Час second-hand

НАТАТКІ САЎДЗЕЛЬНІКА

Мы развітваемся з савецкім часам. З тым нашым жыццём. Я спрабую шчыра выслухаць усіх удзельнікаў сацыялістычнай драмы…

У камунізму быў вар’яцкі план — перарабіць «старога» чалавека, даўнейшага Адама. І гэта атрымалася… можа быць, адзінае, што атрымалася. За семдзесят з лішкам гадоў у лабараторыі марксізму-ленінізму выгадавалі адмысловы чалавечы тып — homo soveticus. Адны лічаць, што гэта трагічны персанаж, іншыя называюць яго «саўком». Мне здаецца, я ведаю гэтага чалавека, ён мне добра знаёмы, я побач з ім, поплеч, пражыла шмат гадоў. Ён — гэта я. Гэта мае знаёмыя, сябры, бацькі. Некалькі гадоў я ездзіла па ўсім былым Савецкім Саюзе, бо homo soveticus — гэта не толькі рускія, але і беларусы, туркмены, украінцы, казахі… Цяпер мы жывём у розных дзяржавах, размаўляем на розных мовах, але нас ні з кім не пераблытаеш. Пазнаеш адразу! Усе мы, людзі з сацыялізму, падобныя і не падобныя да астатніх людзей — у нас свой лексікон, свае ўяўленні пра дабро і зло, пра герояў і пакутнікаў. У нас асаблівыя адносіны са смерцю. Пастаянна ў расповедах, якія я запісваю, рэжуць вуха словы: «страляць», «расстраляць», «ліквідаваць», «пусціць у расход» ці такія савецкія варыянты знікнення, як: «арышт», «дзесяць гадоў без права перапіскі», «эміграцыя». Колькі можа каштаваць чалавечае жыццё, калі мы памятаем, што нядаўна гінулі мільёны?

Мы поўныя нянавісці і забабонаў. Усё адтуль, дзе быў ГУЛАГ і страшная вайна. Калектывізацыя, раскулачванне, перасяленне народаў…

Гэта быў сацыялізм, і гэта было проста нашае жыццё. Тады мы мала пра яго гаварылі. А цяпер, калі свет незваротна змяніўся, усіх стала цікавіць тое нашае жыццё, усё роўна якое яно было, гэта было нашае жыццё. Пішу, вышукваю па крупінках, па драбках гісторыю «хатняга»… «унутранага» сацыялізму. Тое, як ён жыў у чалавечай душы. Мяне заўсёды прыцягвае вось гэтая маленькая прастора — чалавек… адзін чалавек. На самай справе там усё і адбываецца.

Чаму ў кнізе так шмат прамаўляюць тыя, хто спрабаваў скончыць жыццё самагубствам, а не звычайныя савецкія людзі са звычайнай савецкай біяграфіяй? Урэшце, зводзяць рахункі з жыццём і ад кахання, і ад старасці, проста так, дзеля цікавасці, і ад жадання разгадаць таямніцу смерці… Я шукала тых, хто намёртва прырос да ідэі, увабраў яе ў сябе так, што не ададраць, — дзяржава стала іх космасам, замяніла ім усё, нават уласнае жыццё. Яны не змаглі сысці з вялікай гісторыі, развітацца з ёй, быць шчаслівымі ў іншым. Занурыцца… знікнуць у прыватным існаванні, як гэта адбываецца сёння, калі маленькае стала вялікім. Чалавек хоча проста жыць, без вялікай ідэі. Такога ніколі не было ў нашым жыцці, гэтага не ведае і руская літаратура. Увогуле, мы ваенныя людзі. Ці ваявалі, ці рыхтаваліся да вайны. Ніколі не жылі па-іншаму. Таму і вайсковая псіхалогія. І ў мірным жыцці ўсё было па-вайсковаму. Біў барабан, лунаў сцяг… сэрца выскоквала з грудзей… Чалавек не заўважаў свайго рабства, ён нават любіў яго, сваё рабства. Я таксама памятаю: пасля школы мы збіраліся ўсім класам паехаць на цаліну, пагарджалі тымі, хто адмаўляўся, да слёз шкадавалі, што рэвалюцыя, грамадзянская вайна — усё адбылося без нас. Азірнешся: няўжо гэта мы? Я? Я ўспамінала разам са сваімі героямі. Хтосьці з іх сказаў: «Толькі савецкі чалавек можа зразумець савецкага чалавека». Мы былі людзі з адной камуністычнай памяццю. Суседзі па памяці.

Бацька ўспамінаў, што ён асабіста ў камунізм паверыў пасля палёту Гагарына. Мы — першыя! Мы ўсё можам! Гэтак яны з мамай нас і выхоўвалі. Я была акцябронкам, насіла значык з кучаравым хлопчыкам, была піянеркай, камсамолкай. Расчараванне прыйшло пазней. Пасля перабудовы ўсе чакалі, калі адкрыюць архівы. Іх адкрылі.

Мы ўведалі гісторыю, якую ад нас хавалі… «Мы павінны захапіць з сабою 90 мільёнаў са ста, якія насяляюць Савецкую Расію. З астатнімі нельга размаўляць — іх трэба знішчыць» (Зіноўеў, 1918).

«Павесіць (абавязкова павесіць, каб народ бачыў) не менш за 1000 заўзятых кулакоў, багацеяў… забраць у іх увесь хлеб, прызначыць закладнікаў… Зрабіць так, каб на сотні вёрст наўкол народ бачыў, трымцеў…» (Ленін, 1918).

— Масква літаральна памірае з голаду (прафесар Кузняцоў — Троцкаму). «Гэта не голад. Калі Ціт браў Ерусалім, габрэйскія маці елі сваіх дзяцей. Вось калі я прымушу вашых мацярок есці сваіх дзяцей, тады вы можаце прыйсці і сказаць: «Мы галадаем» (Троцкі, 1919)

Людзі чыталі газеты, часопісы і маўчалі. На іх абрынуўся непад’ёмны жах! Як з гэтым жыць? Шмат хто сутыкнуўся з праўдай, як ворагам. І са свабодай таксама. «Мы не ведаем сваю краіну. Не ведаем, пра што думае большасць людзей, мы іх бачым, сустракаем кожны дзень, але пра што яны думаюць, чаго хочуць, мы не ведаем. Але бяром на сябе смеласць іх вучыць. Хутка пра ўсё даведаемся — і жахнёмся», — казаў адзін мой знаёмы, з якім мы часта сядзелі ў мяне на кухні. Я з ім спрачалася. Было гэта ў дзевяноста першым годзе… Шчаслівы час! Мы верылі, што заўтра, літаральна заўтра пачнецца свабода. Пачнецца з нічога, з нашых жаданняў.

З «Запісных кніжак» Шаламава: «Я быў удзельнікам вялікай прайгранай бітвы за сапраўднае абнаўленне жыцця». Напісаў гэта чалавек, які адседзеў сямнаццаць гадоў у сталінскіх лагерах. Туга аб ідэале засталася… Савецкіх людзей я падзяліла б на чатыры пакаленні: сталінскае, хрушчоўскае, брэжнеўскае і гарбачоўскае. Я — з апошняга. Нам было лягчэй прыняць крах камуністычнай ідэі, бо мы не жылі ў той час, калі ідэя была маладая, моцная, з нерастрачанай магіяй пагібельнага рамантызму і ўтапічных надзей. Мы выраслі пры крамлёўскіх дзядах. У посныя вегетарыянскія часы. Вялікая кроў камунізму ўжо была забытая. Пафас лютаваў, але захавалася веда, што ўтопію нельга ператвараць у жыццё.

Гэта было ў першую чачэнскую вайну… Я пазнаёмілася ў Маскве на вакзале з жанчынай, яна была аднекуль з-пад Тамбова. Ехала ў Чачню, каб забраць сына з вайны: «Я не хачу, каб ён паміраў. Я не хачу, каб ён забіваў». Дзяржава ўжо не валодала ейнаю душою. Гэта быў вольны чалавек. Такіх людзей было няшмат. Болей было тых, каго свабода раздражняла: «Я купіў тры газеты — і ў кожнай свая праўда. Дзе ж сапраўдная праўда? Раней прачытаеш раніцай газету «Праўда» — і ўсё ведаеш. Усё разумееш». З ідэйнай анэстэзіі выходзілі павольна. Калі я пачынала размову пра пакаянне, у адказ чула: «За што я павінен каяцца?» Кожны адчуваў сябе ахвярай, але не саўдзельнікам. Адзін казаў: «я таксама сядзеў», другі — «я ваяваў», трэці — «я свой горад з разрухі падняў, днём і ноччу цэглу цягаў». Гэта было зусім нечакана: усе п’яныя ад свабоды, але не падрыхтаваныя да свабоды. Дзе ж яна, свабода? Толькі на кухні, дзе па звычцы працягвалі лаяць уладу. Лаялі Ельцына і Гарбачова. Ельцына за тое, што змяніў Расію. А Гарбачова? Гарбачова за тое, што змяніў усё. Усё дваццатае стагоддзе. І ў нас цяпер будзе, як у іншых. Як ва ўсіх. Думалі, што на гэты раз атрымаецца.

Расія змянялася і ненавідзела сябе за тое, што змянялася.

«Нерухомы Мангол» — пісаў пра Расію Маркс.

Савецкая цывілізацыя… Спяшаюся захаваць яе сляды. Знаёмыя твары. Распытваю не пра сацыялізм, а пра каханне, рэўнасць, дзяцінства, старасць. Пра музыку, танцы, фрызуры. Пра тысячы падрабязнасцяў зніклага жыцця. Гэта адзіны спосаб загнаць катастрофу ў рамкі звыклага і паспрабаваць нешта расказаць. Пра штосьці здагадацца. Не стамляюся дзівіцца таму, якое цікавае звычайнае чалавечае жыццё. Бясконцая колькасць чалавечых праўдаў… Гісторыю цікавяць толькі факты, а эмоцыі застаюцца за бортам. Іх не прынята далучаць да гісторыі. Я гляджу на свет вачыма гуманітарыя, а не гісторыка. Здзіўленая чалавекам…

Бацькі ўжо няма. І я не магу дагаварыць з ім адну нашую размову… Ён сказаў, што ім паміраць на вайне было лягчэй, чым неабстраляным хлопчыкам, якія сёння гінуць у Чачні. У саракавыя — яны з пекла траплялі ў пекла. Перад вайной бацька вучыўся ў Мінску ў Інстытуце журналістыкі. Успамінаў, што, калі яны вярталіся з ка

нікулаў, часта ўжо не сустракалі ніводнага знаёмага выкладчыка, усе былі арыштаваныя. Яны не разумелі, што адбываецца, але было страшна. Страшна, як на вайне.

У мяне з бацькам было мала шчырых размоваў. Ён шкадаваў мяне. Ці шкадавала я яго? Мне цяжка адказаць на гэтае пытанне… Мы былі бязлітасныя да сваіх бацькоў. Нам здавалася, што свабода — гэта вельмі проста. Прайшло трохі часу, і мы самі сагнуліся пад яе цяжарам, бо ніхто не вучыў нас свабодзе. Вучылі толькі, як паміраць за свабоду.

Вось яна — свабода! Ці такую мы яе чакалі? Мы былі гатовыя памерці за свае ідэалы. Змагацца ў баі. А пачалося «чэхаўскае» жыццё. Без гісторыі. Абрынуліся ўсе каштоўнасці, акрамя каштоўнасці жыцця. Жыцця наогул. Новыя мары: пабудаваць дом, купіць добрую машыну, пасадзіць агрэст… Свабода выявілася рэабілітацыяй мяшчанства, занядбанага звычайна ў рускім жыцці. Свабодай Яго Вялікасці Спажывецтва. Вялікай цемры. Цемры жаданняў, інстынктаў — патаемнага чалавечага жыцця, пра якое мы мелі цьмянае ўяўленне. Усю гісторыю выжывалі, а не жылі. А цяпер ваенны досвед ужо не патрэбны, на яго трэба было забыцца. Тысячы новых эмоцыяў, станаў, рэакцый… Неяк раптам усё вакол стала іншым: шыльды, рэчы, грошы, сцяг… І сам чалавек. Ён стаў больш каляровым, асобным, маналіт узарвалі, і жыццё рассыпалася на выспачкі, атамы, ячэйкі. Як у Даля: свабода-воля… волечка-раздолечка… абшар. Вялікае зло ператварылася ў далёкую легенду, у палітычны дэтэктыў. Ніхто ўжо не казаў пра ідэю, казалі пра крэдыты, адсоткі, векселі, грошы не зараблялі, а «рабілі», «выйгравалі». Ці надоўга гэта? «Няпраўда грошай у рускай душы невытручальная», — пісала Цвятаева. Але быццам ажылі і разгульваюць па нашых вуліцах героі Астроўскага і Салтыкова-Шчадрына.

Ва ўсіх, з кім сустракалася, я пыталася: «Што такое свабода?» Бацькі і дзеці адказвалі па-рознаму. У тых, хто нарадзіўся ў СССР, і тых, хто нарадзіўся не ў СССР, няма агульнага досведу. Яны — людзі з розных планет.

Бацькі: свабода — адсутнасць страху; тры дні ў жніўні, калі мы перамаглі путч; чалавек, які выбірае ў краме са ста гатункаў каўбасы, вальнейшы за чалавека, які выбірае з дзесяці гатункаў; быць нябітым, нясечаным, але нясечаных пакаленняў нам ніколі не дачакацца; рускі чалавек не разумее свабоду, яму патрэбен казак і бізун.

Дзеці: свабода — каханне; унутраная свабода — абсалютная каштоўнасць; калі ты не баішся сваіх жаданняў; мець шмат грошай, тады ў цябе будзе ўсё; калі ты можаш жыць так, каб не думаць пра свабоду. Свабода — гэта нармальна.

Шукаю мову. У чалавека шмат моваў: мова, на якой размаўляюць з дзецьмі, яшчэ адна, гэта тая, на якой гавораць у каханні… А яшчэ ёсць мова, на якой мы гаворым самі з сабой, вядзём унутраныя размовы. На вуліцы, на працы, у падарожжах — усюды гучыць нешта іншае, мяняюцца не толькі словы, а і штосьці яшчэ. Нават раніцай і ўвечары чалавек гаворыць па-рознаму. А тое, што адбываецца ўначы паміж двума людзьмі, цалкам знікае з гісторыі. Мы маем справу толькі з гісторыяй дзённага чалавека. Самагубства — начная тэма, чалавек знаходзіцца на мяжы быцця і небыцця. Сну. Я хачу гэта зразумець з уніклівасцю дзённага чалавека. Пачула: «Ці не баіцеся, што спадабаецца?»

Едзем па Смаленшчыне. У адной вёсцы спыніліся каля крамы. Якія знаёмыя (я ж сама вырасла ў вёсцы), прыгожыя, якія добрыя твары — і якое зневажальнае, жабрацкае жыццё вакол. Разгаварыліся пра жыццё. «Пра свабоду пытаецеся? Зайдзіце ў наш магазін: гарэлка стаіць якая хочаш: «Стандарт», «Гарбачоў», «Пуцінка», каўбасы навалам, і сыру, і рыбы. Бананы ляжаць. Якая яшчэ свабода патрэбна? Нам гэтай хопіць». — «А зямлю вам далі?» — «Хто на ёй будзе надрывацца? Хочаш — бяры. У нас адзін Васька Круты ўзяў. Малодшаму сыну восем год, а ён побач з бацькам за плугам ідзе. У яго калі ноймешся на працу — не ўкрадзеш, не паспіш. Фашыст!» У Дастаеўскага ў «Легендзе пра Вялікага інквізітара» спрачаецца пра свабоду. Пра тое, што шлях свабоды цяжкі, пакутлівы, трагічны… «Для чаго спазнаваць гэтае чортава дабро і зло, калі яно столькі каштуе?» Чалавек павінен увесь час выбіраць: свабода або дабрабыт і ўладкаванне жыцця, свабода з пакутамі або шчасце без свабоды.

І большасць людзей ідзе па другім шляху.

Вялікі інквізітар кажа Хрысту, які вярнуўся на зямлю: «Навошта Ты прыйшоў нам перашкаджаць? Бо Ты ж прыйшоў нам перашкаджаць і сам гэта ведаеш».

«Гэтак паважаючы яго (чалавека), Ты зрабіў так, як быццам перастаў яму спачуваць, бо занадта шмат ад яго запатрабаваў… Паважаючы яго менш, менш ад яго і патрабаваў бы, а гэта было б бліжэй да любові, бо лягчэйшай была б ноша ягоная. Ён слабы і подлы… У чым вінаватая слабая душа, якая не можа ўвабраць гэтакіх страшных дароў?»

«Няма клопату больш безупыннага і пакутлівага для чалавека, як, застаўшыся свабодным, адшукаць хутчэй таго, каму пакланіцца… і каму б перадаць хутчэй той дар свабоды, з якім гэтая няшчасная істота нараджаецца…»

У дзевяностыя… так, мы былі шчаслівыя, да той нашай наіўнасці ўжо не вернешся. Нам здавалася, што выбар зроблены, камунізм безнадзейна прайграў. А ўсё толькі пачыналася…

Прайшло дваццаць гадоў… «Не палохайце нас сацыялізмам», — кажуць дзеці бацькам.

З размовы са знаёмым універсітэцкім выкладчыкам: «У канцы дзевяностых студэнты смяяліся, — распавядаў ён, — калі я ўспамінаў пра Савецкі Саюз, яны былі ўпэўненыя, што перад імі адкрываецца новая будучыня. Цяпер карціна іншая… Сённяшнія студэнты ўжо даведаліся, адчулі, што такое капіталізм — няроўнасць, беднасць, нахабнае багацце, перад вачыма ў іх жыццё бацькоў, якія нічога не ўхапілі ад разрабаванай краіны. І яны радыкальна настроеныя. Мараць пра сваю рэвалюцыю. Носяць чырвоныя футболкі з партрэтамі Леніна і Чэ Гевары».

У грамадстве з’явіўся попыт на Савецкі Саюз. На культ Сталіна. Палова маладых людзей ад 19 да 30 гадоў лічыць Сталіна «найвялікшым палітычным дзеячам». У краіне, у якой Сталін знішчыў людзей не менш за Гітлера, новы культ Сталіна?! Зноў у модзе ўсё савецкае. Напрыклад, «савецкія» кавярні — з савецкімі назвамі і савецкімі стравамі. З’явіліся «савецкія» цукеркі і «савецкая» каўбаса — з пахам і смакам, знаёмымі нам з дзяцінства. І вядома, «савецкая» гарэлка. На тэлебачанні дзясяткі перадачаў, а ў інтэрнэце дзясяткі «савецкіх» настальгічных сайтаў. У сталінскія лагеры — на Салаўкі, у Магадан — вы можаце патрапіць турыстам. Рэклама абяцае, што для паўнаты адчуванняў вам выдадуць лагернае адзенне, кірку. Пакажуць адрэстаўраваныя баракі. А напрыканцы арганізуюць рыбалку…

У Расіі адраджаюцца старамодныя ідэі: пра вялікую імперыю, «жалезную руку», «пра адмысловы рускі шлях»… Вярнулі савецкі гімн, ёсць камсамол, толькі ён называецца «Нашы», ёсць партыя ўлады, якая капіруе камуністычную партыю. У Прэзідэнта ўлада, як у Генеральнага сакратара. Абсалютная. Замест марксізму-ленінізму — праваслаўе…

Перад рэвалюцыяй сямнаццатага года Аляксандр Грын напісаў:

«А будучыня неяк перастала стаяць на сваім месцы». Мінула сто гадоў — і будучыня зноў не на сваім месцы. Прыйшоў час second-hand. Барыкада — небяспечнае месца для мастака. Пастка. Там псуецца зрок, звужаюцца зрэнкі, свет губляе фарбы. Там чорна-белы свет. Адтуль чалавека ўжо не пазнаеш, а бачыш толькі чорную кропку — мішэнь. Я ўсё жыццё — на барыкадах, я хацела б сысці адтуль. Навучыцца радавацца жыццю. Вярнуць сабе нармальны зрок. Але дзясяткі тысячаў людзей зноў выходзяць на вуліцы. Бяруцца за рукі. У іх белыя стужачкі на куртках. Сімвал адраджэння. Святла. І я з імі.

Сустрэла на вуліцы маладых людзей у майках з сярпом і молатам і партрэтам Леніна. Ці ведаюць яны, што такое камунізм?