Boże Igrzysko. Tom I

Przedmowa do polskiego wydania I tomu

Boże igrzysko zostało napisane po angielsku, przez Anglika i z przeznaczeniem dla anglojęzycznego czytelnika. Celem książki było przybliżenie charakteru i treści historii Polski publiczności czytelniczej świata, której z takiego czy innego powodu długo odmawiano naukowego, a jednocześnie popularnego wprowadzenia do tak istotnego rozdziału dziejów Europy. Jako student brytyjskiego uniwersytetu nie mogłem nie zauważyć, jak znaczna część konwencjonalnej wiedzy o Polsce opiera się na tendencyjnych, a jednocześnie przez nikogo nie podważanych opiniach na temat sąsiadów i wrogów Polski; wiele z tych opinii pochodzi od pruskich lub carskich komentatorów epoki rozbiorowej. Równie dobrze zdawałem sobie sprawę z tego, jak nieudane były podejmowane przez polskich autorów próby stworzenia przeciwwagi dla tych nieprzyjaznych w stosunku do Polski poglądów. W tej sytuacji, starając się zachować bezstronne stanowisko historyka, spróbowałem jednocześnie stworzyć ramy, w które - z przychylnych wobec Polski pozycji - można by wbudować omówienie szczegółowych kwestii spornych i poszczególnych epizodów jej dziejów. Równocześnie zaś, nie odnajdując w sobie predyspozycji do szowinizmu - czy to brytyjskiego, czy polskiego - usilnie starałem się podkreślać wielonarodowościowy charakter społeczeństwa polskiego w okresie poprzedzającym straszliwe przeżycia lat 1939-1945, a także - tam gdzie to tylko było możliwe - wskazywać na istnienie międzynarodowych powiązań lokalnych spraw polskich. Nie do mnie należy ocena, w jakim stopniu udało mi się zrealizować te cele. Niemniej jednak książka nie ucierpiała na tym, że ukazała się akurat w grudniu 1981 roku - w chwili, gdy świat Zachodu przeżywał kolejny ze swych okresowych napadów fascynacji wszystkim co polskie.

Głęboki kryzys społeczny i polityczny, jaki wybuchł w Polsce w latach 1980-81, niewątpliwie wyszedł daleko poza przewidywania, jakim dałem wyraz w szeregu uwag i komentarzy zawartych w ostatnim rozdziale Bożego igrzyska. Książka została ukończona w 1979 roku i - chociaż trafnie przewidziałem nieszczęśliwy rozwój wypadków w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, to jednak omówienie wydarzeń ostatniego okresu było zaledwie czymś w rodzaju postscriptum do mojego studium na temat Tysiąclecia Polski. Postanowiłem więc napisać drugą książkę, której treść ogniskowałaby się wokół wydarzeń ostatnich lat. W ten sposób powstała książka Heart of Europe. A Short History of Poland („Serce Europy”, wyd. Oxford University Press, 1984). Jest to odrębne studium, ograniczone do omówienia wyłącznie tych spraw, w których można się dopatrywać źródła obecnego kryzysu.

Z tego też powodu książka została napisana niejako w odwrotnym porządku chronologicznym: narracja cofa się, krok po kroku, od czasu teraźniejszego w przeszłość.

Chciałbym przy tym z naciskiem podkreślić, że nie jest ona skróconą wersją Bożego igrzyska, od którego różni się pod kilkoma istotnymi względami.

Jest rzeczą oczywistą, że cudzoziemiec, który pisze o Polsce i o czymś, co stanowi jej najświętszą własność - o jej historii - musi wywołać wzburzenie w niejednej patriotycznej piersi. Jak napisałem w oryginalnej przedmowie do Bożego igrzyska, odczuwam bolesną świadomość faktu, że „niejeden polski uczony wie na ten temat nieporównanie więcej niż ja”. Wkładem historyka w historię nie jest jednak wyłącznie wiedza o przedmiocie. Perspektywa, proporcje, zaangażowanie emocjonalne -jednym słowem to, co artyści i muzycy nazywają „tonacją” - wszystko to odgrywa swoją rolę. I rzeczywiście - fakt, że cudzoziemiec jest wolny od zahamowań i ograniczeń, w obliczu których stają wszyscy historycy starający się opisać dzieje własnej ojczyzny, może mu dać niezasłużoną przewagę. Naciskany w tej sprawie przez pewnego upartego Polaka podczas jednego z publicznych spotkań w Londynie, musiałem przyznać, że „idealnym autorem bezstronnej historii Polski mógłby się zapewne okazać jakiś Chińczyk”. Ostatecznie, jeśli jednym z najwybitniejszych historyków wiktoriańskiej Anglii mógł być Francuz, a czołowym historykiem Anglii georgiańskiej - człowiek wywodzący się ze Wschodniej Galicji, nie ma powodu, dla którego naukowiec brytyjski nie miałby pisać o sprawach polskich.

Ogólnie rzecz biorąc, Boże igrzysko spotkało się z o wiele lepszym przyjęciem, niż mógłby tego oczekiwać autor. W ciągu minionych sześciu lat na kilku kontynentach ukazało się drukiem ponad sto recenzji, a zaledwie trzy czy cztery miały wydźwięk zdecydowanie negatywny. Ze szczególną satysfakcją czytałem takie omówienia, jak komentarz pióra Neala Aschersona, który sam jest wybitnym znawcą spraw polskich, a który napisał, że „Norman Davies dał nam zarówno melodię, jak i libretto” historii Polski; „zarówno namiętność, mit i anegdotę, jak i fakty” („The Observer”, 7 lutego 1982). Prof. D.C. Watt nazwał książkę „wybitnym dziełem historycznej narracji” („Daiły Telegraph”, 4 marca 1982). W recenzji zatytułowanej „Polska: wartości moralne zdolne przetrwać katastrofy” pisze: „Największą być może zaletą książki jest sposób, w jaki autor łączy poczucie wzniosłej roli Polski, niemal swego rodzaju moralnego posłannictwa, z bardzo trzeźwym spojrzeniem na szereg mitów, jakie nagromadziły się wokół przeszłości tego kraju i jego ukształtowanego przez tradycję obrazu” („Catholic Herald”, 22 stycznia 1982). Na łamach czasopisma „Soviet Jewish Affairs” (maj 1983) dr Antony Polonsky stwierdza między innymi, że „bardzo mocną stroną Daviesa jest jego wrażliwość na atmosferę i nastrój” i że „ze szczególnym zadowoleniem należy przyjąć sposób, w jaki Davies traktuje kwestie żydowskie”.

Obszerna korespondencja przynosiła momenty zarówno dumy, jak i rozbawienia.

Napisał do mnie pewien młody małżonek, skarżąc się, że jako jeden ze ślubnych prezentów podarowano młodej parze egzemplarz Bożego igrzyska i że jego nowo poślubiona żona uparła się, aby wszystko inne odłożyć na bok, dopóki nie przeczyta obu tomów. Pewien starszy pan, Polak, gratulował mi książki, która, jak pisał, ogromnie mu się podobała; dopiero na samym końcu listu wyraził swój żal z powodu swojej całkowitej nieznajomości języka angielskiego.

Szczególnie przychylne były reakcje ze strony polskich uczonych i publicystów.

Profesor Leszek Kołakowski z uniwersytetu w Oxfordzie zaryzykował twierdzenie, że Boże igrzysko jest „jedyną prawdziwą książką o Polsce”, jaką kiedykolwiek napisano w jakimkolwiek języku („New York Times Book Review”, 15 sierpnia 1983). Profesor Stanisław Barańczak z Uniwersytetu Harvarda pisał, że Boże igrzysko, to „dokonanie naprawdę imponujące: bez wątpienia... najlepsze z dostępnych w języku angielskim wprowadzenie w ów niewiarygodny galimatias, jakim jest polska historia” („New Republic”, 15 listopada 1982, „Aneks” nr 31, 1983). Zawodowi historycy, zachowując należytą rezerwę w sprawach dotyczących szczegółów, dawali jednocześnie wyraz równie pochlebnym opiniom. Profesor Piotr Wandycz z Uniwersytetu Yale swóją wyczerpującą recenzję napisaną po polsku zamyka następującą konkluzją: „Cierpliwy czytelnik jednakże, zafascynowany dziejami Polski..., będzie sowicie wynagrodzony za swój wysiłek” („Zeszyty Historyczne”, tom 62, 1982, Paryż). Pisząc po angielsku i zwracając się do innej publiczności, Wandycz stwierdza: „Jest to książka wybitna... Moje własne reakcje na Boże igrzysko obejmują całą gamę uczuć od podziwu dla erudycji i oryginalności Daviesa po rozdrażnienie, jakie chwilami budzą niektóre z jego nazbyt ogólnych stwierdzeń. Ale bez względu na to, jakie można by wobec tej książki żywić zastrzeżenia, jest to dzieło dużej wagi, świadczące o wielkiej wyobraźni, skłaniające do przemyśleń i doskonale napisane” („American Historical Review”, kwiecień 1983). Profesor Anna Cienciała z Uniwersytetu Stanowego w Kansas określa książkę jako „autorytatywne i oryginalne studium historii Polski” („Slavic Review”, tom 42, nr 3, 1983).

Sądząc z otrzymanej przeze mnie korespondencji, zakorzeniona wśród Polaków tradycja wymaga, aby pisząc do zagranicznych autorów, po kilku słowach pochwały umieszczać 32 stronice poprawek. W moim przypadku praktykę tę zapoczątkował list pana Jędrzeja Giertycha z Londynu datowany 17 lutego 1982; od tego czasu listy przychodzą w regularnych odstępach - ostatni, napisany w podobnym duchu, pochodzi od 24-letniego studenta z Torunia. Kłopot polega na tym, że każdy z korespondentów proponuje inne poprawki i ulepszenia, wobec czego zdezorientowany autor odczuwa pokusę, aby po prostu zostawić wszystkie błędy, tak jak są. Tym więcej, że nie ma nawet pewności, czy wszystkie jego błędy są istotnie błędami. Przypomina mi się w tym miejscu jeden z moich angielskich kolegów, który kiedyś odważył się publicznie zabrać głos na temat polskiego filmu, po czym musiał stawić czoło pewnemu panu z pierwszego rzędu, który bezustannie mu przerywał, wykrzykując z oburzeniem, zabarwionym silnym polskim akcentem: „Myli się pan! Całkowicie się pan myli!”

W samej Polsce - która jest oczywiście najbardziej krytycznym forum dla dyskusji - omówienia zaczęły się pojawiać stosunkowo późno, z tego prostego powodu, że książka była tu trudno dostępna. Stosunkowo wczesne nieformalne spotkanie zorganizowane na Uniwersytecie Jagiellońskim w celu przeprowadzenia dyskusji nad Bożym igrzyskiem godne jest odnotowania z uwagi na fakt, że entuzjazm wobec książki wzbudzali recenzenci, którzy w gruncie rzeczy nigdy nie widzieli jej na oczy. Ich poglądy były być może podobne do tych, jakie zawiera list, nadesłany mi ze Skierniewic:

Dear Sir,

I have known for a long time about your book, God's Playground. I have been very interested in both what and how an Englishman can say about a whole history of my country... Therefore, some time ago I began to try to discover a possibility how to get Your book. At first, I asked Oxford University Press about the conditions of delivery and price. I've got an answer, and it suits me fine. But I also asked the Polish Customs, and the answer from it doesn't suit me at all...

So, it looks like as ifl shall never be able to read Your book. It's a pity. I'm very sorry, too.

Neverless, even not haveing read Your book, I think that it is a very good one, really. Being forbidden the book in PPR is the best confirmation that it is a very good book... In the contrary, if it had been permitted here, I would have had a suspicion that something is wrong with it...

Therefore, I congratulage you for the good job You have done.

With the best wishes.

I remain (-)[1]

Niestety - w chwili, gdy Boże igrzysko zostaje oficjalnie wydane w Polsce, logika rodem ze Skierniewic każe sądzić, że jakość książki w jakiś sposób się pogorszyła.

Jednakże we właściwym czasie Boże igrzysko stało się przedmiotem uwagi ze strony polskich czytelników i źródłem inspiracji dla głośnych i obszernych recenzji na łamach - między innymi - zarówno „Tygodnika Powszechnego”, jak i „Polityki”. Jedną z zasług autora jest w oczach recenzentów „Tygodnika” „panowanie nad materiałem, znajomość i głębokie zrozumienie niełatwej przecież dla cudzoziemca polskiej literatury, zadziwiająca fascynacja polszczyzną. Ileż tu dla nas uroku w tłumaczeniach polskich pieśni, np. »Wojenko, wojenko, cóżeś ty za pani«, lub w przekładach próbek polskiego ludowego humoru [----] [Ustawa z dn. 31 VII 1981, O kontroli publikacji i widowisk, art. 2, pkt. l i 3 (Dz. U. nr 20 póz. 99, zm. 1983, Dz. U. nr 44, póz. 204)]. Chciałoby się powiedzieć: tak o naszych dziejach i naszych sprawach mógł pisać tylko Polak” („Tygodnik Powszechny” z 12 lutego 1984).

Nieco wcześniej, występując pod pseudonimem „Paweł Szurawski”, recenzent „Polityki” tak skomentował to „zadziwiające dzieło” i „wydarzenie sporej miary”: „Trzeba mieć niepospolitą odwagę, żeby się przymierzyć do takiego przedsięwzięcia.

Trzeba być Anglikiem, żeby w dzisiejszych czasach pozwolić sobie na zimną krew przy omawianiu tak wybuchowej materii". Podstawowe zarzuty „Polityki” koncentrują się na ostatnim rozdziale książki, gdzie „autor tak utalentowany” i „umysł tak bystry i dociekliwy staje się nagle klasycznym przykładem »umysłu zniewolonego«" („Polityka” nr 25 [1365], 11 czerwca 1983).

Boże igrzysko zostało ostatecznie wylansowane w Polsce 11 kwietnia 1984 roku, kiedy to zorganizowano w tym celu w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie sympozjum, w którym wzięło udział około sześćdziesięciu zawodowych historyków.

Ustalenie równowagi między komplementami i łagodną krytyką, jakiej dano wyraz podczas tego świetnego spotkania, nie jest zadaniem autora, którego w ten sposób uhonorowano. Zapewne słusznie przywilej ten pozostawiono przewodniczącemu obrad, profesorowi Stefanowi Kieniewiczowi, którego elegancka recenzja ukazała się wkrótce potem („Przegląd Historyczny”, LXXV, 2, 1984).

Nieprzyjazna krytyka Bożego igrzyska - z gatunku tej, która nie pozostawia na autorze suchej nitki - bierze swój początek z dwóch tylko źródeł. Oba obozy opiniodawców bardzo rzadko okazują sobie wzajemną miłość, ale mimo to mają, jak się wydaje, pewne cechy wspólne; ich rzecznicy zgodnie potępili moje poglądy jako szkodliwe. Pierwszy z nich to obóz polskich nacjonalistów, zrzeszający również zwolenników co radykalniejszych pozycji ideologicznych przedwojennej endecji. Obóz drugi stanowi skrajnie nacjonalistyczny odłam Żydów amerykańskich, których poglądy na tematy polskie często robią wrażenie bardziej radykalnych niż poglądy najbardziej dogmatycznych spośród syjonistów w samym Izraelu. Oba natomiast wyznają tę samą etniczną, plemienną filozofię historii i oba występują gwałtownie przeciwko poglądowi głoszącemu, że pewne przeżycia i doznania mogły być wspólnym udziałem Polaków i Żydów. Z punktu widzenia polskiego wyznawcy skrajnego nacjonalizmu polscy Żydzi byli obcym organizmem przeszczepionym na grunt polski, a ich tysiącletni pobyt w tym kraju w najmniejszym stopniu nie przyczynił się ani do zmniejszenia ich odrębności, ani też do zmiany ich statusu niepożądanych intruzów. Dla skrajnego nacjonalisty żydowskiego natomiast, rzeczą równie istotną jest podkreślanie odrębności Polski i Żydów.

Jego zdaniem „Polacy byli dla Żydów nieodmiennie okrutnymi i niesprawiedliwymi gospodarzami, a ich nieuleczalny antysemityzm zupełnie uniemożliwił dalszą obecność Żydów w Polsce, przygotowując grunt pod zmowę Polaków z hitlerowcami podczas Holocaustu drugiej wojny światowej”. Obie strony z oburzeniem odrzucają myśl, że Polacy i Żydzi, wraz z Niemcami, Litwinami, Białorusinami i Ukraińcami, mogli tworzyć złożone wielonarodowościowe społeczeństwo, w którym wszystkie grupy etniczne żyły w symbiozie i wzajemnej współzależności.

Żadna ze stron nie chce nawet słyszeć o tym, że ich wzajemne stosunki miały nie tylko negatywne, ale i pozytywne aspekty. Pani Barbara Łada-Grodzicka, autorka dwóch obszernych artykułów opublikowanych w londyńskim „Tygodniu Polskim” (z czerwca 1986), stwierdziła, że Boże igrzysko jest z gruntu „antypolskie”.

Natomiast pani profesor Lucy S. Dawidowicz, pisząca na łamach organu Komitetu Żydów Amerykańskich w Nowym Jorku pod tytułem „Commentary”, uznaje Boże igrzysko za bezwartościowy wytwór „obrońcy Polaków”, którego głównym osiągnięciem jest to, że „wymazał antysemityzm z dziejów Polski” („Commentary”, marzec 1987), jednocześnie delikatnie sugerując, że Daviesa należałoby zaskarżyć o dokonanie „historycznych nadużyć”. Odnoszę wrażenie, że żadna z tych zacnych pań nie zapoznała się zbyt dokładnie z tekstem mojej książki; nie wiem też, czy któraś z nich miała jakiś istotny powód, aby rościć sobie prawo do wyrażania sądów w imieniu narodu polskiego czy żydowskiego.

Moje własne stanowisko w tej spornej kwestii zostało wyrażone w niedawnej polemice: „Sądzę, że [kwestie polsko-żydowskie] da się najlepiej zrozumieć, zajmując pozycję krytyczną w stosunku do roszczeń obu zainteresowanych stron, a jednocześnie traktując problemy podzielonego społeczeństwa przedwojennej Polski w kategoriach wspólnych doświadczeń i wzajemnych antagonizmów między obydwiema stronami. Nie widzę żadnych korzyści, jakie mogłyby płynąć z ograniczenia się do oskarżeń wysuwanych przez jedną stronę przeciwko drugiej. Wobec tego muszę się pogodzić z tym, że zeloci z obozu polskiego napiętnują mnie jako historyka “antypolskiego”, zaś ich odpowiednicy z przeciwnego obozu - jako tego, który zniekształca i wypacza prawdę. Niemożliwe jest, żeby rację mieli i jedni, i drudzy. Ogólnie rzecz biorąc, choć oczywiście jak każdy inny człowiek mogę popełniać błędy, odczuwam krzepiącą pewność, że moje starania o bezstronność nie ulegają kwestii” („New York Review of Books”, 15 marca 1987).

Mam nadzieję, że omawiając bogate wielonarodowościowe dziedzictwo historyczne Polski, podobne stanowisko zdołałem zachować w odniesieniu do wszystkich tego rodzaju etnicznych kontrowersji.

Miło jest wiedzieć, że inni historycy używają ustępów z Bożego igrzyska jako punktu wyjścia własnych specjalistycznych badań. W przypadku każdej pracy o charakterze syntetycznym trzeba się liczyć z tym, że nie uniknie ona rewizji ze strony specjalistów z poszczególnych dziedzin; autor takiego dzieła musi oczywiście znajdować przyjemność w tym, że sformułowane przez niego uogólnienia są podawane w wątpliwość, a tam, gdzie to okazuje się konieczne - zastępowane innymi. Syntetyk odczuwa jednak szczególną satysfakcję, widząc, że inni historycy rozwijają myśl, którą on sam mógł zaledwie wyrazić w formie zwięzłej aluzji czy domysłu, i nadają jej formę w pełni uargumentowanej hipotezy. I tak na przykład moje zainteresowanie nie tylko słowiańskimi, ale i celtyckimi, i germańskimi aspektami prehistorycznego osadnictwa na ziemiach polskich zawsze kazało mi wątpić w założenia tak zwanej polskiej szkoły autochtonicznej, jak również w jej odkrycia dotyczące takich kwestii, jak na przykład protosłowiański charakter wykopaliskowej kultury łużyckiej. Profesor Alexander Schenker z Uniwersytetu Yale opublikował ostatnio fachowy artykuł, w którym uznaje istotny wpływ Bożego igrzyska (tom I) na tok własnych rozważań, wysuwając jednocześnie pod adresem założeń tej szkoły zastrzeżenia o wiele bardziej fachowe i rygorystyczne niż te, które mógłbym przedstawić ja sam (Were there Slave in Central Europę before the Great Migrations, „Czy w czasach przed wędrówką ludów w Europie Środkowej byli Słowianie”, „International Journal of Slavic Linguistics and Poetics”, Columbus, Ohio, vol. XXXI-XXXII, 1985, s. 359-373).

Przekład jest problemem nie do pokonania. Tak jak żaden historyk nie jest w stanie wiernie i w pełni odtworzyć tego, co działo się w przeszłości, tak też i żaden tłumacz nie może stworzyć takiej wersji, która byłaby idealnym odpowiednikiem oryginału. I tak jak każdy historyk musi dokonywać niebezpiecznych uproszczeń, tak też i każdy tłumacz ma prawo być artystą. Historia napisana po angielsku, a potem przełożona na polski, jest jak symfonia w tonacji As-dur, potem przetransponowana w tonację fis, na dwa fortepiany. Mogę tylko wyrazić współczucie, a zarazem podziw dla mojej polskiej tłumaczki, która z taką sprawnością uporała się z idiomatyką i ironią Bożego igrzyska. Nie odczuwałem cienia niepokoju, gdy mnie poproszono, abym zaakceptował ten przekład. Trzeba się jednak pogodzić z tym, że w tłumaczeniu muszą się mimo wszystko pojawić drobne różnice w subtelnych niuansach znaczeń i postaw. Wszędzie tam, gdzie mogłyby wystąpić wątpliwości dotyczące tego, co chciałem powiedzieć, lub też pozorne rozbieżności między obydwoma tekstami, wersję angielską należy oczywiście uznać za podstawową.

Inne drobne różnice i opuszczenia wynikły ze szczególnych wymogów prawnych, związanych z publikacjami w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Po szczegółowych konsultacjach z Urzędem Kontroli Publikacji, Wydawnictwo Znak zaproponowało mi złagodzenie kilku sformułowań oraz niewielkie opuszczenia (oznaczone w tekście wielokropkiem w nawiasie kwadratowym)[2], które nie naruszają moich wywodów. Także i w tym przypadku w razie jakichkolwiek wątpliwości za pełny i autentyczny uznać należy oryginalny tekst angielski.

Szczególne wyrazy podziękowania należą się redaktorowi naczelnemu Wydawnictwa Znak, prof. Jackowi Woźniakowskiemu, i jego pracownikom, bez których poświęcenia i wytrwałości niniejszy przek ład nie ujrzałby nigdy światła dziennego; pełnej energii tłumaczce, dr Elżbiecie Tabakowskiej z Uniwersytetu Jagiellońskiego, której tempo pracy i błyskotliwe wyczucie języka zyskały sobie mój niekłamany podziw; doktorowi Adolfowi Juzwence, który czuwał nad fachową konsultacją ze strony historyków, jego kolegom, pani docent Stefanii Ochman, docentowi Karolowi Modzelewskiemu i doktorowi Michałowi Kaczmarkowi, którzy podjęli się dokonania poprawek merytorycznych w pierwszym tomie; a wreszcie wszystkim krewnym i przyjaciołom, którzy umacniali mnie w przeświadczeniu, że najwyższą nobilitacją dla każdej historii Polski jest jej wydanie w Polsce.

Ponad ćwierć wieku minęło od pewnego ciemnego, śnieżnego wieczoru w marcu 1962 roku, kiedy to młody brytyjski student po raz pierwszy przemierzał opustoszały rynek miejski Krakowa, z nabożnym szacunkiem słuchając melodii granej przez samotnego trębacza na wieży kościoła Mariackiego. Każdy przypierany do muru historyk marzy oczywiście o tym, aby ujrzeć samego siebie w roli samotnego strażnika stojącego na murach obronnych cywilizacji, osaczonego przez strzały, które kierują w jego stronę barbarzyńscy krytycy. Jednak po tych dwudziestu pięciu latach nie umiem sobie wyobrazić cenniejszej nagrody za moją pracę niż wydanie tego tomu w Krakowie, w zasięgu dźwięków hejnału.

Norman Davies

West Hampstead, 4 października 1987