоў дамоў, зрэдку паглядаючы ўгару на шэрае неба. Адчуваў: не сёння-заўтра павінен пайсці снег, узняцца завея.

Шымкевічы пайшлі больш за суткі назад, увечар, на ноч гледзячы. Дзе яны цяпер — бог ведае. Калі паспелі прабрацца ў бяспечнае месца, то дзякуй богу, а мо натрапілі ў дарозе на паліцыю, на благіх людзей. Хапіла хлопцам бяды, наеліся гора, такім усё дараваць можна. Калі выпхнуў іх Халуста з Малінаўкі, доўга ні на адно месца не маглі ўзбіцца і разбрыліся па маёнтках і хутарах хто парабкам, хто пастухом. Потым паехалі ў Сібір, пад самую Кітайшчыну,— туды акурат чыгунку вялі, і многія рушылі са сваіх родных мясцін новую зямлю абжываць. Было яе там, казалі, багата без меры — абрабляй колькі хочаш, а ўраджайная і тлустая, нібы тварог з маслам. Прадаў стары Шымкевіч усе мэтлахі, сабраў сям’ю і рушыў на ўсход. Эх і дарожка была!.. Расказваў Васіль у доўгія ночы, калі прыходзілі грэцца ў хату, як яшчэ ў дарозе матку пахавалі. Захварэла ад тугі і гора і сканала. Пахавалі на нейкай сібірскай станцыі, закінутай сярод панурых змрочных лясоў. Васіль і назву тае станцыі гаварыў, але Юрка забыў. Пасля матчынай смерці нібы нешта зламалася ўсярэдзіне ў старога Шымкевіча. Заныў чалавек. Калі жонка была жыва, то ўсё маладых падбадзёрваў: «Э, нічога, дзеткі! Спачатку цяжка будзе, а потым абжывёмся! Мы ж яшчэ ўсе, хваліць бога, дужыя!» А калі памерла жонка, дык хоць самога даглядай і ўгаворвай, як малое дзіця.

Нарэшце такі прыехалі. Высадзілі іх у тайзе на беразе ракі. Вакол некрануты лес, дзічына, чалавечага следу не відно, усё чужое, страшнае, а ў саміх за душой, акрамя рук, нічога няма. Куды прыкласці гэтыя рукі? Дзяржава трохі памагала, але якая гэта была помач! Тры гады біліся як рыба аб лёд. Лес палілі ды карчавалі, сеялі збожжа, лавілі рыбу, білі звера, калі маглі, і за тры гады траіх з сям’і страцілі. Малодшага брата дрэва забіла, сястра памерла ад нейкай невядомай страшнай хваробы, а бацька згарэў ад гора. З шасці чалавек двое асталося, нямілы ім стаў белы свет. І пацягнула іх на радзіму, у родную старану. І кінулі браты новыя землі, рушылі назад дадому, хоць не было ў іх роднага дома.

Усяго давялося зведаць у дарозе: і голаду, і холаду, і са смерцю нос у нос сутыкацца. Часам ішлі разам з беглымі катаржнікамі, варнакамі іх завуць у Сібіры, часам ехалі ў цягніку зайцамі. Нарэшце прыйшлі на родную зямлю і, здаецца, лягчэй стала на душы. Сунуліся туды-сюды, каб якую работу знайсці, дык дзе там! У горадзе сваіх беспрацоўных поўна. Паспрабавалі ткнуцца ў маёнткі, а там калі зірне які-небудзь пан аканом на такіх абадранцаў, дык і гаварыць не хоча. І тады зразумелі хлопцы, што яны адшчапенцы і не патрэбны нідзе і нікому, бо і родная зямля не сустрэла іх як маці, а як мачыха...

Адыходзячы, браты зноў давалі Юрку грошы.

— Бяры, чалавек ты! Заплаціш Халусту па вэксалю, бо ўсё роўна ён з цябе шкуру злупіць. Думаеш, што адбудзеш свой доўг дубамі ды футравінай? Не думай пра гэта, чалавек! Ён іх нават у працэнты не залічыць.

У Юркі сэрца зайшлося пасля гэтых слоў. Хіба не прыходзіла ў яго галаву страшная думка аб тым, што доўг яго Халусту расце і расце з кожным годам... І Юрка ледзь не спакусіўся, але ўспомніў гаворку з Андрэем Сташэвічам.

— Не, хлопцы, не вазьму... Не магу ўзяць,— сказаў ён цвёрда.

— Глядзі, пакаешся! Хоць за харчы вазьмі, ты ж карміў нас.

Эх, спакуса, спакуса! Якую вялікую моц маюць грошы! «А сапраўды ж,— падумаў ён.— Хіба я не карміў іх! Хлеб я купляю...» І ледзь ужо не сказаў: «Ну што ж, за хлеб вазьму». Але нейкая невядомая сіла замкнула яго рот. Ён памаўчаў і сказаў не тое, пра што думаў:

— Не, хлопцы, не вазьму... Хлеб у мяне свой, мяса я ў лесе здабываю. Ды і вы мне ці мала памагалі. Ідзіце здаровенькі з богам. Абы вам удалося дабрацца туды, куды вы хочаце.

На тым і развіталіся. І калі пайшлі хлопцы, спакойна стала на душы ў Юркі Хмялеўскага. Не таму, што кончылася яго трывожнае жыццё, што пакіне ён баяцца кожнага чалавека, які праязджае каля хутара, не будзе глядзець на кожнага паляўнічага з думкай: а можа ён знайшоў у лесе прытулак Шымкевічавых хлопцаў, але і таму, што можа хлопцы гэтыя таксама знойдуць спакой, сустрэнуць сваю долю ў чужой далёкай старане, бо не знайшлі яе на роднай зямлі...

З такімі думкамі ішоў Юрка дадому і пазіраў на шэрае зімовае неба, якое нізка вісела над зямлёй і дыхала на яе холадам. «Добра было б, каб сняжок пайшоў, ды гусцейшы, і засыпаў тое месца, дзе была зямлянка,— думаў ён.— Дай, божа, снегу...»

На дарозе каля хаты дзеці яго каталіся на санках. Саней ім Юрка нарабіў — у кожнага свае. Што ж, лапцюжныя ў яго дзеці, але ж не голыя і не босыя. «Ох, Настася ты мая, Настася... Хапае табе і работы і клопату... Не адпачыла ты за мною, за маёй галавой... Але ж падумай: хіба лёгка мне! А жыць тут можна, ох можна б жыць... Каб не звязаны быў доўгам, як вяроўкай... Дзе там як вяроўкай! Як ланцугом... Таму і жывеш як закуты ў кайданы за кратамі...»

У хаце аддаў жонцы глушца, распрануўся і падсунуўся да стала. З дому выйшаў не снедаўшы і захацеў есці. Настася ўжо адчыніла печ, але ў хату ўбег старэйшы сынок Васіль:

— Тата! Да нас нейкі пан прыехаў!

Юрку адразу расхацелася есці, усярэдзіне ўсё закалацілася.

— Пачакай, Настася... Пайду зірну, хто там...

— Можа ўраднік, Юрка?..— жонка трывожна зірнула на мужа, і ў вачах яе засвяціўся жах.

— Памаўчы...

Юрку заняло дыхаць: акурат сам падумаў пра гэта. Ён выйшаў на ганак і ўбачыў на сваім двары гладкую Халуставу кабылу, запрэжаную ў лёгкі вазок, і самога Халусту, які стаяў каля вазка і, крэкчучы, зашпільваў штаны.

— А-а! Ліха матары тваёй! Здароў, Юрка! — сказаў Халуста, паварочваючыся да Хмялеўскага.— Ну, ну, ну! У цябе, братка, цэлы маёнтак! Уга! Далібог, спраўней, як у Крупскага! Ая-яй! А ж у цябе не быў ад таго часу, як ты будавацца пачаў! А ты выбудаваўся! І дзецям і ўнукам хопіць!

— Якія там будынкі... Можа, пане Халуста, распражом кабылу?

— Распражы, браток! Ды падкінь ёй нечага пад нос, няхай жарэ, а то яшчэ стаяць не будзе.

«Чаго ён прыехаў? — думаў Юрка і не знаходзіў адказу.— Не па добрае ён прыехаў... Не, не па добрае... От табе і твой спакой, Юрка, от табе і спакой...»

У хаце Халусту распранулі, як сапраўднага пана. Спачатку сцягнулі бурку, тады кажух, ён астаўся ў суконнай бравэрцы і цяпер пакручваўся сярод хаты, хапаўся за вылінялыя вусы і здаволена хмыкаў. І Юрка Хмялеўскі глядзеў на яго і дзівіўся, што гэты звер і прайдзісвет можа прытварыцца сапраўдным панам. Толькі от далікацтва не хапала ды з языка што ні слова, то гразь і смурод.

Ён сеў на лаву, залажыў пальцы за пальцы, паклаў рукі на калені і пачаў круціць вялікімі пальцамі адзін вакол аднаго.

— Можа б, пане Халуста, папалуднавалі? Такі ж немалы кавалак сёння праехалі.

— Уга! А чаму і не? З твае печы, братка, я чую, бо нос у мяне такі, мясам пахне.

— То падсоўвайцеся да стала, пане Халуста.

Халуста не прымушаў сябе прасіць і залез за стол на самы покуць. Настася заслала стол новым абрусам, выняла з печы гаршкі з капустай і дзічынай, а Юрка прынёс бохан хлеба і пачаў кроіць.

— От толькі хлеб у нас, пане Халуста, няўдалы...

Хлеб сапраўды быў чорны, з мякінай, цвёрды і цяжкі.

— А што ў цябе, братачка, хлеба не хапае?

— Які там хлеб... Жыта не хоча расці. Пясок, пане Халуста... Жоўты пясок, а не ралля...

— А гной! Ліха матары тваёй, зямлю трэба ўгнойваць! Ты ж летам на пашу бярэш у палевікоў худобу.

— То які, пане Халуста, гной улетку! У лесе ён увесь і астаецца. А свае ў мяне колькі тае худобы! Ці многа яна настоіць за зіму... На агарод выкінеш некалькі вазоў ды на бульбу некалькі, а астатні на восень беражом пад жыта. Пацярушым трохі, і ўсё, а на пясок не церушыць трэба, а валам валіць... Сена ж у нас — асака. Калі стануць каровы на стойла, дык адразу і малако зарвуць. Зімой ад іх ні малака, ні гною. А вясной — як тараны сухія, ледзь выпхнеш з хлява на траву.

— Але, але... Ты, пане Хмялеўскі, не ўмееш жыць. Ты яшчэ не налаўчыўся жыць на Палессі. Ты яшчэ — та-та-та...— Халуста прыклаў палец да лба і пакруціў яго.— У цябе яшчэ галава не варыць.

Ён падчапіў на відэлец кавалак дзічыны, але той адарваўся і шлёпнуўся на абрус. Тады Халуста кінуў відэлец і схапіў мяса рукамі.

— Ты, братка, гэтага... як яго... Тут, братка, на стале калі не вяселле, то не менш як хрэсьбіны ці памінкі... Да такой закускі і чарка не замінала б.

Юрка зірнуў на жонку і апусціў вочы.

— Ты, братка, паглядзеў на сваю кабету, не раўнуючы, як сляпы ў торбу,— усміхнуўся Халуста.

— Няма гарэлкі ў хаце, пане Халуста... Можа б я пад’ехаў у Мелкавічы, тут жа ўсяго пяць вёрст, не так далёка.

— Не-не-не! Няма мне часу чакаць. Уга! Блізкі свет Мелкавічы!

Ён угрызся гнілымі, але драпежнымі зубамі ў мяса, доўга жаваў яго без хлеба.

— Я да таго кажу, пане Хмялеўскі... Але ж і прозвішча ў цябе — далібог, панскае! Падумаць: Хмялеўскі! Ого-го! Ліха матары тваёй, а табе і можна тут панам быць. Гэта ж такая пушча! Тут табе можна, не горш як Рэмезу на Сухой Мілі, цэлы бровар у лесе схаваць! От чаму я пра гарэлку ўспомніў. Тут, братка, можна разбагацець. Гарэлку гнаць ды прадаваць, брагай валоў выкармліваць! Уга!

— Што вы, пане Халуста,— спалохаўся Хмялеўскі.

— Я ж тое і кажу, што нічога ты не варты. Чалавек як чалавек, а галавы на плячах чорт мае... Ты не толькі гаспадар, але і ляснік. І ты шкадуеш панскага лесу! А каб ты быў разумны, то ў цябе і грошы не пераводзіліся б і гарэлкі поўная шафа стаяла б.

Хмялеўскі слухаў і не разумеў, да чаго вядзе гаворку Халуста, чаго ён прыехаў. Хмялеўскі ведаў толькі тое, што ўся гэтая балбатня пра гарэлку і пра валоў пустое, што Халуста мае на ўвазе нешта іншае і што прыехаў ён сюды не толькі дзеля таго, каб пацікавіцца, як жыве Хмялеўскі.

— Ешце, пане Халуста.

— А я, братка, ем... У цябе тут не жыццё, а, далібог, рай! Табе ж і свіней трымаць не трэба. Стрэльбу ў рукі ўзяў і страляй, колькі ўлезе. Тут жа і вяпроў да халеры.

— Хапае, пане Халуста. Усю бульбу парылі. Каб не абгарадзіў, то і аднаго каша не выбраў бы.

— От як!

Халуста гаварыў, але не забываў і есці. Ён спачатку налёг на мяса, потым падсунуў да сябе міску з капустай і вычарпаў яе да дна. Вочы яго асалавелі і глядзелі на Хмялеўскага больш-менш прыхільна.

— А ты, мабыць, думаеш, братка: ліха матары яго, Халусту гэтага! Чаго ён да мяне прыехаў?

— А што мне думаць, пане Халуста...— Хмялеўскі зірнуў на Халусту, і ў сэрцы ўспыхнула злосць.— Я нічога не думаю, пане Халуста. Вы, мабыць, вэксаль прывезлі. Усё, аб чым мы дамаўляліся, зроблена, усё я вам аддаў. Разлічыліся мы, пане Халуста, пара ўжо і знішчыць гэты пракляты вэксаль.

Твар Халусты пазелянеў, вочы бліснулі шалёным агнём.

— Ай-яй, ая-яй! Братка ты мой! У мяне і ў галаве пра той вэксаль не было! Я, пане Хмялеўскі, зусім забыў пра яго. А от ты не забываеш.

— Як жа я магу забыць, пане Халуста.

— Бо ты злы чалавек. Я да цябе ўсім тварам, а ты да мяне ўсім задам. Я от да цябе ў госці прыехаў, а ты мне: вэ-эксаль!

— То прабачце, пане Халуста.

— Не слухайце вы яго, дурнога, пане Халуста,— умяшалася Настася.— Ён адзічэў у лесе, не ведае, як чалавека прыняць.

— Ото-то, праўда, галубка, ото-то, праўда! Чуеш, ліха матары тваёй! — звярнуўся ён да Хмялеўскага.— Ты тут сапраўды адзічэў, як вепр. А жонка ў цябе разумная!

— А я падумаў, пане Халуста...

— Бо ты дурны...— перабіў яго Яўхім.— Ты нават не ведаеш, пра што думаць. Я проста прыехаў зірнуць, як ты жывеш, бо хіба ж не я ўсватаў табе гэты хутар і памог яго купіць? Ну, скажы, хіба не я?

— Вядома, вы, пане Халуста...

— Ну от бачыш. Дык от я і падумаў: сёння я час маю, а мне і ў Старочын трэба, дык з’езджу, думаю, зірну, як жыве Юрка Хмялеўскі. Такі ж я даўно ў цябе не быў. А ты мне адразу: вэ-эксаль!.. Я каб ведаў гэта, то знарок прывёз бы яго ды от тут і парваў на кавалкі.

Хмялеўскі не верыў ні аднаму слову гэтага страшнага чалавека, але сказаць яму пра гэта не мог.

— Прабачце, пане Халуста...

— От прыедзеш да мяне, то мы дамо таму вэксалю рады... А цяпер паказаў бы ты мне сваю гаспадарку. Гляджу я: будыніны ў цябе! Сядзібу парканам абгарадзіў. Ні звер, ні злодзей не ўлезе. Аж зайздросна мне стала.

— То хадзем, пане Халуста. Зірнём на маю пустую сядзібу.

Халуста апрануў кажух, надзеў шапку і пайшоў з Хмялеўскім на двор. І калі яны выйшлі, нейкі неймаверны боль апёк Настасіна сэрца. Хоць і накінулася яна на Юрку, але адчувала, што не з дабром прыехаў да іх Халуста. І чаму яму захацелася гаспадарку аглядаць? Што ён у ёй выгледзіць...

Хмялеўскі спачатку завёў Халусту ў гумно. Яно было новае, на тры пары сох; шулы дубовыя, таўстыя, вечныя, сохі таксама з дубу, высокія, простыя; сцены з жоўтай смаловай сасны, пасярэдзіне гладкі ток, не вельмі пабіты цапамі,— відаць, мала на ім малацілі. Гумно было вялікае, але ж амаль пустое. Са збажыны ўсё было абмалочана, акрамя бобу. Малаціць памог Васіль Шымкевіч, пакуль хаваўся з братам на хутары. Начамі цэпам грукаў. Увесь зад гумна быў закладзены сенам — балотнай асакой.

Затое начыння ў гумне хапала. У куце стаялі граблі, некалькі шуфляў і малых ручных веялак. Халуста аж рот разявіў, убачыўшы іх.

— А братка ты мой! Нашто табе столькі шуфляў?

— От зрабіў...

— А мне так патрэбны шуфлі. Я цяпер, братка, малатарню маю. Усё ўжо змалаціў... а от шуфляў ды грабель не хапае.

— То вазьміце.

— Ото добра! Ты іх мне ў воз пакладзеш.

З гумна пайшлі ў хлеў. Халуста мала глядзеў на худобу, што стаяла ў хлявах. Ён з аднаго позірку вызначыў ім цану: каровы былі няўдалыя, немалочныя, конь так сабе, толькі авечкі былі спраўныя. Затое ён агледзеў сцены, шулы, вароты, на дварэ зірнуў нават у калодзеж.

— Эге! Дык ён жа ў цябе дубовы!

— А як жа, пане Халуста. І пограб у мяне з дубу.

— От як! Ну, то пакажы мне і пограб.

Залезлі і ў пограб.

Халуста ўсё аглядаў гаспадарскім вокам, нібы прыцэньваўся, што чаго варта. Хмялеўскі глядзеў на яго, і сэрца яго ныла.

— А от свірна ў цябе няма, пане Хмялеўскі.

— Нашто мне свіран! Пашня мая ўся ў сенечках змясцілася ў скрынях ды кадаўбах...

— Угу... Але ў гаспадарцы і свіран патрэбен, пане Хмялеўскі.

Калі вярнуліся ў хату, Халуста сабраўся ехаць дамоў. Настася напакавала яму торбу сухіх грыбоў. Хмялеўскі прынёс дзежачку салёных рыжкоў, з пуд веправага мяса. Усё гэта разам з шуфлямі і іншым начыннем ледзь уклалі ў вазок. Халуста нават пашкадаваў, што прыехаў не ў развалках. Нарэшце ён крануўся з месца. Хмялеўскі з жонкай моўчкі стаялі і глядзелі яму ўслед. Гэтак жа моўчкі зайшлі яны і ў хату, не асмельваючыся ўзняць вочы адно на аднаго.

— Настася... Чаго ён да нас прыязджаў?..

— Юрка, Юрка... Сэрца маё крывёю абліваецца,— яна абхапіла рукамі яго плечы і залілася слязьмі.

— Сціхні, Настася,— супакойваў Хмялеўскі жонку.— Ты ж сама чула, што ён казаў пра вэксаль,— ён сваімі вялізнымі рукамі правёў па яе валасах.— Чула ж, Настася...

— Ох, чула... Але я бачыла, як ён зірнуў на цябе, калі ты ўспомніў пра вэксаль. Ён гатовы быў цябе жыўцом праглынуць.

— Здалося табе...

А сам-то ведаў, што не здалося.

— Па нашы душы ён прыязджаў, Юрка... Ах божа мой, божа... Бывае, калі чалавек зойдзе ў хату, дык нібы цяпло і святло ў яе прынясе... От як Андрэй Сташэвіч прыязджаў... А іншы заедзе, дык жыць пасля яго не хочацца...

Халуста тым часам мінуў паваротку і махнуў пугай. Кабыла пайшла трухам, а ён зноў заныў, як галодны шчанюк. Яму было весела, і ён спяваў.

РАЗДЗЕЛ ДЗЕСЯТЫ

«Іван, мабыць, прыйдзе заўтра раніцай»,— падумаў Андрэй, кінуўшы позірк на акно. На дварэ ўжо даўно сцямнела, і праз замёрзлыя шыбы ў хату глядзеў зімовы вечар. Дома нікога не было: маці пайшла адведаць хворую Яніху, а Алена — да Талімонавай Лісаветы.

Андрэй разглядаў часопіс «Ніву» — цэлы камплект за мінулы год, пераплецены ў адну тоўстую кнігу. Марцін Крываблоцкі выпрасіў яе ў папа Сулкоўскага і прынёс Івану. Чытаць сёння не хацелася. Андрэй разглядаў малюнкі, чытаў подпісы да іх. Ён адчуваў, што не надоўга ў яго хопіць вытрымкі жыць так, як Гарасім Жукоўскі,— ціха, спакойна, пуста. Хіба яму не хацелася быць з Тамашом, з хлопцамі яго гадоў: хадзіць на вячоркі, смяяцца, жартаваць, абдымаць і цалаваць дзяўчат... А Тамаш! Раней часта заходзіў, расказваў засцянковыя навіны, успамінаў Ганну, а цяпер зрэдку толькі ў гумно зойдзе пакурыць. Перамяніўся Тамаш і аддаліўся ад яго... Андрэю самому хацелася распытаць у яго пра Ганну, бо яна цяпер не пакідала яго сэрца. І калі ён мог стрымліваць сябе, выносіць адзіноту, то толькі таму, што Ганна была з ім. Заўсёды з ім: Ганна і яго думкі, Ганна і праца, Ганна і кнігі, работа і адпачынак — усё было звязана з Ганнай. А яна, ці думае яна пра яго?..

Чорт! Ці не залішне доўга цягнецца гэтая жалоба? Каму гэта трэба? Ва ўсякім разе, нябожчыку бацьку яна не патрэбна, і ён не пакрыўдзіцца, калі яго сын пачне жыць поўным жыццём. Ён і сам не вельмі прытрымліваўся некаторых звычаяў, калі лічыў, што яны шкодныя.

Іван увайшоў у хату ўвесь абсыпаны снегам. Спыніўся каля парога і пачаў атрасацца.

— На дварэ снег? — запытаў Андрэй.

— Па лапцю падае.

— Я цябе і не чакаў сёння. Думаў, заўтра ранкам прыбяжыш.

— Дзядзька Марцін прыехаў са Слуцка... Кніжак прывёз.

Іван выняў з-пад палы кнігі, паклаў на стол і распрануўся.

— Паглядзім, што за кнігі... Максім Горкі... не чуў такога...— Андрэй разгарнуў кнігу.— «Челкаш»...

Незразумелае слова... «Старуха Изергиль»...

Ён перагартаў усю кнігу і ўзяў другую.

— Іван Бунін. І такога не чуў... «Деревня». Гм... «Деревню» пачытаем...

Іван, ружовашчокі, расчырванелы ад хады і холаду сеў на лаве каля стала.

— Ты павячэраць хочаш, але жанок няма дома, пачакай.

— Пачакаю. Калі не чытаеш «Ніву», то дай мне.

— Не чытаю... Спрабаваў днём, але тут усё пра графаў ды іншых паноў напісана. Цацкі разглядаў... Пішуць, браце Іван, пісьменнікі пра паноў ды пра іх прыгожую любоў... Чаму яны не напішуць пра сялян, пра іх жыццё і працу, пра бяду і гора? А хіба той, хто робіць, не ўмее любіць? Хіба любоў толькі ў палацах бывае, у садах ды ў парках, калі салавей спявае і месяц свеціць? А я, возячы гной, не ўмею любіць? Мне жанчына толькі ў ложак патрэбна? Ах, сукіны сыны... Растрывожылі мяне кнігі гэтыя, лепей бы іх не ведаць... Цікава, вядома, чытаць пра прыгожае жыццё, нават зайздросна: каб гэта стаць на месца тых панкоў! Толькі не веру я ў прыгожае жыццё. У паноў яно яшчэ бруднейшае, чым у нас. Жывуць людзі без работы, а гультайства ніколі не можа быць чыстае.

Іван з цікавасцю слухаў Андрэевы словы. Не таму, што яны былі яму новыя: новае было тое, што іх гаворыць Андрэй, што ў яго цяпер такія думкі, якіх раней не было.

— Чаго ты на мяне так глядзіш? Думаеш, што я дурны? Ну, не, брат! Ты, як відаць, і казкам верыш? Чытаеш і думаеш, што так яно і было? А мяне, брат, прыгожымі словамі не ашукаеш. «Ён яе абняў, прытуліў да сябе, і яны зліліся ў адну істоту». Вось у гэтай «Ніве» я такое вычытаў. У цябе, мабыць, слёзы паліліся б ад замілавання, а мне толькі смешна стала. А я ж, браце Іван, таксама люблю дзяўчыну... Моцна люблю, можа мацней, чым які-небудзь панок... Ды пра што мы гаворым! Малы ты яшчэ, Іван, такія размовы слухаць.

Іван пакрыўдзіўся і пачырванеў.

— Ты не думай, што я нічога не разумею...

Андрэй не звярнуў увагі на яго словы.

— От з работай управімся і пачнём мы з табою, Іван, патрохі ў людзі выходзіць, а то... Ну, расказвай пра свае Чыжэвічы, што там у вас новае?

— Новае? — Іван усміхнуўся.— Новага ў Чыжэвічах хапае. Вунь Кашч Бяссмертны дачку замуж аддае.

— Што ты кажаш? — Андрэй здзівіўся.— За каго ж ён яе аддае?

— За ўрадніка Беразоўскага.

— Ачмурэў ты!

— Праўда. За ўрадніка Беразоўскага.

— Не верыцца! А калі так, то чорт не адну пару лапцей стаптаў, пакуль іх разам сабраў. Калі ж яны паспелі знюхацца?

— Даўно! Яшчэ ўвосень, як бульбу выбіралі. Тады, як Гендарсан праз акно ўцякаў. Назаўтра Беразоўскі з Макарам прыязджалі. Тады і маму маю цягалі ды дапытвалі. Беразоўскі начаваў у Кашча, от тады яны і знюхаліся.

— Помню. Раніцай Беразоўскі да Халусты ехаў, я сустрэў яго на вуліцы. Значыць, ён ехаў тады ад Кашча. А калі ж вяселле?

— Пасля каляд. Цяпер жа пост, вяселле спраўляць няможна.

— Дзіўна... Значыць, Беразоўскі на пасаг паквапіўся.

— Ён у прымы да Кашча ідзе.

— Яшчэ большае дзіва.

Андрэй устаў і пачаў хадзіць па хаце.

— Значыць, Беразоўскі стане гаспадаром і кіне сваю пасаду. Будзе нашым суседам.

— Не ведаю. Але цяпер у Кашчавай хаце такая калатнеча кожны дзень, што аж вокны дрыжаць.

— Якая калатнеча?

— Адэля са служанкай Мар’янай за валасы адна адну цягаюць. Мар’яна кажа, што загрубела ад Кашча, хоча, каб ён з ёю павянчаўся. А Адэля кажа, што Мар’яна загрубела не ад Кашча, а ад стражніка Макара. Бо Макар такі і спаў з Мар’янай, як Беразоўскі да Адэлі сватаўся...

— Пацеха!

— Яшчэ якая! Мар’яна і Кашчу вусы павыдзірала. Ён кажа Мар’яне: «Я, гадаўка, з табою пяць гадоў спаў, і ўсё добра было, нічога з табою не зрабілася, а калі ты са стражнікам паспала, сука ты гэтакая, з хамам з тым, то ў цябе адразу чэрава пачало расці...»

Андрэй рагатаў ад усёй душы.

«Плодныя, кажа, вы, хамы, каб вас зямля не насіла. Абы адно з адным .збегліся ды панюхаліся, то абавязкова і шчанё знойдзецца».

— От бачыш, Іван, якое паскудства! Кашч не пан, а толькі падпанак смаркаты, а колькі бруду ў яго доме. А ў сапраўдных паноў гразі яшчэ больш. Як яны ні хаваюць яе, яна ўсё роўна праз усе шчыліны лезе. Ды не вельмі яны яе і хаваюць... Беразоўскі жэніцца на Адэлі. Хіба на ёй ён жэніцца? Яму патрэбна Кашчава гаспадарка, грошы яго...

— Слухай, Андрэй... Ты ж таксама Адэлю ў воку меў. Ці мо пасаг яе...

— У воку меў! Дурань! Пляцеш ты ні зіму ні лета! Я любіў Адэлю! У мяне і думак не было пра пасаг ці пра гаспадарку. Які я тады быў! Хлапчук такі, як ты, трохі старэйшы. У такія гады ў старую жанчыну закахацца можна, абы яна прыгожая была ды зірнула на цябе ласкава ды заахвотліва.

— А хіба Адэля так на цябе пазірала?

— Вядома! Ёй цікава было, што за ёю хлопцы бегаюць, любяць яе. Усе яны, браце Іван, жанчыны, такія. Яна пра цябе і не думае ніколі, а пры сустрэчы вочкі строіць, усміхаецца прыхільна, хоць ты ёй — пустое месца.

— Гэта толькі паненкі такія ды можа шляхцянкі...

Андрэй са здзіўленнем зірнуў на Івана.

— Я пра іх і гавару. А тады яшчэ Адэля з моды не выйшла. От я і папаўся быў, і нялёгка мне было забываць яе.

— А цяпер?

— У мяне, браце, дзяўчына ёсць не раўня гэтай Адэлі. Яна мне вочак не строіць, а то не была б яна мая. Я ўжо сёе-тое ведаю, апёкся раз на ўсё жыццё... Шкада, што не прыйдзецца пабыць мне на Адэліным вяселлі. Зірнуў бы я на яе і на будучага суседа гаспадзіна ўрадніка...

Дадому прыйшла старая Аксеня, дала Івану павячэраць, і ён палез на печ.

— Заўтра, Іван, да полудня без мяне будзеш малаціць,— сказаў яму Андрэй.— Хлеб з нашай хаты ўцёк, трэба ў млын ехаць. Пашні там не пакіну, бо гэты злодзей Хаім не муку, а крупы зробіць і ўкрадзе з паўпуда.

У тую ноч Івану не спалася. Ён не мог забыць гутарку з Андрэем. Здавалася, што Андрэй знарок хоча папярэдзіць яго: не вер ты, брат, ласкавым усмешкам і прыгожым вочкам... Іван сам падсвядома адчуваў гэта і не верыў... Ні ўсмешачкам, ні прыгожым вочкам... Але хіба гэта выратавала яго? Не! Ён ужо даўно зразумеў, што топіцца і нішто яго не выратуе... Ён любіў Алену — ганарлівую шляхцянку, сястру свайго простага і шчырага гаспадара. Ён любіў яе ўсёй сваёй чыстай, яшчэ не спакушанай душой, і цяжка яму было тут жыць, але ён ведаў, што не жыць тут яму было б яшчэ цяжэй. Ён чытаў, што першае каханне прыносіць радасць, дае шчасце, але яго каханне не давала яму ні радасці ні шчасця. Яно адабрала ад яго нават тое, што ён меў спакой і чысціню думак. І ён доўга ляжаў на цёплым чаране, і сон яго не браў...

Алена вярнулася ад Лісаветы позна. Ні старая Аксеня, ні Андрэй не чулі, калі яна прыйшла і запаліла лямпу. Толькі Іван з-за коміна сачыў за ёю. Яна была нейкая ўзрушаная і нібы адчувала, што за ёю сочаць. Не стала вячэраць, пастаяла каля стала, зірнула мімаходам у люстэрка, і ў люстэрку Іван убачыў яе вочы — гнеўныя, але прыгожыя. Потым яна патушыла лямпу і лягла. У хаце было цёмна, як у склепе, і ціха, як на могілках, а Івана ўсё не браў сон. Потым у засценку пачалі перагуквацца пеўні...

Раніцай Андрэй вынес са свірна мяхі, склаў іх у сані і выехаў са двара. Світала. Надвор’е стаяла цёплае, дзьмуў густы вільготны вецер, але за ноч наваліла столькі снегу, што нідзе не было ні сцежкі, ні дарогі, спрэс цалік.

Нічыпар Мартыневіч з рыдлёўкай у руках капаўся ў снезе. Двор яго быў крайні ў засценку, таму з якога боку ні дзьмуў бы вецер, заўсёды каля варот вырастала вялізная гурба снегу. Нічыпар і раскопваў гэтую гурбу, молячыся богу і праклінаючы чорта.

Каля млына стаяла некалькі падвод з Чыжэвіч. Андрэй кінуў кабыле жмак канюшыны і ўзышоў на першы паверх. На дварэ ўжо развіднелася, але раніца стаяла шэрая, падобная на позні досвітак. Хаім Ножык сустрэў Андрэя на ганку.

— А, гэта ты, пане Андрэй! А я думаю — хто гэта да мяне едзе з Малінаўкі! Ну, то добра. Злазь, а я спушчу вяроўку, ты прывязвай мяхі, я іх сам усцягну, і мы скора засыплем.

«Нешта ты добры сёння»,— падумаў Андрэй. Звычайна Хаім сам ніколі не ўсцягваў мяхоў, трэба было прасіць каго-небудзь з завознікаў, каб стаў на другім паверсе ля калаўротка.

Калі мяхі былі падняты на другі паверх, туды палез і Андрэй. На першым паверху было некалькі чалавек з Чыжэвіч. Андрэй заўважыў і Іванавага дзядзьку Пракопа Крываблоцкага. Спыняцца не было калі, на другім паверху яго чакаў Хаім.

— Ну, пане Андрэй, добра, што ты не аб’ехаў мой млын. Ты трохі пачакай, не больш за паўгадзіны. Я кончу малоць Крываблоцкаму Пракопу, тады засыплем тваё. Ты бачыш, пане Андрэй! Дурныя малінаўцы не вязуць да мяне малоць. Ну, ці не дурні! Млын пад бокам, а яны, падумай сам, гоняць коней то ў маёнтак, то ў Крывічы. Блізкі свет! Трацяць час.

Андрэй паціснуў плячыма.

— Не, ты толькі падумай, пане Андрэй, толькі ты падумай! Чыжэвіцкія мужыкі вязуць мліва да Хаіма, хоць ім і бліжэй у панскі млын, што ў маёнтку. Жывічане таксама вязуць да Хаіма, а ім жа далей да Хаімавага млына, чым малінаўцам. Чаму яны да Хаіма вязуць? Таму, што Хаім мякка меле. У яго мука — як пух! І Хаім на паўфунта менш бярэ за мліва! І Хаім не ашуквае на вазе і не крадзе. А ў маёнтку ў млыне сядзіць Гарбаты Ясь. Яго паставіў Гендарсан. Гэты Ясь такі злодзей, якіх свет не бачыў. Ён цяпер і на вальцах пачаў крупы драць. А я табе змялю так, пане Андрэй, што твая маці з тае мукі будзе пірагі пячы! Уга! Хлеб будзе — як пірог.

— Добра, пане Хаім.

— Хлеб будзе — як пірог... Ты з Малінаўкі першы прывёз да мяне воз новага хлеба. Тут не грэх было б і па чарцы выпіць... Але скажы ты мне, пане Андрэй, чаму малінаўцы не вязуць мне малоць?

Андрэй не разумеў, чаго ад яго хоча Хаім Ножык.

— Не ведаю, пане Хаім. Яшчэ сама малацьба ідзе. І я сёння не прывёз бы, каб у скрыні мука была.

— Я табе скажу чаму! Дурны Яўхім Халуста не павёз да мяне, а павёз у маёнтак. Там жа млынаром яго сябра Гарбаты Ясь! Ліха матары яго!

Хаім так удала перадражніў Халусту, што Андрэй усміхнуўся.

— А чаму ён да мяне не вязе? Можа ў яго які гешэфт з Гарбатым Ясем?

— Не ведаю я яго гешэфтаў, пане Хаім,— не вельмі прыязна адказаў Андрэй, бо яму ўжо абрыдла Хаімава балбатня.

— Няма ў іх ніякіх гешэфтаў, пане Андрэй! Няма ніякіх гешэфтаў. Ён мне, гэты злодзей, вінаваты капейку, то ён не хоча яе аддаваць і вязе мліва ў маёнтак. Няхай вязе! Няхай сабе вязе!..

Хаім зазірнуў у кош.

— Развязвай мяхі, пане Андрэй. Пракопава пашня канчаецца, зараз будзем засыпаць тваю.

Андрэй пачаў развязваць мяхі, а Хаім стаяў над ім і цягнуў сваю песню.

— Я табе так змялю, што ты век будзеш мяне помніць і ніколі не павязеш сваё мліва ў другі млын! Уга! Ты і суседзям скажаш: «Вязіце, дурні, да Хаіма! Ён добра меле і менш бярэ за памол». Ты ім нават можаш паказаць сваю муку. «Гляньце, дурні, якая мука! Хто вам так змеле, як Хаім!»

Андрэю хацелася зарагатаць.

— Я, пане Хаім, да суседзяў не хаджу, толькі да свайго брата Сташэвіча Яна.

— То што больш трэба! Скажы Яну! Калі Ян павязе да мяне, то за ім павязуць усе малінаўцы! Што за чалавек Ян Сташэвіч! — замілаваўся Хаім.— Такіх людзей на тысячу адзін! Што я кажу на тысячу! На мільён! На цэлы мільён. А твой бацька? Няхай яму дасць бог царства нябеснае. Што быў за чалавек! Такіх і ў свеце няма! Бывала, ён заўсёды да мяне: «Ты,— кажа,— пане Хаім, змялі мне мякка». То я і мялю! Уга!..

Млын калаціўся, гатовы рассыпацца на кавалкі, лётаў пыл, стукаў кош, гуў камень, і Хаім з рыжай барадой, пабялелай ад пылу, быў падобны на нейкі прывід. Нарэшце ён сціх і ўвесь час глядзеў у кош. Калі там стала пуста, Андрэй высыпаў сваё жыта.

— Ну, то я на цябе спадзяюся, пане Андрэй. А Халуста! Чорт яго бяры, Халусту!

Андрэй не адказаў. Трэба было злазіць на ніжні паверх абіраць муку, але Хаім яго затрымаў, схапіўшы за рукаў:

— Чаго ты спяшаешся? Скрыня прасторная, людзі адгорнуць, калі будзе вялікая куча. Давай лепш пасядзім, пане Андрэй.

— А ты Пракопаву муку не будзеш важыць?

— Нашто? Я за памол узяў ад яго зернем, а твае мукі Пракоп не кране. Ён добры мужык.

— Я гэта і сам ведаю,— адказаў Андрэй і падумаў, што Хаім паспеў ужо ўкрасці ў Пракопа колькі яму было трэба.

— Ну, то сядзь. Вазьмі ды закуры. Ты ж курыш?

— Куру.

— То куры, чаго там! А я от не куру. Чарку п’ю, а курыць не навучыўся. Мой і бацька не курыў.

— Не курыў і мой.

— І от так чалавек жыве, жыве, нечага хоча, некуды бяжыць, думае, што яму ні зносу, ні канца не будзе, а смерць... Ага! Ты не чуў, Андрэй, што сыноў Шымкевіча Тодара пазабівалі?

Андрэй адчуў, як па спіне яго пабеглі мурашкі, холад скаваў цела і дакаціўся да сэрца. Ён заўважыў, што Хаім сочыць за ім, і ўзяў сябе ў рукі, хоць і адчуваў, што прыкінуцца раўнадушным яму вельмі цяжка.

— Шымкевіча Тодара сыноў? Яны ж паехалі ў Сібір?

— Калі гэта было, Андрэй! Яны даўно вярнуліся з Сібіру. Толькі ўдвух вярнуліся. Сям’я асталася там. Навек... Памерлі. І сам Тодар памёр... Добры быў чалавек, нашто казаць. От так і сцерлася сям’я, як і на свеце не было. Хіба ты нічога не ведаеш, пане Андрэй?

— Нічога не ведаю.

— Калі не ведаеш, то не ведаеш, а я думаў, што ведаеш. Бо многія ведаюць — і пад Слуцкам, і пад Вызнай, і пад Любанню, і пад Старымі Дарогамі. Яны мяне абабралі, калі я ехаў са Слуцка яшчэ ўвосень. Сымон Ашакевіч ведае, ён у той дзень таксама са Слуцка ехаў. Хіба ён не казаў?

— Нічога ён мне не казаў.

— Яны не толькі мяне абабралі. Яны былі разбойнікі, пане Андрэй. Іх лавілі і аднаго паранілі ў руку. Юрку! Яны недзе хаваліся, пакуль у Юркі не зажыла рука, а потым пайшлі.

— Дзе ж іх пастралялі?

— Яны, мабыць, хацелі ўцячы ў Амерыку і пайшлі на нямецкую граніцу. Хацелі граніцу перайсці. От там іх і пастралялі. Юрку забілі на месцы, а Васіль трохі пажыў.

— Нашто ты мне пра гэта гаворыш, Хаім? — устаючы з месца, запытаў Андрэй. Яму хацелася схапіць гэтага гада за грудзі і выкінуць праз дзверы. Ён быў страшны, і Хаім закалаціўся.

— Ціха, пане Андрэй, ціха... Ты, як відаць, узлаваўся... Нашто злавацца... Хіба ты ім паможаш або я ім памагу!.. Я думаў, што табе цікава будзе пра гэта ўведаць... Ты ж такі сябраваў з Васілём, хоць ён за цябе і старэйшы быў... Таму ты і ўзлаваўся, дзіва што! Шкада такіх маладых хлопцаў... А хіба мне не шкада! Няхай бы жылі на свеце... Свет вялік...

Андрэй з нянавісцю глядзеў у д’ябальскія вочы млынара.

— Гэта праз вас яны загінулі, праз цябе і Халусту! Уся сям’я! Бо гэта ты памог Халусту прагнаць Шымкевіча з Малінаўкі.

— Ая-яй, пане Андрэй! Ну нашто так казаць! Я памог Халусту!..— Хаім замаргаў вачыма.— Як я яму памог? Хто яму можа памагчы або не памагчы, пане Андрэй! Гэтаму злодзею, гэтаму разбойніку? Ён і мяне ашукаў! Ён усіх ашукае! Няхай яго халера возьме!.. Але, пане Андрэй...— Хаім суцішыў голас...— Васіль Шымкевіч памёр і нікому нічога не сказаў.

— Гэта мяне зусім не цікавіць. А што ён мог сказаць?

— Чаму? Ён мог сказаць, хто яго хаваў. Але ён гэтага не сказаў.

— Не шукай дурняў, Хаім.

— Я іх і не шукаю, пане Андрэй.

— Ты нечага ад мяне хочаш, але я не веру ні аднаму твайму слову. Ты ўсё налгаў, набрахаў, як сабака.

Хаім стукнуў сабе кулаком у грудзі:

— Каб я так жыў! Каб жылі мае дзеці!

— Адкуль ты пра гэта ведаеш?

— Мне сказаў адзін чалавек, пане Андрэй... Адзін чалавек... А нам няма за што сварыцца, пане Андрэй... Ну, хадзем уніз, паглядзі на сваю муку, памацай яе! Уга! Я ведаю, што яна не сыплецца, а плыве, як вада.

РАЗДЗЕЛ АДЗІНАЦЦАТЫ

Усю дарогу ад млына да засценка Андрэй думаў аб тым, як сустрэцца з Сымонам Ашакевічам. Пабачыць яго трэба было цяпер, не чакаючы вечара. Схадзіць да Сымона Андрэй не мог, бо гэта было б вельмі прыкметна, асабліва Яўхіму Халусту, які са свайго двара мог бачыць усё, што робіцца на сядзібе ў Сымона.

Дома Андрэй распрог кабылу, завёў у хлеў і пачаў зносіць у свіран мяхі з мукой. Пасля гаворкі з Хаімам Ножыкам ён так быў узрушаны, што нічога не бачыў вакол сябе.

Калі ён высыпаў у скрыню апошні мех, позірк яго ўпаў на старую асьміну, што стаяла ў куце. І адразу знайшоў рашэнне: з усёй сілы стукнуў па асьміне нагой; струхлелыя абручы лопнулі, і клёпкі пасыпаліся на падлогу. Андрэй нават не зірнуў на іх; ён зачыніў свіран і пайшоў у гумно.

Іван малаціў, прычыніўшы дзверы, каб не падвяваў вецер.

— Ты палуднаваў? — запытаў яго Андрэй.

— Палуднаваў.

— То схадзі да Сымона Ашакевіча, скажы, каб прыйшоў да мяне. Старая асьміна рассыпалася, чорт яе збярэ без яго. Скажы, што ў мяне ёсць жалезныя абручы, хоць і ржавыя, але мо яшчэ патрымаюць. Няхай складзе, пакуль клёпкі не пагубляліся. Няхай возьме з сабой якую-небудзь бандарскую снасць.

— Цяпер ісці?

— Цяпер. Можа ён заняты, то няхай кідае ўсё. Тут работы нямнога, доўга я яго не затрымаю.

— Добра.

Калі Іван пайшоў, Андрэй дастаў з гарышча некалькі старых абручоў, абабіў з іх трохі ржу і панёс у свіран. Неўзабаве з’явіўся Сымон з гэблем і фуганкам.

— Кажаш, асьміна рассыпалася? — запытаў ён, павітаўшыся.

— Ад работы цябе адарваў. Сядзь. Не дзеля асьміны я цябе пазваў.

Сымон зірнуў на яго з недаўменнем:

— Я так і думаў, што тут нешта нейкае.

— Сёння быў я ў млыне. Хаім Ножык сказаў мне, што Васіль і Юрка Шымкевічы забітыя каля нямецкай граніцы.

У Сымона закалаціліся рукі.

— Адкуль ён ведае? — усклікнуў ён.

— Відаць, што ведае...

— Пабітыя... Такія хлопцы!..

— Юрка памёр адразу, а Васіль яшчэ трохі пажыў. Але ён перад смерцю нічога не сказаў... Не сказаў, у каго яны хаваліся, з кім сустракаліся. Пра гэта мне расказаў Хаім з такім выглядам, нібы хацеў супакоіць...

Толькі цяпер да Сымона дайшло, якая небяспека вісела над яго галавой. Ён сутаргава каўтануў паветра.

— Але ці можна верыць Хаіму? — гаварыў Андрэй.— Я не ведаю... Я разумею толькі тое, што ён хацеў мяне падлавіць, бо ён, мабыць, пра нешта здагадваецца ці нешта ведае... Гаварылі мы адзін на адзін, от як цяпер мы з табой. Ён мне проста сказаў, што табе вядома, як яны яго абабралі, і нават запытаў, ці не гаварыў ты пра гэта мне.

— А ты?

— Я сказаў, што ведаць нічога не ведаю і ведаць не хачу.

— Значыць...— Сымон закалаціўся.

— А ты супакойся, Сымон. Яшчэ няма нічога страшнага. Я пазваў цябе сказаць, каб ты от так не пачаў калаціцца, калі з табою пачне гаварыць пра Шымкевічаў Хаім Ножык або нехта другі. Ты — нічога не ведаеш, і справа з канцом. Калі Васіль нешта сказаў, то яго ўжо няма жывога. Адзін на адзін цябе з ім не паставяць, з таго свету яго не ўздымуць.

— Я не таго калачуся, што спалохаўся... Дай мне прыкурыць, Андрэй...— ён зацягнуўся і крыху супакоіўся.— Я таго дрыжу, што няшчасны я чалавек дый годзе. Думаў, што ўжо ўсё сціхла, і ў галаву маю больш ніколі не прыходзілі Шымкевічы. Без іх бяды хапае... І от іх ужо на свеце няма, а яны мне ўсё адгукаюцца... аж з таго свету.

— Хіба толькі табе! У цябе глупства, Сымон. Сустрэлі яны цябе ў дарозе, гарэлкі выпілі і ўсё. Хіба ты ў гэтым вінаваты ці шукаў з імі сустрэчы? Так з кожным магло здарыцца. А ў мяне, Сымон... А ў мяне яны начавалі ў тую ноч, пасля таго, як ты быў у мяне, помніш?

Гэта зусім ашаламіла Сымона.

— Не мог я іх выгнаць... У гумне яны начавалі. Што я мог зрабіць?

— Дзіва што! Прыйдзіся на мяне, і я не прагнаў бы.

— Яны ў мяне прабылі толькі адну ноч. Ні хатнія, ні мой Іван пра гэта не ведаюць. У Юркі была паранена рука, а я адрэзаў яму кавалак палатна. Маці, вядома, агледзіць... Але ўсё гэта глупства, Сымон. Ёсць чалавек, у якога яны жылі доўгі час, аж датуль, пакуль у Юркі загаілася рука... І таго чалавека трэба папярэдзіць. Ён павінен ведаць усё.

Андрэй зірнуў на Сымона і змоўк. Сымон спакойна слухаў яго гаворку. Бывае так, што чалавек, на якога нечакана зваліцца няшчасце, на некаторы час страціць здольнасць валодаць сабой. Так спачатку было і з Сымонам. Калі ён упэўніўся, што няшчасце кранула не толькі яго, але і іншых, і прытым у большай меры, чым яго, то ён ужо быў гатовы забыць сваё няшчасце і памагчы іншым.

— Кажы, Андрэй, да канца. Я калісьці табе таксама пра ўсё расказваў. Не баяўся ж я цябе.

— Я цябе не баюся, Сымон. Шымкевічы хаваліся ў Крушніках у Юркі Хмялеўскага.

— Адкуль ты ведаеш?

— Юрка Хмялеўскі вельмі даверлівы, ён мне сам прызнаўся, калі я да яго па сані ездзіў. І я за яго баюся... Яго трэба папярэдзіць, каб ён не толькі не прагаварыўся, але каб і выгляду не падаў, калі з ім нехта пачне гаварыць пра Шымкевічаў.

Сымон паволі падняўся з месца.

— Я да яго з’езджу, Андрэй.

— Сядзь, Сымон. Трэба спачатку падумаць. Хіба я не магу з’ездзіць? У мяне ж такі двое коней. Але ж трэба, каб прычына была. Што я скажу хатнім? Толькі з млына прыехаў — і раптам зноў у дарогу. Чаго? Як той казаў: ні села ні пала, прадай, баба, сала.

— А ў мяне ёсць прычына. Яшчэ ўвосень Хмялеўскі абяцаў мне дрэва на клёпкі. Я нядаўна і жонцы казаў, што мне трэба ў Крушнікі з’ездзіць. Дык от адвячоркам і паеду.

— Я вельмі рады, Сымон, што ты можаш паехаць... Ты яму ўсё скажы, добра скажы!

— Скажу, Андрэй... А клёпкі гэтыя і дно, за адным і абручы, забяру з сабой.

Хоць Хаім і казаў Андрэю, што яму ўсё роўна — прывязе да яго мліва Яўхім Халуста ці не прывязе, але са свайго млына ён часта паглядаў на Малінаўку. Страціць такога завозніка, як Халуста, Хаім не хацеў. Халуста малоў зерня больш за любога малінаўца. Некалькі кормных парсюкоў стаяла ў яго хляве; ім неабходна была вобмешка; сваім каровам Халуста таксама падмешваў муку; адным словам, завознік ён быў добры. Акрамя таго, Хаіму трэба было спагнаць з Халусты доўг. Але гэта былі не галоўныя прычыны. Яўхім Халуста быў стары Хаімаў сябра па цёмных справах. Калі недзе ў наваколлі каго-небудзь абкрадалі, то ўсе нітачкі цягнуліся ў Малінаўку да Халусты і ў сяло Чыжэвічы да Ножыка. Можна было без памылкі сказаць, што і Мікалай Халуста краў.

Накрадзенае дабро некаторы час ляжала ў Яўхіма, потым з’яўляліся Хаімавы агенты, і яно плыло ў Слуцак або ў Бабруйск і дасягала Мінска. Такім чынам, Хаім і Яўхім былі так звязаны, што адцурацца адзін аднаго не маглі. Дык чаму ж дурны Халуста пачаў цурацца Хаіма? Вось аб гэтым і думаў млынар Ножык. Няўжо праз тыя няшчасныя тры рублі Яўхім не хоча заязджаць у яго млын? Дурны Яўхім! У Хаіма ёсць да яго вялікая гаворка і яшчэ большая прапанова. Ён патрэбен Хаіму так, як Хаім патрэбен яму. Яны маглі б арганізаваць выгадную, хоць і небяспечную справу. Але Яўхім дрыжыць за свае тры рублі і не ведае, што праз іх страціць у многа разоў больш.

Аднак Хаім памыляўся. Халусту не было калі думаць пра тры рублі. Галава яго была занята большымі і важнейшнымі справамі. Пасля агляду хутара Хмялеўскага ён некалькі разоў пабыў у Старочыне і ў Слуцку, наведаў валаснога старшыню, урадніка Беразоўскага, доктара Пфэрдсана і адваката Рэпа, з якім меў доўгія нарады. Адвакат Рэп быў добра яму знаёмы. У свой час ён абараняў Халусту на судзе. Абараняў, праўда, не вельмі паспяхова, занадта многа было такіх доказаў, супроць якіх быў бяссільны і сам Рэп — слынны адвакат, і Халуста за сховань крадзенага трапіў усё-такі ў турму. Затое потым гэты самы Рэп памог Халусту расправіцца з Шымкевічам. Цяпер ён таксама абнадзеіў Халусту.

Аб усіх гэтых справах Хаім Ножык толькі здагадваўся, бо Яўхім Халуста не вельмі верыў свайму сябру, таксама як і той не верыў яму.

Калі сцямнела, Хаім замкнуў млын і падаўся не ў Чыжэвічы, а ў Малінаўку. Халусту ён застаў дома.

— А-а! Пане Ножык! — закрычаў Халуста, як толькі Хаім пераступіў парог.— Ліха матары тваёй! Як даўно я цябе не бачыў! Садзіся, братка, садзіся! Як я рады!