Апраўданне крыві

VIII

Кузьма Прыбыткоў праўду сказаў — верамейкаўскія салдаткі яшчэ на досвітку выбраліся ў Яшніцу, што знаходзілася, бадай, ужо ў самым вярхоўі Бесядзі. Дарогу туды з Верамеек мала хто не ведаў, бо мястэчка было кірмашовае. Наогул, у прыбяседдзі з даўняга, мястэчкі, таксама як і сёлы, вызначаліся не колькасцю двароў, нават крам, а найбольш тым, ці многа на год прыпадала кірмашовых свят. У Бабінавічах, напрыклад, кірмаш збіраўся тры разы — на стрэчанне, калі паводле народнага календара сустракаюцца зіма з вясною, тады на Іллю, што за два тыдні да вялікага спаса, ну, і на Змітрака, у самую халодную восень. У Бялынкавічах кірмаш адбываўся на прачыстую, у канцы жніўня. У Сілічах — на Юрыя. Словам, па той і па гэты бок Бесядзі, здаецца, не было ніводнага вялікага ці малога мястэчка, ніводнай вёскі з царквой (іх называюць тут сёламі), дзе б не ладзіўся кірмаш. Праўда, не кожны мясцовы кірмаш мог раўняцца з Хіславіцкім альбо Любавіцкім, якія шумелі звычайна па два тыдні запар. Затое ў Яшніцу вакольныя людзі сыходзіліся і з’язджаліся за год ажно пяць разоў: у так званы «красны торг», які выпадаў на апошнюю нядзелю перад калядамі, на зборную, што перад вялікаднем, таксама на абодва Міколы — на вясенняга і на зімняга, і ўвосень, ужо на ўздзвіжанне.

Верамейкаўскія кабеты выбраліся ў дарогу сёння акурат як і ў тыя добрыя часы, калі спяшаліся на кірмаш, — да сонца заўсёды можна прайсці нямала шляху без гарачыні і пылу. Замінка была толькі адна, у самым пачатку, яшчэ на вясковай вуліцы, калі вырашалі, якою дарогай ісці — брукаванай ці старым трактам. Але тады апошняе слова сказала нявестка Антона Жмэйды, Анюта, якая да замужжа жыла ў вёсцы за Вялікім Хоцімскам.

— Хадземце старым шляхам, бабы. Тама й родзіну сваю пакажу вам. А то на брукаванцы, можа, немцаў цяпера багата. Дык будзем увесь час трапаць уздоўж па канавах да па ржышчу — і абутак да рэшты стопчам і ногі ў кроў паб’ём. Ну, а па старым шляху, можа, нікога й няма.

Таксама прычына. Асабліва калі мець яшчэ на ўвазе тую акалічнасць, што вялікая дарога заўсёды засмучае, як не ведаеш наперад, дзе начаваць будзеш.

Словам, згадзіліся бабы.

Здавалася, спярша яны нават не ішлі, а ляцелі па бальшаку, быццам птушыная чарада — таксама, як і птушкі, салдаткі то разляталіся па адной ва ўсе бакі, то збіраліся зноў разам, выцягваліся ў шнуркі на абочынах.

Пакуль за спіной былі Верамейкі, гаварылі мала, рэдка хто кіне слова ці войкне, аступіўшыся раптам, а так усе — і гаваркія ад прыроды, якіх іншым разам хоць і не кармі, толькі пасакатаць дазволь, і негаваркія — імчалі па бальшаку, бы зацятыя. Іх, вядома, зразумець можна: адна дзяцей як след не накарміла, другая пакінула сваіх адных, без нагляду, трэцяя забыла да канца распарадзіцца па гаспадарцы і цяпер непакоілася, што без яе там непарадак будзе, чацвёртая... Але, бадай, мацней за ўсё думалася кожнай наперад — а ці пашанцуе, а ці знойдзецца ў тым Яшніцкім лагеры ейны?

Звычайна падарожныя верамейкаўцы снедалі ў Ключы — каля невялікай празрыстай крыніцы, што бруілася ўніз з высокага берага старога рэчышча Бесядзі. Справа ў тым, што за Ключом гэтым раскрыжоўваўся бальшак — на Калодліва і на Бялынкавічы, і пешаходы звычайна прымяркоўвалі адпачынак, каб канчаткова вызначыць сабе далейшы шлях.

У Калодліве здавён праз Бесядзь хадзіў паром. У Бялынкавічах, наадварот, дзейнічаў мост, бадай, адзіны на ўсёй рацэ, калі браць ад вытоку яе да сярэдняга цячэння. Нават не адзін, а два, бо далей вісеў над ракой і чыгуначны мост. Аднак па ім не толькі не ездзілі, акрамя, вядома, на цягніку, а і не хадзілі, бо моцна ахоўваўся. У кожным разе, і пешаходы, і вазы, і машыны, каб трапіць на супрацьлеглы бок, павінны былі альбо пераправіцца цераз Бесядзь на калодліўскім пароме, альбо перайсці ці пераехаць яе па бялынкавіцкім мосце, асабліва калі кіравацца ў вярхоўе, на стары тракт.

Дык вось...

На пачатку дарогі рэй увесь час вяла Жмэйдава нявестка, якая нечага ажно баялася, што за Ключом спадарожніцы яе перадумаюць ды пойдуць на Крутагор’е, а не з ёю, прыбяседскімі вёскамі.

Пакуль панавалі прыцемкі і не загарэлася неба на ўсходзе, мала што прыкметна было на далёкіх і блізкіх пагорках. Але неўзабаве па правы бок вачам адкрылася Курганне — каля паўсотні старадаўніх валатовак. Праўда, гэтыя валатоўкі не ішлі ў параўнанне з тымі, што ўзвышаліся за Белай Глінай, аднак і яны з’явіліся тут, няйначай, вельмі даўно, можа, за дзесяткі тысяч гадоў. Тым не менш у Верамейках Курганне, як выдатная мясціна, звязвалася не з муцверскай эпохай. Яго ведалі больш як «страшнае месца»: нібыта раней мала не за кожным, хто праходзіў паўз яго ноччу, каціўся адтуль жывы клубок блакітнага агню; нібыта чалавек, за якім следаваў агонь, альбо паміраў неўзабаве, альбо трапляў у няшчасце; прынамсі, верамейкаўцы маглі нагаварыць нямала прыкладаў, пасля якіх няцяжка паверыць не толькі ў звычайную містыку, але і ў самую найгоршую чартаўшчыну.

Вядома, расказвалі рознае. Ды найбольш людзі сыходзіліся на тым, што гэта блукае па Курганні нейкая непрыкаяная душа, пільнуецца на дарозе жывых сясцёр, маўляў, калі нават і не здолее заманіць да сябе ў цянёты чыю душу, то ўжо накліча бяды.

Але вось у тую вайну ў Верамейкі прыехаў першы настаўнік, бежанец аднекуль з Віленскай губерні. Дакладней, не сам прыехаў, у вёску яго прывёз з Клімавіч стараста Ігнат Кажанаў. Дагэтуль верамейкаўцы дзяцей сваіх вучылі то ў Бабінавічах, то ў Машавой — там працавалі школы першай ступені. Зразумела, што верамейкаўскія мужыкі ўзрадаваліся выпадку, маўляў, свой настаўнік у вёсцы — гэта таксама нечага варта, балазе зусім нядорага каштуе: яшчэ ў Клімавічах стараста згаварыўся, што сяляне будуць карміць яго падворна. Скарбу ў настаўніка з сабой не было, затое верамейкаўцы вельмі здзівіліся, калі ў Хвядосавай хаце (а стараста паставіў настаўніка на кватэру да свайго жанатага і аддзеленага сына) той расчыніў скрыню, напакаваную пад самае пукатае вечка рознымі кнігамі. Спярша настаўнік жыў, як і пасяліў яго стараста, у Хвядоса Кажанава. Аднак неўзабаве гаспадар пачаў пярэчыць — не хацеў, каб хату ператваралі ў грамадскую школу, толькі і глядзі, што зачыняй за падшыванцамі дзверы. Тады настаўнік пачаў вучыць верамейкаўскіх дзяцей там, дзе сталаваўся: сёння ў Халімона, заўтра ў Трышкі, а паслязаўтра ў старасты, і так на ўсёй галоўнай вуліцы, потым заварочваў у Падліпкі, пакуль не даходзіла чарга да апошняга двара. Дык гэты настаўнік нібыта і стаў ахвярай «страшнага месца». Але, здаецца, апошняй. Прынамсі, так лічылі ў Верамейках. Аднак ён, казалі, быў сам вінаваты, бо ўздумаў нечага капацца з рыдлёўкай на Курганні: можа, золата шукаў у валатоўках. Чым канкрэтна паплаціўся настаўнік за свой неразважлівы ўчынак, верамейкаўцы не ведалі. Справа ў тым, што яго хутка выклікалі з вёскі ў павятовы горад. У Верамейкі ён больш не вяртаўся. Але, бадай, з таго часу перасталі хадзіць чуткі пра розныя жахі, якія здараліся з людзьмі на бальшаку супроць Кургання, няйначай, вогненны клубок пакаціўся кудысь за настаўнікам, каб адпомсціць яму, што патрывожыў зачараванае месца. Такім чынам паступова людская гамана пра здані ды непрыкаяныя душы пачала аціхаць. Аднак не настолькі, каб верамейкаўцы, праязджаючы альбо праходзячы міма Кургання ўначы, не адчувалі самае меней вусцішнасці ў сабе.

Зразумела, што сёння салдаткам знутры таксама гукнулася тое, калі ў шэрані імклівай раніцы яны ўгледзелі паміж каржакаватых соснаў гэтыя валатоўкі. Прынамсі, ніхто з таго моманту, як сталі падыходзіць да Кургання, не сказаў слова. Маўчалі знарок, быццам сапраўды баяліся патрывожыць нячыстую сілу.

Бальшак тут рабіў круты паварот, акурат быў на зломе, тады шырокім ахонам агінаў з левага боку Курганне. З гэтага павароту пачыналіся вялікія пяскі. Бадай, ужо да самай Бесядзі нельга было сустрэць глыбейшых на ўсім бальшаку. Таму абапал тут, за прысадамі, былі наезджаны яшчэ дзве дарогі, але цалкам калёсныя. Яны і ратавалі коні, бо чалавеку нічога не каштавала збочыць, каб дарэмна не борсацца.

Пакуль жанчыны спяшаліся моўчкі абмінуць Курганне, на макушках далёкіх і блізкіх дрэў затрымцела, быццам нагрэтае паветра, ранішняя чырвань, пачала пералівацца ясвамі навокал.

Прачыналася рэдкае ў гэтую пару птаства.

Вядома, цяпер ужо не маглі стрымліваць сябе і нашы кабеты.

— Ці праўда ета, — спытала Анюта Жмэйдава, — што баба адна з Гончы прывяла прымака з лагера?

— А няўжо ж, прывяла, — з ахвотай адказала ёй Дуня Пракопкіна, якая перад тым як пайсці ў Яшніцу, ажно колькі дзён збірала розныя такія чуткі.

— Што яна, удава была ці так?

— Пра ета я не пыталася. Кажуць, прывяла ды прывяла.

— Можа, удава, дак...

— Во, ты таксама ішла б да канца з намі ў Яшніцу. Якраз нічога не здарылася б з тваёй маці ў тым Трасцяне. Ну, захварэла, дак ці трэба яшчэ з такой далечыні дачку клікаць?

— Не, я матку так не магу пакінуць! — запярэчыла Анюта.

— Ета ж калі тое было, што пераказвалі табе? Здаецца, яшчэ ці не ў тым месяцы?

— Няхай сабе. Але адведаць матку трэба. Яны, старыя, доўга хварэюць. Ім толькі і ляжаць.

— Калі ёсць за кім?

— Дак мы ж у яе ўдзвюх. Сястра старэйшая да я во. Так што...

— Ну, і няхай бы сястра глядзела тама.

— Дак... Але ж у мяне таксама сэрца ўвесь час не на месцы. Як пачула, што матка захварэла, то і пяклуюся з таго разу.

— Ну, то як хочаш сама, — перастала нарэшце ўгаворваць Анюту Жмэйдаву Дуня Пракопкіна, але дадала яшчэ яўна знарок: — А то ўдовам таксама трэба, каб нехта пожню касіў. Нездарма ж пяюць — на ўдоўчыным полі сабраліся работнічкі: мядзведзь карчом арэць, а воўк барануе...

— Ну, яе пожню дык яшчэ і Жмэйда старэйшы пакосіць. А вот нашы хто касіць будзе?.. — з нейкай непрыязнасцю падала голас Прося Рацэева, жонка таго самага Міколы Рацэева, што некалі пагнаў у Арлоўскую вобласць калгасных кароў ды так і не вярнуўся ў вёску.

— Не такі ўжо ён касец, як вам думаецца! — сказала на гэта Анюта.

Тады загаварылі іншыя кабеты. Але так, быццам употай адкусвалі па кавалачку ад грэшнага яблыка.

— Да ты не надта шкадуй яго, — пачала Гэля Шарахоўская, — свайго Жмэйду. У іхнім раду мала хто адну жонку меў за жыццё. Ета твой Ляксей чамусьці рана памёр, а то б і ён, можа, цябе перажыў некалі.

Але Анюта рашыла да канца бараніць мужаў род, нягледзячы, што жыла ў ім мала.

— Хто ета ў іх такі жанаты-перажанаты быў? — незалюбіла яна.

— Бытта не знаеш?

— А і не знаю!

— То папытайся во ў баб. Яны скажуць.

— Дык гавары ўжо сама, прасвяці, раз пачала.

— І скажу.

Але Шарахоўскай не давялося прасвятляць Анюту Жмэйдаву, якая, дарэчы, не горш за астатніх ведала, што наважвалася сказаць Гэля. Яе апярэдзіла Варка Касперукова, маленькая постаць якой кінулася на галасы сюды ажно з другой абочыны.

— Дак вунь хоць бы й дзядзька нябожчыка твайго, Ладымер. Не паспеў на кладзішча занесці адну, як у Гончу паехаў па другую,— сказала яна грэбліва, акурат Анюта сапраўды была вінаватая ў гэтым. — А назаўтра нават хваліцца стаў, моў, пажыву цяпера з маладою, дак пажыву! А то і смаку таго, жанатага, не знаў дасюль.

— Во, чаго захацеў, стары корч! — пырснула смехам ад нечаканасці Роза Самусёва. — Ужо амаль канае, а зелле хапае.

— Дзе тама? — смыкнула шчакой Варка Касперукова. — Ладымер той яшчэ зямлі пад сабой не чуе.

— Ат, Ладымер вам, бачу, свет засланіў, — нездаволена крутнула плячамі маладая ўдава, але ўжо без ранейшай зацятасці. — Калі моцны ды дужы, дак што яму? Свёкар вунь мой...

— А навошта твайму свёкру яшчэ адна, калі аўдавелая нявестка ў доме? Ты думаеш, людзі не чуюць і не бачаць? Ты во цяпера ідзеш матку праведаць. А чаму не саўсім да яе ідзеш? Што, цябе ў Верамейках дзеці трымаюць? Дак няма іх у цябе, дзяцей. А можа, вёска наша дужа спадабалася табе? Дак праверым во, ці горш тваё Трасціно за нашы Верамейкі.

— Ах вы вон пра што? — здзіўлена ўскінула вочы на Варку Касперукову Анюта, але не паспела абурыцца. З імклівага натоўпу вынікла ў першы рад Палага Хахлова, кабета намнога старэйшая, чым астатнія салдаткі, якая таксама ішла ў Яшніцу вызваляць з лагера свайго Івана.

— Во, нездарма кажуць, — сказала яна, — вушы завянуць у таго, хто падслухае бабскую размову. Што ета вы сянні, бытта здурнелі? Ай гаварыць няма больш пра што?

— Дак галоднай куме... — узрадавалася была гэтай абароне Анюта Жмэйдава.

Але Палага працягвала ўшчуваць сваіх спадарожніц, можа, нават не пачуўшы яе голасу:

— Ідзіцё ж сабе на добрую справу, дык і ідзіце. А то і праўда можна падумаць, што... Ажно смешна! Знайшлі каму пазайздросціць. Накінуліся на бедную ўдаву!

— Ну, во, — сказала, усё роўна як апраўдваючыся, Гэля Шарахоўская, — сама пачынала гаворку, а мы цяпера аказаліся вінаватыя. Ета ж ёй нечага зарупіла прымака мець. Ета ж яна хацела ведаць, ці праўда, тая баба з Гончы прывяла з Яшніцкага лагера ў дом сабе прымака.

— А чаму б ёй і на самой справе не пацікавіцца? — ужо да канца беручы ўдовін бок, азірнулася назад Палага, каб чулі ўсе спадарожніцы.

Яна ўшчувала кабет зусім без пагарды, нават без высакароднай злосці, зусім як дзяцей, якія адурылі ёй галаву.

Палага была не толькі старэйшая з усіх салдатак. Справа ў тым, што сама прысутнасць яе тут здавалася як бы незвычайнай, прынамсі, мала хто думаў, што ёй край трэба ісці ў Яшніцу, бо жылі яны са сваім Іванам вельмі нямірна. Біў ён яе часта, так часта і люта, што і ўявіць сабе цяжка. Гразіўся нават зусім забіць. А яна толькі цярпела ды пакуты зносіла, звычайна не праходзіла тыдня, каб з іхняй хаты не чуўся лямант. Дзеці ў іх таксама часцей паміралі, чым заставаліся жыць, можа, праз пабоі. Казалі, што муж нібыта ўзненавідзеў яе за віну, якую яна мела перад ім. Але гэта толькі казалі, бо ніхто не ведаў нічога пэўнага — ні Палага, ні сам Хахол нікому не адкрыліся ў вёсцы з той віной. Зразумела, што ў Верамейках глядзелі на Хахловых, як на дужа нешчаслівую пару — чым ужо гэтак жыць разам, дык лепей разысціся. У кожным разе, калі й сышлі сінякі з яе цела, то ўпершыню цяпер з таго часу, як пагнаў Хахол разам з Зазыбам і Міколам Рацэевым кароў у савецкі тыл. І вось, нягледзячы ні на што, бітая-перабітая Палага ішла разам з іншымі салдаткамі, кіравалася ў Яшніцу, думаючы, што яе забіяка-муж таксама недзе пакутуе сярод палонных.

Дзіва, але калі б пачаў ушчуваць гэтак, сарамацячы, тую ж Дуню Пракопкіну або Варку Касперукову хто-небудзь другі, а не Палага Хахлова, то наўрад ці змоўчала б каторая, не стала гаварыць насуперак. Палазе ж ні Варка, ні Дуня, ні Гэля Шарахоўская не запярэчылі. Толькі паглядзелі на яе, быццам здзіўлена, бадай, нават з адценнем нейкага прыкрага шкадавання, як глядзяць увогуле на няроўню. Да таго ж і выгляд кабета мела варты спагады: ішла босая, і ногі, зусім высахлыя, ужо амаль без лытак, былі па шчыкалаткі ў мокрым пяску. Мусіць, не сытае было і цела яе, бо ні спераду, ні ззаду нічым не выдавалася пад адзеннем — вылінялай васільковай блузкай і саматканай, акурат андарак, спадніцай, пашытай у дзве палы. Пра такіх жанчын звычайна гавораць — бы дошка. Але вочы ў яе былі надзвычай жывыя, а на немаладым твары (мела яна за сорак гадоў) не адбілася ніводнай рэзкай маршчыны, усё роўна як лёгка давалася ёй дасюль жыццё.

Палага недарэмна ўмяшалася ў гаворку маладзейшых кабет, якая раптам зрабілася амаль непрыстойнай, — неўзабаве ўсе яны, здаецца, нават забыліся пра яе. Толькі стрыечная сястра Сілкі Хрупчыка, Сукліда, спыталася яшчэ:

— Дак ці ўдава ўсё-ткі тая кабета з Гончы, што прымака з лагера прывяла?

— Удава, удава, — акурат супакойваючы яе, сказала Палага Хахлова, — жонка лесніка, што наскочыў пазалетась на лыжах пад нечае ружжо ў Прудзішчы. Ставілі на звера, а трапіўся чалавек.

Гісторыю гэтую з гібеллю лесніка з Гончы ведалі ўсе ў Верамейках, і не толькі ў Верамейках, а і ў іншых навакольных вёсках, якія размяшчаліся на тэрыторыі Панькаўскага лясніцтва, таму кабеты не сталі абмяркоўваць яе, хапіла аднаго ўдакладнення.

Першай вёскай па гэтай дарозе з Верамеек былі Заборцы, аднак мала хто з верамейкаўцаў наведваўся туды, тым больш — лічыў двары. Па-першае, хоць і стаяла яна ўскрай дарогі, але была аслонена лесам. А па-другое, не любілі ва ўсім наваколлі, як узяць вёскі па гэты бок Бесядзі, саміх заборцаўцаў. З іх і смяяліся, і злавалі на іх. Злавалі, бадай, найбольш. Вядома, былі на тое падставы. То каля Заборцаў раптам «лясун» аб’явіцца, які хапае па дарозе маладых баб з другіх вёсак ды гвалціць, зацягнуўшы падалей у лес, то ў саміх Заборцах які-небудзь прайдзісвет наробіць дурнога пагалосу. Асабліва трапілі заборцаўцы пасля аднаго выпадку. Праўда, даўняга. Было так. У Заборцах раптам аб’явіўся «каровін доктар». Сам ён называў сябе іначай, нават не «вецінарам», а «ветхвельчарам». Аб’явіўся і адразу паказаў сваё майстэрства, бо якраз у аднаго заборцаўскага гаспадара захварэла карова: удзень зрабілася смутная, а к вечару пена вяроўкаю пайшла з рота, язык стаў вывальвацца. Гаспадыня, канечне, уголас, гаспадар таксама цямней за хмару ходзіць. Тады і прыйшоў на дапамогу той «ветхвельчар». Быў ён мясцовы, з Заборцаў, але не ў прыклад іншым пахадзіў на свеце — спярша працаваў на шахтах, падаўшыся ў Юзаўку, каб зарабіць грошай ды паправіць дома гаспадарку, пасля служыў недзе. Словам, гаспадар ён аказаўся бесталковы, а чалавек і зусім шалапутны, бо вельмі хутка забыў і пра гаспадарку, і пра сям’ю. Што змусіла яго вярнуцца нарэшце ў Заборцы, угадаць цяжка. Тым больш што ён сам чужаўся людзей. Сказаў толькі неўзабаве, што вывучыўся на ветфельчара. А тут якраз надарыўся выпадак паказаць умельства — карова захварэла ў вёсцы. Зразумела, што лячыць яе гаспадары паклікалі яго. Прыйшоў ён на двор, зачыніўся адзін у хлеве і пачаў нешта рабіць там з хворай жывёлінай. І праўда, карова хутка паздаравела. Дзён праз колькі ўжо выйшла ў агульным статку на пашу. Пасля гэтага заборцаўскія мужыкі, вітаючыся, пачалі шапкі здымаць пры сустрэчы з ім. Тым часам слава пра яго з Заборцаў шырыцца далей. Ну, а раз ідзе слава, то знаходзіцца і справа. Праз тыдзень здарылася такая ж каровіна хвароба ў Гончы. Затым у Верамейках, у Гутцы, у Кавычачах і г. д. І ва ўсе двары гаспадары клікалі «вецінара» з Заборцаў. Лячыў ён удачна кароў ад адной і той жа хваробы з год ці болей, аж пакуль не падпільнаваў хтосьці — аказваецца, сам «вецінар» і ўганяў жывёлу ў хваробу: зловіць за вёскай употай Ласюту ці Чарнаўку ды натрэ мылам язык. Чаму тады не быць карове смутнай, чаму не давіцца мыльнай пенай, якая цягне за сабой вонкі і вантробы?

А то здаралася і так. Ідзе за нейкай патрэбай чалавек праз Заборцы, а пасярод вуліцы спыняе пешахода мужык і б’е навотліў па вуху. «За што?» — пазірае на яго ледзьве не са слязамі недаўменны чалавек. «А ні за што, — спакойна адказвае яму тубылец. — Проста, каб ведаў, што пабыў у Заборцах».

Затое калі ўжо трапляў з Заборцаў хто ў смешнае становішча, нават у бяду, то гаворкі ды смеху сапраўды хапала, лічы, на ўсё забяседдзе. Асабліва выклікаў рогат нядаўны выпадак. Высветлілася раптам у адзін цудоўны дзень, што з Заборцаў выйшаў у вялікае начальства сын былой панскай чалядкі, здаецца, намеснікам наркома стаў. Правільна, што захацеў прыехаць і ў вёску. Ну, а заборцаўцы рашылі ў дошку расплюшчыцца, толькі як след прывеціць знакамітага земляка. Калгаснае кіраўніцтва, вядома, з дазволу раённага, нават сталы загадала накрыць пад соснамі, пры гэтым не шкадаваць ні пітва, ні закусі. Сын былой панскай чалядкі сапраўды ўсцешыўся, убачыўшы, як сустракаюць яго вяскоўцы. Але доўга не затрымаўся ў вёсцы, адно гадзіны са дзве пасядзеў разам пад соснамі, пакаштаваў і пітва, і адмысловай сялянскай закускі. Пасля яго ад’езду заборцаўцы, вядома, працягвалі банкетаваць, балазе, хапала на сталах усяго, да таго ж дарэмшчына кругом. «Во, — хваліліся захмялелыя мужыкі, — як добра мець земляка ў вялікім начальстве». Думалі, што п'юць ды ядуць калі не за яго кошт, то не за свой ужо напэўна. Але не. Заборцаўцы падмануліся ў сваім найлепшым жаданні. На другі дзень сабралася калгаснае праўленне і расклала выдаткі па дварах — і на тых, хто сядзеў за святочным сталом, і на тых, хто стаяў зводдаль ды аблізваўся...

Сёння таксама не абышлося без здарэння. Раптам з-за дрэў, якраз насупраць Заборцаў, усё роўна як вышаснуў на дарогу з вінтоўкай за плячыма нейкі таўсманы дзяцюк. Верамейкаўскім салдаткам яшчэ крокаў за дваццаць кінуліся ў вочы яго вусы і ліслівая ўсмешка. Што дзяцюк быў паліцэйскім, таксама стала зразумела адразу — гэтакую блакітную павязку на рукаве ўжо каторы час насіў Брава-Жыватоўскі.

Між тым, паліцэйскі стаў брыгадзіравым «казлом» пасярод дарогі і чакаў, пакуль зусім не наблізяцца жанчыны. Пры гэтым ці то знарок, ці то само выйшла, але месца ён выбраў спыніцца супраць невялікай прагаліны, якая, быццам прасечаная лінка, адкрывалася па лесе з правага боку, таму постаць яго была высвечана ранішнім сонцам. Ліслівая ўсмешка і шчодрае сонца рабілі чалавека як не падобным на ката-мурлыку — вось-вось выгне спіну, а тады пакратае лапай за вус.

— Куды гэта вы? — акурат здзівіўся паліцэйскі, вымаўляючы першыя словы амаль нараспеў.

— А нікуды! — у тон яму адказала Дуня Пракопкіна.

— Так ужо і нікуды? — не паверыў паліцэйскі, але сказаў усё роўна як дзеля забавы.

— Ну, тады на кудыкіну гару, — для адчэпкі сказала Дуня Пракопкіна і паспрабавала абмінуць на дарозе паліцэйскага, каб ісці далей.

Але паліцэйскі і не думаў прапускаць верамейкаўскіх жанок міма сябе. Ён распасцёр рукі, гатовы забегчы ў той бок, куды памкнуліся яны.

— Значыць, на кудыкіну гару? — насмешліва спытаўся ён. — А чые будзеце?

— Свае, — кінула з натоўпу Палага Хахлова.

— Ну, што ж, — сказаў паліцэйскі, — пакуль не прызнаецеся, далей не пушчу.

— От я зараз так не пушчу табе, — нарэшце выбілася наперад Палага Хахлова, — што глузды пасля збіраць давядзецца!

Мусіць, паліцэйскі быў чалавек здагадлівы, таму пасля яе слоў адразу сцяміў — гэтая сухарэбрына сапраўды на адной пагрозе не спыніцца. Зарагатаў:

— Я і так ведаю, чые вы. У мяне ў самога ў Верамейках радня ёсць.

Але колькі ні намагаліся салдаткі ўспомніць, хто мог быць у Верамейках яму раднёй, так і не здолелі прыгадаць: здаецца, не было такога выпадку, каб хто-небудзь жаніўся на заборцаўскай нявесце альбо наадварот — верамейкаўская выходзіла туды. Тым не менш, Дуня Пракопкіна сказала:

— Раднёй лічышся, а таксама палохаеш.

— Гэта я для парадку. Службу нясу.

Паліцэйскі тут жа ступіў на абочыну, вызваліў дарогу.

Хоць і незразумела было, чаму ён рушыў у адну дарогу з імі, але салдаткі неўзабаве ўжо нібыта перасталі і зважаць на яго; прынамсі, паліцаева прысутнасць больш не выклікала ні ў кога насцярожанасці; хто ведае, можа, у яго таксама з’явілася патрэба адлучыцца з вёскі па нейкай справе? Так і ішлі яны колькі часу лясной дарогай — кабеты па сабе, а ён па сабе.

З жоўта-зялёнай папараці, што расла тут скрозь па сасновым лесе, нечакана выскачыў белалобы сабака з жоўтымі, акурат апаленымі плямкамі над вачамі і з нейкімі дзіўнымі, невыразнага колеру пежынамі па баках. Убачыўшы незнаёмых кабет, сабака вякнуў на іх, быццам таксама дзеля парадку, — маўляў, іначай нельга, бо што падумае гаспадар пра мяне; усё-ткі я перш за ўсё павінен гаўкаць, — тады кінуўся паліцэйскаму ў ногі, пачаў радасна лашчыцца. Вядома, нікога сваім нечаканым з’яўленнем не спалохаў. Ды і ці магла цяпер палохаць людзей такая істота, як сабака?! Тым больш што верамейкаўскія кабеты па-сапраўднаму спяшаліся, таксама, як спяшаліся б звычайна на кірмаш. Надзетыя, бадай, у самае лепшае, з хатылькамі ў руках, яны ўсе і выгляд мелі кірмашовы. Не хапала толькі, каб на сённяшні дзень прыпала храмавое свята.

Здавалася, паліцэйскі ўзрадуецца, што на падмогу яму прыбег сабака, але дарэмна. Наадварот, вусаты таўстун раптам узлаваўся нечага, выказваючы рукамі, жэстамі, выглядам прыкрую нецярплівасць, пачаў праганяць сабаку дамоў — спярша адпіхнуў ад сябе нагой, праўда, не тупым, зношаным наском ялавага бота, а шырокай, ссунутай гармонікам к нізу, халявай, але сабака зноў кінуўся яму ў ногі, тады ён зрабіў страшны твар і схапіўся за вінтоўку: «Пшоў! Пшоў адсюль!» Як і кожны разумны сабака, гэты таксама зразумеў, што гаспадару чамусьці не падабаецца ягоная прысутнасць, таму ён пакрыўджана падтуліў пад сябе хвост паміж задніх ног і зноў ціха гаўкнуў: уставіўшыся на чужых кабет, ды цяпер ужо, няйначай, у адчаі, што праганяюць. Але ў наступны момант увагу яго адцягнула на сябе вялікая шэрая птушка, што ўсё роўна як нежывая ўпала на дарогу, быццам ашмётак які, з падсечанай у камлі, таму аплыўшай смалою, сасны. Птушка гэта нагадвала нечым балотнага мышалова, мела такую ж, як і ён, загнутую кнізу дзюбку і доўгія ногі. Хоць яна і выклікала ўражанне, што падае ўніз, быццам амярцвелая, але як толькі апынулася на зямлі, дакранулася да яе нагамі, то адразу страпянулася, распасцёрла на ўсю шырыню крылы і зусім зварушліва, падскокваючы, пабегла ўперад па дарозе. Згледзеўшы яе, сабака тут жа забыўся і на гаспадара, і на кабет, кінуўся з усіх ног даганяць. Птушка таксама адчула небяспеку, таму не стала лішне выпрабоўваць лёс — ударыла аб зямлю крыламі і гэтак жа імкліва, як падала з дрэва, узляцела ўгору, але не памкнулася ў бок ад дарогі, а зноў села на самы макуш крайняй сасны. Падмануты паліцаеў сабака закруціўся каля сасны, і гучны брэх яго адзінока абудзіў ядраную цішыню ў лесе.

Да Ключа заставалася ўжо не так многа прайсці, калі на дарозе, якая выбілася левым бокам на край лесу, быццам грыб з-пад зямлі, вырасла чалавечая постаць. То быў немец. Няйначай, ён стаяў даўно тут, але верамейкаўскія салдаткі чамусьці ўбачылі яго толькі цяпер, калі апынуліся зусім блізка. Стаяў ён у кароткай, непрамакальнай куртцы з башлыком за плячамі, у суконных штанах, вузкія, амаль у абліпку калашыны якіх былі ўсунуты ў бліскучыя боты, і ў цёмна-сіняй пілотцы. На жываце вісеў аўтамат. Што гэта быў немец, кабеты здагадаліся адразу, бо паліцай ледзь не подбегам кінуўся да яго. Няйначай, што для паліцая знаходжанне тут гэтага немца наогул не з’явілася нечаканасцю. У кожным разе па тым, як прывычна і без насцярогі паводзіў ён сябе, можна было пэўна меркаваць толькі так. Значыць, гіцаль знарок суправаджаў іх сюды. Пакуль увішны паліцэйскі нешта тлумачыў немцу, паказваючы на жанчын рукой, тыя паспелі прыкмеціць непадалёку, крокаў за трыццаць ад крутога схону, за якім пачынаўся луг, самалёт з чорна-белым, нібыта рассечаным крыжам на фюзеляжы. Далей трохі вяла дымілася вогнішча, блізка ля якога знаходзіліся яшчэ два лётчыкі — адзін сядзеў, абхапіўшы каленкі рукамі, а другі напаўляжаў, падпёршы далоняй галаву.

Самалёт гэты — лёгкі бамбардзіроўшчык — сеў на касагоры ўчора, амаль ужо пад вечар. Атрымаўшы ў паветраным баі, што адбыўся недзе ў лукавіне Дзясны, некалькі вялікіх прабоін, ён не дацягнуў да аэрадрома, які размяшчаўся за Бялынкавічамі, недалёка ад вёскі Канічы, і сеў абы-дзе, нягледзячы, што наперадзе, за якога паўкіламетра, пачынаўся скошаны луг. Цяпер лётчыкі вартавалі бамбардзіроўшчык, чакаючы, пакуль прыедуць з аэрадрома авіятэхнікі. Наогул-та ім пашанцавала тут. Адразу, яшчэ ўчора, прыбег сюды гэты паліцэйскі, які, будучы на лузе, бачыў, як прызямліўся самалёт. Таму ноч яны правялі каля вогнішча, не зазнаўшы ні голаду, ні смагі. І ўжо зусім былі здзіўлены лётчыкі, згледзеўшы цяпер, як знаёмы паліцэйскі вяртаўся пасля начы на чале немалога гурту жанчын.

«Зі маль айнэн ан, — раптам ажно сеў, раскінуўшы ледзь не абапал вогнішча ногі, той лётчык, што трымаў галаву на далоні, — унзэр поліцыст хат унс айнэ унмасэ фон вайбэрн аўфгетрыбен. Е фюнф про латэ»⁶. Другі зарагатаў і сказаў: «Айн дынстайфрыгер нар іст гефэрліхер альс айн файнд»⁷. «Ляс, дас. Ды русэн хабен воль ір шпрыхворт ніхт аўф унс гемюнцт. Дэр флінке Ганс, пас нур аўф, лект зіх шон ды ліпен унд іст цум хартэн айнзац бэрайт. Гешвінд, гэр друдэр, дас вір пюпхен ніхт ферзоймен. Штэ аўф, зонст біст ду ам шайтэргаўфэн фэртыг геростет. Нун рыхтэн вір айнэ грандыозэ людэрцэмунг айн...»⁸ Але другі лётчык толькі паморшчыўся ад гэтых слоў, сказаў як не з гідлівасцю: «Дас паст мір ніхт ін дэн крам. Славішэ дорфмэдэльс зінд рехт шмутцых. Зіхер хабэн зі ніхт айнмаль хозэнцойг ам штайсэ ан. Штрайхт міх альзо аўз дэр лістэ, іх махэ ніхт міт. Ду унд Ганс аляйн, ір цайгт ойх ганц геваксен ойэр грандыозэн... Ін айнэм монат райзэ іх нах хаўзэ, да мус іх этвас гедульд хабэн. Эс вэрэ айнэ шайсэкле захэ майнэр Эльзэ вас унэрвюнштэс ін ды ташэ цу легэн»⁹. — «Ляс дас айнэ зорге зайн, — паціснуў плячыма яго таварыш. — Дас ду эс шпэтэр ніхт бедаўэрст. — Ён пружыніста ўскочыў на ногі, сунуў за шырокі рамень шлемафон і паблажліва ўсміхнуўся: — Інцвішэн муст ду вахэ шыбен»¹⁰.

Аднак дарэмна ён палохаў таварыша — у каравул таму станавіцца не давялося. Пакуль вялася ля вогнішча гэта размова, на дарозе ўсё было скончана.

Аказваецца, паліцэйскі там усяго толькі падбіваў вартавога адабраць у верамейкаўскіх кабет харчы, якія яны неслі з сабой, загарнуўшы хто ў каляровую хустку, хто ў вышываны ручнік. Вартавы хоць і не разумеў чужой мовы, але словы — сала, яйкі, мёд — хутка дайшлі да яго свядомасці. «Гут, гут», — паляпаў ён весела па плячы паліцэйскага і жэстам паказаў жанчынам, каб тыя выкладвалі ўсё на травяністую абочыну. Аднак ніхто з салдатак не спяшаўся рабіць гэтага. Яны адно пазіралі то на вартавога, то на паліцэйскага, быццам і сапраўды не здагадваліся, чаго ад іх хочуць. Тады паліцэйскі сам пачаў вырываць з рук хатылькі. Жанчыны не супраціўляліся. І толькі Жмэйдава нявестка кінулася тлумачыць паліцэйскаму, што яна не мае з сабой прысмакаў, бо ідзе да хворай маці.

— Не хлусі, паказвай і ты, што нясеш, — не паверыў той.

Але ў Анюціным ручніку і праўда нічога асаблівага не было, акрамя падгарэлай скваркі ды праснака.

Не вытрасеным пакуль заставаўся маленькі хатылёк велічынёй з прыгаршчы ў Палагі Хахловай. Яна трымала яго аберуч, прыціскаючы да жывата, і выглядам усім паказвала, што не збіраецца расставацца з ім. Да таго ж, і паліцэйскі ўсё роўна як не спяшаўся падступіцца да яе.

— Ну, а цябе я даўно прыкмеціў, — нарэшце сказаў ён. — Зараз паглядзім, якая ты смелая, ці будзеш глузды выбіваць.

Ён выставіў рукі, каб забраць і ў Палагі тое, што яна прыціскала ў хатыльку. Але Палага расшчапіла на жываце рукі і закінула хатылёк за спіну.

— Ну, ну! — пагразіў ёй паліцэйскі.

— Адыдзі! — узбурылася Палага.

— Зараз жа аддай, сцерва!

— Не чапай, а то! — абурана захітала галавой кабета. — Сыдзі з дарогі!

— Ах, так? — паліцэйскі паспрабаваў зайсці ёй ззаду.

Але дзе там! Палага раптам крутанулася і тыцнула хатыльком проста ў вусаты твар яму.

Адчуўшы моцны ўдар, які прыйшоўся акурат ніжэй лоба, паліцэйскі схапіўся рукою за нос.

Нехта з кабет утарапела войкнуў — ну і Палага!..

— Уцякайма! — крыкнула тады, як не сваім голасам, Роза Самусёва, і ўсе кабеты, акрамя Палагі, кінуліся спалоханай чарадой у лес.

Між тым Палага стаяла натапыраная, гатовая яшчэ раз ударыць паліцэйскага, калі той паспрабуе сунуцца да яе: нездарма ж яна вяла зацятую бойку з мужам! Ды і не спалохалася яна зусім, проста не думала, што трэба і ёй некуды бегчы адсюль.

Тым часам паліцэйскі агоўтаўся ад нечаканага ўдару і ўжо гатовы быў у шаленстве накінуцца на жанчыну. Яму нічога не складала ў момант расправіцца з ёю, прынамсі, так яму здавалася, бо якая б задзірыстая ні была гэтая кабета, а сілы на яе ў яго хапіла б. Але раптам вартавы немец, на вачах якога адбылося нечаканае здарэнне, гучна зарагатаў і стаў паміж Палагай і паліцэйскім. Што ім кіравала пры гэтым, сказаць цяжка. Можа, проста зрабілася смешна, што пажылая і вельмі нехлямяжая баба адважылася на ўчынак, які дагэтуль яшчэ ніколі не даводзілася бачыць яму. Тым больш што побач, на траве, ляжала даволі розных прысмакаў, якіх хапіла б нават на цэлую эскадрыллю, а не тое, што на трох.

— Вэг¹¹, — адпіхнуў ён паліцэйскага і, павярнуўшыся да таго лётчыка, што якраз падыходзіў у гэты момант к дарозе, зноў зарагатаў.

— Хаст ду гезен, вас да лёс іст?¹²

— Айн шёнэс хандгемэнге. Да хаст ду кайн Ойропа. Ды зітэн зінд хірцуляндэ толь фэрлецт. Іх унд Вольфганг майнтэн, дас эр унс лібе дынге ін райхер аўзваль цум гекнуч геліферт¹³.

— Эс іст эбэн зовайт, — зусім весела сказаў вартавы. — Вас хіндэрт ойх дэн дран цу шпайзэн, да эс ойх шмэкт?¹⁴

— Ду дарфст дан зэльбер дызэ альтэ кахель кляінкрыген. — Ён сеў на дыбачкі і пачаў перабіраць рукамі слоікі, кавалкі сала, яйкі і іншыя смачныя рэчы. — Іх абэр хабэ вас андэрэс цу тун. О, гут, гут!¹⁵

— Ге шон вэг!¹⁶ — зрабіў злосны твар вартавы, паказваючы Палазе, каб тая выбіралася прэч.

Не выпускаючы з рук хатылёк, за які яна здолела ўсё-ткі пастаяць, Палага была памкнулася назад, але хутка абдумалася і рыўком, усё роўна як з неймавернай лёгкасцю, можа, не чуючы пад сабою і ног, кінулася паўз небяспечнае месца па дарозе наперад.

Паліцэйскі, вядома, не разумеў, чаму раптам немец не дазволіў яму даць сапраўднага пытлю гэтай задзірыстай сухарэбрыне (іначай ён і не думаў цяпер пра яе), аднак ад далейшай спробы адпомсціць ёй адмовіўся — збянтэжаны, ён зацяў у сабе злосць, якая ажно распірала яго, адно крыкнуў з абуранай прыкрасцю наўздагон:

— Нічога, я цябе яшчэ перастрэну, паскудніца! А не — дык і ў Верамейках адшукаю!

Здавалася б, чаго ўжо лепей — уцякай сабе як падалей ад заборцаўскага злыдня, таксама і ад немцаў, але не, Палага і тут не прамінула паказаць свой характар, павярнулася і гукнула зусім па-вясковаму ў адказ:

— Пацалуеш ты мне..! — Пры гэтым яна не пасаромелася ўслых дадаць і апошняе слова.

Ад бездапаможнасці, што нічога не можа зрабіць ёй, паліцэйскі прытворна хіхікнуў, маўляў, што ты з дуры бабы возьмеш, а тады паспешліва замітусіўся, кідаючыся памагаць немцам пераносіць да вогнішча нарабаваны ў верамейкаўскіх кабет харч. Ён нават знарок не глядзеў у той бок, дзе шыбавала па дарозе Палага, даганяючы збегшых таварышак.

К гэтаму часу тыя ўжо таксама ўзбіліся на дарогу, балазе, за паваротам з-за дрэў не было відаць ні немцаў з іх падбітым самалётам, ні паліцэйскага.

— Заб’юць тама адну Палагу, яй-богу заб’юць! — спахапілася, ледзь не ламаючы рукі, Гэля Шарахоўская.

Тады і другія кабеты занепакоіліся, хоць у саміх страх таксама яшчэ не прайшоў.

А Варка Касперукова з дакорам сказала:

— Ну, што ў яе тама ўжо было такое, што не захацела аддаць?

— Ага, — падтакнула ёй Анюта Жмэйдава, — добра, калі хоць скаромніна, а то й зусім, можа, гуркі-насеннікі.

Салдаткі гаварылі так — то асуджалі, то шкадавалі Палагу, а самі чуйна, з кволай трывогай, ад якой знібелі сэрцы, услухоўваліся, каб, не дай бог, і праўда не грымнуў у тым баку стрэл. Адбегліся яны не зусім далёка ад таго месца, дзе іх затрымаў немец, таму і Палазе Хахловай не складала цяжкасці дагнаць іх.

— А мы думалі... — убачыўшы нарэшце яе жывую і цэлую, толькі і сказала Гэля Шарахоўская, але пры гэтым чамусьці запытальна паглядзела на сваіх спадарожніц, быццам хацела, каб тыя пацвердзілі гэта.

Палага нікому не адказвала, толькі цяжка дыхала.

Кабеты памаўчалі колькі часу, усё роўна як даючы магчымасць ёй прыйсці ў сябе, аддыхацца, затым Дуня Пракопкіна сумна сказала:

— Давайце падумаем, бабы, як нам ісці далей.

— Дак мы ж дамовіліся, — насцярожылася Анюта Жмэйдава. — Пойдзем на Канічы, тады на Батаева.

— Я не пра ета!.. — не паглядзеўшы на яе, нахмурыла твар Дуня. — Я пра тое, ці варта нам цяпера зусім ісці ў тую Яшніцу.

— Як ета? — не зразумела яе Варка Касперукова.

— Дак, — Дуня паказала пустыя рукі. — Самім дайжа нічога няма на зуб пакласці, не тое, што мужа накарміць да выкуп за яго даць.

— Дуня праўду кажа, — як не ў адзін голас адразу загаманілі кабеты, быццам чакалі зручнага моманту, але, мусіць, не толькі таму, што немцы з дапамогай заборцаўскага паліцая нечакана адабралі ў іх прыпасы, разлічаныя на лагерную ахову; пасля таго, што здарылася з імі ў гэтым лесе, найбольш бянтэжыла невядомасць, якая чакала наперадзе; каб павярнуць назад, здавалася, не хапала аднаго прыкладу.

Гэля Шарахоўская выразна адчула гэта і памкнулася адвесці небяспеку. Чамусьці звяртаючыся толькі да Пракопкінай Дуні, яна з запальчывай горыччу, акурат моцна пакрыўджаная, сказала:

— А я пайду! Пайду хоць і ні з чым! А раптам Андрэй тама? Дак хоць пагляджу на яго, буду ведаць, што жывы, што не забіты. Тады другі раз прыйду. — Яе ўпартасць была больш чым пераканаўчая, і калі яна пасля кароткага перапынку, выкліканага ўнутранай усхваляванасцю, зноў кінула з дакорам: — Вы сабе як хочаце, а я пайду! — салдаткі зрушылі з месца.

Спыняцца на сняданак у Ключы не было з чым. Прыпадаючы на руках да крыніцы, жанчыны адно па чарзе напіліся халоднай вады, ад якой заходзіліся зубы. Латвей было тым, хто не пакладаўся цалкам на дарогу, ды яшчэ дома перахапіў чаго наперад, гэтыя і пілі цяпер з большым смакам.

Дагэтуль ніхто не ведаў, што брала каторая з сабой, а тут раптам, напіўшыся вады, пачалі як ні хваліцца.

— Мне ж свякруха напакавала-ткі торбу, — уздыхнула, выдаючы сакрэт, Галя Шарахоўская. — Здаецца, усяго хапала тама. Усе леташнія і сёлетнія прыпасы сабрала. Нават груздоў салёных слоік не пашкадавала. Во недзе раскашуюць цяпера немцы!

— Да й паліцай, мусіць, не застанецца ў накладзе, — акурат зайздросцячы, сказала Анюта Жмэйдава.

— Ну, тваім ужо дак наядуцца яны, — насмешліва кінула ёй Анэта Прыбыткова, помнячы, як тая паказвала паліцэйскаму акраец з падгарэлай скваркай.

А Гэля Шарахоўская раптам прызналася:

— Добра, што немцы хоць не здагадаліся пра мае залатыя пяцёркі. Я іх пад цыцку сунула, дак дзе тама здагадацца. Столькі берагла!.. Яшчэ матка, нябожчыца, на пасаг давала.

— Ну во, аказваецца, у Гэлі і золата ёсць! — павяла па ўсіх прыжмуранымі вачамі Анюта Жмэйдава.

— Дак у Шарахоўскіх, можа, яшчэ і не ета знайшлося б, каб добра пакапацца, — засмяялася Варка Касперукова, але без асаблівага намеру, проста так.

— Нягож, цэлыя гаршкі ў бяросце з золатам стаяць! — смыкнула ад прыкрасці Гэля, ужо не радая, што прызналася.

— Ета міліцыянеры не ведалі, каго на вочапе ў калодзеж апускаць, — азвалася тады Прося Рацэева. — Трэба было адразу за Шарахоўскіх брацца, а яны дзеда майго ў калодзеж пасадзілі.

— Але ж таксама не дарэмна! — усклікнула Анюта Жмэйдава.

— А табе адкуль ведаць? — незалюбіла Прося.

— Дак расказвалі ж...

— Ці мала чаго могуць нагаварыць. А ты плявузгаць будзеш.

— Сціхніце вы, бабы, — нарэшце не ўцерпела Палага Хахлова і чамусьці нахіліла да пляча галаву, зрабіўшы пры гэтым пакутлівы твар. — А то дагаворыцеся, што адна адной пасля голае месца паказваць будзеце. Усяго вам шкода. Усяго ў вас хапала. А мне вось свайго,— паказала яна вузельчык, — дык і нічуць не шкода, хоць я яго і не аддала немцам. Бо няма тут нічога такога, каб шкадаваць. Адзін кавалак сала і той без хлеба. Цяпера як будзем есці яго? Не панясу ж я ў Яшніцу яго, раз усе галодныя будуць. Нябось, самі хутка вырвеце з рук.

— Ну што ты, Палага! — паспрабавала суняць яе Анэта Прыбыткова.

— А то я сама не ведаю, што трэба падзяліцца. Зараз во зойдзем за Бялынкавічы да й падсілкуемся разам. Балазе і вада тама ў Бесядзі знойдзецца.

— Вады і етай, што ў Ключы напіліся, ужо да самага вечара хопіць, — засмяялася раптам Роза Самусёва, здаволеная Палагінай пакладзістасцю.

— Нічога, яшчэ не раз захочаце. Вечар далёка. А сала маё, каб ведалі, леташняе. Солі на ім столькі, што й нажом не саскобліш. Так што...

Ужо на выхадзе з лесу, якраз як збочыць на другую дарогу, што вяла паўз Калодліва на Бялынкавічы, вачам кінулася дашчэчка, прыбітая ў чалавечы рост на бярозе. Завостраным канцом дашчэчка гэта паказвала ў той бок, куды кіраваліся верамейкаўскія жанчыны. Рускімі літарамі ў некалькі радкоў на ёй паведамлялася, што бліжэйшыя лагеры «для чырвонаармейцаў і камандзіраў, якія не паспелі здацца ў палон», размешчаны ў бліжэйшых населеных пунктах. Другой сярод іх была ўказана Яшніца.

— Ну во, — зніякавела ўскінула бровы Дуня Пракопкіна, — тута будзеш тыдзень шлындаць па етых лагерах і ўсе не абыдзеш!..