Жыццё пытае, што зрабіла я,
Каб больш высокай столь была
У доме
Нашчадкаў,
Урадзіла каб ралля
I дабрыня расправіла далоні
Над лесам,
Над бацькоўскай стараной,
Над чалавецтвам —
Цёплай зоркай зіхатлівай.
Калі, зямля, ты выдыхнула мной,
Дай моцы мне зрабіць дябе шчаслівай.
Да нечага рыхтуемся штодня.
На вастрыні жыццёвых скрух сумленне.
Чыя віна, ці ў чым мая віна
За позняе равеснікаў сталенне?
Так, да свядомай сталасці ідзём
Павольна за бацькоўскімі плячыма
I верым шчыра ў плён наступных дзён,
A сённяшні растрачваем, магчыма...
Хто гэтая дзяўчынка,
Што мячык падкідае,—
Сукенка аблачынкай,
З падскокамі сандалі?
На лесвіцы ўспамінаў
Яна на самым версе:
Чырвона ад маліны,
Што назбіралі ў лесе,
Салодка ад усмешак.
Яшчэ далёка восень.
А час хаду прыспешваў,
Трывожны гул даносіў.
Сукенка аблачынкай,
З падскокамі сандалі...
На правільнасць учынкі
Пазней мы правяралі.
Сярод лістоты i травы —
Абраз далёкага маленства,
Маё (з нацяжкай) падабенства,
Учынкаў строгі вартавы.
Глядзіць дапытліва ў душу:
На стому, роспач, закавыкі,
I ў позірк, як у варажбу,
Ён сэнс закладвае вялікі.
Кожнаму з нас патрэбна
Маленькая, ціхая гавань,
Дзе не мяняюць на срэбра
Hi ганьбу тваю, ні славу.
Дзе ты жаданы i родны
У сонечных промнях ці ў брудзе,
У старых лахманах ці модны —
Усякі прыгожы будзеш.
Заўжды там цябе чакае
Гарачай гарбаты кубак;
Там цені няўдач знікаюць
I робіцца светлым смутак.
Адтуль, спакоем спавіты,
Надзею возьмеш, як ветразь.
Прыйшоў ты слабы i разбіты,
А пойдзеш — моцны i з верай.
Памяць скідае стог успамінаў
За слядамі былой мітусні.
Высыхаюць, нібыта травіны,
Незваротныя, тлумныя дні.
I на скошаны луг не вярнуцца,
Хоць бываюць хвіліны тугі,
Калі думкі ў былое памкнуцца,
Разварушаць стагі.
Месяц сны нясе ў кошыку,
Нібы цуды чараўнік,
Раздае ўсім...
Раскоша:
Сніцца мне чаравік!
Серабрыстай павуцінкай
Шнуровачка-стужка,
Я на веснічках дзяўчынка,
Я на балі Папялушка...
Сняцца сёння чаравікі —
Пойдзеш заўтра ў свет вялікі.
Чаравік — шапатнічак,
Размоўнічак
З брукам, з крывулямі-сцежкамі.
Ён спыняўся каля крынічак,
Ён ступаў не слядамі —
Вершамі.
Зоркі ў полі збіраў —
Рамоначкі.
Сніла-сніла:
Чаравікі, шнуровачка...
Прычакала акно маё золачак.
Сонца сны ў жменю сабрала,
Быццам князёўна каралі.
Бабуля прыйшла i з усмешкай сказала:
Купіла табе сандалі...
Лялька старая стала,
Лялькі старэюць рана.
Дзяўчынка яе схавала
Ад кпінаў сяброў старанна.
Дзіцячыя сны знікалі,
I ручкі тыя, што міла
Ляльку калісь апраналі,
Кніжку мацней прытулілі.
Свет адкрываўся новы:
Заблытаны i бяздонны.
I спелі на вуснах словы,
Каб свету не быць бязмоўным.
Ды ў смутку ішла ў куточак,
Дзе лялька яе сядзела,
Шаптаць: «Маляваныя вочы,
Няўжо вам усё зразумела?..»
Свой час мы прымяраем да сябе,
Як татаву штармоўку ў маладосці.
I прагне лёс (дальбог, прытым сапе!)
Узвесці свой, хаця б маленькі мосцік
Над вечнай i загадкавай ракой,
Дзе ёсць віры i радасці i болю,
Дзе можна плысці толысі талакой,
Адзін? —
Адзін не выплывеш ніколі.
Але жыццёвы буйны ліставей
Аднойчы ўеё дакладна растлумачыць
Што гэта час нас па сабе іначыць
I трушчыць кладкі кволыя твае.
Ад злых баронячы вачэй
Душы патрэсканы крышталік,
Недавяраць часцей мы сталі,
Калі давер нас апячэ.
Дарослы боль,
«Даруй» — шчыміць,
I просіць лёс: даволі позы!..
Выратавальна ў нас глядзіць
Дзіцячы высветлены позірк.
Пахнуць цукеркамі ручкі
Смешнай маленькай дзяўчынкі.
Ляльку хадзіць яна вучыць,
Позірк —
ніводнай хмурынкі.
Толькі, здаецца, нядаўна
Ўпэўнена стала на ножкі,
Тузае ляльку старанна:
«Ну, навучыея хоць трошкі!..»
Ляльку прыціснула моцна,
Быццам дачку на расстанне.
Маці.
Малеча.
Мадонна.
Будучыя зямляне.
Пакута жыць у паняверцы,
Калі пакіне ўсмешка твар.
Усё ж душа не прагне смерці,
Пакуль ёсць прага хараства,
I тайна думкі запаветнай —
Сустрэць,
прайшоўшы каламуць,
Дзяўчынку ў камізэльцы светлай,
Якую Мараю завуць.
Зайшоў, зайшоў бел малойчык
У чужую старонку.
Налівалі малойчыку
Тры поўныя чаркі.
Паехаў мой мілы ў старонку чужую,
У старонку чужую, далёкую.
Паехаў, пакінуў адну-аднюсеньку
Дзяўчыну сваю сінявокую.
У краі далёкім яму налівалі
Тры поўныя чарачкі горкай,
Забудзь, гаварылі, забудзь, ясны сокал,
Ты блізкую сэрцу старонку.
Забудзь i дзяўчыну,
тут лепшыя кветкі
З расой абуджаюцца ўранні.
Застанься, хлапчына, сустрэнеш у нас ты
I шчасце сваё i каханне.
Казаў мой міленькі ў тым краі далёкім:
Хоць колькі мне піць налівайце,
Я роднай старонкі вавек не забуду,
Аб ёй буду толькі спяваці.
Там зеляней i сады зелянеюць,
Калышуцца пушчы чароўна.
Там галасней i дзяўчаты спяваюць,
I тая, што сонейку роўная.
У садоўніка ў садзе ёсць кветка адна,
Што між іншымі лепшай здаецца.
Гэтай кветцы душу аддае ён да дна,
Паліваць яе першай імкнецца,
I за лёс яе клопат ён мае,
А яна, як i ўсе там, такая.
Калі можна з тым садам i свет параўнаць,
То з нас кожны ў ім мае куточак
Запаветны. I нельга яго адабраць,
Абнячэсціць, ці зганьбіць аднойчы.
Бо не простая гэта краіна,
Бо завецца краіна — айчынай.
Сярод іншых не кінецца ў вочы яна,
Экзатычных пейзажаў няма ў ёй.
Колькі трэба, блакітнага ёсць палатна,
Колькі трэба, сінечы ільнянай.
Ёй лясныя сукенкі да твару,
У азёрных вачах яе — мары.
Дабрынёй маладой усміхаецца твар,
На дзяўчыну падобна з Палесся,
Ты, радзіма, усім надала хараства,
Хто з калыскі пачуў тваю песню.
У садоўніка кветка адзіная,
Чалавека ж няма без радзімы.
Вякі мінаюць,
Знікаюць пакаленыі,
Ды застаецца неадступна слова
З нашчадкамі,
З нашчадкамі нашчадкаў.
Таго, чым жыў народ вякі,
Не сцерці.
I памяць слова
Даўніну шануе.
A знікне памяць —
Знікне i народ.
...У гушчары старых бароў, як сляза, што ўпала з неба, блішчэла вялізнае возера. Вельмі прыгожае яно было. А яшчэ казалі людзі, што ў вёсцы, якая прыляпілася да аднаго з берагоў возера, жыла дзяўчына-сіраціна па імені Най-рыта, a аднавяскоўцы звалі яе Нарай. Вочы яе блакітныя, пад колер азёрнай хвалі, заўсёды весела ўсміхаліся. Залацістыя валасы тугой касой абкручвалі галаву. Голас у яе быў высокі i гучны... Стары пан закатаваў закаханага ў Пару хлопца, а самую дзяўчыну хацеў мець за жонку. Нара не пакарылася папу. Яна падпаліла маёнтак i пабегла да возера. Цёмныя хвалі ішлі адна за адной белымі грабянямі, а на беразе калыхаўся човен. Спрытна i ўмела ўхапілася яна за карму і, адштурхнуўшыся ад берага, села ў човен. Ад злосці панскія служакі кінулі гуслі ў возера. А човен адплываў усё далей, потым зусім знік у хвалях. Усю ноч бушавала бура, стагнала вада...
Маці-зямліца мяне нарадзіла,
Светлай пяшчотаю абдарыла.
Човен калысачкай быў,
Добрай надзеяй дарыў.
Птушкі ляцелі, пер'е кідалі,
Рукі мае крыламі сталі.
Марыла песняй ляцець,
Каб у бядзе не марнець.
Хіжыя дзюбы гукі пабралі,
Струны з душы на каменне ўпалі,
Звяў васільковы вянок,
Болей не пойдзе ў танок.
Болей няма да каго прытуліцца.
Ты мяне возьмеш, Вада-вадзяніца?
Белыя хвалі крылле сдялі
Раненай птушцы сяліб.
Доўга кропкай на хвалях здаваўся чаўнок
I даносіўся спеў незвычайны.
Знікла кропачка ўрэшце, а голас не змоўк,
Стаў ён ветрам буйным нечакана.
Наляцеў, згроб над возерам хмары,
Перуном пераможным ударыў.
I стагнала ўсю ноч, да світання, вада,
Быццам сотні арганаў гучалі.
Гралі рэквіем хвалі, даносячы з дна
Гукаў строй, што стагоддзі збіралі.
Там усмехі, i жальбы, i слёзы —
У сё ў музыцы дзіўнай злілося...
Ёсць на свеце адна нраўда з веку да веку,
Што жыве чалавек на зямлі для дабра.
А вы, людзі, ў хлусні патапіліся, ў здзеку
I крычыце, што нехта шчасце ў вас адабраў.
А вы самі яго ўжо даўно растапталі,
Толькі ў марах да шчасця мкнеце душы свае
I шукаць яго крочыце ў лес на купалле,
A купальскі дзядок вам той скарб не дае,
Бо гандлюеце душамі, вераю, мовай,
Забываеце продкаў святы запавет,
Што павінны зямлю сваю працай i словам
Услаўляць, каб шчасліва глядзедь з-пад павек.
Чаму ж хмары гусцеюць над Белаю Руссю?
Мые боты чужак у азёрах яе.
«Тваёй мовы няма,— беларусу ён хлусіць,—
Тваёй песні няма».— A краіна пяе!
A краіна спявае на мове мужыцкай,
Той, што родная сэрцу. Нібыта знарок,
Раскрываюцца кветкі, каб сонца напіцца,
I выходзіць з усмешкай купальскі дзядок.
Ранак,
быццам хлапчук,
вачаняты працёр.
Ціха возера хвалі каціла.
Узнімалася сонца,
будзіла ясыццё,
Налівала зямлю новай сілай.
Кветкі росныя кроплі глыталі
I пялёсткі свае распраўлялі...
Колькі здзекаў спазнала старонка мая,
Колькі гналі яе i труцілі!
Люд вякамі сваю долю-мачаху кляў,
Але песні яго не забілі,
Песня сэрцу счарсцвець не давала
I да зорак з калень паднімала.
Уставалі сыны за сваю старану,
Неслі ў сэрцах аб вольнасці мару.
Ён не знік, мой асілак-народ, даўні Hyp[1]
I не стаў ён чужынцаў ахвярай.
Хоць не часта ён, можа, смяяўся,
Але жыў, сеяў хлеб i змагаўся.
Памяць горка i горда кранае вякі.
Позірк продка — ў нашчадкавы вочы.
Ён пытае сурова: стаў дзедзіч якім?
Чым праславіць свой край закланочаны?
Век запомніць усё бездакорна:
I сумленне, i ганьбу, i гонар.