Астравеччына, край дарагі…

8.

Заўсёды там, дзе трэба. На месцы Гудагайскага канцлагера. Легендарны след нявесты Кастуся Каліноўскага. «Мой родны кут…» Расказвае сакратар партарганізацыі. «І тчэ, забыўшыся, рука…» Гісторыя аднаго сялянскага роду. Магнітафонная стужка памяці. Жыццё ідзе па наступнаму кругу

Тым часам водпуск няўмольна набліжаўся да канца. Куды падацца ў два дні, што засталіся да ад’езду? У калгас імя Леніна, дзе працуе Марыя Уладзіславаўна Сакалоўская, якая вось ужо дваццаць пяць год атрымлівае высокія ўраджаі льну і за гэта ўзнагароджана ордэнам Леніна? У калгас імя Куйбышава, які больш дваццаці год узначальвае адзін старшыня — Уладзімір Уласавіч Сідарэнка? Пагаварыць з астравецкай паштальёнкай Тэрэзай Пятроўнай Івашка, якая, ратуючы дзяцей, сама амаль не загінула ў полымі? А можа, заняцца народнымі ўмельцамі — разьбярамі, ткачыхамі, музыкантамі?

Але нечаканая сустрэча скіравала думкі ў зусім іншым напрамку.

Насупраць гасцініцы мяне аклікнуў чалавек, які вёз на фурманцы нейкія бляшаныя прылады, трымаючы лейцы левай рукой:

— Здароў! Што, ужо не пазнаеш сваіх? Я ж старшынёй вашага Дравяніцкага сельсавета быў, а мая Ніна Якаўлеўна настаўнічала ў вашых Расолах.

Ну як не пазнаць Дзмітрыя Харытонавіча Смаляка! Колькі разоў ён праводзіў у нашай хаце бурныя сходы. Дэмабілізаваны воін, ён смела змагаўся ў калектывізацыю з бандытызмам і кулацтвам.

— Давайце прыгадаем тыя часы, Дзмітрый Харытонавіч.

— Пачакай троху. Вот адвязу гэтыя бандуры, і зойдзем да мяне.

…Жыццё не песціла Дзмітрыя Харытонавіча. І ніколі ён не шукаў лёгкіх шляхоў. У саракавым годзе пайшоў з Ушаччыны ў армію. У першыя ж месяцы вайны быў ранены ў левае плячо. Камандаваў узводам на Волхаўскім фронце, там жа падаў заяву ў партыю. Зноў раненне — на гэты раз у нагу. Вызваляў Лугу, Ноўгарад. У сорак чацвёртым раздрабніла правую руку. Вярнуўся дамоў учарнелы, з пратэзам. Папрасіўся ў маці пераначаваць, то яна спярша не пазнала. Потым не ведала, што з радасці рабіць. Калі сяброўкі пыталі: «Чаму прытуляеш левай?» — жартаваў: «Бо левая бліжэй да сэрца». Прапанавалі яму паехаць у Астравец намеснікам дырэктара МТС па палітчастцы. А тут якраз у Дравяніках бандыты вечарам прама за сталом забілі старшыню сельсавета Якушчонка. Паказаў Смаляк сваё скіраванне сакратару райкома Мацюшаву, паглядзеў той і кажа: «Няшчасце ў пас. Паедзеш у Дравянікі. Ты франтавік — табе і карты ў рукі».

— Народ тады жыў у Дравяніках бедна. Падлогі гліняныя. У ложках салома. Тут жа, у хаце, свінні стаяць, — успамінае той, сорак пяты, год Дзмітрый Харытонавіч. — Бандыты, вядома, гняздзіліся не тут, а на засценках — у Прокартах, Чырвоным Бары, Карыціне. Не раз прыходзілі ў Дравянікі. Яны на Івендзікава цікавалі, на ўпаўнаважанага райкома партыі. На мяне таксама. Але людзі нас папярэджвалі. Не раз глядзеў смерці ў вочы. Выручала вытрымка і кемлівасць. Смела па іх ішоў. А вот новага ўчастковага Васілеўскага забілі. Разам з сынам Якушчонка злавіў ён бандыта Часнойця. Вопыту не было, таму не абшукалі. Бандыт выцягнуў пісталет і стрэліў у Васілеўскага. Тады Якушчонак наваліўся на Часнойця зверху, неяк націснуў нагой курок вінтоўкі і так прыкончыў бандзюгу.

— Максім Логвінавіч расказваў мне, як жанчыны на вас напалі, калі вы ў Гервяцкім сельсаваце калгасы арганізоўвалі.

— Усялякае бывала. У Ключніках, Пугавічах, Гялюнах. Людзі баяліся першымі падаваць заяву, дык я пакідаю скручаных нумароў у шапку і кажу: «Цягніце, хто выцягне першы нумар, той і напіша першым, і бандыты не будуць мець прычыны да вас чапіцца». Цяпер спаткаюся з людзьмі — дзякуюць, што іх у калгас агітаваў. Ды я не толькі агітаваў, а і старшынёй быў. У «Чырвонай зары», у Лошы. Прыехаў туды — усё развалена. Сабраў людзей, пачаставаў папяросамі, пытаюся: «З чаго пачнем?» — «Хаця па кілаграму на працадзень дайце!» Неяк выкруціўся, даў па кіло трыста. Паверылі мне. Праўда, скора захварэў, на аперацыю пайшоў. Прыйшоў новы — з маладых ды ранніх — зноў усё запусціў. З таго часу ў Лошы многа старшынь памянялася. Толькі цяпер, пры Адахоўскім, калгас пайшоў угару. Раю табе там пабываць. У іх сакратар партарганізацыі вельмі талковы.

— Гэта ж побач з маімі Расоламі.

— У Расолах ужо быў? Не было часу, кажаш? Нікога са сваіх там ужо няма? Усё роўна сорамна не быць. Хоць проста так схадзіць бы.

— Відаць, так і зраблю. Ну, а дзе вы цяпер, Дзмітрый Харытонавіч, працуеце? Чаму самі за фурмана?

— Хоць і ў начальстве, але калі трэба, то і каня запрагу, — смяецца Смаляк. — На камбінат камунальных прадпрыемстваў мяне кінулі. З’явіўся такі ў Астраўцы. Наладжваю службу быту, хоць мог бы ўжо даўно пайсці на пенсію. Мусіць жа нехта быць там, дзе трэба!

…Значыць, цяпер — у Расолы! Ашмянскім аўтобусам даязджаю да Гудагая (прыгадваю, што тут у юнацтве бываў вядомы польскі празаік Тадэвуш Канвіцкі і што тут нарадзіўся Янка Шлыковіч, сябра Япкі Купалы па Акопах). Ад прыпынку лясной дарогай кіруюся на Палушы. Наўзбоч яе, каля старой школы, стаіць сціплы помнік. Трафарэтны надпіс сведчыць толькі, што тут пахаваны воіны, якія аддалі сваё жыццё за Радзіму. Хто? Калі? Колькі? Не даюць яснага адказу на гэтыя пытанні і друкаваныя крыніцы. У чацвёртым томе БелСЭ сказана неакрэслена: «Помнік на брацкай магіле 95 сав. воінаў, якія загінулі ў Айч. вайну». Але ж асаблівых баёў тут не было… Іншыя даведнікі пішуць пра восемдзесят ваеннапалонных, расстраляных у Гудагаі ў 1944 годзе. Значыць, канцлагер? І тут цьмяна ўспомніліся чутыя ў дзяцінстве расказы пра жахлівыя справы, што тварыліся ў старой школе і навокал яе. Трэба будзе ў Палушах распытаць старажылаў.

Вёска Палушы, што раптам паўстала на гарызонце пасля лагоднага павароту лясной дарогі, за апошні час прыкметна вырасла, папрыгажэла. Там, дзе ў 1618 годзе быў дамініканскі фальварак, цяпер пабудаваны буйныя фермы, кантора саўгаса імя Мічурына, першая двухпавярховая жылая мураванка, цэлая вуліца маладажонаў. Левабярэжныя і правабярэжныя Палушы падзяляе абмялелая Лоша. Калісьці яе воды перагараджалі млыны з рыбнымі ставамі — два ў Палушах, у Лошы, Рымунях. Цяпер збожжа ніхто сам не меле. Ставы спусцілі, млыны разабралі. Вунь ад палушанскага засталіся толькі гнілыя пáлі добра відочныя побач з хісткім мостам. Кажуць, у 1905 годзе каля гэтага млына пачалося выступленне палушанскіх сялян.

Узняўшыся па дарозе, якая ніколі не перасыхае ад сцюдзёных крыніц, на даволі стромкую гару, збочваю налева, па-сваяцку заходжу ў стары, з маленькімі яшчэ вокнамі дом Караля Казіміравіча Вішнеўскага, заядлага паляўнічага і рыбалова. Але, у адрозненне ад іншых паляўнічых і рыбаловаў, у яго няма звычкі перабольшваць. Таму яго расказ — з папраўкамі на час — з’яўляецца верагоднай крыніцай інфармацыі:

— На другім годзе вайны немцы задумалі абнавіць чыгунку, дабавіць другую каляю. Мясцовыя людзі на работу не ішлі. Тады пачалі завозіць ваеннапленных. Везлі іх тут многа на захад. Каторыя выскоквалі на хаду поезда і забіваліся. Каторых выкідвалі мёртвымі. Каля былога пераезду на Табарышкі палушанцы потым пахавалі сем чалавек. Адзін быў, відаць, высокі военачальнік. Поезд на пад’ёме каля выемкі сцішваў ход, таму і ратаваліся тут. Ды дзе ты выскачыш добра, калі многа сутак не еўшы… У Гудагай завезлі чалавек з трыста. Набілі ў школу, а каторыя начавалі пад голым небам. Акружылі школу калючым дротам, будкі паставілі з кулямётамі. Але ўсё роўна многія ўцякалі, па лясах іх з сабакамі лавілі. У лагеры была свая арганізацыя, і адзін раз спрабавалі яны ўцячы ўсе разам. Толькі сілы былі няроўныя. Палушанцы чым маглі, то дапамагалі. Дзеці праз дрот хлеб кідалі. Немец не падпушчае, аўтамат наводзіць, а дасі яму дзесятак яек, то адвернецца і нібы не відзіць, як кінеш булку хлеба. Тут жа пленныя падзеляць яе на роўненькія кусочкі. Аднак потым перасталі нас падпушчаць, бо, кажуць, нехта ў хлебе напільнік перакінуў. Многа іх змёрла і пахавана ў той магіле. З трохсот чалавек к канцу засталося семдзесят, і тых некуды вывезлі. Мусяць жа недзе жыць людзі, што ўратаваліся з пекла, толькі цяжка патрафіць на такіх. Хто хаваў беглага ў сябе, той ніякіх адрасоў не запісваў.

— А як было ў 1905 годзе, калі бунтавалі палушанскія сяляне?

— Тады я яшчэ хлапчуком быў, але добра ўсё помню. Вярнуўся з Вільні стары Мацей Адамковіч і кажа мужчынам: «У горадзе заводы стаяць, людзі бунтуюць, каб усё было наша!» — «Выходзіць, і млын наш павінен стаць!» — рашылі мужчыны. Млын у Палушах казённы быў, яго браты Карабцы арандавалі. Прывязе хто змалоць зярно ці зваляць сукно, бо пры млыне фолюш быў, Карабцы да двух гарнцаў збору сабе яшчэ трэці дабіраюць. Мельнік Іван Кацінель сабе таксама крадзе. Проста ратунку ад іх не было. Ну, пайшлі ўсе мужчыны да млына. Іосіф і Антон Чарняўскія падважылі застаўкі, спусцілі ваду. «Убірайцеся адгэтуль, — кажуць Карабцам. — Мы самі цяпер гаспадарамі будзем. Свабода цяпер усім!» А мельнік тым часам на каня ды ў Ашмяну. Прыехалі стражнікі, войска поўна. Каго падстрэлілі куляй, каго скавалі. Але людзі бараніліся: сунецца стражнік у хату, а баба возьме жару з печы і жарам яму ў вочы. Чарняўскага тады забілі, Замару на вольсе, дзе ён ратаваўся, паранілі. Восем чалавек пагналі ў ашмянскую турму. Ало скора выпусцілі, бо генеральша Дабжынская з Лошы за мужыкоў уступілася. Не ведаю, які ў яе тут інцярэс быў. Кажуць, што хоць пані, а таксама за рэвалюцыю стаяла…

З Палушаў ледзь відочная, зарослая дарога вядзе на Сяржанты. З левага яе боку, на беразе Лошы — купка амаль зраўняных з зямлёй курганоў. Археолагі адносяць іх да ўсходне-літоўскага тыпу і датуюць прыкладна VІ–VІІІ стагоддзямі нашай эры. Ф. Пакроўскі, які капаў тут у канцы мінулага стагоддзя, у адным з курганоў знайшоў чалавечы шкілет — з галавой, звернутай на захад, і рукамі, складзенымі на грудзях. У Сяржантах былі адкапаны гліняныя пацеркі, жалезны ножык, абломак крэмневага нажа, гліняны чарапок з птушынымі касцьмі. Усяго Пакроўскі тут знайшоў з паўсотні курганоў дыяметрам да дзесяці метраў і вышынёй з паўметра. Сёння іх тут намнога меней, бо некаторыя зраўняліся з зямлёй. А ўвогуле Астравеччына ў мінулым, відаць, была густа населена. Апрача Астраўца і Быстрыцы, старадаўнія гарадзішчы зарэгістраваны ў Якубішках і Гурах. Групы курганоў ёсць каля Лошы, Гудагая, Будран, Жукойняў-Жалядскіх, Пільвінаў. У народзе іх пераважна называюць шведскімі або французскімі капцамі.

А яшчэ хутар Сяржанты ўвайшоў у гісторыю тым, што 17 снежня 1909 года тут адбыўся… землятрус. «Наша ніва» тады пісала, што ў той дзень «жонку арандатара фальварка Сяржанты разбудзіў страшны гром. Зазвінелі шклы ў вокнах, і здалося гаспадыні, што падае дом. Але ўсё ўціхла. Хутка прыбег і арандатар, што быў пры скаціне ў хляве, і расказаў, што і ён таксама чуў гул, быццам гром праляцеў па небе, зямля задрыжала, і жывёлы пападалі на калепі. Выбежаўшы з хлеву, ён убачыў быццам роў глыбокі, каторы цягнуўся, мусіць, з вярсту ўздоўж з паўночы на палудня-усход. Думаюць, што гэта адгалос таго страшэннага трасення зямлі, што зруйнавала ў Італіі некалькі вялікіх гарадоў і без ліку вёсак. Гэтае землетрасенне, як кажуць, адазвалася ў некалькіх месцах Віленскай губ.». Колькі ў той інфармацыі праўды, а колькі засцянковай хлусні ці фантазіі — сказаць сёння цяжка. Старажылы нічога падобнага не памятаюць, а роў адшукаць не ўдалося. Праўда, ёсць доўгія акопы часоў першай імперыялістычнай вайны. Але яны не там, дзе стаялі хлявы, а далёка ў лесе, каля дарожкі на Анелін.

Ад маёнтка Анелін таксама ўжо амаль нічога не засталося. Двухпавярховы дом пана Доўнара-Запольскага, які жорстка караў нават тых, хто выпадкам заблудзіць у яго лес, у саракавым годзе перавезлі ў Астравец. Старая афіцына з доўгімі верандамі перавандравала ў Гудагай. Хатка, дзе жыў на беразе Лошы (вясной — па лавы ў вадзе) пастух Касінскі, ад часу, мусіць, збуцвела. Стаяць толькі векавыя дрэвы, чырванее ягадамі шыпшына. І яшчэ на скрыжаванні дарог (адна — з Анеліна на Расолы, другая — гасцінец з Палушаў на Лошу, Шумск і Вільнюс) пахіліўся пачарнелы дубовы крыж, пастаўлены ў гонар паўстанцаў 1863 года, на памяць пра Кастуся Каліноўскага.

Легенду пра Анелін і пра гэты крыж я пачуў яшчэ ў дзяцінстве ад старога Грывы. Жыў ён у Палушах. Не ведаю, ці мог нават распісацца. Але з неймавернай лёгкасцю ўсё рыфмаваў. Як калісьці Ян Баршчэўскі, хадзіў ад хаты да хаты, на вяселлях і хрэсьбінах, і за пачастунак расказваў вершыкі аб мясцовых здарэннях. Але аднойчы нехта пачаставаў Грыву чаркай не пасля канцэрта, а да яго, і ён пусціў са сцэны такога «пеўня», што ва ўсіх абвялі вушы. Болей яго ў Астравец ніхто не запрашаў.

І вось неяк нядзеляй Грыва заходзіць да нас і гэтак складна ўсіх віншуе. Потым пачынае расказваць, адкуль пайшла назва той ці іншай вёскі. Этымалогія ў яго была свая. Расолы — таму што тут карчмар зліваў у рэчку расол ад агуркоў, і людзі прыходзілі з пахмелля, нагіналіся да вады і пілі. Палушы — таму што там людзі па вушы пагразлі ў грахах. Дайноўка — бо там раней жылі адны жабракі; бегучы за карэтамі, што ехалі па Чорнаму тракту, яны ўвесь час крычалі: «Дай зноўку!» Іншыя назвы выходзілі ўжо зусім непрыстойна.

— А Анелін? — спыталі мы.

— Анелін? Тут проста. Ад анёла, анёлка. Гадоў сто назад, яшчэ да Дэйнараў, да Пілятовічаў, жыла тут паненка. На імя Марыся мела. Прыязджаў да яе тайком з Вільні нарачоны яе, адзін дзяцюк, што проціў цара ішоў. Яго схапілі, пачалі здзекавацца. А тут і яе паклікалі на следства. Яна маладая была, дурная яшчэ, таму і сказала, дзе і што было. Яго павесілі тады, пры вялікім сцячэнні народу павесілі. А яна ўзяла сабо гэта ў галаву, што выдала яго, і ўжо нікуды адсюль не выязджала, да старасці ў дзеўках застаўшыся была. Каб той грэх зняць, ахвяравалася дабро людзям рабіць. Вучыла мужыцкіх дзяцей, лячыла зёлкамі. Калі смерць пачула, той крыж на растаях дарог паставіла за яго душачку. Анёлкам пры жыцці была, анёлкам, пэўна, у рай пайшла, таму і называлі Анелінам.

Адкрыта кажучы, уся гэта гісторыя доўгі час мне здавалася чыстай фантазіяй. Праўда, Уладзімір Караткевіч, пабываўшы ў Анеліне і выслухаўшы легенду, сказаў, што ў гэтым нешта ёсць, і нават напісаў апавяданне «Крыж Анеліна». Але вось у Вроцлаве, у бібліятэцы «Асалінэум», я напаткаў рукапіс Людвікі Радзевіч родам з Ямантаў «Горстка ўспамінаў з 63 г.». Аўтарка піша, што яе сястра Марыя «была нявестай Кастуся Каліноўскага»… З даследаванняў Генадзя Кісялёва цяпер стала вядома, што Марыя Ямант па нявопытнасці адмоўна паўплывала на ход следства. Грыва не мог усяго гэтага чытаць, і тым не менш яго расказ блізкі да гістарычнай праўды. Супадзенне? Наўрад. Значыць, трэба шукаць дакумент, які засведчыў бы, што Яманты неяк маёмасна былі звязаны з тым жа Анелінам…

З узгорка, ад крыжавых дарог добра ўжо відаць Расолы — маленькая вёсачка ў абрамленні лясоў і кустоў. Да болю знаёмая і адначасна ўжо незнаёмая. Зніклі многія хаты, а тыя, што засталіся, папрыгажэлі, абшаляваныя, памаляваныя. Хоць вёсачка прызначана на знос, да кожнай хаты бягуць слупы электралініі, над стрэхамі выцягнуліся жэрдкі з тэлеантэнамі. Змяніўся і сам краявід. Замест пярэстых лапікаў — суцэльныя дагледжаныя палі. Высечаны адны сасоннікі і альшэўнікі, затое падраслі другія. Пераараны старыя дарогі і сцежкі, затое па цаліку пракладзены новыя. Гэты краявід быў маім, тым — з дзяцінства, і адначасна ўжо не маім, а вунь тых, незнаёмых хлапчукоў, што галёкаюць над Расалоўкай. І з шкадаваннем падумалася, што тая блізкасць да прыроды, тая арганічная еднасць з ёю і вастрыня ўспрыняцця, калі ведаеш час цвіцення кожнай лугавой траўкі, час выспявання кожнай ягады і час высыпання кожнага грыба, калі пазнаеш па голасе кожную птушку і можаш гадзінамі нерухома любавацца хараством, — усё гэта беззваротна адышло ў мінулае, усё гэта не вернецца, нават калі б адарваўся ад старадаўніх рукапісаў і кніг і зноў пасяліўся ў хаце, знаёмай да драбніц, але цяпер ужо нікому непатрэбнай. Здаецца, зменшылася яна, усохлася і спіць, прыкрыўшы дзеля спакою вачаніцы вокнаў пальцамі дошак. Здзічэлі яблыні, заплыла студня. А калісьці ж усё гэта было цэлым светам, агромністым і непаўторным. Вярнуць яго ці вярнуцца ў яго нельга. Можна толькі ўзнавіць у памяці.

У 1861 годзе ў Расолах былі ўсяго тры рэвізскія душы. Усе Мальдзісы. Адкуль яны прыйшлі, невядома.

Можа, з літоўскай вёскі Гіры. Ва ўсякім разе ў гірскім інвентары 1703 г. мне трапіўся прыгонны Кшыштаф Мальдзіс, які меў чвэрць валокі падзелу, хадзіў пяць дзён у тыдзень на паншчыну і плаціў 13 злотых чыншу.

Нядаўна, на творчым вечары Дануты Бічэль-Загнетавай, злавіў сябе на зайздроснай думцы, што вось яна ведае сваю прабабку, а я нават свайго дзеда зусім не ведаю. Якім ён быў? Колькі меў зямлі? Мусіць, мала, калі маю маці ніяк не хацелі аддаць за бацьку, у якога, «акрамя скрыпкі за душой, нічога не было». А ў матчыных жа бацькоў, Вянгроўскіх з Задворнік, таксама не густа было: на пяць дачок — паўвалокі зямлі і шнурок лесу. Не дачакаўшыся благаславення, маладыя крадком уцяклі ў Пецярбург і пажаніліся там.

Так, генеалогія сялянскага роду — не тое што шляхецкага. Яе не прасочыш па гербоўніках, па дагератыпных здымках. Сяляне адыходзілі бясследна і натуральна, як натуральна адмірае восенню прырода.

Але як бы там ні было, Расолы ў пачатку XX стагоддзя разрасліся. З’явіліся Грамашэўскія, потым купілі зямлю Урлікі. Усе яны перажаніліся, перарадніліся. На ўзгорках, дзе раней быў лес, з’явіліся хутары — Горныя Расолы або Козы. Паступова вёска расслаівалася, абрастала супярэчнасцямі. Антон Урлік па мянушцы «кайць нітым» меў пяцьдзесят гектараў зямлі, але напрадвесні аб’язджаў суседзяў, просячы даць што на пасеў. А яго браты на такіх жа надзелах заклалі моцныя гаспадаркі. Уладзімір Грамашэўскі з бядоты і няшчасцяў прапіваў апошні пуд жыта, набіваючы — дзеля жонкі — пусты мяшок анучамі. А яго суседка праз плот Міхаліна Грамашэўская збірала залатнікі, спраўляла гучнае вяселле з Верам’ём. Юзук Мальдзіс, у якога было дзяцей, як бобу (яго так і празвалі — «боб», а яшчэ — «гопала», бо вечна з гора «гопаў» па сваю замучаную жонку), вясной карміўся адным шчаўем, крапівой і лебядой. А яго стрыечны брат, родны брат майго бацькі, узвёў дом з двума ганкамі, збіраў грошы. Грошы былі ўсё людскія, бо Ян Мальдзіс, будучы санітарам на імперыялістычнай вайне троху падвучыўся «правіць косці», і да яго — як да «фейчара» — прыязджалі здалёк, таму што сапраўдных дактароў тады было мала. Ламіў «фейчар» не меней, чым дыпламаваны лекар. Але потым усё багацце пайшло марна. Неяк у белы дзень загарэўся хлеў, у якім пад страхой ляжалі схаваныя грошы, і ад перажыванняў дзядзька скора памёр. Сярэдняя яго дачка таксама ўзяла сабе ў галаву, што згарэў яе пасаг. Застаўшыся ў дзеўках, пачала страшэнна баяцца попелу. Калі пабачыць дзе попел, мусіць усё дома і самую сябе вымыць у дванаццаці водах. Тыднямі не дазваляла маці паліць у печы. Мы, малыя, не разумелі ўсёй трагічнасці сітуацыі і часта падсыпалі попелу пад брамку, каб пасмяяцца, як немаладая жанчына няўмела пералазіць праз плот.

Але найвялікшай трагедыяй была адсутнасць зямлі. Дзядзька Юзук за галаву хапаўся, як яму падзяліць чатыры гектары пяску на дзевяцера дзяцей. Работу — дзе ты яе знойдзеш. Дарогі ў свет — ніякай. Немаведама, чым усё гэта скончылася б, калі б не верасень 1939-га і не калектывізацыя. Вызваленыя ад улады зямлі, лішкі рабочых рук спатрэбіліся ў іншых месцах. Юзуковы дзеці жывуць цяпер у розных кутках краіны — ад Літвы да Поўначы. У Расолах засталіся толькі двое — малодшы Юлюк і Лёнька. Лёнька выйшла замуж за Верам’я, таго самага, які так доўга супраціўляўся калгасу. Пасля смерці старой Міхаліны ён нарэшце падаў заяву, але толку з яго ў калгасе было мала: то жыта пакрадзе, то каню вока выб’е, то знахарствам зоймецца. Прыедзе да яго жанчына здалёк, з-пад Міхалішак, паскардзіцца на «памутненне ў вачах», паставіць ён яе на калені пад абразам, скруціць руку жгутам і пытае: «Ну як, божанька дваіцца ў вачах?» Пачуўшы, што божанька сапраўды дваіцца, адпусціць жгут і пакладзе на ложак адпачыць на дзве гадзіны. А сам возьме тым часам яе каня і вывезе гной на свае соткі. Пасля адпачынку жанчыне, вядома, палягчэе, і яна аддзячыць якой дзесяткай… Свае знахарскія здольнасці Верамей расхвальваў незнаёмым людзям, ездзячы на паяздах. Бо аднавяскоўцы нізавошта да яго не ішлі.

Цяпер Верам’і жывуць у «фейчаравай» хаце, адкупленай, кажуць, за Міхалініны залатнікі. Жывуць па-рознаму, бо паўтарылася тая ж сітуацыя, што ў «Пясках» Серафімовіча. Іншы час крышку паабчасаў уласніцкую натуру Верам’я. Здаецца, ён кінуў свае штучкі і ездзіць, пасівелы, але з моцнымі, маладымі зубамі, кудысьці на работу ў Вільнюс. Верам’ёвы дочкі закончылі дзесяцігодку і глядзяць на жыццё ўжо зусім іншымі вачыма, чым бацька. Такая няўмольная хада гісторыі!

Тым часам з-за асенніх хмар выглянула няяркае сонца, пасерабрыла пакрытае кроплямі расы павуцінне «бабінага лета». У гэтай празрыстасці Расолы здаліся яшчэ больш утульнымі. Але як ні хораша тут, трэба далей у дарогу. Сашчыкнуўшы з яблыні пару чырвоных дзічак і напіўшыся са студні вады, знайшоў лясную дарогу, што праз Рудпік вяла на Лошу. Ранейшы чыгуначны пераезд цяпер за непатрэбнасцю закрыты, але людзі ўсё роўна ідуць нацянькі. Каля капліцы, дзе шукальнікі скарбаў нядаўна раскрылі магілу генерала Дабжынскага, зварочваю на Чорны тракт, на Лошу. Ды пад самай вёскай сустрэчная жанчына паведаміла, што сакратара калгаснай партарганізацыі, Івана Іванавіча Лавора, у канторы няма, што ён, відаць, у школе, дзе яго асноўная работа. Вось ужо сем гадоў ён дырэктарам у Дайноўскай васьмігодцы.

З Горкі, дзе ў былым панскім доме месціцца школа, відаць далёка. Злева, па Чорнаму тракту — Дайноўка, за ёй — Міндзяны, калісьці цэнтр Міндзянскага стараства, Байканы; правей, уздоўж ракі — Лоша. Палі ляжаць пераважна на схілах узгоркаў, апаэтызаваных на палотнах лашанскага мастака Льва Дабжынскага (у 1938 годзе ў Вільні адбылася яго пасмяротная выстаўка). Калісьці гэта была, калі не лічыць ваколіц Клюшчан, самая бедная і цёмная, самая «беларуская» частка Астравеччыны. А як цяпер?

У Дайноўскай школе — ідэальны парадак. За старымі прысадамі з лістоўніц і блакітнай елкі — дагледжаны школьны ўчастак. Каля ганка мноства кветак. У калідоры развешаны розныя граматы і дыпломы (у тым ліку — дыплом удзельніка ВДНГ), схемы турысцкіх паходаў на Нарач, у багушэвічаўскія Кушляны, на фабрыку «Альхоўка». У адрозненне ад некаторых дзесяцігодак раёна, у беларускіх тэкстах не відаць ніводнай памылкі ці апіскі. Хоць на вуліцы гразь, у школе чыста, бо ў бытавым кутку ляжаць розныя шчоткі, ёсць і чым залапіць выпадковую дзірку.

Разам з Іванам Іванавічам Лаворам, невысокім паўнаватым мужчынам, якога акуляры не стараць, а, наадварот — маладзяць, аглядаю ягоную асабістую бібліятэку. Поўны збор твораў Леніна. Метадычная літаратура па гісторыі. Даведнікі па сельскай гаспадарцы. Дапаможнікі лектара. І мастацкія творы: Пушкін, Блок, Ман, Купала, Гарэцкі, Дубоўка, Караткевіч, Маўр, розная перыёдыка.

— А як жа інакш! — каменціруе Іван Іванавіч. — Каб быць сакратаром партарганізацыі, каб добра выкладаць гісторыю, трэба многа ведаць самому.

Расказвае Іван Іванавіч Лавор:

— Адкуль я родам? З Плябаніі, што пад Радашковічамі. У бацькі была вялікая сям’я, ажно шаснаццаць чалавек. Калі мне было два гады, мы паехалі на заработкі ў Рыгу. Але ў трыццаць восьмым мне трэба было ісці ў школу. Латышскай мовы я не ведаў, а беларускія школы ў Рызе к таму часу, пасля смерці Райніса, ужо закрылі. Таму бацька рашыў вярнуцца на радзіму. Яго не раз прымушалі запісацца калі не палякам, то хоць католікам. Але ён ніяк не згаджаўся. У вайну наша сям’я была звязана з партызанамі. Мне самому не раз даводзілася раскідваць лістоўкі.

Пасля вайны ўсё ў мяне пайшло, як у іншых. Закончыў дзесяцігодку, стаў педагогам. Трынаццаць год настаўнічаў у Юрацішкаўскім раёне, збудаваў дзве школы. У шэсцьдзесят восьмым паслалі сюды. Першае ўражанне было страшэннае: усё разбурана, запушчана. Казаў жонцы: «Адмоўлюся!» А яна мне: «Дакажы, на што ты здольны!» Паволі ўсё наладзілася. Цяпер пасля васьмігодкі вучні пераважна ідуць у дзевяты клас. Сёлета з дзевятнаццаці пайшло трынаццаць, чацвёра паступілі ў тэхнікумы і толькі адзін паехаў працаваць у Вільнюс, будзе вучыцца ў вячэрняй. Праблем і супярэчнасцей многа. Дзеці прыходзяць да нас больш развітыя. Вось і сумуюць, калі дрэнныя ўрокі, адбіваюцца ад рук. Маладыя настаўнікі мала патрабавальныя, дазваляюць сабе спазняцца на ўрокі.

Колькі год, як я ўжо сакратаром у калгасе? Гады чатыры будзе. «Чырвонай зары» доўга на старшынь не шэнціла. Адахоўскі, Вячаслаў Іосіфавіч, сюды трынаццатым ці чатырнаццатым прыехаў. Калі яго выбралі, папрасіў слова трактарыст Віцька Багдановіч з Кяждун і прачытаў свой вершык «Як нараджаўся і жыве наш калгас». Трапна ахарактарызаваў там кожнага з папярэднікаў. Але Адахоўскі не падобны на іх. Стаў ён працаваць у цесным кантакце з партарганізацыяй, з людзьмі. Сёлета мы ўпершыню выканалі абавязацельствы па ўраджайнасці: амаль па дваццаць восем цэнтнераў выйшла. А ў 1961 годзе ўсяго па пяць з паловай цэнтнераў было. Узрасла цяпер аплата, сталі вяртацца з Вільнюса людзі.

Мы стараемся, каб партарганізацыя ўплывала на ўсе справы ў калгасе. Падабралі дзевятнаццаць агітатараў і палітінфарматараў. Для сходаў выбіраем найбольш надзённыя пытанні: вызначаем ход чарговых палявых работ, падводзім вынікі спаборніцтва. Яшчэ нядаўна мелі семсот тысяч рублёў доўгу. Таму вынеслі на сход пытанне аб фінансавым стане калгаса. Эканаміст далажыў, які лепш за ўсё выбраць напрамак. Рашылі больш сеяць ячменю. І сёння наша каса папаўнела. У пас на ўліку семнаццаць камуністаў, з іх тры трактарысты, тры загадчыкі ўчасткаў, адна даярка. Імкнёмся, каб кожны меў канкрэтнае даручэнне, адказваў за свой участак, прымаў адзіна правільныя рашэнні. І вынікі відаць: пяцігадовае заданне па збожжу, малаку і мясу выконваецца паспяхова.

Персанальныя справы? Ведаеце, ужо два гады, як не было. Апошняга мы разбіралі Казлоўскага. Сваім трактарам ён цешчын дом развярнуў, жонку з дзецьмі кінуў. Але аказалася, што ўсё не так проста. Цешча нацкоўвала дачку на зяця, прымусіла яе схаваць яго партбілет. Некалькі разоў збіраліся мы, каб усё ўзважыць. Паверылі яму, абмежаваліся суровай вымовай. Цяпер ён развёўся і працуе нармальна. Вядома, нам многае трэба яшчэ зрабіць, каб людзі культурней жылі. У Лошы клуб неблагі, але працуе ў ім жанчына без спецыяльнай адукацыі. Самадзейнасці няма, толькі кіно ды танцы. Трэба будзе мне з настаўнікамі нешта прыдумаць. Хацелася б, каб пасёлак вырас такі, як у Верцялішках, каб школу новую збудаваць. Ало на ўсё гэта патрэбны грошы. Значыць, мусім узнімаць даходнасць калгаса.

Што я лічу — як гісторык — найбольш важным у тых пераменах, што тут цяпер адбываюцца? Адразу цяжка адказаць. Мусіць, тое, што ўсё больш гістарычным становіцца само быццё чалавека. Прытым кожнага чалавека, а не выбраных адзінак. Праілюструю гэта прыкладам. Калісьці, у канцы XVІІІ стагоддзя, Міндзянскае стараства належала віленскаму суддзі Кшыштафу Козелу. У Гродзенскім архіве захаваўся інвентар яго ўладанняў. Адтуль мы ведаем, што ў Міндзянах або Бязлепах тады жылі прыгонныя Якуб Пілецкі, Юзаф Бязлеп, Юзаф Кандратовіч і іншыя, ведаем, колькі дзён яны хадзілі на паншчыну, якія плацілі падаткі. Але што мы можам сказаць пра іх як пра асобы? Нічога. Сялян, якія бунтаваліся ў Маркунах і Чэхах, мы не ведаем нават па прозвішчу. Нават ад пана Козела не засталося яго драўлянага замка. А вазьміце вы нашых сучаснікаў. Людвіка Мацвеевіча Пыжа з Рукшаняў, які ўдзельнічаў у рэвалюцыі, слухаў на Фінляндскім вакзале Леніна, потым сядзеў у Бярозе, урэшце быў першым старшынёй Байканскага сельсавета. Ці Тарэзу Казіміраўну Баршчэўскую з Байкап, адкормшчыцу жывёлы. Звычайная жанчына, маці васьмярых дзяцей. А так самааддана працуе, што ўзнагароджана ордэнамі Леніна, Працоўнага Чырвонага Сцяга. І галоўнае, ведае, дзеля чаго стараецца, адчувае сваё месца, сваю ролю ў пераменах. Адчувае сябе асобай. Такіх па калгасу, па раёну ўсё болей. Вазьміце Паташкевіча, Жыліс, Галагаева, Рынкевіча. Творцы гісторыі! Праўда, пакуль што палацаў такіх не будуюць, каб на вякі стаялі і вока радавалі. Але з гістарычнай перспектывы сёння, мусіць, важней сотні звычайных дамоў, дзесяткі звычайных фермаў. А пабагацеем — і палацы з’явяцца. На ўсё свой час.

Тут нашу «філасофію», як выразілася гаспадыня дома, перапыніла з’яўленне гасцей. Перад адыходам пытаюся:

— Калісьці тут, у навакольных вёсках, было развіта мастацкае ткацтва. Уручную ткалі дываны, посцілкі, ручнікі. Потым везлі на «Казюкі», на віленскі кірмаш. А камерсанты перапрадавалі гэта хараство ў Заходнюю Еўропу. Як цяпер — ткуць?

— Бліжай да чыгункі то не надта. Пасля вайны ўвайшло ў моду крамнае. Сваё, ручное перастала лічыцца каштоўнасцю. Некаторыя нават саромеюцца даматканага, ганяюцца за польскімі капамі. Замест дываноў у Дайноўцы, у калгаснай арцелі, разам з ланцугамі для навязвання кароў робяць безгустоўныя пластмасавыя ўпрыгожанні «пад бурштын». Калі хочаце знайсці народнае мастацтва, то едзьце ў Чэрнішкі. Або ў Дравянікі. Там санітарка Сташкевіч тчэ.

— А наогул-то ў апошнія гады народныя промыслы ажывіліся. Вакол старога разьбяра па дрэву Вікенція Францавіча Ягелы ў Страчы і Сенюцях стварылася цэлая школа. Выточваюць з чачоткі вазы для алоўкаў, попельніцы. Бярозавыя пацеркі не адрозніш ад бурштыну. Усё гэта закупляецца, ідзе і на экспарт. Вырабы Ягелы атрымалі на ВДНГ у Маскве бронзавы медаль.

— Так, Астравеччына славіцца народнымі ўмельцамі, — рэзюміраваў гаспадар дома. — Пачалося з Ванды Кулды, што з калгаса імя Янкі Купалы. За свой рушнік яна калісьці стала лаўрэатам Сусветнага фестывалю моладзі ў Маскве. Баляслаў Францавіч Сымановіч з Руднішак праславіўся разьбой па дрэву. Выстаўляліся яго барэльеф Леніна, бюст Міцкевіча, з аднаго кавалка дрэва выразаў паўтараметровую сялянку, прыгожую і гордую. А ў Міхалішках жыве майстар на ўсе рукі Леанід Маўчан. Добра ставіць абеліскі, рэжа па дрэву, робіць музычныя інструменты, іграе на скрыпцы, малюе. Такіх многа. Вунь у Астраўцы ганчар чарапічнага завода Уладзімір Кардзіс здымае дакладныя копіі з карцін, інжынер Павел Жугалёў займаецца чаканкай па металу. Вучацца ў Мінску будучыя графікі і скульптары — Александровіч, Драбышэўскі… Блізкасць да прыроды заўсёды добра ўплывала на эстэтычныя густы, паэтычнае ўяўленне.

…Марыю Уладзіміраўну Сташкевіч дома я не застаў. Дзеці праводзілі мяне праз агароды ў вялікую і чыстую лазню. Праз маленькія вокны прабіваліся промні асенняга сонца, залацілі шматколерную аснову, што ішла ад навоя да нічальніцаў і бёрдаў. Не прыкмячаючы мяне, Марыя Уладзіміраўна раз-пораз націскала на панажы. Куляй лётаў у яе руках чаўнок з утокам. І там, дзе ўточную нітку прыбівала набільніца, паўставаў непаўторны беларуска-літоўскі ўзор. Раней ткалі ў два колеры: чорны і белы, чорны і жоўты, чорны і чырвоны, белы і чырвоны. Тут жа я, не лічачы адценняў, прыкмеціў сем: на зеленавата-блакітным фоне выступалі белыя, чорныя, чырвоныя, жоўтыя, аранжавыя квадрацікі і лініі, тканыя дымкай.

— Гэта я на выстаўку падгатаўліваю, — з гордасцю сказала ткалля. — Ужо тры дываны ў мяне з музеяў купілі. Тку і на прадажу, для людзей, каторы закажа. З воўны, з шоўку, хочаце — пакажу.

— І ад каго вы навучыліся так? — захацелася спытацца, калі мы ішлі праз гародчык.

— Ад маці. І троху вот ад іх! — Марыя Уладзіміраўна паказала рукой на кветнік, у якім дацвіталі крыху пачарнелыя ад марозу вяргіні, мальвы і астры.

Але ў доме мяне чакала расчараванне. Тыя, на продаж, як неба ад зямлі, адрозніваліся ад прызначанага на выстаўку. Буйныя кветкі былі скапіраваны з польскіх кап. Крыклівыя колеры. Вычварныя лініі…

І зноў — у дарогу. На готы раз — у Задворнікі. Стары шлях вёў каля дравяніцкай гары-гарадзішча, якую, кажуць старыя, у светлае падвор’е відаць аж з-пад самага Вільнюса, каля густых прысад колішняга дравянінкага двара. Задворнікі — хутчэй за ўсё таму, што ўзніклі яны якраз за дваром, у доўгай лагчыне. З поўначы, за раскапанымі тарфянішчамі, — лагодныя ўзгоркі. З поўдня — сасновыя бары, узвышша з цвінтарнымі крыжамі. За апошнія гады Задворнікі разрасліся аж пад Палушы. З’явіўся магазін, аўтобусны прыпынак. Калісьці падслепаватыя хаты стаялі па-жабрацку — бокам да вуліцы. Маладыя сяліліся пад адным дахам або будаваліся на загуменні. Цяпер крытыя шыферам і пашаляваныя дамы павярнуліся да вуліцы тварам, глядзяць на яе трыма-чатырма вокнамі.

Першым у Задворніках паставіў хату ганкам да вуліцы дзядзька Тамаш Вянгроўскі, муж адной з чатырох маміных сясцёр. Ён лічыўся ва ўсёй сям’і ды і ў наваколлі вялікім аўтарытэтам, бо без суда справядліва разбіраў спрэчкі і крыўды, мірыў ворагаў.

Сваю новую хату Тамаш Вянгроўскі пачаў будаваць у вайну, пры немцах, калі ад чужых, як казаў ён, не грэх было красці драўніну. Аднойчы, падводзячы зруб пад самыя кроквы, дзядзька паслізнуўся на імху, які клалі паміж бярвеннямі, упаў і зламаў нагу. Але хату было каму закончыць; падрасталі чатыры сыны — Манюсь, Стаська, Янка і Зюнька, дзве дачкі — Гэля і Маня. Са старэйшай, пісанай прыгажуняй Гэляй, у вайну здарылася няшчасце: наліваючы ў лямпу газу, перамешаную з бензінам, яна паднесла бідон блізка да полымя; агонь апаліў твар, пакінуў чырвоныя рубцы. Але пасля вайны яна шчасліва выйшла замуж за суседа Стасюка Карабца. Маладыя доўга не аддзяляліся ад бацькоў, бо жыць было дзе, а не было куды ісці.

Новая хата Вянгроўскіх аказалася ў самым віры бурных падзей. Стась запісаўся ў «ястрабкі», стаў працаваць у краме. У Вянгроўскіх па дарозе з Дравянік часта спыняўся ўпаўнаважаны райкома Івендзікаў, а на яго цікавалі бандыты. Аднойчы яны акружылі хату і пачалі страляць праз вокны. Больш гадзіны вёў абарону бацька з сынамі, узяўшы ў рукі сякеры, паленні, чыгункі.

Калі гулялі хрэсьбіны Карабцовага сына Геніка, першага ўнука дзядзькі Тамаша, а было гота недзе ў пяцідзесятым годзе, сляды ад куль — у акяніцах, вушаках, дзвярах — былі яшчэ свежыя, непачарнелыя. У Задворніках толькі-толькі арганізаваўся калгас. Уся вёска пайшла туды за Вянгроўскімі, бо многія спачатку аднекваліся: «Як Тамаш, так і я, ён жа мацней жыве, з яго і пачынайце». На хрэсьбіны сабраліся чалавек дваццаць. Па кругу хадзіў адзін графін з «кустоўкай». У вялікіх місках стаяла вараная свініна. А да паленай з ячменю кавы быў цёмны няслоены пірог. Гаварылі ўсе пра калгасы: як яно будзе без уласнай зямліцы, без каня, без саду, які якраз аблажылі вунь якім падаткам. Цешыліся, што ў Задворнікі прыслалі трактар з плугамі, баронамі і нават з культыватарам. Толькі бяда; трактарыст яшчэ партачыць, пясок наверх выкідвае. Падцвельвалі пад кумамі, частавалі праз адчыненыя вокны суседзяў. Назаўтра ў цёткі Тамашыхі выкуплялі «петушкі» — мясцовы варыянт «бабінай кашы». А потым шчаслівых дзеда і бабу павезлі тапіць на старой «бядзе», падаслаўшы ў яе саломы. Каб падпітыя госці не павярнулі аглоблямі куды ў гразь, прыйшлося гаспадарам адкупляцца гарэлкай і закуссю, узятымі з сабой. пад палу. ІІад вечар па вёсцы пайшлі вымазаныя сажай «цыганы» — пераадзетыя жанчынамі мужчыны, пераадзетыя мужчынамі жанчыны. Каля кожнай хаты — зноў пачастунак. Танцавалі пераважна пад язык, бо суседскі хлапчук умоў толькі факстрот «Хороши весной в саду цветочки». Захмялелы дзядзька Тамаш запяваў дрыжачым басам сваю любімую:

Адступаючы ўбок, трэба сказаць, што Астравеччына ўвогуле багата народнымі песнямі, асабліва жартоўнымі, жніўнымі. Многа іх запісалі тут у 1947 годзе Я. Матулойць, у 1954 годзе — М. Грынблат, у 1970–1971 гадах — Л. Салавей, Г. Барташэвіч, А. Фядосік, А. Ліс, С. Шушкевіч, С. Бахмет, В. Скідан, К. Кабашпікаў. Вазьміце акадэмічны том «Жартоўных песень», выдадзены ў 1974 годзе. Дзесятая частка іх, 35 з 365, запісана на Астравеччыне; у іх ліку — такія песні, сёння агульнавядомыя, як «Ты сказала ў панядзелак», «Пасылала мяне маць», «Касіў Ясь канюшыну», «Як паехаў мой міленькі». Некаторыя з прыведзеных у зборніку песень («А дзе ж ты была, Міхалінка мая», «Сядзелі мужчыначкі на страсе», «Прыйдзі, прыйдзі, Яначка») сустракаюцца толькі на шматмоўнай Астравеччыне. Многія з іх спяваліся ў хаце дзядзькі Тамаша. Але, паўтараю, любімай у яго была песня пра курку, да якой потым дабаўляліся качка, гуска, індык, козачка і кароўка, і ўсё гэта падавала свой голас…

І вось паступова вялікая хата Тамаша Вянгроўскага пачала пусцець. Першым яе пакінуў Мар’ян. Выехаўшы ў Польшчу, ён ажаніўся на немцы, якая яго ратавала ў няшчасці, стаў шахцёрам. Па малапісьменнасці дапусціў растрату ў краме Стась. Пасля колькіх год турмы ён асеў па Поўначы, пілаваў карэльскі лес. Ажаніўся і аддзяліўся, збудаваўшы сваю хату, Іван; з Задворнік гэту хату ён перавёз у Астравец, стаў механізатарам па асушцы балот. Да тэхнікі пацягнула і малодшага Іосіфа — цяпер ён зкскаватаршчыкам у Маладзечне. Марыя выйшла замуж у Ліпнішкі, за Браніслава Козіча, і стала хадзіць з ім на ферму: ён механікам, а яна даяркай. У Задворніках засталася адна Галіна, якая працавала звеннявой па льну. Яе Генік, вярнуўшыся з арміі, падаўся ў Вільнюс у слесары. Старыя Вянгроўскія, пакуль маглі, хадзілі ў калгас, затым жылі з пенсіі і сотак. Вядома, і дзеці памагалі. Потым занядужала цётка Стася. Пахаваўшы яе, дзядзька Тамаш пераехаў да сына ў Маладзечна, цешыўся там цяплом, ваннай ды тэлевізарам. Але на вясну ўсё роўна прыязджаў у Задворнікі: пасадзіць бульбу, дагледзець яблыні, падперці плот. Раскіданыя па свету, усе разам Вянгроўскія збіраліся цяпер рэдка. Хіба што чыё вяселле, хрэсьбіны (ад Янкавай дачкі дзядзька Тамаш дачакаўся першага праўнука) або прыедзе з Польшчы Мар’ян ці з Поўначы Стась. Тады ўжо збяруцца сваякі і ў першай, і ў другой, і ў трэцяй «стрэчы»; беларусы і «ліцвіны», рускія і палякі.

Як, скажам, на вяселле Марыінай дачкі Саламеі або, па-вясковаму, Салюні. Скончыўшы школу, нейкі час яна працавала афіцыянткай у астравецкай «Ёлачцы». Вёрткая, рухавая, абслугоўвала кліентаў хутка і спраўна. Але потым надакучыла слухаць заляцанні камандзіровачных дзядзькоў, і Салюня падалася ў Вільнюс, на завод. Там пазнаёмілася з рабочым Сцяпасам Ляховічусам. Вяселле рашылі іграць толькі «ў адзін канец», бо Сцяпас (а для сваіх — Сцёпа ці Стафан) напалову сірата, жыве з маці.

Вялікая, свежа пафарбаваная хата Козічаў жыла падрыхтаваннямі да вяселля цэлы месяц. Сцены аклеілі новымі шпалерамі, разабралі перагародкі. Нанятая кухарка смажыла, пякла, варыла, тушыла гарачыя стравы і халодную закусь, каб было не горш, чым у горадзе. Састаўленыя сталы заслалі абрусамі, азелянілі галінкамі аспарагусу. Чакалі нешта пад сотню гасцей, сярод іх старшыню калгаса Рынкевіча. Але для яго пачатак мая — самая гарачая пара, пасяўная. Таму не прыехаў, толькі пераслаў віншаванні. Ды і сваякоў сабраць не так лёгка. Праўда, самыя дасужыя з’явіліся ўжо зрання: сядзяць на лаўках, дзівяцца, як гэта ў Бранюка ўсё акуратна і дагледжана, часта міргаюць гаспадару, каб вынес з каморы чаго падмацавацца.

Тым часам дружкі прыбіраюць маладую да шлюбу: накідваюць на валасы празрысты вэлюм, прышпіляюць (пакуль што яшчэ з левага боку) бант з міртам і аспарагусам. За выкуп такія ж банты, толькі ўжо на правы бок, прымацоўваюць сватам. Тамашова сям’я амаль уся ў зборы. Нестае толькі Мар’яна, бо спазніліся з запрашэннем. Сам дзядзька Тамаш на вяселле купіў модны шырокі гальштук. Сядзіць на ганку, мружыць вочы на веснавое сонца, прытупвае ў такт гармоніку, але сам ужо ходзіць з цяжкасцю. Што зробіш: восемдзесят сем гадоў, нейкая млявасць даймае.

Нарэшце пад’язджае аўтобус з вільнюскімі гасцьмі. Паважна выходзіць малады, яго маці, брат, падперазаны як старшы сват даматканым ручніком, дружкі і дружбанты. Прывезеная адтуль жа капэла рэжа літоўскую польку. Козічы сустракаюць гасцей, запрашаюць за стол. Маладой яшчэ не час сядаць побач з маладым, і яна снуе каля печы, іранічна жартуе: «А можа, я тут зусім непатрэбная?»

— Як будзем гаварыць, сват? — звяртаецца брат маладога да дзядзькі маладой, што ажаніўшыся на сястры Браніслава Козіча, працуе ў Вільнюсе шафёрам. — Па-літоўскаму, па-рускаму, па-польскаму або, можа, па-простаму?

— Гавары, сват, так, як гаворыш, абодва ў адной Вільні жывём.

— Ну то будзем пачынаць вяселле! Музыка — марш! Сваты ўважліва прыглядаюцца адзін да аднаго: хто каго возьме, каму кіраваць вяселлем? Адзін віднейшы, але ў другога затое лепей падвешаны язык. Пагаджаюцца; кіраваць разам.

Тым часам настае пара ехаць у Астравец, у загс. Маладыя становяцца на даматканым перабіраніку, атрымліваюць бацькоўскае благаславенне. Пад гукі марша садзяцца ў легкавушку. За ёй пыліць аўтобус. Усе Ліпнішкі і добрая палавіна Кавалёў выйшлі праводзіць маладых. Вяселле ў вёсцы — усё яшчэ тэатралізаванае прадстаўленне, і ў ім мусяць быць гледачы і статысты.

Пачакаўшы крыху ля клуба, пакуль выйдзе папярэдняя пара, у строгім парадку заходзім у спецыяльна падрыхтаваную залу. Сцены ўпрыгожаны мазаікай, карцінамі. На ўзвышэнні іграе эстрадны аркестр РДК. Загадчыца раённага бюро загса Марыя Васільеўна Мядзелец, апранутая ва ўрачыстую чорную сукенку з белым каўнерыкам, вітае маладых, звяртаецца да іх з кароткай прамовай пра радасці, цяжкасці і адказнасць сумеснага жыцця.

— А цяпер дазвольце задаць вам адно пытанне: вы згодны быць мужам і жонкай?

— Так!

— Так!

— Тады ў поўнай адпаведнасці з нашым заканадаўствам прашу жаніха і нявесту падысці да стала і змацаваць сваю волю ўласнаручнымі подпісамі!

Музыка іграе туш. Услед за маладымі подпісы ставяць сведкі. Сярод іх па востраму тварыку пазнаю Данусю Карабец, дачку Галіны. Страх проста, як бяжыць гэты час…

— А цяпер прашу вас, Саламея Браніславаўна, і вас, Сцяпан Уладзіслававіч, абмяняцца пярсцёнкамі!

Аказаўшыся ў цэнтры ўвагі, непрыкметная да гэтага Салюня нібы расцвіла. Здымае свой пярсцёнак рашуча і ўпэўнена. Сцёпа — наадварот — ад людскіх позіркаў бянтэжыцца, яго круглы твар чырванее. Нарэшце ўсё ўладжана.

— Прашу дружак і дружкоў перачапіць маладым кветкі з левага боку на правы!

Музыка зноў рэжа нешта вясёлае.

— Дарагія сябры! Цяпер вы ўжо муж і жонка! Жадаю вам шчасця ў жыцці. Прашу вас асвяціць ваша ўступленне ў шлюб першым шлюбным пацалункам!

Маладых вітае падперазаны чырвонай стужкай Мікалай Мікалаевіч Ялоўскі, старшыня раённай камісіі па новых абрадах. Ён уручае шлюбнае пасведчанне. Затым віншавальнае слова кажа сакратар райкома камсамола Іван Урбановіч.

— Першы тост за здароўе маладых! — патрабавальна камандуе Марыя Васільеўна.

— Напоўніце келіхі шампанскім!

Цёплае шампанскае пеніцца, ляціць цераз край. Новыя бутэлькі адкрываюцца па-заліхвацку: каб стрэльнула ў столь.

— А цяпер першы сямейны вальс! Шырэй круг! Уступіўшы месца наступнай пары, маладыя і госці з клуба ідуць да помніка Леніну, ускладваюць кветкі.

Каля аўтобуса нейкі час чакаем сваццяў, якія не вытрымалі і забеглі на хвіліну ў магазін. «Жанчыны ёсць жанчыны!» — гаворым паблажліва. Але потым аказалася, што свацці думалі не пра сябе, а пра вяскоўцаў. Уздоўж дарогі ў Ліпнішках стаялі жанчыны і дзеці, і па старой завядзёнцы ім трэба праз акно кінуць цукерку; раней на траву ляцелі ляндрынкі, цяпер — «каракумы» і труфелі. Мужчынам што цукеркі. Збудавалі браму, перагарадзілі дарогу жэрдкай і патрабуюць выкуп. Нават стол загадзя паставілі. Пашаптаўшыся, сваты бяруць сумкі з графінамі і выскокваюць з аўтобуса. Перагаворы ідуць доўга, але паспяхова.

Ля парога маладых спатыкаюць з хлебам, соллю і кілішкамі чырвонага віна расчуленыя бацькі:

— Каб вам, дзеткі, жылося доўга, дружна і спорна! Любіце адзін аднаго, шануйце аж да смерці!

Уверх на шчасце ляцяць недапітыя кроплі з кілішкаў.

Нарэшце ўсе ў строгай субардынацыі зноў размясціліся за сталамі. Як і належыць, далейшым гасцям, сваякам маладога — лепшыя месцы. Тостаў тут асабліва гаварыць не прынята. Проста п’юць за здароўе маладых, за здароўе бацькоў, потым хорам патрабуюць пасаладзіць гарэлку. За сталом, дзе я сяджу, — больш пажылая радня: жанчыны — у павязаных пад бараду шаўковых хустачках, мужчыны — без гальштукаў, але ў дарагіх касцюмах, нейлонавых кашулях і лакіраваных туфлях. Мне цікава глянуць на гэта застолле іхнімі вачыма. Уключаю «магнітафон памяці»:

— Калісьці васэля не такое васолае было. Маладых нешта ды грызла. То пасаг, то зямля.

— А потым грызла цешча ці свякруха. Я да сваёй на дом пайшоў. Дзесяць гадоў, аж да калхозаў, мучыўся. Цесць усё не пазваляў аддзяліцца. Кажа: шнюры вузкія, як ты іх падзеліш. Зямля трымала, рукі ёй былі патрэбныя.

— А цяпер адразу аддзяляюцца, на свой хлеб ідуць. Вунь Салюня з Сцёпкам таксама ў сваю хатку пойдуць. Ягоная матка ім аддае прыбудоўку ў садзе.

— Цяпер то рэдка дзе бацькі з вялікімі дзецьмі жывуць.

— Паасобку яно, мае рыбачкі, нават лепей. Кожнаму свае соткі. Нерваў не трэба псаваць. У госці можна хадзіць.

— Я і кажу, васалей цяпер васэля, багацей. Што мы, кум, калі ў пачатку мая свежыя агуркі відзелі, спелыя памідоры? Хто там тыя катлеты ці салаты рабіў? Ці тарты заказваў!

— Але, усім сваім абыходзіліся.

— Толькі манаполькі дакупіш. Адну літровую бутэльку ці дзве.

— Ты можаш, сват, прачытаць, што на тых бутэльках напісана? Но? І я не. Не па-нашаму шапісана, па-загранічнаму. Людзям, відзіш, ужо свая казёнка нясмачная. Каньякі ім падавай, шампанскія.

— Але, людзі не так цяпер берагуць рубель.

— Ад горада вучацца. Хочуць усё па-гарадскому, Каб адзецца ў крымпліны. Вунь свацці зноў сукенкі памянялі, модзяцца.

— А мне, мае рыбачкі, болей у горадзе васэля падабаецца. Таксі кветкамі ўбяруць, ляльку пасадзяць, вечарам у рэстаране балююць.

— Тэж сказала! У горадзе не так цікава. Тут людзі ў парозе стаяць, мы на іх паглядзім, яны на пас паглядзяць. А ў горадзе… Была я неяк у маіх, малую вечарамі няньчыла, бо якраз маю ў камандзіроўку ў Маскву паслалі. Гляджу раз з кухні праз акно: падкачвае свадзьба. «У каго гэта?» — пытаюся ў зяця. «Не знаю, — кажа, — наверна ў тых, што над намі жывут». Я за хустачку і скарэй да дзвярэй, каб пайсці паглядзець. А зяць так сур’ёзна: «Не ідзіцо, мамаша, не пазорце міня, у нас эта ні прынята». Я і абсела. І чаму гэта ў горадзе людзі ў свае кватэры зашываюцца?

— Ну, суседзе, не слухай ты гэтых баб — загавораць! Для хлеба, пане, для хлеба гардло пшэмочыць тшэба!

— Поехала душа в рай…

— Дар по вена!

— Правільна, яшчэ па адной! Толькі перш дастань унь тыя грыбочкі.

— А я, мая ты рыбачка, скажу табе, чаму людзі ў горадзе па сваіх кутах зашываюцца. Ішла я неяк па горадзе, дак думала. Праз вёску ідзе чалавек, дак усе насы ў вокнах. Хто ідзе, куды і чаго — усё вядома. Як у ціятры якім. Таму што за дзень ну дваццаць чалавек пройдзе, ну трыццаць. І ўсе свае. «Добрыдзень» дасі. А ў горадзе тысячы іх бягуць, як мурашкі. Аж зморышся, гледзячы. Нэрвы за дзень, мая рыбачка, сапсуюць, то і бягуць подбегам дахаты. Уключаць целевізар, а і там людзі. Толькі над гэтымі ты ўжо нібы гаспадар, бо захацеў і выключыў іх. А на вуліцах ужо не выключыш. Вот і замыкаюцца, каб аддыхнуць, адным пабыць. У горадзе яно шкадней жыць, чым у вёсцы.

— Затое чысцей. У сваіх я ледзь не кужны дзень у ванне мылася. І ў магазіне што захацеў, то і купіў.

— Так ужо і купіш! Чаму ж яны за моднымі трантамі ў вёску едуць?

— Бо ў нас яшчэ такіх не купляюць. Гэта ж грэх глядзець, ідзеш па Вільні, глядзіш ззаду і не пазнаеш, хто ідзе, хлопец ці дзеўка. Валасы доўгія, порткі шырокія, торбы вялікія, падэшвы тоўстыя. А ўсё каб на іх глядзелі.

— Толькі па цыцкастоі і адружніш.

— Дзе там, мая рыбачка, цяпер і яго не носяць.

— Нядоўга гэта будзе. Як кароста: высыпіцца і зноў знікне. У тым і краса дзеўкі, што яна на хлопца не падобна! Папомніце маё слова: скора старая мода вернецца!

— Ужо варочаецца! Доўгія спадніцы носяць!

— Во гэта мне па нутры, а то паабгалялі лыткі.

— Налі нам, кума, з той блішчастай бутэлькі. Такога не каштавала ішчэ.

— Вот ты казаў, сват, што раней васэля не такое васолае было. Яно праўда. Але цяпер яно не такое цікавае. Прасцей стала, ці што. Калісьці трэба было ведаць, калі якую песню спяваць. На дзяжу саджалі.

— І ты сядала?

— Я-то ўжо не.

— А я сядада. На вывернуты кажух.

— Ну і што, дзяжа праўду паказала?

— А гэта мне ўжо ведаць!

— Цяпер яно лягчэй маладым. Самі пазнаёмяцца, палюбяцца, як Салюня са Сцёпкай, і бяды бацькам няма. А калісьці трэба было роўную не па сэрцу, а па маёнтку падбіраць. Каб пасаг добры, каб шнюр які можна было да свайго датачыць. У сваёй вёсцы не падбярэш, так за свет людскі прыходзілася сватоў слаць.

— Затое болей слухаліся бацькоў. Чуць што: праганю з хаты, зямлі не дам! Яно-то дрэнна, што зямля такую сілу над людзьмі мела. Але чым гэту сілу цяпер замяніць?

— На добрага то і слова хваціць. А як уродзіцца які.

— Не скажы, рыбачка, усё ад бацькоў залежыць.

— Колькі тых дзяцей цяпер. Адно ці двое. Чым людзі разумней становяцца, тым меней дзяцей.

— Калісьці я раджала, колькі магла, а тэраз — колькі хочуць.

— Шмат залежыць, хто ўласць у хаце возьме. Бывала яно, усе грошы ў гаспадара, а цяпер бабы заграблі касу.

— Ад цябе заграбеш. Прап’еш усё і абліжашся.

— Не за свае п’ю, успакойся!

— Тваё здароўе, Салюня, усе мы за тваімі сталамі ў «Ёлачцы» гадаваліся!

— Ты не падмеціла, кума, якой нагой Салюня парог пераступала? Правай ці левай?

— Усё роўна якой. Хай будуць шчаслівыя. Нешта водка горкая, каб яе халерыя, стала. Пара зноў падсаладзіць!

— Го-о-рка!

— Давай і мы з табой, свацютка, буську зробім!

— Іш чаго, стары корч, захацеў! Па табе ўжо магільнік плача.

— Гы-гы-гы, стары конь…

— А недзе ў славакаў маладыя, глядзела я па цілівізару, кусок цукру папалам дзеляць, каб салодка ўсё жыццё было.

— Ну і пышнае васэля Козічы справілі. Вы не ведаеце, колькі грошай пайшло?

— А табе што да таго? Сваіх пайшло, не тваіх. Запрасілі, то і сядзі.

— Маладым болей у памяці застанецца.

— Нешта Рынкевіча няма. Абяцаўся хоць вечарам пад’ехаць, калі дараваць маладых будуць. Ужо ж скора.

— То ў вас, свацютка, каравай вечарам дзеляць?

— Які там каравай. У нас каравай не прынята. Дораць так.

— Пасуньцеся, сваткі, вылезці трэба.

За сталом застаюцца толькі Саламея і Сцяпан, першыя дружкі. У куце займаюць месца вясковыя спявачкі. Жаласліва і працяжна, у адзін голас, пачынаюць даравальную:

Потым замест «матачкі» і «сваточкаў» ідуць «цёценька», «дзядзечка», «залоўка», «мільянер». На стале вырастае стос кап, сурвэт, гадзіннікаў, лялек і іншых патрэбных і непатрэбных рэчаў. Многія дораць грашыма — хай будзе маладым на першыя крокі. Урэшце свацці звязваюць падарункі ў посцілку. Спявачак саджаюць за стол і частуюць.

— У каго свярбяць ногі, хай ідзе на танцы! — заклікае сват.

Танцуюць у нанятай хаце ў другім канцы вёскі. Клуба ў Ліпнішках няма. А хто багацей жыве, у каго мэбля паліраваная ды падлога маляваная, той не хоча пусціць. Таму музыкі перавандравалі ў самую неахайную ў вёсцы хату, дзе маладзіца толькі па суседках лётае.

— Не можа ваш старшыня раскашэліцца і збудаваць якую брыгадную хату, — гавораць, прахалоджваючыся пасля агністай полькі, вільнюскія госці.

— Да хрэсьбін, можа, і збудуе, — жартам адказваюць мясцовыя. Тут ім, відаць, крыху і сорамна за Ліпнішкі.

— А што, не агледзішся, як Бранюк дзедам стане.

— Даўно ж гэта, здаецца, сам жаніўся. З Задворнік Маню прывёз.

— Мае гонар стары Тамаш за сваіх дзяцей. Усе работы не баяцца.

— Толькі нешта паслабеў ён сам.

— Не, ішчэ нічога. Чарку перакуліў. Закусіў са смакам.

— Чым у гэтай духаце да цеснаце танцаваць, пойдзем лепей, сват, месца на сон шукаць. Бо потым усё зоймуць.

Але ў тую ноч на саломе засталося многа свабодных месц, бо найбольш вынослівыя так і не клаліся спаць, хіба што трохі прыдрамнулі за сталом. Чуць світала — яны ўжо ішлі «лячыць галовы» тым, хто адаспаўся. Усе распытвалі, дзе і як правялі ноч маладыя. Сцёпа ў адказ таямніча ўсміхаўся. Хоць гэта на ўласным вяселлі, здаецца, і няможна, узяў у рукі баян і зайграў такую празрыстую мелодыю, што ўсе канчаткова зразумелі, чаму Салюня выбрала менавіта гэтага невысокага, сціплага хлопца з роўным праборам кароткіх валасоў.

Галоўнай падзеяй другога дня вяселля былі, вядома, маршы. Кожнаму капэла іграла — па яго ж выбару — адну або дзве мелодыі. Адзін хоча «Зорку Венеру», другі «Паланез» Агінскага, трэцяму падай «девчонку», да якой вернецца салдат, чацвёртаму — літоўскую застольную «Клюку, клюку, клюку, гярсім по сцеклюку», пяты патрабуе польскую «Мазурку Дамброўскага». І музыкі былі на вышыні, толькі пры «Верасах» крыху замяліся. Затое і кідалі ім густа. Хто па дзесятцы, а сваты і па дваццацьпятцы. З дамоўленай сумы ў чатырыста рублёў маладым прыйшлося даплаціць нешта рублёў пятнаццаць. У месяц тры-чатыры вяселлі…

— І чаму гэта мы не завядзём такіх сваіх музыкаў? — дзівуецца адзін з сватоў. — Усё на Літве наймаем.

— У раённым жа клубе ёсць. Учора маладым ігралі.

— Мала што там ёсць. А хто па вёсках іграць будзе?

— І нашы так не патрафяць. Нашы болей жаласліва іграюць.

— Цяпер то не так жаласліва. Калісьці ж, здаецца, — аж за сэрца бярэ.

І да мяне, праз стол:

— Хочаш, сваток, ціхенька заспяваю старую. Такіх ужо не пяюць:

Надрыўны, грудны голас мацнеў, перакрываў застольную гаворку. Паступова ўсё сцішалася. Заслухаліся музыкі. І ўжо не было нічога, апрача песні. А песня жалілася:

К вечару ўсё часцей пачыналі песню «Бывайце здаровы». То адны госці, то другія спяшаліся на цягнік, на аўтобус, да гаспадаркі. Кожны адыходзіў з ладным кавалкам торта, з бутэлькай у сумцы. «Гэта вам на дарогу васэльнай кіслі», — гаварыла, уручаючы пачастункі, гаспадыня. Узняліся да свайго заказнога аўтобуса і вільнюскія госці.

— Куды вам, яшчэ даедзеце, сонца яшчэ высока, — супакойваў іх Козіч.

— Дарога немалая, сорак кіламетраў.

— А як мы калісьці пехатой хадзілі? — умяшаўся стары сват. — Выйдзеш на світанні, а пасля абеду ўжо ў Вільні. На кірмаш, у суд, з працэсіяй у Кальварыю, каб у бога дажджу выпрасіць.

— Ну і як, дождж быў?

— Калі быў, а калі і не.

— Ну-то няхай у вас цяпер дождж заўсёды ў пару будзе. Вісу гяро! Усяго добрага! Вшысткего найлепшэго! Саламея, не марудзь тут, хутчэй у Вільнюс прыязджай! Імя ж у цябе — як у нашай Саламеі Нерыс.

Дзядзька Тамаш па-ранейшаму сядзеў, прыкрыўшыся, на ганку, праводзіў усіх затуманенымі слязой вачыма.

— Цяпер на аўтобусе што. Калісьці мы са сваей Стасяй да шлюбу коньмі ехалі. Коні слабыя былі, дак чвяртку водкі ў вуха ўльеш, каб панеслі. Хацелася паказаць форс.

— Шчасліва заставацца! Цяпер-то, можа, праз год які на хрэсьбінах у Салюні ўвідзімся.

— Куды мне ўжо. Пясэцкі мяне ў госці чакае. Пажыў, дзяцей упарадкаваў, унукаў каторых…

Праз тыдзень дзядзька Тамаш сканаў. Труну паставілі ў апусцелай задворніцкай хаце, якую ён сам склаў з абчасаных бярвенняў. З пахаваннем надчэквалі дні з тры, бо хацелі, каб з Польшчы паспеў Мар’ян. Да позняй ночы ля труны сядзелі спевакі. Прыходзілі людзі з суседніх вёсак. Сваякі прыносілі вянкі. Меўся прыехаць з Мінска даўні сябар нябожчыка Фёдар Мікалаевіч Івендзікаў. Але падвяла машына.

Нарэшце на таксі з’яўляецца стомлены дарогай Мар’ян. Робіцца апошні аматарскі здымак. На машыну засцілаюць самаробны дыван, ставяць труну. Стары Мялешка бярэ міску з жытам, нібы сейбіт, абыходзіць навокал. Цяжкое зерне гучна б’е ў дубовыя дошкі.

На могілкі ішла ўся вёска. Пах сырога пяску, што жаўцеў вакол ямы, зліваўся з пахам ігліцы, ранняга бэзу і паленых зёлак. Калі апускалі труну, зусім блізка двойчы закукавала і папярхнулася зязюля. А недзе ўдалечыні прагрымеў першы пасля доўгай сушы веснавы гром.

З могілак усе вярнуліся зноў у дом. Цяпер ён застаўлены сталамі. Ведаю, многія супраць таго, каб услед за пахаваннем ішоў пачастунак. Але старадаўнія славянскія памінкі, па-мойму, добры звычай. Клопаты аб самых звычайных рэчах не дазваляюць, не даюць часу блізкім застацца ў адзіноце, сам-насам з горам. Зноў жа, многія сваякі прыйшлі здалёку, з другіх вёсак, прагаладаліся. За жалобным сталом людзі засяроджваюцца, успамінаюць нябожчыка, яго справы. П’яных звычайна не бывае. Але пасля першай чаркі ажыўляецца гаворка:

— Глядзі ты, памёр у маі, як і яго Стася.

— Але, усе там будзем. не на васэля едзем, а ўжо з васэля.

— Не ўвідзеў, як яго яблыні зацвілі. Дагледжаныя ўсе, пабеленыя.

— Стараўся да канца. Як кажуць, у магілу збірайся, а жыта сей!

— Хай яму зямля лёгкай будзе! Быў чалавек, і няма…

— Ад кужнага чалавека нешта застаецца. То дом, то сад, то дзеці.

— Дзеці ў яго што трэба!

— Глядзі, яшчэ ў дзвярах відаць сляды ад тых куль.

— То ойцец падняў нас абараняцца, — на правах старэйшага ўспамінае Мар’ян. — Прыйшлі ночай удзевяцёх. Хацелі Стася забіць, што «ястрабком» быў. А можэ, думалі, жэ Івендзікаў нацуе. Грукаюць у дзверы, энкавэдзісты, кажуць. А яке ж там энкавэдзісты, калі акяніцы знадворку зачыняюць. Ойцец шэпча: «Будзем бараніцца да астатняга!» Хто ўзяў сякеру, хто плашчак. Кулі праз сцяну не бяруць, тылько праз акно. Палезуць яны, а мы іх паленнямі. Гляджу, выставіў адзін люфу аўтамата, а другі батарэйкай свеціць. Я взёлэм саган ад печы ды па батарэйцы. Тады яны гранат жуцілі, гранат ад дзвярэй адскочыў, на падушку ўпаў і не разарваўся. Гэліну пярыну на ложку кулі ўсю ў камкі збілі. Так і не пусцілісьмы іх…

— Цяпер людзі даўжэй жывуць, але іх жыццё скарэй бяжыць. Калісьці час не меў значэння. Год падобны быў на год. Усё па кругу ішло, ад жніва да жніва.

— Не толькі ў людзей час скарэй бяжыць. У вяшчэй таксама. Мой бацька ў васэльным касцюме ў труну лёг, а мае дзеці за год па касцюму здзіраюць.

— Я і кажу: жыццё скарэй ляціць. Як поезд, калі разгон набірае. Каторы і хацеў бы сысці, але не сыдзе, толькі ногі паломіць. Дзе ж ты астановіш той свет.

— А вот кагда я ў Карэліі работаў, так гэта была работа. Лясам канца-краю нет, не то што здзесь. Ідзеш і валіш электрычэской пілой. А за табой гладкае поле астаётца.

— А вы знаеце, людзі, — зноў пазнаю голас Мар’яна, — жэ в Польсцэ злапалі Сакалоўскага, што пры немцах бургамістрам в Островцу быў, што залатыя зубы ў людзей выбіваў. Расстралялі яго на Беласточчыне.

— Але, смерць — яна бывае дваякая: чалавечая і сабачая.

— Глядзі ты, Мар’ян столькі ў Польшчы жыве, на нямкіні жаніўся, а па-нашаму гаварыць не забыўся.

— Заўтра трэба на балота ісці, — гэта ўжо голас Івана. — Падсохла трохі, то хоць машыны не загразнуць.

— Ты што чокаешся! Забыўся, што на памінках не чокаюцца?

— Ешце, людцы добрыя, — гота голас Гэлі, — кажыце, калі што скончылася. Можа, кавы каму яшчэ ці гарбаты.

— Ты думаеш, сусед, што ты ясі? Хімію ясі! Паверце мне, мы ішчэ вернемся да гною, станем яго ўважаць.

— Хіба ў нас чай?! — пазнаю голас Іосіфа. — Нядаўна мы ездзілі ў Ташкент, памагаць пасля трасення зямлі. Я там і на экскаватары рабіў, і на кране. Прыходзіць адзін узбек і просіць: «Я знаю, что вашэму крану здзесь не развярнутца. Но будзь добр, здзелай міласць, дай вінаграду сазрэць. Тогда мы быстра домік знясём». Паспеў вінаград — запрасіў ён нас у госці. Мы «салям» далі. Пасадзіў ён нас на падлогу, на дыван. Фруктамі частуе, пловам, зялёным чаем. Вот гэта быў чай! Адразу смагу здымае.

— Глядзі ты, на дыване ядуць.

— Раней, бывала, стаіш малы за печай, калі госці прыедуць, глядзіш на стол, палыкаеш слінку, а матка цябе супакойвае: «Не плач, дзеткі, госць — не свіння, усё яйко не з’есць, табе пакіне».

— А моя жонка з Немец патэльню прывезла. Без клустасці смажыць.

— Ну гэта ты прыдумаў, дзе гэта відана, каб без клустасці.

— А чаму вы сына па-нямецку назвалі?

— Эрнстам? То ў чэсць Эрнста Тэльмана, якога фашысці расстралялі. Файны хлопец расце.

— Але, ружных людзей на свеце ёсць. Хто гэта раней ведаў пра іх.

— І людзі сталі разумнейшыя, багацейшыя. Толькі ці дабрэйшыя?

— Грунт, што мір цяпер усюды, у тым В’етнаме супакоіліся.

— Пане Мялешка, а табе, як старшыні вясковага камітэту, трэба парупіцца, каб магільнік абгарадзіць.

— Добра яшчэ, што не на Салюніным васэлі так здарылася. Што тады было б рабіць?

— За спакой яго душачкі! Хай у чысцы не затрымліваецца, прама ў рай ідзе.

— За што ёй — у чысцец, нават калі б той дзе і быў? Што ён там награшыў? Не мацюкнуўся нігды, чалавека не скрыўдзіў, па совесці жыў. Толькі калі кілішак выпіў да песню запеў. Але які ж гэта грэх?

— Помню, казаў ён: «Толькі пачнеш нешта разумець у жыцці, як паміраць пара».

— Але, нам бы так лёгка памерці; як сказана, усе мы з праху паўсталі і ў прах абернемся. Чалавек усё перажыве, толькі смерці не перажыве.

— Не ў прах, а ў зямлю. Тут ружніца ёсць. Усё з зямлі вырастае.

— Людзі! Здаецца, дожджык пачаў крапіць! Павінна ўсё зазелянець.

— Покі чалавек чалавекам, ён усё заўтрашнім днём жыве, на лепшае надзеецца. Не ўчарашнім, а заўтрашнім.

— Пара збірацца! Заўтра ж рана на работу. Выходзячы з хаты, я аслупянеў. На зацэментаваным ганку стаяла трохгадовае дзяўчо ў сукенцы ў буйныя чырвоныя гарохі, нашытай навыраст (сялянская звычка шыць навыраст засталася), і засяроджана разгортвала цукерку. На мяне здзіўлена глянулі прыжмураныя, не па-дзіцячаму сур’ёзныя вочы дзядзькі Тамаша. Тыя ж абрысы твару, рэзка выдзеленыя шчокі. Можа, праўнучка?

— Чыя ты?

— Градзянка.

Градзянка? Гэта, здаецца, сястра дзядзькі Тамаша замужам за Градзём… Значыць, не праўнучка. Значыць, адбіліся гены нейкага агульнага, больш далёкага продка…

Вялікая, пабудаваная ганкам да вуліцы хата Вянгроўскіх стаяла адзінока і сіратліва. Хіба Іосіф сюды прыедзе летам адпачыць. Апусцела адно гняздо. Але замест яго ў розных кутках краіны і нават за яе межамі ўзнікла многа іншых. Парушылася спрадвечная прыкаванасць, «прыпісанасць» да зямлі: з шасці дзяцей дзядзькі Тамаша з ёй звязаны толькі трое. Ды і звязаны па-іншаму: уся гэта зямля іх і яны «прыпісаны» ўжо да ўсёй зямлі. А ўнукі… Дынастыя хлебаробаў становіцца дынастыяй хлебаробаў і рабочых. Жыватворчы час уварваўся ў хату Вянгроўскіх, разбурыў колішнюю патрыярхальную замкнутасць, адкрыў новыя далягляды, устанавіў новыя сувязі. Жыццё сям’і Вянгроўскіх, неаддзельнае цяпер ад жыцця ўсёй краіны, пайшло па новаму, вышэйшаму кругу.