Boże Igrzysko. Tom I

1

„Szanowny Panie!

Już od dawna wiem o Pańskiej książce Boże igrzysko. Jestem bardzo zainteresowany zarówno tym, co, jak i tym, w jaki sposób Anglik może mówić o całej historii mojej ojczyzny...

Wobec tego, jakiś czas temu zacząłem próbować szukać możliwości zdobycia Pana książki. Najpierw zwróciłem się do Oxford University Press z pytaniem o warunki przesyłki i cenę. Otrzymałem odpowiedź, która bardzo mnie zadowala. Ale zwróciłem się także do Polskiego Urzędu Celnego i jego odpowiedź nie zadowala mnie zupełnie...

Wobec tego wygląda na to, że nigdy nie będę mógł przeczytać Pańskiej książki. Szkoda. Jest mi też bardzo przykro. Mimo to, nawet nie przeczytawszy Pańskiej książki, sądzę, że jest to książka bardzo dobra, naprawdę. Jej zakaz w PRL jest najlepszym potwierdzeniem, że to bardzo dobra książka...

I odwrotnie - gdyby była tu dozwolona, miałbym podejrzenie, że coś z nią jest nie tak… Dlatego też gratuluję Panu z powodu dobrej roboty, jaką Pan wykonał.

Z wyrazami szacunku, pozostaję (-) ”

Ze względu na charakterystyczny język i styl, pozostawiam tekst dokumentu w jego oryginalnym kształcie (przyp. tłum.).

2

W niniejszym wydaniu wszystkie ingerencje cenzury zostały usunięte, a opuszczenia uzupełnione (przyp. red.)

3

Przekład wg: T. Kowalski, Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów

słowiańskich w przekładzie Al-Bekriego, w: Pomniki dziejowe Polski, seria II, t. l, Kraków 1946, s. 48-54 (przyp. tłum.).

4

Monumenta Poloniae Historica (Nowa seria). I, Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekładzie Al-Bekriego, wyd. T. Kowalski, Kraków 1946, zawiera zarówno oryginalny tekst arabski, jak i przekład polski. Patrz G. Labuda, Najstarsza relacja o Polsce w nowym wydaniu, „Roczniki Historyczne”, XVI (1947), s. 100-183.

5

P. David, Les Sources de l 'histoire de la Pologne a l 'epoque des Piasts (963-1386), Paryż 1934. Podstawowe teksty zawarte są w Monumenta Poloniae Historica. Pomniki Dziejowe Polski, t. 1-6, Lwów 1864-93, drugie wydanie, Warszawa 1960-61. Patrz także By czas nie zaćmił i niepamięć: Wybór kronik średniowiecznych, red. A, Jelicz, Warszawa 1975.

6

Cyt. za: Jana Długosza Dziejów Polskich ksiąg dwanaście, przekład K. Mecherzyńskiego, t. 3, 1867, s. 11-12 (przyp. tłum.).

7

M. Bobrzyński, S. Smółka, Jan Długosz: jego życie i stanowisko w piśmiennictwie,

Kraków 1893. Kroniki łacińskie, po raz pierwszy wydane pod tytułem Dlugossii Senioris Canonici Cracoviensis Opera Omnia, t. 1-15, Kraków 1863-87, są dostępne w tłumaczeniu polskim: Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, red. J. Dąbrowski, Warszawa 1960. (Przekład K. Mecherzyńskiego, op. cit.; przyp. tłum.).

8

N. Rutkowska, Bishop A. Naruszewicz and his History ofthe Polish Nation: a Critical Study, Washington 1941.

9

W. J. Rose, Lelewel as historian, „Slavonic and East European Review”, XV (1936-37), s. 649-662; M. H. Serejski, Joachim Lelewel, 1786-1861, Acta Poloniae Historica, VI (1962), s. 35-54. Por. też M. H. Serejski, Koncepcja historii powszechnej Joachima Lelewela, Warszawa 1958; S. Kieniewicz, Samotnik Brukselski, Warszawa 1964.

10

M. H. Serejski, L'ecole historique de Cracovie et 1'histographie europeenne, Acta

Poloniae Historica,

XXVI (1972), s. 127-152.

11

M. Bobrzyński, Dzieje Polski w zarysie, t. 1-3, Warszawa 1927; O podziale historii polskiej na okresy, w: Szkice i studia historyczne. I, Kraków 1922, s. 36—62.

12

S. Kutrzeba, Historia ustroju Polski w zarysie, 1.1-4, Warszawa-Lwów 1920.

13

A. F. Grabski, The Warsaw School of History, Acta Poloniae Historica, XXVI (1972), s. 153-170.

14

T. Korzon, Historia nowożytna, t. 1-2 (Warszawa 1903-12). Cenny zbiór pism Korzona został wydany ostatnio pt. Odrodzenie w upadku: wybór pism historycznych. Warszawa 1975.

15

W. J. Rose, Polish Historical Writing, „Journal of Modern History”, II (1930), s. 569-585; Realism in Polish History, „Journal of Central European Affairs”, II (1942-43), s. 235-249; O. Halecki, Problems of Polish Historiography, „Slavonic and East European Review”, XXI (1943), s. 223-239; C. Backvis, Polish Tradition andthe Concept oj'History, „Polish Review”, VI (1961), s. 125-158.

16

O. Halecki, History of Poland, wyd. uzupełnione przez A. Polonsky'ego, Londyn 1978.

17

M. Kukieł, Dzieje Polski porozbiorowe, 1795-1921, Londyn 1961.

18

W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, t. 1-2, Londyn 965-67.

19

Marks, Engels, marksizm. Warszawa 1949, s. 61 (przyp. tłum.).

20

Pierwsza Konferencja Metodologiczna Historyków Polskich: Przemówienia, Referaty, Dyskusja, I, Warszawa 1953, s. 57. Por. E. Valkenier, The Soviet impact on Polish post-war historiography, „Journal of Central European Affairs”, XI (1950-52), s. 372-396.

21

Istorija Polszy, t. 1-3, Moskwa 1954-65.

22

S. Arnold, Niektóre problemy periodyzacji dziejów Polski, w: Pierwsza Konferencja Metodologiczna, op. cit., s. 155-185.

23

Historia Polski, Polska Akademia Nauk, t. 1-4, Warszawa 1957, w 10 częściach (nie ukończona). Por. W. Drzewieniecki, The new „Historia Polski” of the Polish Academy of Sciences, w: D. Wandycz, red., Studies in Polish Civilisation, Nowy Jork 1966, s. 176-196; także E. Valkenier, Sovietisation md Liberalism in Polish post war Historiography, „Journal of Central European Affairs”, XIX (1959-60), s. 149-173.

24

J. Topolski et al., Dzieje Polski, Poznań 1976. Synteza o podobnym charakterze powstała ostatnio w Krakowie: J. Wyrozumski, J, A. Gierowski, J. Buszko, Historia Polski, t. 1-3, Warszawa 1978.

25

Millennium Poloniae Christianae, 966-1966, Rzym 1966, s. 17.

26

Niektóre nowsze poglądy znajdzie czytelnik w: A. F. Grabski, Interpreting History, „Polish Perspectives”, XIV, 12 (1971), s. 18-28; A. Mączak, The Style and Method of History, „Polish Perspectives”, XVI, 7/8 (1973), s. 12-17.

27

Najobszerniejszą syntezą historiografii polskiej jest praca pod redakcją M. H.

Serejskiego pt. Historycy o historii, t. l: 1775-1918; t. 2: 1918-39, Warszawa 1966.

28

F. Dvomik, The Making of Central and Eastern Europę, Londyn 1949, s. 14. K.

Jażdżewski, Poland, Londyn 1965, w: Ancient Peoples and Places, daje streszczenie hipotezy polskiej oraz interesujący przegląd rozwoju polskiej archeologii.

29

M. Wheeler, Rome beyond the Imperiał Frontiers, Londyn 1955

30

Tacyt, Germania, w. Tacitus on Britain and Germany, w przekładzie H. Mattingly, Londyn 1948, s.101-140.

31

J. O. Maenchen-Helfen, The Worid of the Huns, Berkeley 1973. Por. praca G. Labudy, Źródła, sagi i legendy do najdawniejszych dziejów Polski, Warszawa 1961, która zawiera teksty, przekłady i komentarze do opisu Europy Alfreda Wielkiego, poematu Widsith i Pieśni o Rolandzie, a także opis wojen Gotów z Hunami. (Przekład polski wg: G. Labuda, Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów słowiańszczyzny, Warszawa 1961, s. 155-156; przyp. tłum.).

32

F. Dvornik, The first wave ofthe Drang nach Osten, „Cambridge Historical Journal”, VII (1943), s.129-145.

33

Por. K. Buczek, Polska przed 1000 lat. Prace Historyczne, nr 5, Warszawa 1960.

34

J. Wielowiejski, The Development of agriculfure in the Polish territories during the period of contacts with Celtic and Roman culture, „Ergon”, II (1960), s. 284-299.

35

H. Łowmiański, Economic problems of the early feudal Polish state, Acta Poloniae Historica, III (1960), s. 7-32; por. też Podstawy gospodarcze formowania się państw słowiańskich. Warszawa 1953.

36

A. Zajączkowski, Główne elementy kultury szlacheckiej w Polsce, Wrocław 1961, s. 113; przekład niemiecki: Hauptelemente der Adelskultur in Polen, Marburg 1967.

37

Lustracja województwa krakowskiego, 1564, cz I, wyd. J. Małecki,Warszawa, 1962, s.148-149. Roznice między lokalnymi jednostkami miary i wagi oraz jednostkami monetarnymi powodują niekonczące się trudnosci w interpretacji tych tekstów. Dokladna objętość korca w okolicach Nowego Targu w w. XVI nie jest znana; w sąsiednim Nowym Sączu korzec był taką samą jednostką jak w Krakowie, tzn. liczył mniej więcej połowę korca gdańskiego. Niecałe 50 km dalej - w Czchowie - korzec równał się 1,5 korca krakowskiego, w Bieczu zaś - 2 korcom krakowskim. W użyciu były następujące jednostki monetarne: l marka/marca (grzywna) = 48 groszy (grossi), l floren/florenus (złoty) = 32 grosze, l grossus (grosz) = 3 szelągi (solidi) =18 denarów (denarii). Ogólne sumy należności obliczano w markach, groszach i denarach: mc/gr/d.

38

Cytat wg: Sebastian Fabian Klonowic, Flis, Wrocław 1950, w. 181-184,228-232 (przyp. tłum.).

39

W tekstach anglojęzycznych Polonians lub Polians.

40

Spośród wielu opracowań historii Polski Piastów do czasu drugiej wojny światowej praca Bobrzyńskiego Dzieje Polski w zarysie. Warszawa 1879, uważana była za klasyczną. Obecnie podstawowym podręcznikiem jest Historia Polski, t. l, cz. l do r. 1454, pod red. H. Łowmiańskiego, Warszawa 1957. Istnieją też dwa interesujące tomy wydane w serii „Konfrontacje Historyczne” Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk: Polska pierwszych Piastów, pod red. T. Manteuffla, Warszawa 1970, oraz Polska dzielnicowa i zjednoczona, pod red. A. Gieysztora, Warszawa 1972.

41

Patrz np. Słownik Historii Polski, Warszawa 1973, frontispis, a także niemal każdy nowszy podręcznik wydany w Polsce lub za granicą; również O. Halecki, A History of Poland, wyd. uzupełnione przez A. Polonsky'ego, Londyn 1978 - frontispis. 4

42

Patrz A. P. Vlasto, The Entry of the Slavs into Christendom, Cambridge 1970: The Western Slavs, s. 86-154; także H. Łowmiański, The Slavic Rite in Poland and St. Adalbert, Acta Poloniae Historica, XXIV (1972), s. 5-21, oraz K. Lanckorońska, Studies in Roman-Slavonic rite in Poland, Orientalia Christiana Analecta, Rzym 1961, s. 196. Na temat wczesnego okresu historii Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce, patrz J. Dowiat, Historia Kościoła katolickiego w Polsce do połowy XV wieku. Warszawa 1968.

43

W. Tatarkiewicz, Historia filozofii. Warszawa 1970, Filozofia scholastyczna w Polsce, s. 297 i nn.

44

A. Vetulani, The Jews in Mediaeval Poland, „Jewish Journal of Sociology”, IV (1962), s. 274- 294; I. Lewin, The Protection of Jewish Religious Rights by Royal Edicts in Ancient Poland, „Bulletin of the Polish Institute of Arts and Sciences in America”, I (1942^t3), s. 556-557; a także The Historical Background to the Statute of Kalisz, 1264, w: Studies in Polish Civilisation, red. D. Wandycz, Nowy Jork 1966, s. 38-53; R. Gródecki, Dzieje Żydów w Polsce do końca XIV w., w: Polska Piastowska, Warszawa 1969, s. 595-702.

45

De expeditione in urbem Coloberg facta, Galia Kronika Księga II, 28, Monumenta Poloniae Historica,I(1968),s.447.

Naszym przodkom wystarczyły ryby słone i cuchnące,

My po świeże przychodzimy, w oceanie pluskające!

Ojcom naszym wystarczało -jeśli grodów dobywali,

A nas burza nie odstrasza ni szum groźny morskiej fali.

Nasi ojce na jelenie urządzali polowanie,

A my skarby i potwory łowim skryte w oceanie.

(Tłum. R. Gródecki, w: A. Jelicz, wyd.. By czas nie zaćmił i niepamięć: wybór kronik średniowiecznych, Warszawa 1975, s. 55; przyp. tłum.).

46

Historia Zakonu Krzyżackiego była jednym z głównych przedmiotów zainteresowania dawnej szkoły pruskiej, której przedstawicielem był m.in. Treitschke (Das Deutsche Ordensland Preussen, Lipsk 1903). Ogromną bibliografię zebrano w pracach E. Wermke, Bibliografie żur Geschichte von Ost- und Westpreussen, Aalen 1962; K. H. Lampę, Bibliografie des Deutschen Ordens bis 1959, Bd. I, Bad Godesberg 1975. Najwybitniejszym spośród historyków polskich zajmujących się badaniami w tej dziedzinie jest prof. Karol Górski z Torunia, którego wydana niedawno monografia Zakon krzyżacki a powstanie państwa pruskiego, Wrocław 1977, opublikowana także w języku włoskim, zawiera syntezę ponad czterdziestu wcześniejszych prac na ten temat. Artykuł pióra tego samego autora, The Teutonic Order, Mediaevalia et Humanistica, facs. 17, Boulder (Colorado) 1966, s. 20-37, zawiera przegląd rozbieżności między interpretacjami historyków niemieckich i polskich. Patrz również M. Biskup, Polish Research Work on the History ofthe Teutonic State Organisation in Prussia, Acta Poloniae Historica, III (1960), oraz Rola Zakonu Krzyżackiego w XIIl-XVI w., w: Stosunki polsko-niemieckie w historiografii, Poznań 1974.

47

Przekład wg: G. Labuda, Słowiańszczyzna pierwotna: wybór tekstów. Warszawa 1954, s. 61 (przyp. tłum.).

48

Geoffrey Chaucer, The Canterbury Tales, przekład N. Coghill, Londyn 1951, s. 25.

Był z nimi Rycerz, szlachetny i prawy,

Który od pierwszej w młodości wyprawy

Rycerskie cnoty umiłował kornie:

Wierność, cześć, hojność, obyczaje dworne.

Panu swojemu wielce był usłużny,

Na bój z nim jeżdżąc do krajów przeróżnych,

Tak w chrześcijańskie, jak pogańskie strony,

Wszędy dla czynów chwalebnych sławiony.

Był w Aleksandrii, gdy ją zdobywano;

Na pierwszym miejscu zwykle go sadzano

Pośród rycerzy wszystkich nacyj w Prusiech,

Bo rzadko walczył na Litwie i Rusi

[Równy mu stanem rycerz chrześcijański].

(Przekład polski: H. Pręczkowska, Opowieści kanterberyjskie - wybór, Wrocław 1963, s. 8-9; przyp. tłum.).

49

H. Zins, Polska w oczach Anglików, XIV-XVl w., Warszawa 1974, s. 374; patrz także A. F. Grabski, Polska w opiniach zachodniej Europy XIV-XV w.. Warszawa 1968.

50

P. W. Knoll, The Rise ofthe Polish Monarchy: Piast Polana in East Central Europę, 1320-70, Chicago 1972, s. 276, podaje niezwykle jasny i solidny przegląd wydarzeń połowy XIV w. Patrz też J. Baszkiewicz, Polska czasów Łokietka, Warszawa 1968; J. Dąbrowski, Kazimierz Wielki: twórca Korony Królestwa Polskiego, Wrocław 1954; Z. Kaczmarczyk, Polska czasów Kazimierza Wielkiego, Kraków 1964.

51

13 Patrz S. Krzyżanowski, Poselstwo Kazimierza Wielkiego do Awinionu: pierwsze uniwersyteckie przywileje, „Rocznik Krakowski”, 1900; cyt. w: P. W. Knoll, Casimir the Great and the University of Cracow, w: „Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas”, Nowa Seria, XVI, nr 2 (czerwiec 1968), s. 232-249. Literatura, jaka powstała z okazji sześćsetlecia Uniwersytetu Jagiellońskiego, jest bardzo obszerna. Patrz Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364-1763, wyd. K. Lepszy, Kraków 1964; także J. I. Tomiak, The University of Cracow in the period of its greatness, „Polish Review”, XVI (1971), nr 2, s. 25^4; nr 3, s. 29^4.

...aby w zgromadzeniu mistrzów, doktorów i scholarów, na zawstydzenie niewiernych pogan i schizmatyków, z pomienionem królestwem graniczących, coraz bardziej wzrastała i pomnażała się gorliwość w głoszeniu i w nauczaniu wiary katolickiej na cześć i chwałę wszechmocnego Boga i rodzicielki Jego Najświętszej Panny Maryi. (Przekład polski: S. Krzyżanowski, „Rocznik Krakowski”, t. 4, Warszawa 1900, s. 95; przyp. tłum.).

52

I potem wyjechali z Pragi.

Więc powiem, kędy pojechali.

Przez Czechy konie swe pognali

Przez trzy dni, potem podążyli

Na Wrocław, potem do Legnicy,

I do Nysztatu, do Świdnicy,

Kosten, Kalisza, Bytomia, Głogowa

i poprzez Passawę.

Stamtąd przybyli do Krakowa,

Gdzie władców owych już zastali,

Którzy im wyszli na spotkanie,

Z wielką radością ich witając.

Kiedy już tedy ich przyjęto

Uczczono, ugoszczono nieco

Chlebem i winem, wszelkim jadłem,

Drobiem, pieczystem też wszelakim,

Rybami oraz innym mięsem.

Głupcem jest wielkim ten, kto żąda,

Czego się żądać nie powinno

By się żałować nie musiało -

Tak ich wspaniale ugoszczono.

(Przekład polski: J. Łanowski, w: W. Voise, Guillaume de Machaut w Polsce i o Polsce, „Muzyka” nr 3 (38), 1965, s. 57-58, 59; Zdobycie Aleksandrii. Wszystkie dalsze cytaty z G. de Machaut pochodzą z tego samego źródła; przyp. tłum.).

53

Potem wystąpił Polski król;

Który ma Kraków w swym władaniu

I przyrzekł, że z pomocą przyjdzie,

Ilekroć będzie miał sposobność

Dopomóc w świętej tej wyprawie

Z gorącą chęcią, z głębi serca.

I wszyscy władcy, co tam byli —

Ci ślubowali, ci przysięgli,

Że chętnie w dziele tym pomogą,

I co w ich mocy, to uczynią.

54

A potem moc skruszono kopii,

Bo chcieli go uhonorować

Kruszeniem kopii i turniejem.

Więc, krótko mówiąc, był tam turniej.

A cesarz także, zdaje mi się,

Szedł w szranki z innymi królami,

Co byli świetnie wystrojeni,

Lecz go pokonał obcy król,

Co lepiej znał wojenne dzieło.

55

Otóż i jedzie ów król Cypru,

Nie stroił on się w sukna z Ipru,

Ale we złote adamaszki,

Nie zaprzestawał, nie żałował,

Ale w swym dziele nie ustawał

I tylko dążył wciąż śladami

Panów po świecie i ich szukał,

Aby ich pomoc móc uprosić.

Tyle się błąkał przez dni swoje,

Przez zimna, żary i przez lody,

Do Wiednia przybył nad Dunajem

Dziesięć dni jazdy od Krakowa.

Guillaume de Machaut, La Prise d'Alexandrie - ou Chronique de Roi Pierre I de Lusignan, Genewa 1877, w. 1268-88, 1327-34, 1357-65, 1402-13.

56

Janko z Czarnkowa, Kromka Polska, przekład polski K. Żerbiło, w: A. Jelicz, wyd.. By czas nie zaćmił i niepamięć: wybór kronik średniowiecznych. Warszawa 1975, s. 129-130 (przyp. tłum.).

57

Według legendy, miasto Hameln w Westfalii zostało w 1284 r. dotknięte plagą szczurów. Pewnego dnia pojawił się w mieście tajemniczy flecista, który zaproponował władzom miejskim, że uwolni miasto od szczurów za umówioną opłatą. Ojcowie miasta wyrazili zgodę. Zaczarowany flecista wyprowadził szczury, ale zapłaty nie otrzymał. Następnego dnia znów się pojawił i zagrał na swym flecie. Na dźwięk muzyki ruszyły za nim wszystkie dzieci. Flecista wyprowadził je do Siedmiogrodu, gdzie założyły niemiecką kolonię (przyp. tłum.).

58

Wśród ogólnych prac na temat historii Węgier należy wymienić książkę C. A. Macartneya, Hungary: a short history, Edinburgh 1962, oraz w języku polskim W. Felczaka Historię Węgier, Wrocław 1966. Na temat krótkiej unii andegaweńskiej Polski i Węgier patrz J. Dąbrowski, Ostatnie lata Ludwika Wielkiego 1372-82, Kraków 1918.

59

Szajrul Szajra, Budapeszt 1901, s. 188. Wersja węgierska pochodzi z hymnu skomponowanego w r. 1880 na cześć generała Bema, polskiego generała, który walczył w węgierskiej armii rewolucyjnej w Siedmiogrodzie w 1849 r.

60

Patrz C.R.Jugela, History of the Lithuanian Nation, Nowy Jork 1948; red. A. Gerutis, Lithuania - 700 years. Nowy Jork 1969.

61

Do klasycznych prac na temat okresu Jagiellonów należą: O. Halecki, Dzieje unii jagiellońskiej, Kraków 1919-20, i L. Kolankowski, Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, Warszawa 1930. Patrz także H. Samsonowicz, Zlota jesień polskiego średniowiecza. Warszawa 1971.

62

J. Żerbiłło Łabuński, Unia Litwy z Polską (1385-1569), Warszawa, daty wydania brak, s. 179 i nn. Praca zawiera wszystkie teksty unii polsko-litewskiej w łacińskiej wersji oryginalnej oraz

polskim przekładzie. Patrz też S. Kutrzeba, Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Warszawa 1914,s. 447-657. (Cyt. wg: W. Antoniewicz et al., wyd., Polska - jej dzieje i kultura. Warszawa 1927, t. l, s. 215; przyp. tłum.).

63

Na temat Grunwaldu, patrz S. M. Kuczyński, Wielka wojna z zakonem krzyżackim, 1409-11, Warszawa 1966, s. 311 i nn.; praca zawiera obszerną bibliografię. Patrz także J. Długosz, Banderia prutenomm, wyd. K. Górski, Warszawa 1958. Z prac w języku .angielskim, patrz G. Evans, Tanneberg 1410-1914, Londyn 1970.

Najjaśniejsza władczyni, najwspanialsza nasza małżonko! Dnia trzeciego, w dzień Święta Apostołów, wielki mistrz wraz ze wszystkimi swymi siłami do nas się przybliżył (...) A gdyśmy już czas jakiś nawzajem się sobie przypatrywali, mistrz krzyżacki i marszałek nam i najjaśniejszemu panu Witoldowi, naszemu najdroższemu bratu, przesłali dwa miecze z następującym posłaniem: „Wiedzcie wy, królu oraz Witoldzie, że w tej właśnie godzinie bitwę z wami toczyć będziemy, a owe dwa miecze ku ratunkowi waszemu wam przesyłamy”. Na co odpowiedzieliśmy: „Miecze, które nam posyłacie, przyjmujemy i w imię Chrystusa, przed którym najwyższa duma ugiąć się musi, bitwę z wami toczyć będziemy”. Wreszcie zaś, bez zwłoki, z oddziałami stojącymi w pełnej gotowości przystąpiliśmy do walki z nimi, pośród niezliczonych poległych sami niewielkie tylko ponosząc straty (...) Wielkiego mistrza, a także wspomnianego marszałka Szwortzborga, elbląskiego oraz innych licznych komturów powaliliśmy, innych przymuszając do ucieczki, i ścigaliśmy ich przez dwie mile, po czym uciekający w wodach i rzekach, które mieli na drodze swej ucieczki, potonęli, tak że nieliczni tylko uszli z życiem (...) (Oryginał listu wg: Sciptores Rerum Prussicarum, Leipzig 1866. Herausgegeben von Dr Theodor Hirsch et al., s. 425-4'26; przyp. tłum.).

64

W oryginale: 5 ortów (przyp. tłum.).

65

Lustracja województwa krakowskiego, 1564, cz. I, wyd. J. Małecki, Warszawa 1962, s. 26.

66

S. Kutrzeba, Ordo coronandi regis Poloniae, Archiwum Komisji Historycznej, Kraków 1916, s. 133- 210.

Następnie prymas zwraca się do króla, pytając go: Czy chcesz wiarę świętą od przodków Kościoła katolickiego ci podaną zachować i czynami sprawiedliwymi jej przestrzegać? Król JMC odpowiada: Chcę. Pytanie: Czy chcesz Kościoła i sług jego opiekunem i obrońcą być? Odpowiedź: Chcę. Pytanie: Czy chcesz królestwo od Pana Boga tobie polecone według sprawiedliwości przodków rządzić i bronić? Odpowiedź: Chcę, i za Pana Boga pomocą i za radą wiernych swych tak się we wszystkim wiernie zachować obiecuję, jako będę mógł najlepiej. Następnie metropolita zwraca się do ludu tymi slowy: Czy chcecie poddać się takiemu władcy i rektorowi, panowanie jego umacniać i ufność waszą w nim złożyć; czy chcecie przestrzegać jego praw w zgodzie z pismami apostołów, a jeśli umysł jego cały poddany będzie władzy wyższej potęgi, czy chcecie poddać się woli tego najjaśniejszego króla JMCi? Wówczas zaś kler otaczający króla i lud zebrany winien odpowiedzieć jednym głosem: Fiat. Fiat. [Niechaj tak się stanie]. Amen. (Por. S. Kutrzeba, Ordo coronandi regis Poloniae (ex codice capituli Cracoviensis), Kraków 1916, s. 155-156, 198; przyp. tłum.).

67

„Kapłan Sadok i prorok Natan namaścili Salomona na króla nad Izraelem, a cały lud zawołał »Niech żyje król Salomon!«, alleluja, alleluja”. (Por. l Kri l :39; przyp. tłum.).

68

Chociaż powszechnie przyjmuje się, że Zakon Krzyżacki został rozwiązany po sekularyzacji Prus w 1525r. oraz Inflant w 1561 r., w gruncie rzeczy przetrwał on po dziś dzień. W 1527 r. pozostała garstka rycerzy katolików, którzy nie wyjechali z Prus do Inflant, osiadła w Marienthal (Mergentheim) w Wirtembergii; tam też przeprowadzono elekcję pierwszego z długiej i nieprzerwanej serii wielkich mistrzów - Waltera von Cronberga. Później, począwszy od okresu panowania arcyksięcia austriackiego Maksymiliana, tytularnego króla Polski, który był wielkim mistrzem w latach 1595-1618, Zakon powoli przesuwał się w orbitę Habsburgów; ostatecznie kwatera główna została przeniesiona do Wiednia. W wielu miejscach Niemiec i Austrii założono komandorie Zakonu; zachowały się też liczne, świadczące o jego działalności, wspaniałe pomniki architektury - między innymi w Mergentheim, w Marburgu i w Rykhoyen w Belgii. Obecny wielki mistrz, Dom Ildefons Pauler, mieszka w Wiedniu przy Singerstrasse 7, w domu, w którym niegdyś mieszkał Mozart, i zarządza trzema prowincjami z ośrodkami w miejscowościach Passau, Freisag oraz Lana we Włoszech. Mimo romantycznej legendy, która w 1813 r. stała się inspiracją do założenia w Prusach Zakonu Żelaznego Krzyża, później zaś - za sprawą pism Alfreda Rosenberga - posłużyła jako kanwa dla co ważniejszych fantazji ideologii faszystowskiej, współczesny Zakon Krzyżacki ogranicza swoją działalność do uprawiania praktyk religijnych i dobroczynności oraz pozostaje lojalnym - chociaż nieco nieokreślonym - narzędziem Watykanu w Europie Środkowej.

69

O. Halecki, op. cit., t. 2, s. 114-118; K. Szajnocha, Barbara Radziwiłłówna, w: Szkice historyczne. Lwów 1854, s. 111-174. (Cyt. wg: Diariusz sejmu piotrkowskiego 1548, w: Sciptores Rerum Polonicarum, t. l, Kraków 1872, s. 182-183, 187, 204; przyp. tłum.).

70

Zakon Kawalerów Mieczowych, założony w 1209 r. przez Albrechta von Buxhóvdena oraz arcybiskupa ryskiego, rozpoczął podbój Inflant, zanim wchłonął go w 1237 r. Zakon Krzyżacki. Trzy wieki później, w wyniku sekularyzacji Prus, został zrekonstruowany pod nazwą Rycerzy Chrystusa i działał jako niezależna jednostka do 1561 r.

71

Na temat Kopernika, patrz Bibliografia kopernikowska 1509-1955, wyd. H. Baranowski, Warszawa 1958; N. Copemicus, Complete Works (facsimile), Londyn-Warszawa 1972; A. Annitage, The Worid of Copemicus, East Ardsiey 1971; M. Bogucka, Nicolas Copemicus: The Country and the limes, Wrocław 1973; F. Kaułbach et al., Nicolaus Copemicus zum 500 Geburgstag, Kolonia 1973.

72

Jan Kochanowski, Pieśń XXV, w: Dzielą polskie, t. l, Pieśni, Księga wtóra. Warszawa 1955, s. 345. W. Weintraub, Kochanowski 's Renaissance Manifesto, „Slavonic and East European Review”, XXX (1952), s. 412^24. Patrz także D. Welsh, Jan Kochanowski, Nowy Jork 1974.

73

W. Sobieski, Żałobny hetman, w: Szkice historyczne. Warszawa 1904, s. 4-45; Trybun ludu szlacheckiego, Warszawa 1905; A. Śliwiński, Jan Zamoyski: kanclerz i hetman wielki koronny. Warszawa 1947; S. Herbst, Zamość, Warszawa 1955.

74

Źrzódłopisma do Dziejów Unii. Drukiem ogłosił A. T. hr. z Kościelea Wojewodzie Działyński, t. 3, Poznań 1856, s. 176 (przyp. tłum.).

75

J. Żerbiłło Łabuński, op. eit., s. 229 i nn.; O. Halecki, op. cit., t. 2, cz. V: Unia lubelska, s. 248- 353.

76

Źrzódlopisma do Dziejów Unii, op. cit., s. 236 (przyp. tłum.).

77

Testament Zygmunta Augusta, opr. A. Franaszek, O. Łaszczyńska i S. E. Nahlik, w: Źródła do dziejów Wawelu, t. 8, Kraków 1975, s. 8 (przyp. tłum.).

78

Patrz J. Tazbir, Przedmurze jako miejsce Polski w Europie, w: Rzeczpospolita i świat: studia z dziejów kultury XVII w., Wrocław 1971, s. 63-78; por. także bardziej szczegółowe omówienie W. Rosę, Poland's Place in Europę, Londyn 1945.

79

W. Dembołecki, Pamiętniki o Lissowczykach, czyli przewagi Elearów polskich, Kraków 1859, s. 56 (przyp. tłum.).

80

Wierna kopia łacińskiej oracji znamienitego Pana Jerzego Ossolińskiego (...) tak jak została wygłoszona do Jego Wysokości w White-hall przez rzeczonego Ambasadora (...) z tłumaczeniem tejże na angielski (...), Londyn 1621. Opublikowana w Anglo-Polish Renaissance Texts, wyd. W. Chwalewik, Warszawa 1968, s. 247-262. Łaciński oryginał oraz przekład angielski listu Jana III Sobieskiego do Karola II z 25 lipca 1676 znajduje się w PRO SP (88) 14, s. 181-185.

81

M. Kridl, J. Wittiin i W. Malinowski, wyd., The Democratic Heritage of Poland: „For Your Freedom and Ours”, przedmowa Bertranda Russella, Londyn 1944, wydana także pod tytułem For Your Freedom and Ours: The Polish Progressive Spirit thmugh the Ages, Nowy Jork 1943. Tom ten zawiera unikalną antologię polskich tekstów historycznych w angielskim przekładzie. (Cyt. wg: M. Korolko i J. Tazbir, opr.. Konfederacja warszawska 1573 wielka karta polskiej tolerancji. Warszawa 1980, s. 25-26; przyp. tłum.).

82

Nie istnieje żadna w ogóle synteza historii religii w Polsce w okresie nowożytnym, choć nie brak l doskonałych monografii poświęconych jej poszczególnym aspektom - katolicyzmowi, tolerancji, judaizmowi czy reformacji. Wśród najnowszych wstępów do historii Kościoła wymienić należy: J. Tazbir, Historia Kościoła katolickiego w Polsce, Warszawa 1966, i F. Manthey, Polnische Kirchengeschichte, Hildesheim 1965. Patrz także W. Ręczlerski, The Protestant Churches in Polana, Londyn 1944.

83

Bogurodzica, wyd. J. Woronczak, Wrocław 1962, s. 11, 165

84

Cudzoziemcy o Polsce: relacje i opinie, wyd. J. Gintel, Kraków 1971, s. 89-97. 8 Patrz O. Halecki, The Crusade of Varna: a discussion of controversial problems. Nowy Jork 1943, oraz odpowiedź F. Babingera, Von Amurath zu Amurath: Vor - und Nachspiel der Schlacht bei Varna (1444), „Oriens”, III (1950), s. 229-265.

85

B. B. Szczęśniak, The Knights Hospitallers in Poland, Haga 1969.

86

S. Bełch, Paulus Vladimiri and his doctrine concerning International Law and Politics, Haga 1965, t. 1,2.

87

A. F. Pollard, The Jesuits in Poland, Oxford 1892, wydane ponownie w Nowym Jorku, 1971; patrz również S. Załęski, Jezuici w Polsce, Kraków 1905, t. 1-4. 12 Cyt. wg: J. Tazbir, Arianie i katolicy. Warszawa 1971, s. 163 (przyp. tłum.).

88

W. Weintraub, Tolerance and Intolerance in Old Poland, Canadian Slavonic Papers, XIII (1971), s. 21-43, wydane także w przekładzie polskim w „Twórczości", 1972, nr 12. Patrz także J. Tazbir, Dzieje polskiej tolerancji. Warszawa 1973; W. Czapliński, Parę uwag o tolerancji w Polsce w okresie kontrreformacji, w: O Polsce siedemnastowiecznej. Warszawa 1966, s. 101—129.

89

W. Krasiński, A Historical Sketch of the Rise, Progress and the Reformation in Poland, Londyn 1838, vol. 1,2 - przez długi okres jedyna praca na temat historii religii w Polsce dostępna w Anglii, źródło wielu tendencyjnych opinii.

90

Patrz J. Woliński, Polska a Kościół prawosławny. Lwów 1936; O. Halecki, From Florence to Brest, 1439-1596, Rzym 1958, oraz E. Likowski, Unia brzeska. Warszawa 1907.

91

H. F. Graham, Peter Mogiła, Metropolitan of Kiev, „Russian Review”, XIV, 4 (1955), s. 345-356.

92

Patrz K. Chodyniecki, Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska: Zarys historyczny, 1370- 1632, Warszawa 1934; J. Woliński, Rzeczpospolita i Kościół prawosławny. Warszawa 1936.

93

Patrz S. Kot, La Reforme dans le Grand Duche de Lithuanie, Bruksela 1953.

94

F. A. Navarro, Relacion (...) de Senor Don Pedro Ronquillo, cytowane w: P. Skwarczyński, C. Scott, A Spanish Diplomats View of Poland (1674), „Slavonic and East European Review”, XI (l961-62), s. 497-517. (Tekst nie tłumaczony dotychczas na język polski; przyp. tłum.).

95

Wierna i prawdziwa Relacja Katolików ze strasznego Tumultu i barbarzyńskiej Profanacji Kaplic i świętych Domów Modlitwy wraz z wywracaniem Ołtarzy (...) i świętokradczym paleniem na ulicach wizerunków naszego Zbawiciela, Najświętszej Błogosławionej Maryi Panny oraz innych Świętych, czemu towarzyszyły nieustanne bluźnierstwa i szyderstwo: a wreszcie splądrowania całego Kolegium Jezuitów w mieście Thorn, popełnionego przez Heretyków z tegoż miasta, dnia 27 lipca 1724 roku, „Historical Register (...) for the Year 1725”, X Nr 37, Londyn 1725, s. 31 i in. zawierał „Mowę Adwokata Jezuitów z miasta Thom przed Trybunałem Sądowym w Warszawie (...)”; „Mowę Ambasadora Jego Brytyjskiej Mości (...) w Ratyzbonie”, „Obronę Sądu Saksonii”, „Postanowienia Sejmu Polski i Litwy w roku 1724” oraz listy Ludwika XV, króla francuskiego, do króla szwedzkiego i króla pruskiego.

96

Patrz S. Kot, Socinianism in Poland: The Social and Political Ideas of the Polish Anti-trinitarians in the sixteenth and seventeenth centuries. Boston 1957; J. Tazbir, Arianie i katolicy. Warszawa 1971.

97

Catechisis et Confessio Fidei Coetus per Poloniom congregali in nomine lesu Christi, Domini nostri crucifixi et resuscitati, Kraków 1574, Bodleian Library Mason A. A. 8, oraz The Racovian Catechisme wherein you have the substance of the Confession of those churches which in the Kingdom of Poland and Great Dukedom of Lithuania that (...) do affirme that no other save the Father of our Lord Jesus Christ is that One God of Israel (...), Amsterdam 1652.

98

J. Tazbir, Sprawa Iwana Tyszkowica, w: Rzeczpospolita i świat, s. 147-169.

99

Patrz N. Hans, The Polish Protestanta and their connections in England and Holland in the seventeenth and eighteenth centuries, „Slavonic and East European Review”, XXXVIII (1958- 59), s. 196-220.

100

S. Kot, Anglo-Polonica, w: „Nauka Polska” XX/1935, 54. Patrz również J. Dąbrowski, Polacy w Anglii i o Anglii, Kraków 1962.

101

H. Zavrian, The Polish Armenian Golony, „Armenian Review” 1951, s. 13 i nn., także G. Petrowicz, L 'Union degli Armeni di Polonia con la Santa Sede, 1626-86, Rzym 1952; M. Zakrzewska-Dubasowa, Z badań nad osadnictwem ormiańskim..., w: Polska w Europie, wyd. E. Zins, Lublin 1986, s. 161—174; C. Lechicki, Kościół ormiański w Polsce — zarys historyczny. Lwów 1928.

102

L. Bohdanowicz, The Muslims in Poland, „Journal of the Royal Asiatic Society” 1942, s. 163-180.

103

Klasyczne opracowanie S. M. Dubnowa The History ofthe Jews in Russia and Poland, Filadelfia 1916-20, t. 1-3, jest nieco tendencyjne. Najlepszym wprowadzeniem w problematykę żydowską są liczne hasła anglojęzycznej encyklopedii Encyclopaedia Judaica, Jerozolima 1972- 1978. Patrz również G. Hundert, Recent Studies relating to the Jews in Poland from the earliest limes to the Partition period, „Polish Review”, XVIII, nr 4 (1973), s. 34-51.

104

Encyclopaedia Judaica, op. cit.,t. 10, s. 761 i nn. Patrz również S. Assaf, The Rise ofthe Karaite Sect, Nowy Jork 1937; G. Scholem, Sabbatai Sevi: the mystical Messiah, 1626-76, Londyn 1973.

105

M. Buber, The Origin and Meaning of Hasidism, Nowy Jork 1960; H. M. Rabinowicz, The Worid of Hasidism, Londyn 1970.

106

Zoaryci (Zoarites) - stowarzyszenie polityczno-religijne założone w 1817 r. w miejscowości Zoar w USA (przyp. tłum.).

107

Cyt. w: Z. L. Sulima, Historia Franka i frankistów, Kraków 1893, rozdz. 8. Patrz również A. Kraushar, Frank i frankisci polscy, Warszawa 1895, t. 1,2.

108

Księgi Miejskie Kaliskie (1612), A. Dekret l/k 180, cyt. w: B. Baranowski, Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII wiekach. Łódź 1952, s. 106.

109

A. Wyczański, Uwarstwienie społeczne w Polsce w XVI wieku, Wrocław 1977, cz. III: Grupy społeczno-zawodowe, s. 202-224.

110

Ibidem, cz. I: Struktura społeczno-majatkowa szlachty, s.202

111

Jak zwykle w historii społecznej, terminologia nasuwa szereg problemów. Lokalne terminy odnoszą się zazwyczaj do szczególnych lokalnych warunków, a zatem są nieprzekładalne. W historiografii polskiej terminu „szlachta” używa się często i równie często się go nadużywa. Nawet wśród tych historyków, którzy ważą słowa z dużą starannością, sposób użycia terminów oraz ich przekład na inne języki znacznie się od siebie różnią, w zależności od przyjmowanych kryteriów. Wielu współczesnych historyków upiera się przy antytezie szlachta-magnateria, która oznacza przeciwstawienie „masom szlacheckim” „oligarchii magnackiej”, przy czym rozróżnienie to opiera się na kryterium braku proporcji w rozdziale władzy i bogactw. Krytycy anglosascy - być może wprowadzeni w błąd rozróżnieniem między angielskimi terminami gentleman i peer - mają skłonność do wprowadzania analogicznej opozycji; zamiast polskiego „szlachta” używają oni na ogół angielskiego gentry. Trzeba jednak koniecznie podkreślić, że szlachta polska nie była podzielona na żadne podkategorie w sensie prawnym, tak jak to miało miejsce w Anglii czy w Niemczech, i że termin „szlachta” odnosił się do całego stanu szlacheckiego, nie zaś jedynie do jego części. Przynależność do stanu określały nie kryteria społeczno-gospodarcze, lecz wspólne dla wszystkich jego członków przywileje i zobowiązania, a także zespół praw i tradycji, od których te przywileje i zobowiązania były zależne. Dokładność wymaga więc, aby termin „szlachta” tłumaczyć na angielski jako nobility, termin „szlachcic” - jako nobleman, termin zaś „stan szlachecki” - jako the noble estate. Użycie terminu „szlachta” w węższym znaczeniu „ziemiaństwa” (the gentry) nie ogranicza się jedynie do marksistów, choć w sposób bardzo dogodny zgadza się z marksistowskimi kryteriami. Definicje słownikowe nie przynoszą żadnego rozwiązania, ponieważ odnotowują różne występujące użycia, nie podając jednak żadnych ocen. Kościuszko Foundation Dictionary, Haga 1962, cz. II, podaje: szlachta = noblemen, nobles, nobility, gentlefolk(s), gentry; Wielki słownik polsko-angielski. Warszawa 1969 - szlachta = nobility.

112

Na temat powstania szlachty, patrz W. Smoleński, Szlachta w świetle własnych opinii, w: Pisma historyczne, t. l, Kraków 1901, s. 1-30. Na temat rozwoju przywilejów prawnych szlachty patrz J. Bardach, wyd., Historia państwa i prawa Polski do 1795 r.. Warszawa 1964, oraz ujęcia bardziej szczegółowe: S. Kutrzeba, Przywilej jedineński'1430, Kraków 1911, M.Bobrzyński, O ustawodawstwie nieszawskim Kazimierza Jagiellończyka, Kraków 1911, A. Vetulani, Geneza statutu warckiego o wykupie sołectw, „Kwartalnik Historyczny” 1969, nr 3, s. 557-581.

113

Patrz K. Szajnocha, Nastanie szlachty i herbów w Polsce, w: Dzieła, t. 2, Warszawa 1876, s. 215-256.

114

Z. J. Gąsiorowski, The Conquest Theory of the Genesis of the Polish State, „Speculum”, XXX (1955), s. 550-560.

115

Brehoni - sędziowie i interpretatorzy prawa zwyczajowego, przekazywanego z pokolenia na pokolenie (przyp. tłum.).

116

Patrz J. Adamus, Polska teoria rodowa. Łódź 1958; praca zawiera obszerny przegląd historiografii.

117

Patrz O. Halecki, O początkach szlachty i heraldyki na Litwie, „Kwartalnik Historyczny”, XXIX (1915), s. 177-207.

118

. Piekosiński, Heraldyka polska wieków średnich, Kraków 1899. Patrz także S. Konarski, Armorial de la noblesse polonaise titree, Paryż 1958; A. Boniecki, Herbarz polski, CL. I, Warszawa 1899-1913, t. 1-17; W. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959.

119

P. Skwarczyński, The Problem of Feudalism in Poland up to the beginning of the sixteenth century, „Slavonic and East European Review”, XXXIV (1956), s. 292-310, patrz także O. Backus, The Problem of Feudalism in Lithuania, 1506-48, „Slavic Review”, XXI (1962), s. 639-659, i T. Manteuffel, On Polish Feudalism, Mediaevalia et Humanistica, Boulder, Colorado, 1964, facs. 16, s. 94-104.

120

Szczegółową charakterystykę stanu szlacheckiego w poszczególnych społeczeństwach ukazują studia porównawcze dotyczące różnych krajów. Patrz J. Meyer, Noblesses et powoirs dans l 'Europe d'Ancien Regime, Paryż 1973, zwłaszcza rozdział zatytułowany Le Croissant Nobiliaire: Pologne-Espagne.

121

Cyt. w: W. R. Morfill, Poland - the story of the nations, nr 33, Londyn 1893, s. 84-86. Na temat wzrostu znaczenia magnaterii, patrz przyp. 8, rozdz. XVIII, s. 466.

122

Patrz J. Ochmański, Powstanie i rozwój latyfundium biskupstwa wileńskiego, 1357-1550, Poznań 1963, passim.

123

M. Biskup, Rozmieszczenie -własności ziemskiej województw chełmińskiego i malborskiego w drugiej połowie XVI w., „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. 60 (na rok 1955), nr 2, Toruń 1957.

124

A. Wyczański, op. cit. (patrz przyp. l, s. 201), s. 57-59.

125

Mimo pozornej łatwości takiego zadania historycy nie ustalili żadnej powszechnie przyjętej analizy wewnętrznej struktury warstwy szlacheckiej. Patrz Karol Górski, Les structures sociales de la noblesse polonaise au Moyen-Age, „Le Moyen Age”, Paryż, LXXIII (1967), s. 73-86; A. Zajączkowski, En Pologne: cadres structurales de la noblesse, „Annales”, Paris, XVIII (1963), s.88-102.

126

A. Homecki, Produkcja i handel zbożowy w latyfundium Lubomirskich, c. 1650-1750, PAN w Krakowie: Prace Komisji Nauk Historycznych, nr 27, Wrocław 1970.

127

Od nazwy posiadłości Alba, będącej własnością Radziwiłła (przyp. tłum.).

128

Ignacy Krasicki, Satyra X: Pan niewart sługi, l. 75-96, w: Pisma wybrane. Warszawa 1954, t. 2, s.50-51.

129

A. Wyczański, L'economie du domaine nobiliaire moyen en Pologne, 1500-80, „Annales”, Paryż, XVIII (1963), s. 81-87.

130

M. Biernacka, Wsie drobnoszlacheckie na Mazowszu i Podlasiu, Wrocław 1966.

131

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga VI: Zaścianek, Warszawa 1984, w. 378-80, 466-479.

132

W. Smoleński, Mazowiecka szlachta w poddaństwie proboszczów płockich, w: Pisma historyczne, t. l, Kraków 1901,s.111-172.

133

W. N. Trepka, Liber Generationis vel Plebeanorum (Liber chamorum), wyd. W. Dworaczek, Wrocław 1963; Proemium, 9.

134

Abramowicz, były furman z Biecza, który otrzymał w dzierżawę dwór w Kwiatonowicach postawiony, w 1622 r. przed sądem przyznał się, że jest samozwańczym szlachcicem, uprzednio nie stawiwszy się na przegląd pospolitego ruszenia. Żyzański, byty szewc z Chęcin, podawał się za szlachcica po uzyskaniu urzędu sekretarza w sądzie ziemskim. Liber chamorum, nr l i nr 2534.

135

Patrz W. Łoziński, Prawem i lewem: obyczaje na Czerwonej Rusi, Lwów 1913, t. 1,2, rozdz. l: Niedostatki prawa,

136

Ibidem.

137

Daniel Defoe, The Complete English Gentlemen, wyd. K. D. Bulbring, Londyn 1890, s. 21, 29-31,114.

138

Patrz Materiały do biografii, genealogii i heraldyki polskiej, wyd. S. Konarski, Paryż-Buenos Aires 1963-67, t. 1-5.

139

Cyt. w: E. Starczewski, Możnowładztwo polskie na tle dziejów. Kijów 1916, t. 1,2, rozdz. II.

140

Jan Kochanowski, Na lipę (Fraszki, księgi wtóre); Pieśń świętojańska o sobótce. Pieśń XII, w: Dzielą polskie, t. l, Warszawa 1955, s. 184 i 364.

141

Adam Naruszewicz, Nic nad to, w: Liryki wybrane. Warszawa 1964, s. 46-48. (Przytoczony w oryginale tekst nie jest angielskim przekładem utworu podanego w przypisie 33 - Nic nadto. Cytowany w niniejszym przekładzie fragment jest dość bliski pod względem treściowym angielskiemu tekstowi i rzeczywiście pochodzi z tego wiersza; przyp. tłum.).

142

Kajetan Koźmian, ZiemiaAstwo polskie. Pieśń IV, w: Księga wierszy polskich XIXw., Warszawa 1956, t. l, s. 10.

143

A. Zajaczkowski, Główne elementy kultury szlacheckiej w Polsce, Wrocław 1961, s. 69.

144

W. Czapliński, Pamiętniki Paska: stan badań i postulaty badawcze, w: O Polsce siedemnastowiecznej, Warszawa 1966, s. 201-217.

145

Mikołaj Rej, Krótka rozprawa między trzema osobami, panem, wójtem a plebanem, wyd. K. Górski, W. Taszycki, Wrocław 1953, w. 963-974.

146

Krzysztof Opaliński, Satyry, ks. I, nr III, w. 1-10, w: Poeci polskiego baroku, wyd. J. Sokołowska, K. Żukowska, Warszawa 1965, t. l, s. 23.

147

Wacław Potocki, Niechaj spi pijany - na toż trzeci raz. Moralia (1688), III, Kraków 1918,s. 246.

148

Patrz J. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, Warszawa 1960, t. l, 2, W. Łoziński, Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków 1964, A. Brückner, Dzieje kultury polskiej, Kraków 1931. Pierwsze dwie prace są wznowieniami klasycznych studiów na temat życia codziennego we wczesnym okresie nowożytnym.

149

W oryginale: dębu (przyp. tłum.).

150

Cyt. wg: J. Tazbir, Kultura szlachecka w Polsce, Warszawa 1970, s. 164 (przyp. tłum.).

151

M. Kromer, Polonia, sive de situ, moribus, magistratibus et republica R.P. (1577), w: K. Hartleb, Kultura Polski (...) wypisy źródłowe. Lwów 1938, s. 187.

152

Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki, wyd. W. Czapliński, Warszawa 1979, Rok pański 1669, s. 452-455.

153

Mikołaj Rej, Figliki, Warszawa 1970, nr 181.

154

Ibidem, nr 52.

155

Marcin Bielski, Maskarada, w: Kronika polska (1551), cyt. w: K. Hartleb, Kultura Polski, Hanower 1945,s. 169-170.

156

Gdański last („ładunek”) stanowił jednostkę pojemności równą 3101 litrom żyta, czyli ok. 2,3 tony. (Dokładna waga wahała się oczywiście w zależności od rodzaju mierzonych towarów; l last równał się 2644 litrom piwa bez piany, 2760 litrom piwa z pianą lub 2264 litrom wina). Dzielił się na 60 Schęffein (czyli szefli pruskich lub korczyków) po 52 litry. Była to jednostka o ok. 10% mniejsza od staropolskiego łaszta, który był równy 3440 litrom żyta, ponieważ automatycznie doliczano doń prowizję dla sprzedawcy. Polski łaszt dzielił się zazwyczaj na 30 korcy warszawskich, z których każdy liczył 114 litrów, a więc dwa razy więcej niż gdański Scheffel (szefel). Na terenie Małopolski miary zboża ujednolicił w 1850 r. Pruski Urząd Celny, przyjmując Scheffel (korczyk) jako jednostkę równą 50 litrom żyta.

157

Przegląd historii gospodarczej Polski przedrozbiorowej podaje J. Rutkowski, Histoire economique de la Pologne avant les partages, Paryż 1927, s. 268; a ostatnio B. Zientara, A. Mączak, I. Ihnatowicz, Z. Landau, Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r.. Warszawa 1965, oraz A. Wyczański, Polska Rzeczpospolita szlachecka. Warszawa 1965.

158

Współczesna literatura na temat handlu bałtyckiego jest niezwykle obszerna; poszczególne pozycje są odnotowywane w wydawanych co roku Hansische Geschichtsblatter Hanzeatyckiego Towarzystwa Historycznego w Lipsku. Jeśli chodzi o aspekty polskie tego zagadnienia, wyniki doniosłych badań Mariana Małowista można najłatwiej odnaleźć w The economic and social development of the Baltic countries from the fifteenth to the seventeenth centuries, Economic History Review (seria druga), XII (1959-60), s. 177-189; The problem of the inequality of economic development in Europę in the later middle ages, ibidem, XIX (1966), s. 15-26, oraz Wschód a Zachód Europy w XIII-XVI wieku. Warszawa 1973. Patrz też A. Mączak, Między Gdańskiem a Sundem, Warszawa 1972, s. 183, oraz La Zone Baltique, Acta Poloniae Historica, XI (1965), s. 71-99.

159

Patrz M. Bogucka, Handel zagraniczny Gdańska, Warszawa 1970, a także S. Hoszowski, Handel Gdańska w okresie XV-XVIII wieku. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Krakowie, nr 11, Kraków 1960.

160

Kopa jako jednostka liczeniowa była równa 60 snopom.

161

A. Homecki, Produkcja i handel zbożowy w latyfundium Lubomirskich w drugiej połowie XVII i pierwszej XVIII wieku, PAN: Prace Komisji Nauk Historycznych, nr 27, Kraków 1970, s. 136.

162

Badania nad produkcją i dystrybucją zboża stanowią niezbędną podstawę dzisiejszej marksistowskiej teorii „systemu folwarczno-pańszczyźnianego”, a tym samym również obecnej interpretacji „okresu feudalnego” w dziejach Polski ujmowanych jako całość. Patrz Historia Polski Polskiej Akademii Nauk, t. l, cz. 2 (1454-1764), Epoka feudalizmu: gospodarka folwarczno-pańszczyźniana - wiadomości wstępne, s. 5-77.

163

Patrz J. Burszta, Materiały do techniki spławu rzecznego na Sanie i średniej Wiśle w XVII i XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, Warszawa, III (1955), s. 752-782.

164

Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki, op. cit.. Rok pański 1670, s. 466.

165

Sebastian Fabian Klonowic, Flis: to jest spuszczenie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi, wyd. S. Hrabec, Wrocław 1950.

166

W języku angielskim crow's nest - wronie gniazdo (przyp. tłum.).

167

Ibidem, w.1377-1380;1661-1666; 1669-1672;1697-1700;1705-1723;1773-1776;1781-1788.

168

Joannis Dantisci, Carmina, Wrocław 1952.

Miasto ty nowe i możne, o Gdańsku, inaczej też Dańsko,

Słuchaj uważnie, co mój wieści proroczy ci duch!

Jeszcze czas krótki zostaje; jeśli nie rzucisz swych grzechów,

Których bez liku dziś masz, runiesz złamane bez sił.

Szybkoś urosło, tak rychło też będziesz się zmniejszać i niknąć,

łżeś niewdzięczne dla bóstw; ściga już mamy cię los.

Pycha, bezbożność i zbytek, ta trójca potworów gotuje

Tobie ruinę, gdy jej od się nie wygnasz hen precz.

(Jan Dantyszek, Utwory poetyckie, tłum. J. Harhala, Lwów 1937, s. 174; przyp. tłum.).

169

Cudzoziemcy o Polsce, wyd. J. Gintel, Kraków 1971, t. l, s. 275-283.

170

Według M. Boguckiej, op. cit., s. 36,47: Tabela V, „Struktura eksportu”, oraz Tabela XIV, „Struktura importu”, których dane oparte są na rejestrach opłat celnych w porcie gdańskim.

171

E. Cieślak, Les rapports des residents fransais a Gdańsk au XVII-e siecle, t. 1,2, Warszawa 1965-69,s. 77-79.

172

Public Record Office, Londyn, State Papers Foreign, styczeń 1716: PRO-SP/88/14, opublikowany przez J. Gierowskiego w: Z dziejów stosunków Anglii do Gdańska w początkach XVIII wieku, „Sobótka”, Wrocław, nr 2 (1975), s. 333-342. Wśród badań nad handlem angielsko-polskim we wczesnym okresie należy wymienić następujące prace: H. Zins, England and the Baltic in the Elizabethan Era, Manchester 1972, oraz A. Mączak, The Sound Toll Accounts and the Balance of English Trade with the Baltic Zone, 1565-1646, Studia Historiae Oeconomicae, Poznań, III (1968), s. 93-113.

173

Patrz A. Mączak, The Export of Grain and the problem of the distribution of natural income in Poland, 1550-1650, Acta Poloniae Historica, XVIII (1968); The Balance of the Polish Sea Trade with the West, 1565-1646, Scandinavian Economic History Review, XVIII (1970), oraz Eksport zbożowy i problem bilansu polskiego w XVI i XVII w., w: X Zjazd Historyków Polskich w Lublinie: Referaty, Warszawa 1968.

174

M. Bogucka, op. eit., rozdz. VI: Ceny i zyski.

175

Ibidem, s. 113-115.

176

Neo-serfdom: a symposium, „Slavic Review”, XXXIV (1975), zwłaszcza praca A. Kamińskiego, Neo-serfdom in Poland-Lithuania, ibidem, s. 253-268. Patrz też B. Zientara, Z zagadnień spornych tzw. wtórnego poddaństwa w Europie Środkowej, „Przegląd Historyczny”, XXII (1965).

177

A. Wyczański, Wieś polskiego odrodzenia. Warszawa 1969, s. 190; Studia nad folwarkiem szlacheckim w Polsce w latach 1500-1800, Warszawa 1964; L 'economie du domaine nobiliaire moyen en Pologne, 1500-80, „Annales”, Paryż, XVII (1962), s. 81-87.

178

Patrz A. Wyczański, Wieś polskiego odrodzenia, op. cit., s. 107-113.

179

Patrz J. Topolski, La regression economique en Pologne, Acta Poloniae Historica, VII (1962), s. 28-49; W. Kula, L 'histoire economique de la Pologne du XVIII-e śiecle, Acta Poloniae Historica, IV (1961), s. 113-146, oraz Sur les transformations economique de la Pologne au XVIII-e siecle, „Annales Historiques de la Revolution Francaise”, XXXVI (1964), s. 261-277.

180

J. Topolski, Gospodarstwo wiejskie w dobrach arcybiskupa gnieźnieńskiego od XVI do XVIII wieku, Poznań 1958.

181

L. Żytkowicz, Grain yields in Poland, Bohemia, Hungary and Slovakia in the XVI-th to XVIIl-th Centuries, Acta Poloniae Historica, XXIV (1972), s. 51-73.

182

Praca A. Mączaka, Między Gdańskiem a Sundem: Studia nad handlem bałtyckim od polowy XVII do polowy XVIII wieku. Warszawa 1972, zawiera najobszerniejsze jak dotąd analizy i tabele statystyczne.

183

M. Bogucka, op. cit., s. 31.

184

Klasyczny wstęp do historii miast polskich w okresie nowożytnym stanowi praca J. Ptaśnika, Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce, Kraków 1934. Patrz także A. Gieysztor, Les recherches sur 1'histoire urbaine en Pologne, Acta Poloniae Historica, VIII (1963), s. 79-90.

185

S. Pazyra, Geneza i rozwój miast mazowieckich. Warszawa 1959.

186

Patrz I. Ihnatowicz, Burżuazja warszawska. Warszawa 1972.

187

Rzeźnicy, Piekarze, Szewcy, Złotnicy, Kuśnierze, Krawcy, Cyrulicy, Pasamonicy, Miecznicy, i Konwisarze, Szychterze, Ślusarze, Kowale, Kotlarze, Bednarze, Cieśle, Stolarze, Kołodzieje, { Stelmachy, Garbarze, Kordybanicy, Tkacze, Miechownicy, Rymarze, Miodowarzy, Piwowarzy, j Slodownicy, Garncarze, Powroźnicy, Tokarze, Czapnicy, Olsternicy, Mularze, Iglarze, Nożownicy, Płatnerze, Haftarze, Siodlarze i inni. i Lustracja województwa ruskiego, 1661-65, cz. II: Ziemia lwowska, wyd. E. i K. Arłamowscy, | Warszawa 1974, s. 8.

188

J. Ptaśnik, op. cit., rozdz. V: Cechy.

189

Ibidem, rozdz. VI: Kupcy.

190

7 Ibidem, rozdz. IV: Pospólstwo.

191

Public Record Office (Londyn), SP/88/14.

192

Patrz M. Bałaban, Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu, Kraków 1931-36, t. 1,2.

193

S. Dziewulski, Rozwój terytorialny miasta Warszawy w ciągu wieków, 1230-1930, Warszawa 1930; A. Kersten, Warszawa kazimierzowska 1648-68: miasto, ludzie, polityka. Warszawa 1971.

194

Lustracja województwa ruskiego, 1661-65, cz. II: Ziemia lwowska, wyd. E. i K. Arłamowscy, Warszawa 1974, s. 127-130

195

J. Ptaśnik, op. cit., rozdz. XIII: Upadek.

196

Na temat idei politycznych w Polsce i na Litwie, patrz C. Backvis, Les themes majeures de la pensee politique polonaise au XVI' siecle, „Annuaire de 1'Institut de Philologie et d'Histoire Orientales et Slaves”, Bruksela, XIV (1954-57), s. 309 i nn.; K. Grzybowski, Teoria reprezentacji w Polsce epoki odrodzenia. Warszawa 1959; S. Kutrzeba, Historia ustroju Polski w zarysie, Warszawa 1907; J. Bardach, wyd.. Historia państwa i prawa Polski, Warszawa 1964, oraz z prac nowszych T. Wyrwa, La pensee politique polonaise a l 'epoque de l 'humanisme et de la renaissance, Paryż 1978.

197

Patrz J. Bardach, Les status lituaniens: codifications de l 'epoque de la Renaissance, w: Poland at the 14th International Congress ofHistorical Sciences in San Francisco, Wrocław 1975, także L. Okinshevich, The Law of the Grand Duchy of Lithuania, Nowy Jork 1953, J. Żmuidzinas, Commonwealth polono-lithuanien ou 1'union de Lublin (1569), Haga 1978.

198

M. Borucki, Sejmy i sejmiki szlacheckie. Warszawa 1972. Pozycjąklasycznąjest niedawno wznowiona praca A. Pawińskiego Sejmiki ziemskie: początek i rozwój. Warszawa 1895.

199

Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki, op. cit.. Rok pański 1667, s. 423-31.

200

Karol Górski, The Origins of the Polish Sejm, „Slavonic and East European Review”, XLIV (1966), s. 122-138; The Royal Prussian Estates and their relation to the Crown of Poland, Acta Poloniae Historica, X (1964), s. 49-64; La ligue des etats et les origines du regime representatif en Prusse, w: Album Helen Maud Cam: Etudes Presentees..., Paryż-Louvain 1960, t. l, s. 173- 186. Patrz też. A. Prochaska, Geneza i rozwój parlamentaryzmu za pierwszych Jagiellonów, Kraków 1899.

201

Czterech hetmanów było jedynymi wysokimi urzędnikami, którzy nie mieli rangi senatora.

202

7 Patrz W. Czapliński, The Polish Sejm, Acta Poloniae Historica, XXII (1970), s. 180-192.

203

W rozdz. IX (s. 300) Autor podaje, że elekcje przyciągały do Warszawy tłumy liczące od pięć- dziesięciu do stu tysięcy (przyp. tłum.).

204

Jan Chryzostom Pasek, op. cit., Rok pański 1669, s. 455-463.

205

J. Bryce, The Holy Roman Empire, Londyn 1875, s. 238.

206

P. Skwarczyński, The origin of the name Pacta Conventa in 1573, „Slavonic and East European Review”, XXXVII (1958-59), s. 469-476, i Les tractations, autour de l'election de Henri de Valois comme Roi de Pologne 1573, „Revue Intemationale d'Histoire Politique et Constitutionelle”, Paryż, V (1955), s. 173-317. W. Sobociński, Pakta konwenta, Kraków 1939.

207

Cyt. wg: Diariusze sejmowe r. ]585, Kraków 1901, s. 32 (przyp. tłum.).

208

Cyt. wg: J. Tazbir, Kultura szlachecka w Polsce, Warszawa 1978, s. 61 (przyp. tłum.).

209

Diariusze sejmowe r. 1S85, Scriptores Rerum Polonicarum, nr 18, wyd. A. Czuczyński, Kraków 1890.

210

D. Stone, The End of Mediaeval Particularism: Polish cities and the Diet, 1764-89, Canadien Slavonic Papers, XX (1978), nr 2, s. 194-207.

211

M. Borucki, op. cit., przytacza następujące powiedzenie: „Kto o Żydach dobrze mówi, jest przekupiony, kto na nich wygaduje, chce nim zostać”.

212

Na temat powstania konfederacji patrz R. Gródecki, Konfederacje w Polsce XV w., w: Sprawozdanie PAN, III (1951). Szczegółowy opis instytucji konfederacji oraz tekst jednego z aktów konfederacji zawiera Diariusz kołowania i konfederacji pod Gołębiem i Lublinem w 1672 r. ..., wyd. A. i K. Przyboś, Wrocław 1972.

213

Cytowane w: T. Korzon, Historia nowożytna, Kraków 1889, t. l, s. 479. Z okresu rokoszu zachowała się obszerna literatura; patrz zwłaszcza Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego 1606-8, Kraków 1916, t. 1-3, wyd. J. Czubek.

214

T. Korzon, ibidem, s. 483.

215

Jan Chryzostom Pasek, op. cit, Rok pański 1666, s. 391-393.

216

W. Czermak, Z czasów Jana Kazimierza. Studia historyczne. Lwów 1893.

217

W. Konopczyński, Liberum veto: studium porównawczo-historyczne, Kraków 1918, W. Czapliński, Dwa sejmy w roku 1652: studium z dziejów rozkładu Rzeczypospolitej Szlacheckiej, Wrocław 1955, rozdz. VIII: Pierwsze liberum veto, s. 115-130, 9 marca 1652.

218

J. Michalski, Les dietines polonaises au XVIII-me siecle, Acta Poloniae Historica, XII (1964-65), s.87-107.

219

W. J. Wagner, Polish Law Throughout the Ages, Stanford 1970.

220

W. Łoziński, Prawem i lewem: obyczaje na Czerwonej Rusi, Lwów 1913.

221

Cyt. w pracy W. Łozińskiego, op. cit., s. 451-454. Tekst epitafium nigdy nie został wypisany na żadnej znanej płycie nagrobnej i możliwe, iż powstał jako utwór satyryczny. Postać Stadnickiego wymieniana jest często w wierszykach i pieśniach politycznych z okresu rokoszu z lat 1606-09, np. „Stadnicki diabeł wcielony / Puścił głosy na wsze strony / Że pana z królestwa zrzuci, / Krążąc, ryczy, bałamuci...” Patrz Pisma polityczne..., wyd. J. Czubek, op. cit., t. l, s. 125 i nn. Przechodniu, jeżeliś przyjaciel, zabolej; jeżeliś nieprzyjaciel, uważ losów ludzkich kolej i upadek. Stanisław Stadnicki z Żmigroda Pan na Łańcucie, starosta zygwulski tu spoczywa Mąż duszą niezłomną, rodem dostojnym, rozliczną koligacją, przemnogimi krwi związkami, przedziwną urodą, wysokimi dary umysłu, wielkością bogactw tak znaczny i tak wielki. Wolności najgorętszy miłośnik (...) O ojczyzno, gdybyś wojownika tego, znamienitego męża, przypuściła była do piastowania spraw twoich, zaiste ozdobą byłby tobie i pożytkiem, jak mało kto kiedykolwiek. (...) O mocy Boska, gwałtu i nieprawości mścicielko! O święte prawa ojczyste! O wolności zgwałcona i stłumiona! Was wzywam, was przywoływani! Anna z Ziemiaczyc małżonka z przyjaciółmi. (Oryginał i przekład polski wg: W. Łoziński, Prawem i lewem, Kraków 1957, t. 2, s. 349-350; przyp. tłum.).

222

S. Kot, Rzeczpospolita polska w literaturze politycznej Zachodu, Kraków 1919.

223

A. B. Ułam, A. F. Modrevius, Polish political scientist of the sixteenth century, „American Political Science Review”, XI (1946), s. 485-494.

224

Piotr Skarga, Kazania sejmowe, wyd. J. Tazbir, Wrocław 1972. Patrz też: A. Berga, Unpredicateur de la Cour de la Pologne sous Sigismond III: Pierre Skarga, Paryż 1916, oraz J. Tazbir, Piotr Skarga, szermierz kontrreformacji. Warszawa 1978. (Cyt. wg: Piotr Skarga, Kazania sejmowe, oprać. J. Tazbir, Wrocław 1984, s. 3,9-10, 10-12,35, 133, 157, 195, 204, 205, 206; przyp. tłum.).

225

Krzysztof Opaliński, Satyry, ks. III, nr 6, w. 339

226

O. P. Backus, A. M. Kurbsky in the Polish-Lithuanian state, 1564-83, Acta Balto-Slavica, Białystok, VI (1969), s. 29-50; także The Correspondence between Prince A. M. Kurbsky and Tsar Ivan IV of Russia, 1564-79, wyd. J. L. I. Fennell, Cambridge 1955; E. L. Keenan, The Kurbski-Groznyi Apocrypha, Cambridge 1972.

227

Tommaso Campanella, Poesie, Bari 1938, s. 92. (Do Polski. Ponad królestwa, które z trafu czynią spadkobiercę / dla swoich włości, wznosisz się, o Polsko, która, gdy opłakujesz swego zmarłego monarchę, / synowi jego bierzesz berło, by je oddać obcym, / z lęku, że nie okaże mądrości i siły; / lecz bardziej stajesz się igraszką w rękach losu, / księcia fortuny obierając, i z dworskim splendorem, / niepewna wszak, czy on rozrzutny będzie, czy oszczędny. / O! Zamiast tym gorliwiej szukać w skromnej chacie / Katona, Pompiliusza, Minosa, Hermesa - / z podobnych im Bóg nie przestaje czynić królów. /I im podobni tracą mało, zdobywając wiele, / Pomni, że nieśmiertelność im przyniosą/cnota i wielkie czyny, nie wysokie urodzenie; przyp. tłum.).

228

Benedykt Chmielowski, Nowe Ateny albo Akademya wszelkiej scyjency jej pełna, na różne tytuły jak na classes podzielona, mądrym dla memoryjalu, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki erygowano, cyt. w: I. Chrzanowski, Historia literatury niepodległej Polski, Londyn 1942, s. 445. Patrz S. Cynarski, The Shape ofSarmatian Ideology, Acta Poloniae Historica, (1968), s. 5-17.

229

Oewres completes de Voltaire, Paryż 1879, t. 26, s. 582, cyt. wg E. Rostworowski, Polska w świecie: szkice z dziejów kultury polskiej. Warszawa 1972, s. 299. Patrz także E. Rostworowski, Voltaire et la Pologne, Studies on Voltaire and the Eighteenth Century, Genewa, LXII (1968), s. 101-121. (Carowa Rosji nie tylko wprowadziła powszechnie zasadę tolerancji w swych własnych rozległych prowincjach, ale także wysłała wojsko do Polski, pierwszą armię tego rodzaju od początku istnienia ziemi - armię pokoju; wyłącznie po to, aby bronić praw obywateli i w drżenie wprawić prześladowców. Mądry to i sprawiedliwy władca, który przewodził temu szczęśliwemu pojednaniu! Światły to prymas! Książę wolny od pychy i kapłan wolny od uprzedzeń; oby byli błogosławieni i naśladowani przez wszystkie wieki!; przyp. tłum.).

230

Por. Uwagi o rządzie polskim i jego projektowanej naprawie, w: J. Gintel, wyd.. Cudzoziemcy o Polsce, t. 2, Kraków 1971, s. 44 (przyp. tłum.).

231

J. M. Fabre, Jean-Jacques Rousseau et la destin polonais, Paryż 1961, Stanislaus-Auguste Poniatowski et l'Europę des lumieres, Paryż 1952, s. 746.

232

A. Zajączkowski (por. przyp. 12, rozdz. II, s. 71).

233

Patrz H. Świderska, J. Dantyszek: a Polish diplomat in England in 1522, Oxford Slavonic Papers, (1962), s. 38-45 (Przekład wg MS Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie nr 6557, 7.35; przyp. tłum.).

234

Owo ptaka Jowisza skrzydło czarno-białe, Jako herb dał mi cesarz za zasługi trwałe. Pięknie herb odziedziczyć, ale piękniej zgoła, Co własna cnota przynieść sama przez się zdoła.

(Epigram na odznaczenie wiosnę, w: J. Dantyszek, Utwory poetyckie, tłum. J. Harhala, Lwów 1937, s. 201-202; przyp. tłum.).

235

Ioannis Dantisci, Carmina, Wrocław 1951, nr 20, 21. Jak uciążliwy i twardy los dań jest nieszczęśliwym kochankom, Kiedy ostoi im brak, jakoteż stałych wciąż miejsc! Nic u nich trwałe nie bywa, lecz dawszy się porwać zachciankom, Gdzie ich niepewny gna traf, dają w rozterce się wieść. Błądzą i rzadko im dano używać spokojnej przystani, Z jednych miłości wciąż pęt wchodzą do innych raz wraz. (Elegia do Gryneli, w: Jan Dantyszek, Utwory poetyckie, op. cit., s. 70; przyp. tłum.).

236

Patrz R. Przeździecki, Diplomatie a la Cour de Polegnę, Paris 1934; A. Poniński, Les traditions de la diplomatie polonaise, „Revue de 1'Histoire Diplomatique”, XXIX (1925), s. 366 i nn.; Polska służba dyplomatyczna, od XVI do XVIII w., wyd. Z. Wójcik, Warszawa 1966; S. E. Nahlik, Narodziny nowożytnej dyplomacji, Wrocław 1971.

237

A. A. Witusik, Tomasz Zamoyski a świat turecko-tatarski, w: Polska w Europie: studia historyczne, wyd. H. Zins, Lublin 1968.

238

R. Przeździecki, op. cit., rozdz. 3. („prawdą jest, że Elektor zdobył ten punkt; ma też swój fotel, który to thriomphe de fauteuil znajdzie się zapewne pośród rodzinnych trofeów”; przyp. tłum.).

239

„5 września. Z wizytą do kupca, pana Glanda, gdzie na obiedzie wszyscy urzędnicy Komory Celnej. Wiele opowiadań, a m.in. kilka o Sir Jeremiaszu Bowesie, ambasadorze królowej Elżbiety przy Carze Rosji. Jedno [jak ponieważ niektórzy z tamtejszej szlachty weszli schodami przed nim, on sam wejść nie mógł, póki car nie rozkazał, aby tych dwóch ludzi powlec schodami na dół, tak że ich głowy uderzały o każdy stopień, aż obaj zostali zabici] i jak mu kazali oddać szpadę przed wejściem na carskie komnaty, na co powiedział, że w takim razie może mu oddać także buty. I kazał sobie zdjąć buty i posłał po swój nocny strój i nocne pantofle, iżby wszedł w nocnym obleczeniu, skoro nie może wejść jako żołnierz. A drugie, jak car, chcąc mu pokazać swoją władzę nad poddanymi, kazał jednemu z bojarów wyskoczyć na złamanie karku przez okno w oczach ambasadora, który widząc to, odpowiedział, że jego władczyni lepszy czyni użytek z karków swych poddanych”. (Samuel Pepys, Dziennik, tłum. M. Dąbrowska, Warszawa 1966, t.l,s. 259-260). '

240

Mogłoby się wydawać, że Tudorom sprawiło przyjemność utrzymanie stosunków z Iwanem Groźnym - wyjaśniałoby to ich niechętny stosunek do przestróg Polski o naturze i zamiarach państwa moskiewskiego (patrz przyp. 12).

241

B. Baranowski, Polska a tatarszczyzna w latach 1624-9, Łódź 1948; patrz też Z. Wojcik, Financial aspects of the Polish-Tatar alliance 1654-66, Acta Poloniae Historica, XIII (1966), s. 87-102.

242

Cyt. wg: Krzysztof Warszewicki, Oposie i poselstwach, oprać. J. Życki, Warszawa 1935, s. 230 (przyp. tłum.).

243

Christophori Varsevicii, Equitis Poloni, De Legato et Legatione Liber, Illustrissimo Domino Achatio Przylęcki, Castellano Oswiecimiensis, 1646 (G. Forster, Bibliopola Dantiscanus); patrz też A. Tamborra, Cristoforo Warszewickie la Diplomazia del Rinascimento in Polonia, w: Italia, Venetia e Polonia, wyd. M. Brahmer, Wrocław 1967, s. 159-205. (Cyt. wg: Krzysztof Warszewicki, O posle i poselstwach, op. cit., s. 192-194; przyp. tłum.).

244

Calendar of State Papers Foreign, Londyn 1916, XIX, także w Elementa ad Fontium Editiones, IV, Rzym 1961, nr 137, 192. Ta ostatnia seria, wydawana przez Polski Instytut Historyczny w Rzymie, ma na celu opublikowanie wszystkich dokumentów polskich przechowywanych w archiwach dyplomatycznych Europy Zachodniej. (Oczekiwałam poselstwa. Ty zaś przyniosłeś mi skargę. Wnosząc z twoich listów polecających, wzięłam cię za posła, a w rzeczywistości znalazłam zaledwie gońca. Nigdy w życiu nie słyszałam podobnej oracji. Doprawdy zadziwia mnie i zaskakuje tak wielce niesłychana, a publicznie okazana czelność. Nie mogę także uwierzyć, aby twój Król, gdyby sam był tu obecny, mógł wyrzucić z siebie podobne słowa. Gdyby wszakże nakazał ci coś podobnego w swoich instrukcjach, w co mocno wątpię, można by to jedynie przypisać faktowi, iż Król twój, jako człowiek młody i świeżo obrany na tron nie prawem krwi, lecz jedynie prawem elekcji, nie pojmuje dokładnie reguł, jakie winny kierować pertraktacjami w podobnych sprawach, gdy się takowe prowadzi z innymi władcami - reguł, których więksi od niego przestrzegają, pertraktując z nami, a którym bez wątpienia posłuszni będą inni, którzy po nim zajmą jego miejsce. Co zaś do ciebie, to wydajesz mi się kimś, kto przeczytał bardzo wiele ksiąg, które nie mają zgoła związku ze sprawą, o jaką tu idzie, i kto nie zna wcale reguł, jakie obowiązują między monarchami. Albowiem mimo iż ty sam tak często wspominasz o ius naturale et gentium, ja wiem o prawie natury i prawie narodów dość, aby wiedzieć, że gdy rozpoczyna się wojna między monarchami, każda ze stron ma zaiste prawo przechwytywać wojenne dostawy drugiej, bez względu na to, skąd one pochodzą, a także przeciwdziałać użyciu takowych do nieprzyjaznych jej celów (...) Tymczasem wszakże miej się dobrze i zamilcz; przyp. tłum.).

245

George Carew do Roberta Cecila, Gdańsk, 12 sierpnia 1598. Elementa nr 143, 220.

246

Patrz P. D. Massar, Presenting Stefana Delia Bella: Seventeenth Century Printmaker, Nowy Jork 1971.

247

A. Przybos. Jan h. Trach Gniński, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1959-60, t. 8, s. 149- 151. Patrz W. Konopczyński, Polska a Turcja, 1683-1792, Warszawa 1935.

248

K. Lepszy, Krzysztof h. Nieczuja Grzymultowski (1620-87), w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1960-61, t. 9, s. 124-126. A. Jablonowski, wyd., Listy i mowy Krzysztofa Grzymultowskiego. Warszawa 1876.

249

H. Barycz, Dudith (Dudycz), Sbardellat Andrzej (1533-89), w: Polski słownik biograficzny, op. cit, t. 5, s. 445-448.

250

L. Koczy, The Holy Roman Empire and Poland, „Antemurale”, II (1955), s. 50-66.

251

Na temat stosunków polsko-hiszpańskich, patrz E. C. Brody, Spain and Poland in the age to the Renaissance: a comparative study, „Polish Review”, XV (1970), s. 86-105; V. Meysztowicz, wyd., Documenta Polonica Archivo Generali Hispaniae in Simancas, parto I-VI (1514-1791), Rzym.

252

W. Gąsiorowski, wyd.. La France et Pologne H travers les siecles, Paryż-Lozanna 1917; L. Farges, wyd., Recueil des instructions donnees aux ambassadeurs et ministres de France depuis les traitees de Westphalie jusqu 'a la Revolution Franfaise: Pologne, Paryż 1888, t. 1,2.

253

Les Relations de Antoine de Lumbres, Paryż 1912, t. 1-3.

254

R. Przeździecki, op. cit, rozdz. l: La Nonciature Apostolique.

255

„Nasz godzien zaufania i ukochany Wielce Szanowny Pan Lawrence Hyde, nasz Garderobiany, przybywający do Polski jako nasz Ambasador (...)” (przyp. tłum).

256

PRO - SP 88/14. Oryginały tych listów pisane są po łacinie. Angielski przekład został dołączony do kopii, które Hyde przesłał z powrotem do Londynu. (P. de Bethune i ja przyjechaliśmy tu jednym powozem i razem spędziliśmy noc w jednej szopie. Mam nadzieję, że wasza ekscelencja nie wzbudzi w sobie obawy, abym z tego powodu utracił coś z mej godności (...)

Jestem przekonany, iż nigdy nie przyniesie to uszczerbku pozycji żadnego angielskiego posła; przyp. tłum.).

257

(Wiadomo Waszej Wysokości, jak bliska i dawna przyjaźń złączyła Najjaśniejszą i Najczcigodniejszą Portę otomańską z Jego Jaśnie Oświeconą Wysokością Królem Wielkiej Brytanii, Francji i Irlandii, a moim najłaskawszym panem, przez którego będąc wysłany jako wielki Ambasador do Najjaśniejszego Króla Polski i Litwy, gdzie, jak rozumiem, rozpoczęto rokowania w sprawie traktatu pokojowego (...) uważając za należne mojej trosce i moim obowiązkom (...) zapobiec

tak dalece, jak to leży w mojej mocy (...) dalszemu rozlewowi krwi, uznałem za rzecz najstosowniejszą powiadomić Waszą Wysokość o moim tu przybyciu, a jednocześnie oświadczyć, iż jeśli orędownictwo i mediacja wyżej wspomnianego Jaśnie Oświeconego Króla Wielkiej Brytanii, Francji i Irlandii (...) może przyspieszyć tak stosowny, tak szlachetny i tak wielki akt miłości i szacunku, gotów jestem dołożyć największych starań, aby takie wstawiennictwo zostało poczynione przez Jego Jaśnie Oświeconą Królewską Wysokość. A że dzięki wyjątkowemu zrządzeniu losu po moim tu przybyciu spotkałem ambasadora najpotężniejszego władcy Francji i Nawarry (...) uznaliśmy obaj za stosowne, aby wspólnie zaoferować nasze wysiłki za pośrednictwem wspólnego posłańca, sługi Najjaśniejszego Króla, mego pana (...) Tymczasem pragnę wyrazić nadzieję, że Wasza Wysokość przyjmie ten list łaskawie, i w tej ufności polecam się łasce Waszej Wysokości, Leopol, 15 października, podług kalendarza gregoriańskiego roku 1676; przyp. tłum.). 22 Ibidem.

258

Ibidem. (Mam okazję przed mym z tego miejsca odjazdem przekazać Waszej Ekscelencji tę smutną relację o losie trębacza, któregom był wysłał z listami do owych książąt, o których wspominałem w mym poprzednim piśmie, a któremu wypadło na spotkanie, w tenże dzień, gdy miejsce to opuścił, w odległości jakich 3 mil stąd, 40 czy 50 Tatarów i w sposób wielce nieszczęsny porąbało go na kawałki - jego, jego tłumacza i jego przewodnika, a tylko chłopak owego przewodnika, którego także na owym miejscu pozostawiono, mając go za zabitego, wydostał się nocą i przyniósł mi smutne wieści, które mnie nieskończenie dotknęły, jak też i dotknąć powinny, bo przyszły na mnie wszystkie oczywiste myśli, które najść mnie musiały, skórom wystawił współsługę i współpoddanego na tak przedwczesny koniec, używając większej władzy, niźlim miał po temu (...) Nazywał się ów posłaniec Christmasse; człowiek był bardzo uczciwy, który moje polecenie wypełnił z taką samą ochotą, z jaką znosił inne trudy tej podróży; wiem, że pozostawił żonę i dzieci, co jest dla mnie dodatkowym zrozumiałym powodem do żalu, a z której to przyczyny sumienie każe mi, abym czynił, co mi Bóg dozwoli, tymczasem zaś jeśli Wasza Ekscelencja mógłby nakłonić ks. Monmouth, (...) aby (...) do mego powrotu (...) płacy mej nie wstrzymywał, mam nadzieję, iż nie byłaby to propozycja niestosowna (...); (przyp. tłum.).

259

R. Przeździecki, Diplomatic Ventures and Adventures: same experiences of British envoys at the Court of Poland, Londyn 1953.

260

PRO - SP 88/30, Fragmenty zapisane za pomocą cyfr zostały zaszyfrowane przy użyciu szyfru polegającego na przypadkowej substytucji.

261

Ibidem. (...Tenże poseł dodał, że powinien on się mieć na baczności / i unikać konszachtów z tutejszymi posłami protestanckimi. / Albowiem / gdyby / go na tym przyłapano / on, także obecny prezydent Torunia podzieliliby los poprzedniego. / Po takowym komplemencie Wasza Lordowska Mość może być pewny, / iż niezbyt był skłonny przybyć tu teraz, / słysząc, iż / trzymają stałą straż pod domem moim / i posła pruskiego (...) Zdołałem jednakże urządzić rozmowę między nim a moim sekretarzem w trzecim miejscu (...) / Przesłałem Waszej Lordowskiej Mości skrót ostatnią Pocztą, nie śmiałem /jednak / przesłać samej rzeczy / z obawy, aby nie/ otwarto mego listu (...); przyp. tłum.).

262

R. Przeździecki, Les ambasades moscovites en Pologne au XVIeme et XVIIeme siecles, „Revue de L'Histoire Diplomatique” XLIII (1929), s. 312-349. Patrz też R. N. Bain, Slavonic Europę: a political history of Poland and Russia from 1447 to 1796, Cambridge 1908; O. Halecki, Polish-Russian Relations Past and Present, „Review of Politics”, V (1943), s. 322-338; S. Konovalev, Russo-Polish Relations, a historical survey, Londyn 1945.

263

M. Hein, Johann von Hoverbeck, Ein Diplomatenleben aus der Zeit des Grossen Kurfursten, Königsberg 1925.

264

30 czerwca 1717, do Louisa Alexandre'a de Bourbon, hrabiego Tuluzy. Cyt. w: E. Cieślak, wyd., Les Rapports des residents francais a Gdańsk, au XVII-eme siecle, Warszawa 1965-69, 1, nr 27,67.

265

Patrz E. Rostworowski, O polską koronę: Polityka Francji w latach 1725-33, Wrocław 1958; także L. Oliva, France, Russia and the abandonment of Poland: the Seven Years’ War, „Polish Review”, VII, nr 2 (1962), s. 65-79.

266

Patrz S. Lubomirski, Pod wtadzą księcia Repnina. Memoirs of the period 1764-68, przekład i wstęp J. Łojek, Warszawa 1971; A. Kraushar, Książe Repnin a Polska, Warszawa 1900, t. 1,2.

267

William Wordsworth, On the extinction ofthe Venetian Republic. (I cóż, jeśli patrzyła, jak przemija sława, / Blakną tytuły i potęga gaśnie: / Wszakże hołd pełen żalu złożyć jej wypada / W dniu, w którym długi żywot jej kresu dobiega. / Ludźmi jesteśmy i boleć musimy / Widząc, że nawet cień przemija dawnej wspaniałości; przyp. tłum.).

268

P. Champion, Henri III, Roi de Pologne, Paryż 1944, t. 1,2. Patrz też P. Skwarczyński, The Decretum Electionis of 'Henry Valois, „Slavonic and East European Review”, XXXVII (1958-59), s. 113-130; M. Serwański, Henryk III Walezy w Polsce: stosunki polsko-francuskie 1566—76, Kraków 1976.

269

„Teraz trzymamy oba końce uzdy” (przyp. tłum.).

270

Philippe Desportes, Complainte pour luy mesme estant en Polognę, w: Oewres, Paryż 1855, s.411. (Pośród ciągłych leź i bezustannego lamentu / przepędzam, nieszczęsny, noce peine tęsknoty; / nie znajdując żadnej ulgi w cierpieniach, / które, gdym z dala od ciebie, wypełniają moje życie. O, piękna księżniczko, natchnienie mojego męstwa, / najdroższe marzenie, bólu mój i udręko. / Przez twoją nieobecność, jakże nagle, niestety, los mój odmienił swe oblicze (...); przyp. tłum.).

271

Panie hrabio, mój przyjacielu, biorąc to, co Bóg mi daje na mocy sukcesji, nie porzucam tego, co mi dal na mocy elekcji. Gdy uczynię, co uczynić mam nadzieję, zobaczę was znów, ponieważ, dzięki Bogu, ramiona mam dość silne na to, aby unieść i jedną, i drugą koronę (przyp. tłum.).

272

Philippe Desportes, Adieu a la Pologne, ibidem. Wiersz ten, rzadko cytowany w Polsce, uważano za uwłaczający honorowi narodowemu; wywołał szereg patriotycznych reakcji:

„Domy mamy nieświetne, waszym niepodobne, / Ale więtszą wolnością, niż wasze ozdobne (...)/ Lepsza chałupa z drzewa, niż dwór murowany, / W którym wolności niemasz, ni folgi na pany (...) /I zaż to barbaries, gdyśmy z was jednego / Z wielkim waszym staraniem wzięli za swojego / Króla, Pana a rząncę tak sławnej Korony? (...) / Obietnic było tyle, że i mądry wierzył, / A bych wspomniał zniszczenie, wnet bych to wymierzył. / W nocyście przyjechali, także i zjechali, / Nieprzystojnie, muszę rzec, ni podziękowali. / Jako Polska stanęła, to ją nie potkało, / By król w nocy zjeżdżać miał, bo to nie przystało”.

Odpowiedź przez Polaka wszetecznemu Francuzowi, wiersz nieznanego z nazwiska poety - prawdopodobnie tego samego, który przełożył Adieu na język polski; w: S. Kot, Adieu a la Pologne, Silva Rerum, V, Kraków 1930, w. 63-68, 81-83, 97-102. Żegnam cię, sprośna Polsko, ziemio najtęskliwsza, Lasy, bory, pustynie twa rozkosz najmilsza; Wierzą, żeś ty na wieczne mrozy osądzona, Śniegi zewsząd i lody prawieś przywalona (...) I żaden z nas nie wierzył, aby płochość jaka W waszej Polsce być miała i wszeteczność taka, Jaką oczy widziały, którym wierzyć muszę, Żeć jest to naród gruby, gdzie go kolwiek ruszę. W języku, w marnej chlubie męstwo ich zawisło, Swą mową wnet pobiją, by ich tyle przyszło. We dnie, w nocy w gorących jaskiniach się parzą, O rzeczy pospolitej przy kuflu się swarzą; Tam pije, aż na stole uśnie, taką sprawą Drugi, chybiwszy stołu, prześpi się pod ławą. Tam męstwa dokazują, sławy nabywają, Tam i Marsa srogiego na plac wyzywają. Nie męstwoć to, nie zbroja Polaki sprawuje, Nie drzewce, nie tarcz wasza sąsiady hamuje, Ani wasze haizbanty, konie upierzone, Wilki, rysie, lamparty na nich przewieszone, Anić też prędkie strzały są tego przyczyną, Że w pokoju mieszkacie, wojna wam [z] zwierzyną. O was, żeście ubodzy, sąsiedzi nie dbają; Miasta nędzne, zywności ledwo w nich dostają. (Przekład wg: S. Koi, Adieu a la Pologne, Kraków 1930, odbitka z Silva Rerum, V, 1930, zeszyt 4/7, s. 11- 12; przyp. tłum.).

273

R.Nisbet Bain, The Polish Interregnum of 1575, „English Historical Review”,lV (lS&9), s. 645- 666; C. Roth, Dr Salomon Aszkanazi and the Polish Election 1574-5, Oxford Slavonic Papers, IX (1960), s. 8-20.

274

J. Dąbrowski, wyd., Etienne Batory, Roi de Pologne, Prince de Transylwanie, Kraków 1935; także E. Niederhauser, Bathori dans 1'historiographie polonaise et hongroise, Publications Institutionis Philologicae et Slavicae Universitatis Debrecenienis, XLVII (1964).

275

Syndrom siedmiogrodzki, zazwyczaj wiązany z wcześniejszym władcą Siedmiogrodu, hrabią Draculą, wystąpił także u kuzynki Batorego, Elżbiety Nadasdy, która - jak się okazało w 1610 r. - zamordowała 650 młodych dziewcząt, aby móc kąpać się w ich ciepłej krwi i odzyskać w ten sposób młodość. Patrz S. Baring-Gould, Book of Werewolves, Londyn 1865.

276

R. Heidenstein, De bello moscovico, cyt. w pracy I. Chrzanowskiego, Historia literatury niepodległej Polski 965-1795, Londyn 1943, s. 196-197. Patrz B. Kocowski, Trzej padewczycy: wpływ Batorego i Zamoyskiego na działalność R. Heidensteina, Lwów 1939. (Cyt. wg: I. Chrzanowski, Historia literatury niepodległej Polski (965-1795), Warszawa 1983, s. 238-239; przyp. tłum.).

277

K. Lepszy, Gdańsk et la Pologne, w: J. Dąbrowski, op. cit., s. 212-241. Patrz również W. Odyniec, Dzieje Prus Królewskich 1454-1777, Warszawa 1972, s. 103-140.

278

S. Kutrzeba, La Reforme judiciaire, w: J. Dąbrowski, op. cit., s. 292-302.

279

M. Kukieł, Zarys historii wojskowości w Polsce, Kraków 1929, Londyn 1949, rozdz. II. Patrz też H. Kolarski, Wojsko polskie-litewskie podczas wojny inflanckiej, 1576-82, Studia i Materiały do Historii Wojskowości, XVI (1971), XVII (1972); oraz J. Cichowski, A. Szulczyński, Husaria, Warszawa 1977.

280

Na temat Kozaków patrz Z. Wójcik, Dzikie Pola w ogniu: o Kozaczyźnie w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1968; patrz także W. Tomkiewicz, Kozaczyzna ukrainna. Lwów 1939, i L. Podhorodecki, Sicz zaporoska. Warszawa 1960, oraz klasyczna praca M. Hruszewskiego, Istorija Ukrainy-Rusy, Kijów 1909-31.

281

J. Rutkowski, Questions economiques et financieres sous le regne de Etienne Bathory, w: J. Dąbrowski, op. cit., s. 305-334. Pracą klasyczną jest książka A. Pawińskiego, Skarbowość w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego, Warszawa 1881.

282

Ibidem, s. 330 i nn. 400

283

O. Laskowski, Les campagnes de Bathory contre la Moscovie, w: J. Dąbrowski, op. cit., s. 375-403.

284

P. Pierling, Un arbitrage pontifical au XVI-me siecle entre la Polegnę et la Russie: la mission diplomatique du Pere Possevino, 1581-2, Bruksela 1890; Le Saint-siege, la Pologne et Moscou, 1582- 7, Paryż 1890.

285

Powiest' o prichozenii Stefana Batoriya na grad Pskov, wyd. V. I. Małyszew, Moskwa—Leningrad 1952, s. 59 i nn.

286

Ibidem, s. 98 i nn.

287

Na temat początków panowania Zygmunta III patrz K. Lepszy, Rzeczpospolita Polska w dobie Sejmu Inkwizycyjnego 1589-92, Kraków 1939; także tego samego autora The union of Crowns between Poland and Sweden m 1587, w: Poland at the XI-th Intemational Congres of Historical Sciences in Stockholm, Warszawa 1960, s. 155-178. Najważniejszymi opracowaniami dotyczącymi epoki Wazów są prace W. Czaplińskiego, m.in. O Polsce siedemnastowiecznej. Warszawa 1966, oraz Władysław IV i jego czasy. Warszawa 1972.

288

H. Biaudet, Les origines de la candidature de Sigismond Vasa au tróne de Pologne en 1587, Helsinki 1911; Sixte Quinte et la candidature de Sigismond Vasa, Helsinki 1910.

289

J. A. Pamanen, Le Premier Sejour de Sigismond Vasa en Suede, 1593-4, Helsinki 1935.

290

S. Wittmayer Baron, A Social and Religious History of the Jews, Vol. XVI: Poland-Lithuania 1500-1650, Nowy Jork 1976, s. 11-12.

291

Ibidem, s. 272. Patrz M. Horn, Żydzi na Rusi Czerwonej w XVI i pierwszej połowie XVII w., działalność gospodarcza na tle rozwoju demograficznego. Warszawa 1975, ze streszczeniem w języku angielskim.

292

Patrz J. Wimmer, Wojsko i skarb Rzeczypospolitej u schyłku XVI i w pierwszej połowie XVII w., Studia i Materiały do Historii Wojskowości, XIV, (1968).

293

Patrz K. Lepszy, Dzieje floty polskiej, Gdańsk 1947, także W. Czapliński, Polska a Bałtyk w latach 1632-48: Dzieje floty i polityki morskiej, Wrocław 1952.

294

Patrz wyżej, przyp. 8, rozdz. XIII, s. 398. Patrz też inne prace W. Tomkiewicza, zwłaszcza Powstanie kozackie w roku 1638, Kraków 1930; H. Hayelock, The Cossacks in the early seventeenth century, „English Historical Review”, XIII (1898), s. 242-260. („Pamiętniki” Albrychta Radziwiłła, cyt. wg: M. Lepecki, Pan Jakobus Sobieski, Warszawa 1985, s. 208; przyp. tłum.).

295

Polskie opinie w tej sprawie są nadal silnie zabarwione wpływem niezwykle popularnych, ale bardzo nieobiektywnyeh powieści Henryka Sienkiewicza. Patrz O. Górka, „Ogniem i mieczem” a rzeczywistość historyczna. Warszawa 1934. Warto w tym miejscu przytoczyć wnioski profesora Wójcika: „...Ale rolę prawdziwej mistrzyni życia odegra tylko i wyłącznie historia zbliżona jak najbardziej do prawdy, historia bez mitów i legend, które bez względu na swą treść, często piękną i wzniosłą, są zawsze szkodliwe. Jednym z takich mitów historycznych jest właśnie mit o wyłącznie pozytywnej roli Polski na Ukrainie w okresie mocarstwowości Rzeczypospolitej. Szkodliwy jest także mit, że za złe do niedawna stosunki między Polakami a Ukraińcami ponoszą winę niemal wyłącznie Ukraińcy. Tak na pewno nie było (...). Jeżeli po przeczytaniu tej książki historia, nauczycielka życia, pozwoli czytelnikowi zorientować się w wielu problemach współczesności, autor będzie uważał, że dobrze spełnił swe zadanie”. Z. Wójcik, Dzikie Pola..., op. cit., s. 236.

296

Na temat sporu Polski ze Szwecją o Inflanty patrz Sveriges Krig, 1611-32, cz. 2: Polska Kriget, Sztokholm 1936; także A. Szelągowski, O ujście Wisty: Wielka Wojna Pruska, Warszawa 1905.

297

M.Roherts, Gustavus Adolphus: A History of Sweden 1611-32, Londyn 1953-58, 1 ,2; Gustavus Adolphus and the Rise of Sweden, Londyn 1973; Essays m Swedish History, Londyn 1967.

298

A. Franzen, The Warship Vasa: Deep Diving and Marine Archeology in Stockholm, Sztokholm 1961.

299

Na temat polskiej wojny Karola X patrz K. Lepszy, wyd., Polska w okresie Drugiej Wojny Północnej, 1655-60, Warszawa 1957, t. 1-4; także studium z dziedziny wojskowości: J. Wimmer, wyd.. Wojna polsko-szwedzka, 1655-60, Warszawa 1973, oraz E. Haumant, La Guerre du Nord et la paix d'Oliwa (1655-60), Paryż 1894, i K. Marcinkowski, The Crisis ofthe Polish-Swedish War 1655-60, Wiłberforce, Ohio, 1952.

300

Wespazjan Kochowski, Annalium Poloniae Climacter Secundus, Kraków 1688, opublikowane w polskim przekładzie jako Lata Potopu 1655-7, wyd. L. Kukulski et al.. Warszawa 1966, s. 92- 105. Patrz też O. Górka, Legenda a rzeczywistość obrony Częstochowy w r. 1655, Warszawa 1957.

301

W. Eckert, Kurland unter dem Einfluss des Merkantylismus: ein Beitrag żur Staats- und Wirtschaftspolitik Herzog Jakubs von Kurland, 1642-82, Ryga 1927.

302

Program przedstawienia Iwana Susanina Glinki, Teatr Wielki w Moskwie, 1963. Opera ta, jedno z największych dzieł rosyjskiej szkoły romantycznej, nosiła dawniej tytuł Życie za cara.

303

J. Maciszewski, Polska a Moskwa 1603-1618, Warszawa 1968; także La noblesse polonaise et la guerre contre Moscou, 1604-18, Acta Poloniae Historica, XVII (1968), s. 23-48.

304

Lambert Simnel (ok. 1475-1535), uzurpator i pretendent do korony angielskiej, syn stolarza z Oxfordu; narzędzie w rękach zwolenników linii książąt Yorku w spiskach po zwycięstwie Henryka VII. Przejawiał podobno niezwykłe podobieństwo do Edwarda IV; być może został podstawiony jako jeden z „książąt z Wieży” (przyp. tłum.).

305

Perkin Warbeck, tzw. Piotruś (ok. 1474-99), pretendent do tronu angielskiego, syn marynarza. W Irlandii podawał się za zamordowanego syna Edwarda IV; popierany przez Małgorzatę burgundzką; w Szkocji poślubił księżniczkę krwi. Występując jako Ryszard IV, wkroczył do Anglii, gdzie został pobity (1498), ujęty i powieszony (przyp. tłum.).

306

Stanisław Żółkiewski, Początek i progres wojny moskiewskiej, wstęp i komentarz W. Sobieski, Kraków 1920,s. 116-118.

307

Patrz B. Baranowski, Polska a tatarszczyzna w latach 1624-29, Łódź 1949.

308

Wacław Potocki, Wojna okocimska, poemat bohatyrski w dziesięciu częściach przez Andrzeja Lipskiego, wyd. S. Przyłęcki, Lwów 1850, część czwarta, s. 382-582.

309

W. T. Kane, Poland's Jesuite King, „Thought”, XVIII (czerwiec 1943), s. 257-263.

310

Obszerna literatura na temat powstania Chmielnickiego znacznie się rozrosła dzięki spotkaniom naukowym upamiętniającym 300. rocznicę traktatu w Perejasławiu, przypadającą na rok 1954; np. Sesja naukowa w trzechsetną rocznicę zjednoczenia Ukrainy z Rosją 1654-1954: Materiały, Warszawa 1956, s. 420. Z ważniejszych opracowań historiografów polskich należy wymienić prace: Dwa lata dziejów naszych, 1646-48 K. Szajnochy, Lwów 1869; Jeremi Wisniowiecki (1612—51) K. Tomkiewicza, Warszawa 1933; Bohdan Chmielnicki F. Gawrońskiego, t. 2, Lwów 1909; Szkice historyczne L. Kubali, t. l, 2, Warszawa 1923-24.

311

Cyt. wg: L. Kubala, Jerzy Ossoliński, Lwów 1883, t. 2, s. 74 (przyp. tłum.).

312

Dyskusje na temat miejsca Polski (jeśli w ogóle zajmowała ona jakieś miejsce) w siedemnastowiecznym kryzysie prześledzić można na podstawie pracy A. Wyczańskiego, W sprawie kryzysu XVII stulecia, „Kwartalnik Historyczny”, LXIX (1962), s. 656-672, oraz w pracy W. Czaplińskiego. Wiek siedemnasty w Polsce: próba charakterystyki, w: O Polsce siedemnastowiecznej, Warszawa 1966, s. 7-62.

313

Patrz W. Czermak, Ostatnie lata Jana Kazimierza, powtórnie wydane w Warszawie 1972.

314

W. Tomkiewicz, Jeremi Wiśniowiecki (1612-51), Warszawa 1933; także Historyczne wartości „Ogniem i mieczem”, „Przegląd Powszechny”, Warszawa 1934; tekst w: O. Górka, op. cit. (patrz wyżej, przyp. 9, rozdz. XIV, s. 418).

315

Galeazzo Marescotti, Relazioni, w: Relacje nuncjuszów, wyd. E. Rykaczewski, Berlin 1864, t. 2, s. 387.

316

Cytowane w wydanym przez F. Kluczyckiego Diariuszu Sejmu Warszawskiego w styczniu roku 1672, Kraków 1880, s. 66, który opublikował pełną dokumentację z posiedzeń sejmu w latach 1672-73.

317

A. i K. Przyboś, wyd., Diariusz kołowania i konfederacji pod Gołębiem i Lublinem w 1672 roku wraz z Aktem Konfederacji, Wrocław 1972.

318

Patrz J. B. Morton, Sobieski King of Poland, Londyn 1932; O. Laskowski, Sobieski, King of Poland, przekł. na jeż, ang. F. C. Anstruther, Glasgow 1944; L. R. Lewitter, John III Sobieski, Saviour of Vienna, History Today, XIII (1962), s. 168-176,242-252; K. Waliszewski, Marysieńka: Marie de la Grange d'Arquien, reine de Pologne, femme de Sobieski, 1641-1716, Paryż 1904. Wiele ogromnie interesujących materiałów zawiera esej historyczny T. Boya-Żeleńskiego Marysieńka Sobieska, ze wstępem pióra W. Czaplińskiego.

319

R. South, cyt. w: W. R. Morfill, Poland - the Story of the Nations, nr 33, Londyn 1893, s. 175-176.

320

Jan Sobieski, Listy do Marysieńki, wyd. L. Kukulski, Warszawa 1962, s. 41-42.

321

Patrz wyżej, przyp. 5, rozdz. XI, s. 356.

322

M. Kukieł, Zarys historii wojskowości w Polsce, Kraków 1929, Londyn 1949, rozdz. 3. Patrz też J. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku. Warszawa 1966.

323

Na temat stosunków polsko-francuskich za Sobieskiego patrz Toussaint de Fourbin w Revue d'Histoire Diplomatique, XXIII (1909), XXV (1911) i XXVII (1913); także S. Rubinstein, Les Relations entre la France et la Pologne de 1680 a 1683, Paryż 1913, oraz K. Piwarski, Polska a Francja po roku 1683, „Przegląd Powszechny”, I (1933), s. 71-92, 236-251.

324

Na temat zmiany w stosunkach dyplomatycznych za Sobieskiego patrz Z. Wójcik, Zmiana w układzie sił politycznych (...) w drugiej połowie XVII w., „Kwartalnik Historyczny”, LXVII (1960), s.25-57.

325

Jan Sobieski, Listy do Marysieńki, op. cit., s. 500-502.

326

J. Stoye, The Siege of Yienna, Londyn 1965. Patrz też J. Wimmer, Wyprawa wiedeńska. Warszawa 1957.

327

Jan Sobieski, Listy do Marysieńki, op. cit., s. 520-524. Inny przekład tego samego listu zamieszcza W. R. Morfill, op. cit., s. 165-170. U Paska znajdujemy jego własny opis oblężenia i łupów, Pamiętniki. Rok pański 1683, s. 535-540.

328

J. Starzyński, Wilanów: Dzieje budowy pałacu za Jana III, w: „Studia do dziejów sztuki w Polsce”, V (1933). Po stylowej rekonstrukcji dokonanej w okresie powojennym pałac w Wilanowie jest jedną z największych atrakcji turystycznych w Polsce; mieści narodowe zbiory malarstwa polskiego. Patrz W. Fijatkowski, Wilanów, Warszawa 1973.

329

Cyt. wg: M. Komaszyński, Maria Kazimiera d'Arquien Sobieska, Kraków 1983, s. 173 (przyp. tłum.).

330

John Sobieski Stolberg Stuart, 1795?-1872, i Karol Edward Stuart, 1799?-1880, w: Dictionary of National Biography, t. 19, s. 104 i nn.

331

Cytat prawdopodobnie apokryficzny.

332

T. Carłyle, History of Frederick II of Prussia, called Frederick the Great, Londyn 1858-65,1. 1-6. Carłyle występował przeciwko tym, którzy - jak lord Macaulay - potępili rozbiory Polski jako „zbrodnię”: „Polska była teraz martwa, a przynajmniej w agonii, i w pełni zasłużyła na tę śmierć. Nasz świat nie pozwala panować anarchii. Używa ona pięknych imion i ma swój wdzięk dla pospólstwa oraz dla wydawców gazet, ale w oczach Stwórcy naszego Wszechświata jest zawsze

rzeczą odrażającą (...) Do owego stanu pięknie fosforyzującej kupy próchna dojrzała Polska w okresie beznadziejnych rządów tych nieszczęsnych Augustów”, t. 6, s. 404-410.

333

C. Sass, The Election Campaign m Poland, 1696-7, „Journal of Central European Affairs”, XII (1952), s. 111-127; L. R. Lewitter, Peter the Great and the Polish Election 0/7697, „Cambridge History Journal”, XII (1956), s. 126-143. Patrz również M. Komaszyński, Księcia Contiego niefortunna wyprawa po koronę Sobieskiego, Warszawa 1971.

334

F. L. Carsten, Princes and Parliaments in Germany, cz. III: Saxony, Oxford 1959.

335

K. L. von Póllnitz, La Saxe Galionie or the Amorous Adventures of Augustus of Saxony (...) together with diverting remarks on the ladies of the severall countries thro' which he travelled, translated from the French by a gentleman of Oxford, Londyn 1750. Patrz H. Pönicke, Augustus der Starke ein Furst des Barock, Getynga 1972.

336

J. Gierowski, W cieniu Ligi Północnej, Warszawa 1971; From Radoszkowice to Opatów: The History of the Decomposition of the Leszczyński Camp, an Aspect of the Great Northern War, w: Poland at the XIth Congres of Historical Sciences, Stockholm, Warszawa 1960, s. 217-317; J. Gierowski, J. Kalisch, wyd., Um Polnische Krone: Sachsen und Polen wahrend des Nordischen Krieges 1700-21, Berlin 1962.

337

J. Szujski, Układy pod przewagą Moskwy w Warszawie (...) Sejm warszawski jednodniowy niemym zwany (1716-17), w: Dzieła, t. 4, Kraków 1894, s. 281-286; L. B. Roberts, Peter the Great in Poland, „Slavonic and East European Review”, V (1926-27), s. 537-551.

338

Na temat absolutystycznyeh planów Augusta II patrz J. Gierowski, La France et les tendences absolutistes du roi de Polegne, August II, Acta Poloniae Historica, XIX (1968), s. 549-570.

339

E. Starczewski, Możnowładztwo polskie na tle dziejów. Kijów 1916, t. l, 2; M. Tobiasz, Szlachta i możnowładztwo w dawnej Polsce, Kraków 1946; T. Zielińska, Magnateria polska epoki saskiej: funkcje urzędów i królewszczyzn w procesie przeobrażeń warstwy społecznej, Wrocław 1977.

340

J. Wimmer, Wojska RP w dobie wojny północnej, 1700-17, Warszawa 1956; S. Herbst, L 'Armée polonaise et l'art militaire au XVIII-me siecle, Acta Poloniae Historica, III (1960), s. 33-68; T. K.Orzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce: epoka przedrozbiorowa. Lwów 1923, t. 1-3.

341

Patrz L. Ratajczyk, Problems of the defence of Poland in view of the threat of loss of independence in the late eighteenth century, w. Military Technique, Policy and Strategy in History, Warszawa 1976, s. 295-346; także ibidem. Wojsko i obronność Rzeczypospolitej, 1788-92, Warszawa 1975.

342

Patrz H. R. H. The Crown Prince of Siam, The War of the Polish Succession, Oxford 1901; R. Lodge, English neutrality and the War of the Polish Succession, w: Transactions of the Royal Historical Society, XIV (1931), s. 141-173.

343

Patrz J. Szujski, Podupadłą sprawę Leszczyńskiego dźwiga konfederacja w Dzikowie, w. Dzieła, t. 4, op. cit., s. 341-343.

344

Bijcie na alarm, o wrogowie (przyp. tłum.).

345

Cyt. niem. wg A. Durr, Die Kantaten von Johann Sebastian Bach, Kassel 1971. 1. Partia chóralna: Opiewaj własne szczęście, błogosławiona Saksonio. 2. Recytatyw: W jakiż sposób moglibyśmy, przepotężny Auguście, złożyć u twych stóp najszczersze dowody naszego szacunku, wierności i miłości? 3. Aria: Imię Augusta, owo szlachetne ziarno posiane przez Boga, zaprawdę zdoła się oprzeć wszelkim ziemskim mocom. 4. Recytatyw: Cóż cię skłoniło, Sarmacjo, żeś wolała saskiego Piasta, cnego syna wielkiego Augusta? 5. Aria: Zawrzyj więc, zuchwałe rojowisko, we własnych wnętrznościach! Umocz swe aroganckie ramię, uniesione wściekłością, w niewinnej krwi braterskiej, ku naszej zgrozie, a ku własnej zgubie. Jad i pasja twej zazdrości silniej bowiem godzą w ciebie aniżeli w Augusta. 6. Recytatyw: Tak, tak! Bóg jest blisko, nadchodzi z odsieczą, by bronić tronu Augusta. Sprawi, że cała Północ z zadowoleniem powita elekcję króla (...) a czyż nie pozwala on owemu miastu, które tak długo mu się sprzeciwiało, aby jego łaskę odczuło silniej aniźlijego gniew? 7. Aria: Kara wymierzona wrogom bronią rozpaloną zapałem wielu mężom przynosi honor i sławę; ale za zło odpłacać dobrymi czynami może stać się tylko udziałem bohaterów, a także jest przywilejem Augusta. 8. Reeytatyw: Pozwól zatem, o Ojcze naszego kraju, śpiewać muzom, aby mogły uczcić dzień, w którym Sarmacja wybrała cię na swego króla (...) 9. Partia chóralna: Założycielu imperiów, władco koron, wspieraj tron Augusta. Przyozdabiaj jego panujący Dom blaskiem nieprzemijającego powodzenia (...) Oby jego ziemie pozostawały w pokoju (...) (Tłumaczenie angielskiego przekładu cytowanych w oryginale fragmentów kantaty wg tekstu niemieckiego, w: A. Durr, Die Kantaten von Johann Sebastian Bach, Kassel 1971; przyp. tłum.).

346

Cyt. w: A. Durr, op. cit., t. 2, s. 668-669. (Tłumaczenie polskie wg tekstu niemieckiego, w: A. Durr, Die Kantaten von Johann Sebastian Bach, op. cit.; przyp. tłum.).

347

Ślizgajcie się łagodnie, o fale, igrajcie z łagodnym pomrukiem. Nie, pędźcie żwawo! (przyp. tłum.).

348

P. Boye, La Cour polonaise de Luneville 1737-66, Paryż 1926; M. Langrod-Vaugham, Stanisław Leszczyński: Philosophe, politique, somerain nominal et administrateur bienfaisant en Lorraine, 1737-66, Nancy 1962; J. Lechicka, Rola dziejowa Stanisława Leszczyńskiego oraz wybór jego pism, Toruń 1951.

349

Jean Bemoulli, MitgliedesReisen... 1777-8, Lipsk 1780, w: W. Zawadzki, Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców. Warszawa 1983, s. 397-399.

350

Patrz M. Danilewicz, The Libraries of Poland, St. Andrews 1943.

351

Żadnemu okresowi vv dziejach nie poświęcono tyle uwagi, co panowaniu Stanisława Augusta. Dziełem wybitnym Jest klasyczna praca T. Korzona, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta, Warszawa 1897, t. l-6 E. Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej, Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, Warszawa 1966, daje współczesną interpretację. Z opracowań w języku angielskim klasycznym wprowadzeniem do wydarzeń dyplomatycznych jest praca Lorda Eversleya, The Partitions of Poland, Londyn 1915; patrz także L. Lewitter, The Partitions of Poland, „History Today”, VIII (1958), s. 873-882; IX (1959), s. 38-39. Fragmenty prac Korzona oraz wywołane przez nie polemiki zostały opublikowane w pracy wydanej przez M. H. Serejskiego i A. F. Grabskiego: T. Korzon, Odrodzenie w upadku. Warszawa 1975.352

352

Cyt. wg: W. Konopczyński, Fryderyk Wielki a Polska, Poznań 1947, s. 154(przyp. tłum.).

353

Fryderyk - Solms (Petersburg), 31 grudnia 1766. Cyt. w: H. Kaplan, The First Partition of Poland, Nowy Jork 1962, s. 68.

354

G. S. Thomson, Catherine the Great and the Expansion of Russia, Londyn 1947; I. Grey, Catherine the Great. Londyn 1961.

355

Metaforę z karczochem Fryderyk zapożyczył od Wiktora Amadeusza sabaudzkiego, który jej użył w odniesieniu do własnych planów wobec Mediolanu. Patrz W. Konopczyński, op. cit., Poznań 1947.

(Według źródeł historycznych, metafory o karczochu Fryderyk użył w odniesieniu nie do całej Polski, lecz do Prus: „w swym testamencie politycznym zalecał zjeść Prusy Królewskie jak karczoch, listek po listku", oderwać „to jakieś miasto, to jakiś powiat, aż całość będzie zjedzona”. E. Rostworowski, Woltera Polska, „Kwartalnik Historyczny”, 1968, s. 849-867; przyp. tłum.).

356

S. K. Padover, Prince Kaunitz and the First Partition of Poland, „Slavonic and Fast European Review”, XIII (1935), s. 384-398.

357

Por. w. Konopczyński, op. cit., s. 154 (przyp. tłum.).

358

Wśród autorów biografii Stanisława Augusta, przeważnie pisanych w duchu współczucia, można wymienić następujące nazwiska: R. Nisbet Bain (1900, w języku angielskim), J. Fabre (1952, w języku francuskim), J. P. Palewski (1946, w języku francuskim), H. Schmitt (1920, w języku polskim). Praca Fabr’a, Stanislaus-Auguste Poniatowski et l'Europe des lumieres, Paryż 1952, opisuje oświeceńie w PoIsce na tle ogólnoeuropejskim.

359

Recueil des actes diplomatiques, traités, et documents concernants la Pologne, red. K. Lutosłański, Warszawa 1920, t. 1-4. T. 1: Les Partages de la Pologne: recueil des documents, nr 2, 15-27 grudnia 1763 r.

(Jeśli kiedykolwiek złośliwość, idąc ramię w ramię z kłamstwem, zdołała ukuć kompletnie bezpodstawną plotkę, jest taką niewątpliwie plotka, która ośmiela się insynuować, że postanowiliśmy poprzeć elekcję Piasta z jednym tylko celem na względzie, a mianowicie po to, aby przy jego poparciu i współudziale, móc łatwiej dokonać najazdu na kilka prowincji Królestwa Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego, rozczłonkować je na części, a następnie oddać je bezzwłocznie w posiadanie Nasze i Naszego Imperium; przyp. tłum.).

360

3-14 października 1767, ibidem, nr 24.

(Oddziały Jej Cesarskiej Wysokości, mojej Władczyni, przyjaciółki i sprzymierzeńca Rzeczypospolitej, aresztowały biskupa krakowskiego, biskupa kijowskiego, wojewodę krakowskiego oraz starostę dolińskiego. którzy swym zachowaniem, kwestionując czystość Jej uzdrawiających, bezinteresownych i miłościwych zamiarów wobec Rzeczypospolitej, obrazili godność Jej Carskiej Wysokości; przyp. tłum.).

361

Patrz wyżej, przyp. 282 w rozdz. XI

362

Patrz Koliszczyna 1768. Materiali, red. R.T. Trońko. Kijów 1970.

363

Klasyczną pracą obejmującą pierwsze lata panowania Stanisława Augusta jest opracowanie W. Konopczyńskiego, Konfederacja barska. Warszawa 1936-38, t. 1, 2. Na temat roli konfederacji barskiej w tworzeniu polskiej tradycji romantycznej patrz Przemiany tradycji barskiej.Studia. Kraków 1972.

364

Recueil des actes dipiomatiques..., op. cit., nr 34. 5 sierpnia 1772 r.. s. 40-41. Patrz O. Halecki, Why was Poland partitioned?, „Slavic Review”, XXII (1963). s. 432-441.

365

W imię Trójcy Przenajświętszej. Duch stronniczy, podtrzymujący anarchię w Polsce, każe obawiać się zupełnego rozkładu państwa (...) Więc Austria, Prusy i Rosja, mając zresztą względem Polski pretensje o prawa równie dawne jak słuszne (...). (Przekład: W. Konopczyński, Fryderyk Wielki a Polska, op. cii., s. 151. Patrz również tekst w: W. Konopczyński. Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego.Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, zeszyt 43. Kraków 1924. s. 17. cyt. wg: Volum. Legum. VIII. s. 27-33; przyp. tłum.).

366

Patrz M. Serejskl. Europa a rozbiory Polski, Warszawa 1970: praca ta zawiera pełny przegląd historiografii rozbiorów i stanowisko krajów Europy wobec upadku Polski.

367

W. Konopczyński. Fryderyk Wielki a Polska, op. cit.. s. 107 (przyp. tłum.).

368

Słowa Burke'a brzmiały dokładnie: „Pytam więc, drogi panie, co dalej? Te mocarstwa będą nadal używać swoich wojsk. Ich wojskom potrzeba zajęcia. Polska jest zaledwie śniadaniem i nie ma zbyt wielu Polaków. Gdzie zatem będą jeść obiad?” (z listu do A.H. von Borckego z 17 stycznia 1774 r.). Correspondence, t. 2. Chicago I960, s. 514.

369

Cyt. w: S. Kot. Rzeczpospolita Polska w literaturze politycznej Zachodu, Kraków 1919. s. 231.

370

Cyt. wg: K. Rudnicki, Biskup Kajetan Sołtyk, Kraków 1906, t. V Monografii w zakresie dziejów nowożytnych, s; l98 (przyp. tłum.).

371

Cyt. wg: E. Raczyński, Obraz przodków i Polski w XVIII w., Poznań 1842, t. 16, s. 133 (przyp. tłum.).

372

W.Kalinka, Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, Poznań 1868, s. 101.

373

Cyt. w: W. Zawadzki, Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, Warszawa 1963, s. 528.

374

B. Leśnodorski, Les Jacobins polonais, Paryż 1965; także Les Jacobins polonais (1794), Annales Historiques de la Revolution Franęaise, XXXVI (1964), s. 329-347; Kuźnica kołłątajowska. Wybór źródeł, Wrocław 1949.

375

Stanisław Staszic, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, Wrocław 1951, s. 5. Patrz także C. Leśniewski, Stanisław Staszic, jego życie i ideologia w dobie niepodległej, 1755-95, Warszawa 1926; B. Szacka, Stanisław Staszic. Portret mieszczanina, Warszawa 1926.

376

Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła, Wrocław 1973, s. 47; patrz J. Dihm, Niemcewicz jako polityk i publicysta, Kraków 1928.

377

Wśród autorów licznych biografii Kościuszki należy wymienić następujące nazwiska: M.M. Gardiner (1920, w języku angielskim), K. Śreniowska (1964), J. Dihm (1969).

378

Patrz B. Leśnodorski, Dzieło Sejmu Czteroletniego 1788-92. Studium historyczno-prawne, Wrocław 1951. W językach zachodnioeuropejskich dostępne są dwie klasyczne prace na temat Sejmu Czteroletniego: W. Kalinka, Die Vierjährige polnische Reichstag 1788-91, Berlin 1896-98, t. 1, 2, oraz J. Klotz, L’Oeuvre legislative de la Diete de Quatre Ans, Paryż 1913; patrz również E. Rostworowski, La Grande Diete, 1788-92, reformes et perspectives, Annales Historiques de la Revolution Franęaise, XXXVI (1964), s. 308-328. (Cyt. wg: Ustawa Rządowa. Prawo Uchwalone Dnia 3. Maja, Roku 1791, wyd. w Warszawie, w Drukarni uprzywilejowanej M. Grólla, Księgarza Nadwornego J.K.Mci; przyp. tłum.).

379

Wojsko i obronność Rzeczypospolitej 1788-1792, Warszawa 1975, s. 48.

380

A.Wolański, Wojna polsko-rosyjska 1792 r., Kraków 1920-22, t. 1, 2; J. Łojek, Upadek Konstytucji 3 Maja, Wrocław 1976.

381

Na temat zagadnień dyplomacji okresu drugiego rozbioru patrz R. Lord, The Second Partition of Poland: a study in diplomatic history, Cambridge 1915; także H. de Montfort, La politique de Prusse en Pologne de 1780-92, „Revue de L’Histoire Diplomatique”, LX (1946), s. 47-70; J. Łojek, Przed Konstytucją Trzeciego Maja. Z badań nad międzynarodowym położeniem Rzeczypospolitej w latach 1788-91, Warszawa 1977.

382

Recueil des actes diplomatique..., op. cit., nry 101, 128 i 131 podają teksty traktatów dotyczących rozbiorów, cesji i (przymusowego) przymierza.

383

Wojciech Bogusławski, Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale, oprać. E. Kucharski. Kraków 1923. s. 31.

384

Pisma Tadeusza Kościuszki, wyd. H. Mościcki, Warszawa 1947, s. 78.

385

Cyt. wg: Polska od Wielkiego Sejmu do trzeciego rozbioru. Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, oprać. A. M. Skałkowski. Kraków 1923 (przyp. tłum.).

386

Na temat polityki społecznej Kościuszki patrz. J. Kowecki, Uniwersał połaniecki i sprawa jego realizacji, Warszawa 1957.

387

Palrz Jan Kiliński. Pamiętniki, wyd. S. Herbst. Warszawa 1958; W.Tokarz. Insurekcja warszawska. 1794. Warszawa 1950; A. M. Skałkowski, Legenda i prawda o Kilińskim. „Przegląd Wielkopolski”. II (1946), s. 65-73.

388

P. Longworth, The Art of Victory: the Life and Achievements of Generalissimo Suvorov, 1729-1800, Londyn 1965; K. Osipov, Alexander Suvorov: a biography. Londyn 1944.

389

Recueil des actes diplomatique..., op. cit., nr 157, 229.

(Wobec konieczności usunięcia wszystkiego, co mogłoby nieść ze sobą pamięć istnienia Królestwa Polskiego, teraz, gdy zlikwidowanie tego ciała politycznego zostało dokonane (...), zawierające ze sobą układ potęgi podejmują zgodne postanowienie, aby nigdy nie używać w tytułach swych monarchów (...) nazwy ani też określenia Królestwo Polskie, które ma zostać odtąd na zawsze zniesione (...): przyp. tłum.).

390

12 listopada 1794. PRO-FO 62/8.

391

1 stycznia 1795, PRO-FO 62.9, nr I. W tej samej korespondencji list nr 3 zawiera informację, że „Książę Repnin powiadomił jego Polską Królewską Mość, że jego Królestwo i jego Rzeczpospolita już nie istnieją". m]

392

18 stycznia 1795, PRO-FO 62:9. Brak numeru.

(MÓJ Drogi Gardiner,

Jako że mój urząd - a i urząd Pański przy mnie - wydają się zmierzać ku rychłemu zakończeniu i ponieważ nie mam już nadziei, abym mógł Pana jeszcze kiedyś zobaczyć, czuję się w obowiązku przesłać Panu słowa pożegnania, a płyną one z głębi mego serca. Pozostanie w nim miejsce dla Pana aż do dnia mojej śmierci i żywię głęboką nadzielę, że spotkamy się w końcu tam, gdzie, jak wierzę, uczciwe dusze i pełno dobroci serca pozostawać będą na zawsze (...)

Zawsze pozostanie prawdziwym moje uczucie miłości i szacunku dla Pańskiego Króla i Pańskiego Narodu, co z pewnością zechce im Pan przekazać. Prawdą też pozostaje, iż pragnę, aby zachował Pan w życzliwej pamięci swego przyjaciela,

Stanisław August, Król. [Przyp. tłum.])