Час second-hand

ПРА МІНУЛАЕ

— Ельцынскія дзевяностыя… Як мы пра іх гаворым? Гэта: шчаслівы час… шалёнае дзесяцігоддзе… жахлівыя гады… час летуценнай дэмакратыі… згубныя дзевяностыя… час проста залаты… час самавыкрыцця… нядобрыя і подлыя часы… яркі час… агрэсіўны… бурны… мой гэта быў час… не мой!!!

— Прафукалі мы дзевяностыя! Такі шанц, які ў нас быў тады, не канечне паўторыцца. І гэта ж як усё добра пачыналася ў дзевяноста першым! Ніколі не забуду твары людзей, з якімі я стаяў каля Белага дома. Мы перамаглі, мы былі моцныя. Нам хацелася жыць. Мы цешыліся свабодай. Але цяпер… цяпер я інакш пра гэта думаю… Якія мы былі наіўныя, аж брыдка! Адважныя, сумленныя і наіўныя. Мы думалі, што каўбаса вырастае з волі. Ва ўсім, што здарылася потым, і мы вінаватыя… Ельцын, вядома, нясе адказнасць, але мы таксама…

Я думаю, што ўсё пачалося з кастрычніка. З кастрычніка дзевяноста трэцяга… «Крывавы кастрычнік», «чорны кастрычнік», «ГКЧП– 2»… Так яго называюць… Паў-Расіі рвалася наперад, а палова цягнула назад. У шэры сацыялізм. У пракляты савок. Савецкая ўлада не здавалася. «Чырвоны» парламент адмовіўся падпарадкоўвацца прэзідэнту. Я так гэта тады разумеў… Наша дворнічыха, прышлая аднекуль з-пад Цверы, якой мы з жонкай не раз дапамагалі грашыма, аддалі ўсю мэблю, калі рабілі ў кватэры рамонт, — у тую раніцу, калі ўсё пачалося, убачыла ў мяне значок з Ельцыным і замест «Добрай раніцы!» зларадна сказала: «Хутка вам, буржуям, канец будзе», — і адвярнулася. Я не чакаў. Адкуль у яе да мяне такая нянавісць? За што? Атмасфера — як у дзевяноста першым… Па тэлевізары ўбачыў: гарыць Белы Дом, страляюць танкі… Трасіруючыя кулі ў небе… Штурм тэлевізійнага цэнтра «Астанкіна»… Генерал Макашоў у чорным берэце крычаў: «Больш не будзе ні мэраў, ні сэраў, ні хераў». І нянавісць… нянавісць… Запахла грамадзянскай вайной. Крывёю. З Белага дома генерал Руцкі адкрыта заклікаў да вайны: «Лётчыкі! Браты! Падымайце самалёты! Бамбіце Крэмль! Там банда!» Неяк імгненна горад напоўніўся ваеннай тэхнікай. Незразумелымі людзьмі ў камуфляжнай форме. І тады Ягор Гайдар звярнуўся да «масквічоў, усіх расейцаў, якім дарагія дэмакратыя і свабода»… Усё як у дзевяноста першым… Мы прыйшлі… я прыйшоў… Там былі тысячы людзей… Памятаю, што я некуды бег разам з усімі. Спатыкнуўся. Упаў на плакат «За Расію — без буржуяў!» Адразу ўявіў сабе, што нас чакае, калі генерал Макашоў пераможа… Убачыў параненага маладога хлопца, ён не мог ісці, пацягнуў яго на сабе. «Ты за каго, — спытаў ён, — за Ельцына ці за Макашова?» Ён быў за Макашова… Значыць, ворагі. «Ды пайшоў ты!» — паслаў яго матам. А што яшчэ? Хутка мы падзяліліся зноў на «белых» і «чырвоных». Каля «хуткай» ляжалі дзясяткі параненых… Ва ўсіх у іх, гэта чамусьці мне выразна запомнілася, былі стаптаныя чаравікі, усё гэта былі простыя людзі. Бедныя людзі. У мяне там нехта яшчэ раз спытаў: «Каго ты прыцягнуў — ён наш ці не наш?» «Не нашых» бралі ў апошнюю чаргу, яны ляжалі на асфальце і сплывалі крывёй… «Вы што? Вар’яты!» — «Дык гэта ж нашыя ворагі?» Нешта адбылося за гэтыя два дні з людзьмі… наогул, нешта ў паветры змянілася. Побач са мной былі зусім іншыя людзі, мала падобныя да тых, з кім стаяў я ля Белага Дома два гады таму. У руках завостраная арматура… сапраўдныя аўтаматы, іх раздавалі з грузавіка… Вайна! Усё сур’ёзна. Каля тэлефоннай будкі складвалі забітых… І тут стаптаныя чаравікі… А непадалёк ад Белага Дома — працавалі кавярні, там, як звычайна, пілі піва. Разявакі віселі на балконах і назіралі за тым, што адбываецца, як у тэатры. І тут жа… На маіх вачах з Белага Дома двое мужчын выносілі на руках тэлевізар, з кішэняў куртак тырчалі тэлефонныя слухаўкі… Марадзёраў хтосьці весела адстрэльваў зверху. Напэўна, снайперы. Ці ў чалавека трапяць, ці ў тэлевізар… На вуліцах увесь час чуліся стрэлы… (Замаўкае.) Калі ўсё скончылася і я вярнуўся дадому, даведаўся: забілі сына нашай суседкі. Хлопцу дваццаць гадоў. Ён быў па іншы бок барыкадаў… Адна справа, калі мы спрачаліся з імі на кухні, а іншае — страляць… Як гэта атрымалася? Я гэтага не хацеў… Таму што ў натоўпе… Натоўп — гэта пачвара, чалавек у натоўпе — гэта зусім не той чалавек, з якім ты сядзеў на кухні і размаўляў. Піў гарэлку, піў гарбату. Я ўжо больш нікуды не пайду і сыноў не пушчу… (Маўчыць.) Я не ведаю, што гэта было: мы абаранялі свабоду ці ўдзельнічалі ў вайсковым перавароце? Цяпер у мяне сумневы… Сотні людзей загінулі… Іх ніхто не ўспамінае, акрамя родных. «Горе строящему на крови…». (Маўчыць.) А калі б перамог генерал Макашоў? Крыві было б яшчэ болей. Расія развалілася б. Адказаў у мяне няма… Я верыў Ельцыну да дзевяноста трэцяга года…

Тады мае сыны былі маленькія, але яны ўжо даўно выраслі. Адзін нават жанаты. Я некалькі разоў… так… рабіў спробы… Хацеў ім расказаць пра дзевяноста першы… пра дзевяноста трэці… Ім гэта ўжо нецікава. Пустыя вочы. У іх толькі адно пытанне: «Тата, чаму ты не пабагацеў у дзевяностыя, тады гэта было лёгка?» Маўляў, толькі бязрукія і дурныя не забагацелі. Дэбільныя продкі… кухонныя імпатэнты… Бегалі па мітынгах. Нюхалі паветра свабоды, калі разумныя людзі нафту і газ дзялілі…

— Рускі чалавек схільны да захапленняў. Калісьці ён быў захоплены ідэямі камунізму, люта, з рэлігійным фанатызмам увасабляў іх у жыццё, потым стаміўся, расчараваўся. І вырашыў адмовіцца ад старога свету, страсянуўшы яго прах са сваіх ног. Дык гэта па-руску — пачынаць з разбітага карыта. І зноў нас дурманяць новыя, як нам здаецца, ідэі. Наперад — да перамогі капіталізму! Хутка будзем жыць, як на Захадзе! Ружовыя мары…

— Жыць стала лепей.

— Але некаторым у тысячу разоў стала лепей.

— Мне пяцьдзясят гадоў… Я стараюся не быць саўком. Гэта ў мяне слаба выходзіць. Працую ў прыватнага прадпрымальніка і ненавіджу яго. Не згодная з дзяльбой тлустага пірага — СССР, з «прыхватызацыяй». Не люблю багатых. Ганарацца па тэлевізары сваімі палацамі, віннымі склепамі… Хай хоць у залатых ваннах, напоўненых грудным малаком, купаюцца. Мне гэта навошта паказваць? Я не ўмею побач з імі жыць. Крыўдна. Сорамна. І я ўжо не змянюся. Я занадта доўга жыла пры сацыялізме. Сёння жыць стала лепш, але гідка.

— Дзіўлюся, як шмат яшчэ пакутнікаў па савецкай уладзе.

— А чаго дыскутаваць з саўкамі? Трэба пачакаць, пакуль яны перамруць, і зрабіць усё па-свойму. Перш за ўсё выкінуць мумію Леніна з маўзалея. Што за азіятчына! Мумія ляжыць, як праклён над намі… Насланнё…

— Спакойна, таварыш. Вы ведаеце, цяпер больш паважна гавораць пра СССР, чым дваццаць гадоў таму. Я нядаўна была на магіле Сталіна, там мора кветак. Чырвоных гваздзікоў.

— Забілі чорт ведае колькі людзей, але ў нас была вялікая эпоха.

— Мне не падабаецца тое, што цяпер, я не ў захапленні. Але і ў «савок» не хачу. Не рвуся ў мінулае. На жаль, добрага нічога не магу ўспомніць.

— А я хачу назад. Мне не патрэбна савецкая каўбаса, мне патрэбна краіна, у якой чалавек быў чалавекам. Раней казалі «простыя людзі», а цяпер «простанароддзе». Адчуваеце розніцу?

— Я вырас у дысідэнцкай сям’і… На дысідэнцкай кухні… Мае бацькі былі знаёмыя з Сахаравым, распаўсюджвалі самвыдат. Разам з імі я прачытаў Васіля Гросмана, Яўгенію Гінзбург, Даўлатава… Слухаў «Свабоду». І ў дзевяноста першым я, вядома, стаяў у ланцугу вакол Белага Дома, гатовы быў ахвяраваць жыццём, каб не вярнуўся камунізм. Сярод маіх сяброў не было камуністаў. Камунізм у нас быў звязаны з тэрорам, з ГУЛАГам. З клеткай. Мы думалі, што ён мёртвы. Назаўжды мёртвы. Прайшло дваццаць гадоў… Заходжу ў пакой сына — і бачу: у яго на стале ляжыць «Капітал» Маркса, на кніжнай паліцы — «Маё жыццё» Троцкага… Не веру сваім вачам! Маркс вяртаецца? Гэта што — жах? Сон ці ява? Сын вучыцца ва ўніверсітэце, у яго шмат сяброў, я стаў прыслухоўвацца да іх гутарак. П’юць гарбату на кухні і спрачаюцца аб «Маніфесце камуністычнай партыі»… Марксізм зноў у законе, у трэндзе, у брэндзе. Яны носяць футболкі з партрэтамі Чэ Гевары і Леніна. (У роспачы.) Нічога не прарасло. Усё было дарэмна.

— Для разрадкі вось вам анекдот… Рэвалюцыя. У адным куце царквы п’юць, балююць чырвонаармейцы, а ў другім — іхнія коні ядуць авёс і мочацца. Дзячок бяжыць да настаяцеля: «Бацюшка, што яны робяць у святым храме?» — «Гэта не страшна. Пастаяць і пойдуць. Страшна будзе, калі іх унукі вырастуць». Вось яны выраслі…

— У нас адно выйсце — вярнуцца да сацыялізму, але толькі да праваслаўнага сацыялізму. Расія не можа жыць без Хрыста. У рускага чалавека шчасце ніколі не было звязана з вялікімі грашыма. Гэтым і адрозніваецца «руская ідэя» ад «амерыканскай мары».

— Расіі патрэбна не дэмакратыя, а манархія. Моцны і справядлівы цар. І першым законным прэтэндэнтам на трон з’яўляецца Кіраўнік Расійскага Імператарскага Дома Вялікая княгіня Марыя Уладзіміраўна, а затым — яе нашчадкі.

— Беразоўскі прынца Гары прапаноўваў…

— Манархія — трызненне! Спарахнелая даўніна!

— Няверуючае сэрца слабое перад абліччам граху. Рускі народ абновіцца пошукам праўды Божай.

— Перабудова мне падабалася толькі тады, калі яна пачыналася. Калі б хто-небудзь нам сказаў тады, што прэзідэнтам краіны стане падпалкоўнік КДБ…

— Мы былі не гатовыя да свабоды…

— Свабода, роўнасць, братэрства… Крыві гэтыя словы пралілі — акіян.

— Дэмакратыя — смешнае слова ў Расіі. Пуцін-дэмакрат — найкарацейшы анекдот.

— За гэтыя дваццаць гадоў мы шмат чаго пра сябе даведаліся. Адкрылі. Даведаліся пра тое, што Сталін — наш таемны герой. Выйшлі дзясяткі кніг і фільмаў пра Сталіна. Людзі чытаюць, глядзяць. Спрачаюцца. Палова краіны марыць пра Сталіна… Калі паўкраіны марыць пра Сталіна, то ён абавязкова з’явіцца, можаце не сумнявацца. Выцягнулі з пекла ўсіх злавесных мерцвякоў: Берыю, Яжова… Пра Берыю сталі пісаць, што ён быў таленавіты адміністратар, хочуць рэабілітаваць, таму што пад яго кіраўніцтвам стварылі рускую атамную бомбу…

— Далоў чэкістаў!

— Хто наступны — новы Гарбачоў ці новы Сталін? Ці свастыка пачнецца? «Зіг Хайль!» Расія паднялася з каленяў. Небяспечны момант, таму што Расію нельга было так доўга зневажаць.

ПРА СУЧАСНАСЦЬ

— Пуцінскія нулявыя… Якія яны? Тоўстыя… шэрыя… брутальныя… чэкісцкія… гламурныя… стабільныя… дзяржаўныя… праваслаўныя…

— Расія заўсёды была, ёсць і будзе імперыяй. Мы не проста вялікая краіна, мы асобная руская цывілізацыя. У нас свой шлях.

— Захад і цяпер баіцца Расіі…

— Вось нашы прыродныя багацці патрэбныя ўсім, і асабліва — Еўропе. Адкрыйце энцыклапедыю: па запасах нафты сёмае, а газу — у нас першае месца ў Еўропе. Адно з першых месцаў па запасах жалезнай руды, уранавай сыравіны, волава, медзі, нікелю, кобальту… І алмазаў, і золата, і срэбра, і плаціны… валодаем усёй табліцай Мендзялеева. Мне адзін француз так і заявіў: а чаму гэта ўсё вам належыць, зямля ж агульная?

— Усё-такі я імперыяліст, так. Я хачу жыць у імперыі. Пуцін — мой прэзідэнт! Лібералам цяпер сорамна быць, як нядаўна сорамна было называцца камуністам. Мужыкі каля піўнухі могуць у галаву даць.

— Ненавіджу Ельцына! Мы яму верылі, а ён павёў нас зусім у невядомым накірунку. Ні ў які дэмакратычны рай мы не трапілі. А трапілі туды, дзе яшчэ страшней, чым было.

— Справа не ў Ельцыне і не ў Пуціне, а ў тым, што мы — рабы. Рабская душа! Рабская кроў! Паглядзіш на «новага рускага»… Ён з «Бэнтлі» вылазіць, у яго грошы з кішэняў сыплюцца, а ён раб. Наверсе сядзіць пахан: «Ідзіце ўсе ў стойла!» І ўсе пойдуць.

— Я чуў па тэлевізары… «У цябе ёсць мільярд? — спытаў спадар Палонскі. — Не?! Тады пайшоў ты ў дупу!» Я з тых, каго спадар алігарх паслаў у дупу. Звычайная сям’я: бацька спіўся, маці ў дзіцячым садку за капейкі працуе. Мы для іх гаўно, угнаенне. Я хаджу на розныя тусоўкі. Да патрыётаў, нацыяналістаў… Слухаю. Прыйдзе час, і хтосьці абавязкова дасць мне ў рукі вінтоўку. І я вазьму.

— Капіталізм у нас не прыжываецца. Чужы нам дух капіталізму. Далей за Маскву ён не распаўсюдзіўся. Клімат не той. І чалавек не той. Рускі чалавек не рацыянальны, не меркантыльны, можа кашулю апошнюю аддаць, але часам украдзе. Ён стыхійны і больш сузіральны, як дзейсны, можа здавольвацца малым. Назапашванне — не ягоны ідэал, яму сумна збіраць. У ім вельмі абвостранае пачуццё справядлівасці. Народ — бальшавік. А яшчэ рускі чалавек не хоча проста жыць, ён хоча жыць дзеля чагосьці. Ён хоча ўдзельнічаць у вялікай справе. У нас хутчэй знойдзеш святога, чым сумленнага і паспяховага. Чытайце рускую класіку…

— Чаму, калі нашыя людзі з’язджаюць за мяжу, яны там нармальна ўпісваюцца ў капіталістычнае жыццё? А дома ўсе любяць пагаварыць пра «суверэнную дэмакратыю», пра асобную рускую цывілізацыю і пра тое, што «ў рускага жыцця няма асновы для капіталізму».

— У нас капіталізм няправільны…

— Кіньце надзеі на іншы капіталізм…

— У Расіі капіталізм быццам бы ёсць, а капіталістаў няма. Няма новых Дзямідавых, Марозавых… Рускія алігархі — гэта не капіталісты, а проста злодзеі. Ну якія могуць быць капіталісты з былых камуністаў і камсамольцаў? Мне Хадаркоўскага не шкада. Хай сядзіць на нарах. Шкада толькі, што ён адзін там сядзіць. Павінен жа нехта адказаць за тое, што я перажыў у дзевяностыя. Абабралі да ніткі. Зрабілі беспрацоўным. Капіталістычныя рэвалюцыянеры: Гайдар, жалезны Віні-Пух… рыжы Чубайс… Ставілі эксперыменты на жывых людзях, як натуралісты…

— Ездзіў у вёску да маці. Суседзі расказалі, што нехта падпаліў ноччу сядзібу фермера. Людзі ўратаваліся, згарэла жывёла. Вёска піла ад радасці два дні. А вы кажаце: капіталізм… У нас пры капіталізме жывуць сацыялістычныя людзі…

— Пры сацыялізме мне абяцалі, што месца пад сонцам хопіць усім. Цяпер кажуць іншае: жыць трэба паводле законаў Дарвіна, тады ў нас будзе заможнасць. Багацце для моцных. А я — са слабых. Я — не змагарка… У мяне была схема, я прывыкла жыць па схеме: школа, інстытут, сям’я. Збіраем з мужам на кааператыўную кватэру, пасля кватэры — на машыну… Схему зламалі. Нас кінулі ў капіталізм… Паводле адукацыі я інжынер, працавала ў праектным інстытуце, яго яшчэ называлі «жаночым інстытутам», таму што там былі адны жанчыны. Сядзіш і складваеш цэлы дзень паперкі, я любіла, каб акуратна, стосікам. Так бы і праседзела ўсё жыццё. А тут пачаліся скарачэнні… Не чапалі мужчын, іх было мала, і маці-адзіночак, і тых, каму да пенсіі застаўся год ці два. Вывесілі спісы, я ўбачыла сваё прозвішча… Як жыць далей? Разгубілася. Мяне жыць паводле Дарвіна не вучылі.

— Доўгі час спадзявалася, што знайду працу па спецыяльнасці. Я была ідэалістка ў тым сэнсе, што не ведала свайго месца ў жыцці, сваёй цаны. Мне да гэтага часу не хапае дзяўчатак з майго аддзела, іменна дзяўчатак, нашых гаворак. Праца ў нас была на другім плане, а на першым — зносіны, такая сабе душэўная балбатня. Разы тры на дзень мы пілі гарбату, ну і кожная распавядала пра сваё. Адзначалі ўсе святы, усе дні нараджэння… А цяпер… Хаджу на біржу працы. Безвынікова. Патрабуюцца маляры, тынкоўшчыкі… Мая сяброўка, мы разам у інстытуце вучыліся, прыбірае дом у адной бізнесвумэн, сабаку выводзіць… Прыслуга. Першы час яна плакала ад прыніжэння, а цяпер прывыкла. А я не магу.

— Галасуй за камуністаў — гэта крута.

— Усё-ткі нармальнаму чалавеку сталіністаў не зразумець. Сто гадоў Расіі кату пад хвост, а яны: слава савецкім людаедам!

— Рускія камуністы ўжо даўно не камуністы. Прыватная ўласнасць, якую яны прызналі, і камуністычная ідэя несумяшчальныя. Я магу сказаць пра іх, як Маркс казаў пра сваіх паслядоўнікаў: «Я ведаю толькі адно, што я не марксіст». А яшчэ лепш выказаўся Гейнэ: «Я сеяў драконаў, а жну блох».

— Камунізм — будучыня чалавецтва. Альтэрнатывы няма.

— На варотах Салавецкага лагера вісеў бальшавіцкі лозунг: «Жалезнай рукой загонім чалавецтва ў шчасце». Адзін з рэцэптаў выратавання чалавецтва.

— Ніякага жадання ісці на вуліцу і рабіць нешта. Лепш нічога не рабіць. Ні дабра, ні зла. Тое, што сёння — дабро, заўтра выявіцца — злом.

— Найбольш страшныя людзі — гэта ідэалісты…

— Я люблю Радзіму, але жыць тут не буду. Я не змагу тут быць такім шчаслівым, як я хачу.

— Можа, я ідыётка… Але я не хачу з’язджаць, хоць магу.

— І я не паеду. У Расіі весялей жыць. Гэтага драйва няма ў Еўропе.

— Лепш любіць нашую Радзіму здалёк…

— Сёння сорамна быць рускім…

— Нашыя бацькі жылі ў краіне пераможцаў, а мы ў краіне, што прайграла халодную вайну. Ганарыцца няма чым!

— Валіць не збіраюся… У мяне тут бізнес. Я магу дакладна сказаць, што нармальна жыць у Расіі можна, толькі не трэба лезці ў палітыку. Усе гэтыя мітынгі за свабоду слова, супраць гамафобаў — мне па барабану…

— Усе гавораць пра рэвалюцыю… Вунь Рублёўка абязлюдзела… Багатыя бягуць, капіталы выводзяць за мяжу. Зачыняюць свае палацы на ключ, поўна аб’яваў: «Прадаю…» Адчуваюць, што народ рашуча настроены. А ніхто нічога добраахвотна не аддасць. Тады загавораць калашнікавы…

— Адны гарлапаняць «Расія — за Пуціна!», а іншыя — «Расія без Пуціна!»

— А што будзе, калі нафта патаннее ці стане зусім непатрэбнай?

— 7 мая 2012 года. Па тэлевізары паказваюць: урачысты картэж Пуціна едзе ў Крэмль на інаўгурацыю па зусім пустым горадзе. Ні людзей, ні машын. Узорная зачыстка. Тысячы паліцэйскіх, вайскоўцаў і байцоў АМАПу дзяжураць каля выхадаў з метро і каля пад’ездаў. Вычышчаная ад масквічоў і вечных маскоўскіх пробак сталіца. Мёртвы горад.

Цар жа — несапраўдны!

ПРА БУДУЧЫНЮ

Сто дваццаць гадоў таму Дастаеўскі скончыў «Братоў Карамазавых». Там ён пісаў пра вечных «рускіх хлопчыкаў», якія заўсёды гавораць «пра сусветныя пытанні, няйначай: ці ёсць Бог, ці ёсць неўміручасць? А хто ў Бога не верыць, ну тыя пра сацыялізм і анархізм загавораць, пра пераробку ўсяго чалавецтва паводле новых узораў, дык у выніку ж адзін чорт, усё тыя ж пытанні, толькі з іншага канца».

Прывід рэвалюцыі зноў гуляе па Расіі. 10 снежня 2011 года — статысячны мітынг на Балотнай плошчы. З таго часу пратэсты не спыняюцца. Пра што ж гавораць «рускія хлопчыкі» сёння? Што абіраюць на гэты раз?

— Я хаджу на мітынгі, таму што колькі можна трымаць нас за лохаў. Вярніце выбары, гады! Першы раз на Балотнай плошчы сабралася сто тысяч, ніхто не чакаў, што прыйдзе столькі людзей. Трывалі, трывалі, і ў нейкі момант хлусня і беззаконне зашкалілі: усё — досыць! Усе глядзяць выпускі навін або чытаюць навіны ў інтэрнэце. Гавораць пра палітыку. Быць у апазіцыі стала модна. Але я баюся…

— Я баюся, што мы ўсе балбатуны… Пастаім на плошчы, пакрычым і вернемся да сваіх компаў і будзем сядзець у інтэрнэце. Застанецца толькі адно: «Як мы класна патусаваліся!» Ужо я з гэтым сутыкнуўся: трэба было да чарговага мітынгу намаляваць плакаты, разнесці ўлёткі — усе адразу растварыліся…

— Я раней была далёкая ад палітыкі. Мне хапала працы і сям’і, я была пераканана, што па вуліцах хадзіць дарэмна. Мяне больш прыцягвала тэорыя малых спраў: я працавала ў хоспісе, улетку, калі гарэлі лясы пад Масквой, вазіла прадукты і рэчы пагарэльцам. Розны досвед быў… А мама ўвесь час сядзела каля тэлевізара. І яе, відаць, дасталі гэтыя хлусы і злодзеі з чэкісцкім мінулым, яна ўсё мне пераказвала. Мы пайшлі на першы мітынг разам, а маме маёй семдзесят пяць гадоў. Яна — акторка. Купілі на ўсялякі выпадак кветкі. Не будуць жа страляць у людзей з кветкамі!

— Я нарадзіўся ўжо не ў СССР. Калі мне штосьці не падабаецца, я выходжу на вуліцу і пратэстую. А не балабоню пра гэта на кухні перад сном.

— Я баюся рэвалюцыі… Ведаю: будзе рускі бунт, бязлітасны і бессэнсоўны. Але адседжвацца дома ўжо сорамна. Мне не патрэбны «новы СССР», «абноўлены СССР», «праўдзівы СССР». Са мной нельга так, што мы, маўляў, тут селі ўдвух і вырашылі: сёння — ён прэзідэнт, а заўтра — я. Піпл пракаўтне. Мы — не быдла, мы — народ. На мітынгах я бачу тых, каго ніколі раней там не бачыў: загартаваныя ў барацьбе шасцідзясятнікі-сямідзясятнікі і шмат студэнтаў, а нядаўна ім было напляваць на тое, што там, праз зомбаскрынку, у нас пхаюць… І дамы ў норкавых футрах, і маладыя хлопцы, якія прыехалі на мітынг на «мерседэсах». Нядаўна іх вабілі грошы, рэчы, камфорт, але выходзіць, што гэтага мала. Ім гэтага ўжо не хапае. Як і мне. Ідуць не галодныя, а сытыя. Плакаты… народная творчасць… «Пуцін, сыдзі сам!», «Я не галасаваў за гэтую сволач, я галасаваў за іншую сволач!» Мне спадабаўся плакат «Вы нас нават не ўяўляеце». Мы не збіраліся штурмам браць Крэмль, мы хацелі сказаць, хто мы. Сыходзілі і скандавалі: «Мы яшчэ вернемся».

— Я — чалавек савецкі, я ўсяго баюся. Яшчэ дзесяць гадоў таму я ні за што б не выйшла на плошчу. А цяпер ніводнага мітынгу не прапускаю. Была на праспекце Сахарава і на новым Арбаце. І на Белым кальцы. Вучуся быць свабоднай. Я не хачу памерці такой, якая я цяпер, — савецкай. Вычэрпваю з сябе сваю савецкасць вёдрамі… Я хаджу на мітынгі, таму што туды ходзіць мой муж…

— Я — чалавек немалады. Хачу яшчэ пажыць у Расіі без Пуціна.

— Дасталі габрэі, чэкісты, гомасэксуалісты…

— Я — левы. Я перакананы: мірным шляхам нічога нельга дамагчыся. Я прагну крыві! Без крыві ў нас вялікія справы не робяцца. Навошта мы выходзім? Я стаю і чакаю, калі мы пойдзем на Крэмль. Гэта ўжо не гульні. Крэмль даўно трэба было браць, а не хадзіць і крычаць. Дайце каманду ўзяць вілы і лом! Я чакаю.

— Я разам з сябрамі… Мне сямнаццаць гадоў. Што я ведаю пра Пуціна? Я ведаю, што ён дзюдаіст, атрымаў восьмы дан па дзюдо. І, здаецца, гэта ўсё, што я пра яго ведаю…

— Я не Чэ Гевара, я баязліўка, але я ніводнага мітынгу не прапусціла. Хачу жыць у краіне, за якую мне не сорамна.

— У мяне характар такі, што я павінна быць на барыкадах. Мяне так выхавалі. Мой бацька добраахвотнікам паехаў на ліквідацыю наступстваў землятрусу ў Спітаку. Праз гэта рана памёр. Інфаркт. З дзяцінства я жыву не з татам, а з фотаздымкам таты. Ісці ці не ісці — кожны сам павінен вырашыць. Мой бацька сам паехаў… а мог не ехаць… Сяброўка таксама хацела пайсці са мной на Балотную плошчу, потым патэлефанавала: «Разумееш, у мяне малое дзіця». А ў мяне старэнькая мама. Я сыходжу, яна смокча валідол. Але я ўсё роўна іду…

— Хачу, каб дзеці мною ганарыліся…

— Мне гэта трэба для самапавагі…

— Трэба паспрабаваць нешта зрабіць…

— Я веру ў рэвалюцыю… Рэвалюцыя — гэта доўгая і ўпартая праца. У 1905 годзе першая руская рэвалюцыя скончылася правалам і разгромам. А праз дванаццаць гадоў — у 1917 годзе рванула так, што разнесла царскі рэжым ушчэнт. Будзе і ў нас свая рэвалюцыя!

— Я іду на мітынг, а ты?

— Я асабіста стаміўся ад дзевяноста першага… ад дзевяноста трэцяга… Не хачу больш рэвалюцый! Па-першае, рэвалюцыі рэдка бываюць аксамітнымі, а па-другое, у мяне ёсць досвед: нават калі мы пераможам, будзе як у дзевяноста першым. Эйфарыя хутка скончыцца. Поле бою дастанецца марадзёрам. Прыйдуць гусінскія, беразоўскія, абрамовічы…

— Я супраць антыпуцінскіх мітынгаў. Рух ідзе пераважна ў сталіцы. Масква і Пецярбург за апазіцыю, а правінцыя за Пуціна. Мы што, дрэнна жывём? Хіба не лепш стала жыць? Страшна гэта страціць. Усе памятаюць, як напакутаваліся ў дзевяностыя. Нікому неахвота зноў зламаць усё нахер і крывёю заліць.

— Я не фанат пуцінскага рэжыму. Надакучыў «царок», хочам, каб змяняліся кіраўнікі. Перамены, вядома, патрэбныя, але не рэвалюцыя. І калі шпурляюць асфальтам у паліцыю, мне таксама не падабаецца…

— Усё праплаціў Дзярждэп. Заходнія лялькаводы. Адзін раз па іх рэцэптах мы зрабілі перабудову, і што з гэтага атрымалася? Нас засунулі ў такую яму! Я хаджу не на гэтыя мітынгі, а на мітынгі за Пуціна! За моцную Расію!

— За апошнія дваццаць гадоў малюнак некалькі разоў цалкам змяняўся. А вынік? «Пуцін, сыходзь! Пуцін, сыходзь!» — чарговая мантра. Я не хаджу на гэтыя спектаклі. Ну сыдзе Пуцін. І сядзе на трон новы самаўладца. Як кралі, гэтак і будуць красці. Застануцца запляваныя пад’езды, кінутыя старыя, цынічныя чыноўнікі і нахабныя даішнікі… і хабар будзе лічыцца нормай… Які сэнс мяняць урад, калі мы самі не змяняемся? Ні ў якую дэмакратыю ў нас я не веру. Усходняя краіна… Феадалізм… Папы замест інтэлектуалаў…

— Не люблю натоўп… Статак… Натоўп ніколі нічога не вырашае, вырашаюць асобы. Улада пастаралася, каб наверсе не было яркіх асобаў. У апазіцыі няма ні Сахарава, ні Ельцына. Не нарадзіла «снежная» рэвалюцыя сваіх герояў. Дзе праграма? Што рабіць збіраюцца? Паходзяць, пакрычаць… І той жа Нямцоў… Навальны… пішуць у твітары, што паехалі на канікулы на Мальдывы або ў Тайланд. Захапляюцца Парыжам. Уявіце сабе, што Ленін у сямнаццатым годзе паехаў пасля чарговай дэманстрацыі ў Італію або пакатацца на лыжах у Альпы…

— Я не хаджу на мітынгі і не хаджу галасаваць. Я не маю ілюзіяў…

— А вы ў курсе, што апрача вас ёсць яшчэ Расія? Да Сахаліна… Дык вось яна не хоча ніякіх рэвалюцый — ні «аранжавай», ні «ружовай», ні «снежнай». Хопіць рэвалюцый! Пакіньце Радзіму ў спакоі!

— Мне пляваць на тое, што будзе заўтра…

— Я не хачу ісці ў адной калоне з камуністамі і нацыяналістамі… з нацыкамі… Вы б пайшлі на марш з Ку-клус-кланам у балахонах і з крыжамі? Якую б выдатную мэту гэты марш ні меў. Мы пра розную Расію марым.

— Не хаджу… Баюся, што дадуць дубцом па галаве… Трэба маліцца, а не на мітынгі хадзіць. Гасподзь паслаў нам Пуціна…

— Мне не падабаюцца рэвалюцыйныя сцягі за акном. Я за эвалюцыю… за будаўніцтва…

— Не хаджу… І не буду апраўдвацца, што не хаджу на палітычныя шоу. Танныя панты — гэтыя мітынгі. Трэба самому жыць, як вучыў Салжаніцын, не па хлусні. Без гэтага мы ні на міліметр не прасунемся. Будзем хадзіць па замкнёным коле.

— Люблю Радзіму і так…

— Я выключыў дзяржаву з зоны сваіх інтарэсаў. Мае прыярытэты — сям’я, сябры і мой бізнес. Ясна растлумачыў?

— А ці не вораг ты народа, грамадзянін?

— Нешта абавязкова адбудзецца. І хутка. Пакуль яшчэ не рэвалюцыя, але пах азону адчуваецца. Усе чакаюць: хто, дзе, калі?

— Я толькі жыць нармальна пачаў. Дайце пажыць!

— Спіць Расія. Не трэба марыць.

ПРА РАМЭА І ДЖУЛЬЕТУ…ТОЛЬКІ ЗВАЛІ ІХ МАРГАРЫТА І АБУЛЬФАЗ
Маргарыта К. — армянская бежанка, 41 год

— Ой! Я не пра гэта… Не пра гэта хачу… Я ведаю іншае…

Я да гэтага часу сплю, закінуўшы рукі за галаву, звычка тых гадоў, калі было шчасце. Я так любіла жыць! Я — армянка, але нарадзілася і вырасла ў Баку. На беразе мора. Мора… маё мора! Я з’ехала, але я люблю мора, людзі і ўсё астатняе мяне расчаравалі, я люблю толькі мора. Мне яно часта сніцца — шэрае, чорнае, фіялетавае. І маланкі! Маланкі скачуць разам з хвалямі. Любіла глядзець удалечыню, глядзець, як увечары сядае сонца, яно да вечара такое чырвонае, што, здаецца, шыпіць, апускаючыся ў ваду. Камяні, нагрэтыя за дзень, цёплыя камяні, быццам жывыя. Я любіла глядзець на мора раніцай і днём, увечары і ўночы. Ноччу з’яўляліся кажаны, і я іх вельмі палохалася. Спявалі цыкады. Поўнае неба зорак… нідзе няма столькі зорак… Баку — найбольш дарагі мне горад… Найбольш дарагі, нягледзячы ні на што! У сне я часта гуляю па Губернатарскім садзе і Нагорным парку… падымаюся на замкавую сцяну… І адусюль відаць мора — караблі і нафтавыя вышкі… З мамай мы любілі заходзіць у чайхану і піць чырвоны чай. (На вачах слёзы.) Мама — у Амерыцы. Плача і сумуе. Я — у Маскве…

У Баку мы жылі ў вялікім доме… Быў прасторны двор, у двары шаўкоўніца расла, жоўтая шаўкоўніца. Смачная! Жылі ўсе разам, адной сям’ёй: азербайджанцы, рускія, армяне, украінцы, татары… Цётка Клара, цётка Сара… Абдула, Рубэн… Найпрыгажэйшая — Сільва, яна працавала сцюардэсай на міжнародных лініях, лётала ў Стамбул, яе муж Эльмір быў таксістам. Яна — армянка, ён — азербайджанец, але ніхто пра гэта не задумваўся, такіх размоваў я не памятаю. Свет падзяляўся па-іншаму: добры чалавек ці дрэнны, скнара ці дабрадзей. Сусед і госць. З адной вёскі… горада… Ва ўсіх адна нацыянальнасць — усе савецкія, усе ведалі рускую мову.

Найпякнейшае, улюбёнае свята ва ўсіх — Наўруз. Наўруз Байрам — дзень надыходу вясны. Чакалі свята ўвесь год, святкавалі сем дзён. Сем дзён не замыкаліся брамы і дзверы… днём і ноччу ніякіх замкоў і ключоў… Палілі вогнішчы… Вогнішчы гарэлі на дахах і ў дварах. Увесь горад у вогнішчах! У агонь кідалі духмяную руту і прасілі шчасця, прыгаворвалі: «Сарылыгін сене, гырмызылыгін мене» — «Усе мае нягоды — табе, а маю радасць мне». «Гырмызылыгін мене…» Хто заўгодна зойдзе куды заўгодна — усюды прымуць як госця, пачастуюць малочным пловам і чырвонаю гарбатай з карыцай або кардамонам. А на сёмы дзень, галоўны дзень свята, усе збіраліся разам… за адным сталом… Кожны выносіў у двор свой стол, і складвалі адзін доўгі-доўгі стол. На гэтым стале: грузінскія хінкалі, армянскія боракі і бастурма, рускія бліны, татарскі эчпочмак, украінскія варэнікі, мяса з каштанамі па-азербайджанску… Цётка Клава прыносіла свой фірмовы селядзец пад бураком, а цётка Сара фаршыраваную рыбу. Пілі віно, армянскі каньяк. Азербайджанскі. Спявалі армянскія і азербайджанскія песні. І рускую «Кацюшу»: «Расцветали яблони и груши… Поплыли туманы над рекой…» Нарэшце час прысмакаў: пахлава, шэкер-чурэк… Для мяне да гэтага часу смачнейшага нічога ў свеце няма! Лепш за ўсіх прысмакі атрымліваліся ў маёй мамы. «Што ў цябе за рукі, Кнарык! Якое лёгкае цеста!» — заўсёды пахваляць яе суседкі.

Мама сябравала з Зейнаб, а ў Зейнаб было дзве дзяўчынкі і сын Анар, з якім мы вучыліся ў адным класе. «Аддасі дачку за майго Анара, — смяялася Зейнаб, — станем сваякамі». (Угаворвае сябе.) Плакаць не буду… Плакаць не трэба… Пачнуцца армянскія пагромы… І цётка Зейнаб, добрая наша цётка Зейнаб, разам са сваім Анарам… мы ўцяклі, хаваліся ў добрых людзей… яны выцягнуць ноччу з нашага дома халадзільнік і тэлевізар… газавую пліту і новенькую югаслаўскую сценку… А аднойчы Анар сустрэне са сваімі сябрамі майго мужа, і яны будуць біць яго жалезнымі прэнтамі: «Які ты азербайджанец? Ты — здраднік! Ты жывеш з армянкай — нашым ворагам!» Мяне павяла да сябе сяброўка, я жыла ў іх на гарышчы… Кожную ноч гарышча адчынялі, кармілі мяне — і я зноў сыходзіла наверх, уваход прыбівалі цвікамі. Намёртва прыбівалі цвікамі. Знойдуць — заб’юць! Я выйшла адтуль пасівелая… (Зусім ціха.) Іншым кажу: не трэба па мне плакаць… А ў самой слёзы… Анар мне ў школе падабаўся, ён быў прыгожы хлопчык. Адзін раз мы з ім нават цалаваліся… «Прывітанне, каралева!» — чакаў ён мяне каля брамы школы. Прывітанне, каралева!

Я памятаю тую вясну… вядома, яна ўспамінаецца, але цяпер ужо рэдка… не часта… Вясна-а-а-а! Я скончыла вучэльню і ўладкавалася сувязісткай на тэлеграфе. На Цэнтральным тэлеграфе. Людзі стаяць ля акенца: адна плача — маці памерла, другая смяецца — у яе вяселле. З днём нараджэння! З юбілеем! Тэлеграмы, тэлеграмы. Выклікаю Уладзівасток, Усць-Кут, Ашхабад… Праца вясёлая. Не сумная. А кахання чакаеш… у васямнаццаць гадоў чакаеш кахання… Я думала, што каханне прыходзіць толькі раз, і тое, што гэта каханне, ты разумееш адразу. А было смешна, атрымалася вельмі смешна. Мне не спадабалася, як мы з ім пазнаёміліся. Раніцай я іду каля аховы, усе мяне ўжо ведалі, ніхто пропуск не патрабаваў: прывітанне-прывітанне — без пытанняў. А тут — «Пакажыце пропуск». Я аслупянела. Стаіць перада мной высокі прыгожы хлопец і не прапускае. — «Вы кожны дзень мяне бачыце…» — «Пакажыце пропуск». А я ў гэты дзень забылася пропуск, корпаюся ў сумцы — у мяне ніякіх дакументаў. Выклікалі майго начальніка… я атрымала вымову… І так раззлавалася на гэтага хлопца! А ён… У мяне была начная змена, і ён прыходзіць з сябрам піць гарбату. Гэта ж трэба! Прыносяць піражкі з павідлам, цяпер ужо няма такіх піражкоў, смачныя, але адкусваць страшна — ніколі не ведаеш, з якога боку вылезе павідла. Рагаталі! Але я з ім не размаўляла, пакрыўдзілася. Яшчэ праз некалькі дзён знайшоў мяне пасля працы: «Я купіў квіткі ў кіно — пойдзеш?» Квіткі на маю ўлюбёную кінакамедыю «Міміно» з Вахтангам Кікабідзэ ў галоўнай ролі, я глядзела яе дзесяць разоў, ведала ўвесь тэкст на памяць. Як выйшла, ён таксама. Ідзём і пераклікаемся, правяраем адзін аднаго: «Я табе адын разумны рэч скажу, толькі ты не крыўдуй». «Як я гэтую карову прадам, калі яе тут усе ведаюць?» І… пачалося каханне… У ягонага стрыечнага брата былі вялікія парнікі, ён гандляваў кветкамі. На сустрэчу Абульфаз заўсёды прыходзіў з ружамі — чырвонымі і белымі… Ружы бываюць нават бэзавыя, як быццам падфарбаваныя, а яны — сапраўдныя. Я марыла… Я часта марыла пра каханне, але я не ведала, як можа тахкаць маё сэрца, з грудзей рвацца. На мокрым пляжы заставаліся нашы пасланні… на пяску… вялікімі літарамі «я цябе кахаю!!!». Праз дзесяць метраў яшчэ раз «я цябе кахаю!!!». Тады ў горадзе паўсюль стаялі жалезныя аўтаматы з газіраванай вадой, і ў аўтамаце адна шклянка на ўсіх. Памыеш — і п’еш. Падыходзім — няма шклянкі, і другі аўтамат без шклянкі. Я хачу піць! Мы столькі спявалі, раўлі, смяяліся каля мора — я хачу піць! З намі доўга яшчэ здараліся чароўныя рэчы, неверагодныя, а потым перасталі. О, я ведаю гэта… Праўда! «Абульфаз, я хачу піць! Прыдумай што-небудзь!» Ён глядзіць на мяне і падымае рукі да неба, нешта доўга-доўга кажакажа. І аднекуль… з-за зарослых травой платоў і зачыненых латкоў з’яўляецца п’яны чалавек і аддае шклянку: «Кра-а-сы-в-вай дэвушкэ — нэ жалко».

А гэты світанак… Нідзе ні душы, толькі мы. І туман з мора. Я іду басанож, з-пад асфальту туман паўзе, як пара. Ізноў — цуд! З’яўляецца раптам — сонца! Святло… асвятленне… як пасярод летняга дня… На мне імгненна высыхае мая летняя сукенка, вільготная ад расы.

«Ты такая прыгожая!» А ты… ты… (На вачах слёзы.) Іншым кажу: не трэба плакаць… А сама… Усё прыгадваецца… прыгадваецца… Але кожны раз усё меней галасоў, і сноў усё менш. Я марыла тады… я лётала! Толькі… Не было! Не было ў нас хэпі-энду: белай сукенкі, маршу Мендэльсона, вясельнага падарожжа… Хутка, вельмі хутка… (Маўчыць.) Нешта хацела сказаць… Нешта… Забываю самыя звычайныя словы… пачала забываць… Я хацела сказаць, што хутка, вельмі хутка… Мяне хавалі ў падвалах, я жыла на гарышчах, я ператварылася ў кошку… у кажана… Калі б вы маглі зразумець… калі б маглі… калі б вы ведалі, як страшна, калі ўначы нехта крычыць. Самотны крык. Закрычыць ноччу нейкая птушка, і ўсім страшна. А калі гэта чалавек? Я жыла адной думкай: я кахаю… кахаю і яшчэ раз кахаю. Па-іншаму б не змагла, не вытрымала. Як жа — такі жах! З гарышча спускалася толькі ўначы… шторы тоўстыя, як коўдра… Аднойчы гарышча адкрылі раніцай: «Вылазь! Уратавалася!» У горад увайшлі войскі…

Думаю пра гэта… Я думаю пра гэта нават у сне — калі ўсё пачалося? Восемдзесят восьмы год… На плошчы збіраюцца нейкія людзі, яны ўсе ў чорным, танчаць і спяваюць. Танчаць з нажамі і кінжаламі. Будынак тэлеграфа побач з плошчай, усё на нашых вачах. Абляпілі балкон — і глядзім. «Што яны крычаць? — пытаюся. — «Смерць няверным! Смерць!» Гэта працягвалася доўга, вельмі доўга… шмат месяцаў… Нас сталі адганяць ад вокнаў: «Дзяўчынкі, гэта небяспечна. Сядзіце на сваіх месцах і не высоўвайцеся. Працуйце». Падчас абеду звычайна пілі гарбату разам, і раптам у адзін дзень: азербайджанкі селі за адзін столік, армянкі — за іншы. Адразу, разумееце? А я ніяк не магла зразумець, ніяк. Да мяне яшчэ нічога не даходзіла. У мяне каханне… я занятая сваімі пачуццямі… «Дзяўчынкі! Што здарылася?» — «Ты не чула? Начальнік сказаў, што хутка ў яго будуць працаваць толькі чыстакроўныя мусульманкі». Мая бабуля перажыла армянскі пагром у пятнаццатым годзе. Я памятаю… Яна мне ў дзяцінстве распавядала: «Калі я была такая маленькая, як ты, майго тату зарэзалі. І маму, і цётку. І ўсіх нашых авечак… — Вочы ў бабулі заўсёды былі сумныя. — Рэзалі суседзі… Да гэтага нармальныя людзі, можна нават сказаць, добрыя. За сталом у святы разам сядзелі…» Я думала, што гэта было даўно… хіба гэта магчыма цяпер? Пытаюся ў мамы: «Мама, ты бачыла — хлопчыкі ў двары гуляюць не ў вайну, а ў разню армян? Хто іх навучыў?» — «Маўчы, дачка. Суседзі пачуюць». Мама ўвесь час плакала. Сядзела і плакала. Дзеці цягалі па двары нейкае пудзіла і тыркалі ў яго палкамі, дзіцячымі кінжальчыкамі. «Хто гэта?» — я паклікала маленькага Архана, унука мамінай сяброўкі Зейнаб. — «Гэта армянская старая.

Мы яе забіваем. Цётка Рыта, а хто ты? Чаму ў цябе рускае імя?» Імя мне мама прыдумала… Мама любіла рускія імёны і ўсё жыццё марыла ўбачыць Маскву… Тата кінуў нас, тата жыў з іншай жанчынай, але ўсё роўна гэта быў тата. Я пайшла да яго з навіной: «Тата, я выходжу замуж!» — «А добры хлопец?» — «Вельмі. Але завуць яго Абульфаз…» Тата маўчыць, ён хоча мне шчасця. А я палюбіла мусульманіна… у яго іншы Бог… Тата маўчыць. І вось… Абульфаз прыйшоў да нас у дом: «Хачу прасіць тваёй рукі». — «А чаму ты адзін, без сватоў? Без сваякоў?» — «Яны ўсе супраць, а мне ніхто акрамя цябе, не патрэбны». І мне… Мне таксама не патрэбны. Што рабіць нам з нашым каханнем?

Вакол тварылася не тое, што ўнутры… Не тое… зусім не тое… Ноччу страшна і ціха ў горадзе… Ну як жа так, я не магу так. Ну што ж гэта такое — жудасць! Днём людзі не смяюцца, не жартуюць, перасталі купляць кветкі. Раней абавязкова хтосьці ідзе па вуліцы з кветкамі. Там цалуюцца і тут цалуюцца. А цяпер… Тыя ж людзі ідуць… і не глядзяць адзін на аднаго… Нешта павісла над усім і над усімі… нейкае чаканне…

Цяпер ужо не магу ўсё дакладна ўспомніць… Змянялася дзень пры дні… Цяпер усе ведаюць пра Сумгаіт… ад Баку да Сумгаіта трыццаць кіламетраў… Там быў першы пагром… У нас працавала дзяўчынка з Сумгаіта, і вось — усе пасля змены дахаты, а яна застаецца на тэлеграфе. Начуе ў бакоўцы. Ходзіць заплаканая, на вуліцу нават не выглядвае, ні з кім не размаўляе. Пытаемся — маўчыць. Але калі яна загаварыла… стала гаварыць… Я хацела не чуць… Не чуць! Нічога не чуць! Ну што ж гэта такое! Ну што ж такое — як жа так! «Што з тваім домам?» — «Дом разрабавалі». — «А з тваімі бацькамі?» — «Маму вывелі ў двор, распранулі дагала і — на вогнішча! А сястру цяжарную прымусілі танчыць вакол вогнішча… А калі забілі, жалезнымі прэнтамі выкалупвалі з яе дзіця…» — «Змоўкні! Змоўкні!» — «Тату пасеклі… сякерай… Сваякі пазналі яго толькі па ботах…» — «Змоўкні! Прашу цябе!» — «Збіраліся мужчыны, маладыя і старыя, па дваццаць-трыццаць чалавек і ўрываліся ў дамы, дзе жылі армянскія сем’і. Забівалі і гвалтавалі — дачку пры бацьку, жонку пры мужу…» — «Змоўкні! Лепей заплач». А яна не плакала… так ёй было страшна… «Палілі аўтамабілі. На могілках валілі пліты з армянскімі прозвішчамі… мёртвых ненавідзелі… — «Змоўкні! Хіба такое можа быць з людзьмі?!» Пачалі мы ўсе яе баяцца… А тэлебачанне, радыё і газеты… ні слова пра Сумгаіт… Толькі чуткі… У мяне потым пыталіся: «Як вы жылі? Як вы жылі пасля ўсяго?» Прыйшла вясна. Жанчыны надзелі лёгкія сукенкі… Такі жах — і так вакол прыгожа! Разумееце? І мора.

Я збіраюся замуж… Мама просіць: «Дачушка, падумай». Тата маўчыць. Ідзём з Абульфазам па вуліцы, сустракаем ягоных сясцёр: «Чаму ты сказала, што яна пачвара? Паглядзі, якая прыгожанькая дзяўчынка». Гэта яны так паміж сабой шэпчуцца. Абульфаз! Абульфаз! Прашу: «Давай распішамся без вяселля, вяселле рабіць не будзем». — «Ты што? У нас лічыцца, што жыццё чалавека складваецца з трох дзён: дня, калі ты нарадзіўся, дня, калі ты ажаніўся, і дня, калі ты памрэш». Ён не мог без вяселля, без вяселля шчасця не будзе. Яго бацькі катэгарычна супраць… катэгарычна! Не далі яму грошай на вяселле і нават не вярнулі тых грошай, што ён сам зарабіў. А ўсё павінна быць паводле абраду… паводле старых звычаяў… Азербайджанскія звычаі прыгожыя, я іх люблю… Першы раз у дом нявесты прыходзяць сваты, іх толькі выслухоўваюць, а на другі дзень яны ўжо атрымліваюць згоду або адмову. Тады п’юць віно. Купіць белую сукенку і пярсцёнкі — справа жаніха, ён прыносіць іх у дом нявесты абавязкова раніцай… і каб быў сонечны дзень… бо шчасце трэба ўгаварыць, а цёмныя сілы адвесці. Нявеста прымае дар і дзякуе жаніху, пры ўсіх цалуе. На плячах у яе белая хустка, знак чысціні. Дзень вяселля… З абодвух бакоў на вяселле прыносяць шмат падарункаў, гару падарункаў, іх кладуць на вялікія падносы, абвязаныя чырвонымі стужкамі. Яшчэ надзімаюць сотні рознакаляровых шароў, яны некалькі дзён лётаюць па-над домам нявесты, чым даўжэй яны лётаюць, тым лепей, значыць, каханне моцнае і ўзаемнае.

Маё вяселле… наша… Усе падарункі ад дома жаніха і ад дома нявесты… купляла мая мама… І белую сукенку, і залаты пярсцёнак… За сталом сваякі нявесты павінны перад першым тостам устаць і расхвальваць дзяўчыну, а родныя жаніха хваляць хлопца. За мяне трымаў слова мой дзядуля, ён скончыў і пытаецца Абульфаза: «А хто за цябе нам слова закіне?» — «Я сам за сябе скажу. Я кахаю вашу дачку. Кахаю больш за жыццё сваё». Так ён гэта сказаў, што ўсім спадабаўся. Сыпалі нам на парог дробныя манеты, рыс — для шчасця і багацця. І там… Ёсць адзін момант… Ёсць падчас вяселля такі момант, калі сваякі з аднаго боку павінны ўстаць і пакланіцца сваякам з другога боку, а тыя — таксама. Абульфаз устаў адзін… як бязродны… «Я нараджу табе дзіцятка, ты не будзеш адзін», — падумала я. Паклялася. А ён ведаў, я даўно яму прызналася, што ў юнацтве цяжка хварэла і ўрачы вынеслі прысуд: нараджаць мне нельга. Ён і на гэта быў згодны, толькі б нам быць разам. Але я… Я вырашыла — нараджу. Хай нават сама памру, але дзіцятка ж застанецца.

Мой Баку…

…мора… мора… мора…

…сонца… сонца… сонца… Не мой Баку…

…Дзвярэй у пад’ездзе няма, вялікія дзіркі ад дзвярэй завешаныя кавалкамі цэлафану…

…Мужчыны ці падлеткі… ад жаху не запомніла… б’юць — забіваюць коллем (і дзе яны яго пазнаходзілі ў горадзе?) жанчыну… яна ляжыць на зямлі маўклівая. Людзі ўбачаць — збочваюць на іншую вуліцу. Дзе міліцыя? Міліцыя знікла… я не бачыла ніводнага міліцыянта… Абульфаза дома ванітуе. Ён добры, вельмі добры. Але адкуль узяліся тыя… там, на вуліцы? Насустрач нам бег чалавек увесь у крыві… паліто, рукі ў крыві… у руках доўгі кухонны нож, якім зеляніну крышаць… У яго быў урачысты… можа, нават шчаслівы твар… «Я яго ведаю», — сказала знаёмая дзяўчынка, з якой мы стаялі на прыпынку і чакалі аўтобуса.

…Нешта ўва мне тады знікла… чагосьці ўва мне больш няма…

…Мама звольнілася з працы… Ужо небяспечна было хадзіць па вуліцах, яе пазнавалі адразу. А мяне не. Пры адной умове — ніякіх дакументаў з сабой не браць. Ніякіх! Абульфаз сустракаў мяне пасля працы, мы ішлі разам, ніхто не падазраваў, што я — армянка. Але кожны мог падысці і сказаць: «Пакажы пашпарт!» «Хавайцеся. Сыходзьце», — папярэдзілі суседзі, рускія бабулі. Маладыя рускія з’ехалі, кінулі кватэры, добрую мэблю. Засталіся бабулі… добрыя рускія бабулі…

…А я ўжо цяжарная… Я нашу пад сэрцам дзіця…

Разня ў Баку працягвалася некалькі тыдняў… адны кажуць так, а іншыя кажуць, што больш… Забівалі не толькі армян, забівалі і тых, хто хаваў армян. Мяне хавала мая азербайджанская сяброўка, у яе сям’я — муж і двое дзяцей. Калі-небудзь… Клянуся! Я прыеду ў Баку, прыеду са сваёй дачкой і прыйду ў гэты дом: «Гэта — твая другая маці, дачушка». Шторы тоўстыя… як паліто… такія шторы… гэта спецыяльна пашылі, для мяне. Уначы я спускалася з гарышча… на гадзіну-дзве… Гаварылі шэптам, са мной трэба было размаўляць. Усе разумелі: са мной трэба гаварыць, каб я не здранцвела, не звар’яцела. Не страціла дзіцяці і не заскуголіла ноччу. Як звер.

Я памятаю нашыя размовы, добра памятаю. Увесь дзень сядзела на гарышчы і перабірала іх у памяці. Я — адна… Палоска неба вузенькая… праз шчыліну… «…Спынілі старога Лазара на вуліцы і пачалі біць… «Я — габрэй», — даводзіў ён. Пакуль знайшлі пашпарт, скалечылі…»

«…Забіваюць за грошы і проста так… Асабліва шукаюць дамы, дзе жывуць багатыя армяне…»

«…У адным доме забілі ўсіх… А меншанькая дзяўчынка залезла на дрэва… Яны яе, як птушачку… Ноччу дрэнна відаць, доўга трапіць не маглі. Злаваліся… цэлілі. Звалілася ім пад ногі…»

Сяброўчын муж быў мастак. Я любіла ягоныя карціны, ён маляваў жаночыя партрэты і нацюрморты. І я памятаю, як ён падыходзіў да кніжных паліц і стукаў па карэньчыках: «Трэба ўсё спаліць! Спаліць! Я болей кнігам не веру! Мы думалі, што дабро пераможа — нічога падобнага! Спрачаліся пра Дастаеўскага… Так, гэтыя героі заўсёды тут! Сярод нас. Побач!» Я не разумела, пра што ён гаворыць, я — дзяўчынка простая, звычайная. Ва ўніверсітэце не вучылася. Умела толькі плакаць… выціраць слёзы… Я доўга верыла, што жыву ў найлепшай краіне, сярод найлепшых людзей. Так нас у школе вучылі. А ён перажываў страшэнна, перажываў гэта вельмі цяжка. І ў яго здарыўся інсульт, яго паралізавала… (Заціхла.) Памаўчу… Нешта дрыжу ўся… (Праз некалькі хвілінаў працягвае.) Увайшлі ў горад войскі. Я магла ўжо вярнуцца дадому… Ён ляжаў, толькі адной рукой мог трохі варушыць. І ён мяне абняў гэтай рукой: «Усю ноч я думаў пра цябе, Рыта, і пра сваё жыццё. Шмат гадоў… Усё жыццё я змагаўся з камуністамі. А цяпер у мяне сумневы: няхай бы намі кіравалі гэтыя старыя муміі, чаплялі адзін аднаму чарговыя Зоркі Герояў, а мы не ездзілі б за мяжу, не чыталі забароненыя кнігі, і не елі піцу — ежу багоў. Але тая маленькая дзяўчынка… яна засталася б жывая, ніхто б яе не падстрэліў… Як птушачку… І ты не сядзела б на гарышчы, як мыш…» Неўзабаве ён памёр… Праз нейкі час… Тады многія паміралі, паміралі добрыя людзі. Не маглі ўсё гэта перажыць.

На вуліцах паўсюль салдаты. Ваенная тэхніка. Салдаты… яны ж былі хлопчыкі… гублялі прытомнасць ад таго, што бачылі…

У мяне восьмы месяц цяжарнасці… Трэба нараджаць. Ноччу мне пагоршала, тэлефануем у «хуткую дапамогу» — там пачуюць армянскае прозвішча і кладуць слухаўку. У радзільню таксама не ўзялі, ні па месцы жыхарства… нідзе… Адкрываюць пашпарт і адразу — месцаў няма. Месцаў няма! Нікуды і ніяк, ніяк. Мама знайшла старую акушэрку, рускую жанчыну, якая калісьці ў яе роды прымала… даўным-даўно… Знайшла яна яе дзесьці ў пасёлку на ўскраіне горада. Звалі яе Ганна… імя па бацьку не памятаю. Раз на тыдзень яна прыходзіла да нас дадому, назірала за мной і казала, што роды будуць цяжкія. Схваткі пачаліся ноччу… Абульфаз пабег лавіць таксі, датэлефанавацца не змог. Таксіст прыехаў і ўбачыў мяне: «Што — армянка?» — «Яна — мая жонка». — «Не, я не паеду». Муж заплакаў. Дастаў кашалёк і паказвае грошы, увесь свой заробак: «На… Я табе ўсё аддам… Ратуй мне жонку і дзіця». Мы паехалі… паехалі ўсе… І мама з намі таксама. Паехалі ў пасёлак, дзе жыла Ганна, у шпіталь, дзе яна працавала на паўстаўкі. Падзарабляла на пенсіі. Яна ўжо чакала нас, і мяне адразу паклалі на стол. Нараджала я доўга… сем гадзін… Нараджалі мы ўдзвюх: я і азербайджанка, там была адна падушка, і гэтую падушку аддалі ёй, я вельмі нізка галавой ляжала. Нязручна, балюча… Мама стаяла ля дзвярэй. Яе гналі, яна не сыходзіла. А раптам выкрадуць дзіця… а раптам? Усё магло быць… усё тады магло быць… Нарадзіла я дзяўчынку… Прынеслі мне яе адзін раз, паказалі і болей не нясуць. Іншым маці (азербайджанкам) даюць дзяцей карміць, а мне — не. Чакала я два дні. А потым… па сценачцы… трымаючыся за сценачку… дачыкільгала да пакоя, дзе ляжалі дзеці. Ніводнага дзіцяці няма, толькі мая дзяўчынка ляжыць, а дзверы і вокны — насцеж. Пакратала я яе, яна гарыць, уся гарачая. Якраз прыйшла мая мама… «Мама, забіраем дзіця і сыходзім. Дзіця ўжо хворае».

Дачка доўга хварэла. Лячыў яе стары доктар, ён быў даўно на пенсіі. Габрэй. Але ён хадзіў і дапамагаў армянскім сем’ям. «Армян забіваюць за тое, што яны армяне, як калісьці забівалі габрэяў за тое, што яны габрэі», — казаў ён. Быў вельмі-вельмі стары. Дачцэ далі імя Іра… Ірынка… Вырашылі: хай будзе рускае імя, яно абараняе. Абульфаз першы раз узяў дзіця на рукі і заплакаў. Рыдаў… Ад шчасця… яно таксама тады было — шчасце… Нашае шчасце! У гэты час захварэла ягоная мама… Ён стаў часта сыходзіць да сваіх сваякоў. Вяртаўся ад іх… я не знайду слоў… якім ён вяртаўся. Вяртаўся да нас чужым, з незнаёмым тварам. Я, вядома, палохалася. У горадзе ўжо было поўна ўцекачоў, гэта тыя азербайджанскія сем’і, якія беглі з Арменіі. Уцяклі яны з пустымі рукамі, без рэчаў, беглі сапраўды гэтаксама, як армяне з Баку. І расказвалі ўсё тое ж самае. Ой! ой, усё тое ж самае. Пра Хаджалу, дзе быў азербайджанскі пагром… Як там армяне забівалі азербайджанцаў — выкідвалі жанчын з вокнаў… адразалі галовы… мачыліся на мёртвых… Мне ніводны фільм жахаў цяпер не страшны! Я столькі ўсяго бачыла і чула… столькі ўсяго! Я не спала па начах, думала-перадумала — трэба з’язджаць. З’язджаць трэба! Ну так жа нельга, я не магу так. Бегчы… бегчы, каб забыцца… А калі б неяк стрывала — памерла… я ведаю, што памерла б…

Першай з’ехала мама… За ёй — тата са сваёй другой сям’ёй. За імі — мы з дачкой. З’язджалі па падробленых дакументах… з пашпартамі на азербайджанскія прозвішчы… Тры месяцы не маглі купіць квіткі. Такія былі чэргі! А зайшлі ў самалёт — скрынак з садавінай і кардонных каробак з кветкамі там было больш за пасажыраў. Бізнес! Бізнес квітнеў. Паперадзе нас сядзелі маладыя азербайджанцы, яны ўсю дарогу пілі віно і гаварылі, што з’язджаюць, бо не жадаюць забіваць. Не хочуць ісці на вайну і паміраць. Дзевяноста першы год… На ўсю моц палала вайна ў Нагорным Карабаху… Гэтыя хлопцы адкрыта прызнаваліся: «Мы не хочам класціся пад танкі. Мы не гатовыя». У Маскве нас сустрэў стрыечны брат… «А дзе Абульфаз?» — «Прыляціць праз месяц». Сабраліся ўвечары сваякі… Усе мяне прасілі: «Ты гавары, гавары — не бойся. Тыя, хто маўчаць, пачынаюць хварэць». Праз месяц я пачала размаўляць, а думала, што ўжо не буду. Змоўкну — і ўсё.

Я чакала… і чакала… і чакала… Абульфаз прыехаў да нас не праз месяц… і не праз паўгода, а праз сем гадоў. Праз сем гадоў… Сем… А-а-а-а… Калі б не дачка… я не выжыла б… Дачка мяне выратавала. Дзеля яе я трымалася з усяе моцы. Каб выжыць, трэба хоць бы танюткую нітачку знайсці… Каб выжыць… і чакаць… Проста раніца… яшчэ адна раніца… Ён увайшоў у кватэру, абняў нас з дачкой. Стаіць. Ён стаіць… яшчэ стаіць у вітальні… і я бачу, як ён павольна-павольна, на маіх вачах падае. Праз нейкую хвіліну ён ужо ляжаў на падлозе, у паліто і шапцы. Дацягнулі яго да канапы, паклалі. Перапалохаліся: трэба выклікаць доктара — а як? У нас няма маскоўскай прапіскі, няма медыцынскай страхоўкі. Мы — уцекачы. Пакуль мы так меркавалі, мама плакала… дачка з вось такімі вачыма сядзела ў куце… Чакалі тату — а тата прыехаў і памірае. У гэты час ён расплюшчыў вочы: «Не трэба доктара. Не бойцеся. Усё! Я — дома». Тут буду плакаць… Тут буду… (Першы раз за ўвесь час нашай размовы заплакала.) Як тут без слёз… Месяц ён хадзіў за мной па кватэры на каленях, цалаваў і цалаваў рукі: «Што ты хочаш сказаць?» — «Я кахаю цябе». — «Дзе ты быў столькі гадоў?»

…У яго выкралі адзін пашпарт… Другі… Усё гэта ягоныя сваякі… …Прыехалі ў Баку яго стрыечныя браты… Іх выгналі з Ерэвана, дзе жылі яшчэ іх дзяды і бацькі. Кожны вечар расповеды… абавязкова, каб ён чуў… Як злупілі скуру з хлопчыка і павесілі на дрэве. А суседу кляйно на лбе паставілі гарачай падковай… Як… Як… «А ты куды сабраўся?» — «Да жонкі». — «Ты едзеш да ворага нашага. Ты нам не брат. Не сын».

…Я яму тэлефанавала… Мне адказвалі: «Дома няма». А яму перадавалі, як быццам я тэлефаную і кажу, што выходжу замуж. Я тэлефанавала і тэлефанавала. Трубку брала яго родная сястра: «Забудзь нумар гэтага тэлефона. У яго іншая жанчына. Мусульманка».

…Мой тата… Хацеў мне шчасця… Забраў мой пашпарт і аддаў яго нейкім хлопцам, каб мне паставілі пячатку пра развод. Фальшывую. Нешта яны фарбавалі, мылі і выпраўлялі, і там цяпер — дзірка. «Тата! Навошта ты гэта зрабіў? Ты ж ведаеш — я кахаю!» — «Ты кахаеш нашага ворага». Пашпарт у мяне сапсаваны… цяпер несапраўдны… …Чытала «Рамэа і Джульета» Шэкспіра… Пра варожасць двух сямейных кланаў — Мантэкі і Капулеці. Гэта ўсё пра мяне… я кожнае слова там разумела…

Я не пазнавала дачку. Яна стала ўсміхацца… З першай хвіліны, калі яго ўбачыла: «Тата! Та-тачка!» Маленькая… яна даставала з чамадана яго фотаздымкі і цалавала. Але так, каб я не бачыла… І не плакала… І гэта не канец… Вы думаеце гэта ўсё? Канец? Ой, канца яшчэ няма…

…І тут жывем як на вайне… Усюды чужыя. Мяне вылечыла б мора.

Маё мора! А мора побач няма… …Я метро мыла, прыбіральні чысціла. На будоўлі цэглу цягала і мяшкі з цэментам. Цяпер у рэстаране прыбіраю. Абульфаз еўрарамонты робіць у багатых кватэрах. Добрыя людзі плацяць, дрэнныя падманваюць: «Валі адсюль, чучмэк! Зараз у міліцыю патэлефануем». У нас няма прапіскі… няма ніякіх правоў… Такіх, як мы, тут як пяску ў пустыні. Сотні тысяч людзей беглі з дому: таджыкі, армяне, азербайджанцы, грузіны, чачэнцы… Беглі ў Маскву — у сталіцу СССР, а гэта ўжо сталіца іншай дзяржавы. А нашай дзяржавы цяпер на карце не знайсці… …Дачка год таму скончыла школу… «Мама… тата… Я вучыцца хачу!» Пашпарта ў яе няма… Жывём транзітам. Жывём у адной бабулі, яна пераехала да сына, а нам здала сваю аднапакаёвую кватэру. Міліцыя стукае з праверкай дакументаў… Мы — як мышы, стаіўшыся. Зноў як мышы. Выкінуць назад… А куды назад? Куды нам ехаць? Выкінуць за дваццаць чатыры гадзіны! Грошай, каб адкупіцца, у нас няма… І іншую кватэру ўжо не знайсці. Усюды вісяць аб’явы: «Здадзім кватэру славянскай сям’і…», «здадзім… праваслаўнай рускай сям’і. Іншых просім не турбаваць…»

…З дому вечарам — ніколі! Муж або дачка затрымаюцца дзе-небудзь — я валяр’янку п’ю. Прашу дачку: не фарбуй бровы, не насі яркія сукенкі. Там забілі армянскага хлопчыка, там зарэзалі таджыкскую дзяўчынку… азербайджанца калолі нажом… Раней мы ўсе савецкія былі, а цяпер у нас новая нацыянальнасць — «асоба каўказскай нацыянальнасці». Я бягу раніцай на працу і ніколі не гляджу маладым хлопцам у твар — у мяне чорныя вочы, чорныя валасы. У нядзелю, калі выйдзем з сям’ёй на вуліцу, то прагуляемся ў сваім раёне, каля свайго дома: «Мама, я хачу на Арбат. Хачу пахадзіць па Чырвонай плошчы». — «Туды не пойдзем, дачушка. Там — скінхеды. Са свастыкай. Іх Расія — для рускіх. Без нас». (Маўчыць.) Ніхто не ведае, колькі разоў я хацела памерці.

…Мая дзяўчынка… яна з дзяцінства чуе: «чучмэчка»… «чурка»… Малая нічога не разумела. Вернецца са школы, я яе цалую, цалую, каб яна ўсё гэтыя словы забыла.

Усе армяне з Баку з’ехалі ў Амерыку… чужая краіна іх прыняла… І мама з’ехала, і тата, і шмат нашых сваякоў. Я таксама пайшла ў амерыканскую амбасаду. «Раскажыце вашу гісторыю», — папрасілі мяне. Я расказала ім пра сваё каханне… Маўчалі, яны доўга маўчалі.

Маладыя амерыканцы, зусім маладыя. Пасля пачалі гаварыць паміж сабой: і пашпарт, маўляў, у яе сапсаваны, і дзіўна ўсё-такі, чаму муж сем гадоў не прыязджаў? Муж гэта ці не муж? Занадта прыгожая і страшная гісторыя, каб паверыць. Так яны гаварылі. Я трошкі ведаю ангельскую… Я зразумела, што яны мне не вераць. А ў мяне няма іншых доказаў, акрамя таго, што я кахаю… Вы мне верыце?

— Я веру… — кажу я. — Я вырасла ў той самай краіне, што і вы. Я веру! (І мы абедзве плачам.)

ПРА ЛЮДЗЕЙ, ЯКІЯ АДРАЗУ СТАЛІ ІНШЫМІ ПАСЛЯ КАМУНІЗМУ Людміла Малікава — тэхнолаг, 47 гадоў з расказу дачкі

ПРА АДЗІНОТУ, ЯКАЯ ВЕЛЬМІ ПАДОБНАЯ НА ШЧАСЦЕ Аліса З-лер — менеджар па рэкламе, 35 гадоў

Ездзіла ў Пецярбург па адну гісторыю, а вярнулася з гэтай. Разгаварыліся ў цягніку са спадарожніцай…

— У мяне сяброўка забіла сябе… Моцная, паспяховая. Шмат прыхільнікаў, сяброў. Усе мы былі ў шоку. Самагубства — што гэта? Баязлівасць або моцны ход? Радыкальны план, крык «дапамажыце» ці самаахвяраванне? Выхад… пастка… пакаранне… Я хачу… Я магу расказаць вам, чаму я гэтага не зраблю…

Каханне? Падобны варыянт я нават не абмяркоўваю… Я не супраць усяго гэтага прыгожага, бліскучага і звонкага, але вы першая за дзесяць гадоў, мусіць, хто пры мне вымавіў гэтае слова. Дваццаць першае стагоддзе — грошы, сэкс і два пісталеты, а вы пра нейкія пачуцці… Усе ўпершыню дарваліся да грошай… Не было ў мяне жадання хутчэй выйсці замуж, панараджаць дзяцей, я заўсёды хацела зрабіць кар’еру, гэта на першым месцы. Я цаню сябе, свой час і сваё жыццё. І адкуль вы ўзялі, што мужчыны шукаюць каханне? Любофф… Мужчыны думаюць, што жанчына — дзічына, баявы трафей, ахвяра, а яны — паляўнічыя. Правілы выпрацоўваліся стагоддзямі. А жанчыны шукаюць прынца не на белым кані, а на залатым мяшку. Прынца няпэўнага ўзросту… Хай будзе «татачка»… Ну і што? Светам кіруе бабло! Але я не ахвяра, я сама паляўнічая…

Дзесяць гадоў таму я прыехала ў Маскву… Я была шалёная, я была актыўная, я сказала сабе: я народжаная для таго, каб быць шчаслівай, пакутуюць слабыя людзі, сціпласць — упрыгожванне слабых. Прыехала я з Растова… Мае бацькі працуюць у школе: тата — хімік, мама — настаўніца рускай мовы і літаратуры. Пабраліся яны студэнтамі, у таты меўся адзін прыстойны касцюм, але куча ідэй у запасе, і тады гэтага было дастаткова, каб закружыць дзяўчыне галаву. І цяпер не-не ды прыгадаюць, што доўга абыходзіліся адным камплектам пасцельнай бялізны, адной падушкай і аднымі хатнімі тапкамі. Цэлую ноч чыталі адзін аднаму Пастэрнака. На памяць! З мілым рай і ў будане! «Да першых халадоў», — смяялася я. «У цябе няма фантазіі», — крыўдзілася мама. У нас была нармальная савецкая сям’я: раніцай — грэчка ці макароны са сметанковым маслам, апельсіны адзін раз на год — на Новы год. Я нават памятаю іх пах. Не цяпер, а тады… гэта быў пах нейкага іншага… прыгожага жыцця… Адпачынак улетку — на Чорным моры. Ездзілі ў Сочы «дзікунамі», жылі ўсе ў адным пакоі — дзевяць метраў. Але нечым жа ганарыліся… нечым вельмі ганарыліся… Ганарыліся добрымі кніжкамі, якія даставалі праз знаёмых, па вялікім блаце, а яшчэ радасць! — кантрамаркі (маміна сяброўка працавала ў тэатры) на прэм’еры. Тэатр! Вечная тэма для размоваў у прыстойнай кампаніі… Цяпер пішуць: савецкі лагер, камуністычнае гета. Людаедскі свет. Страшнага я не памятаю… Я памятаю, што ён быў наіўны, той свет, вельмі наіўны і недарэчны. Я заўсёды ведала, што я так жыць не буду! Не хачу!! Мяне за гэта ледзь са школы не выперлі. Ой! Ну так… народжаныя ў СССР — гэта дыягназ… Таўро! У нас былі ўрокі дамаводства, хлопчыкаў чамусьці вучылі кіраваць аўтамабілем, а дзяўчынак смажыць катлеты, і гэтыя праклятыя катлеты ў мяне заўсёды падгаралі. Настаўніца, яна ж нашая «класная», стала мяне выхоўваць: «Ты нічога не ўмееш! Выйдзеш замуж, і як ты будзеш карміць свайго мужа?» Я адрэагавала імгненна: «Я не збіраюся смажыць катлеты. У мяне будзе прыслуга». Восемдзесят сёмы год… мне трынаццаць гадоў… Які капіталізм, якая прыслуга?! Яшчэ сацыялізм на ўсю моц! Бацькоў выклікалі да дырэктара школы, мяне прапясочылі на агульным сходзе ў класе, на савеце школьнай дружыны. Хацелі з піянераў выключыць. Піянерыя, камсамол — гэта было сур’ёзна. Я нават плакала… Хоць у мяне ніколі не было рыфмаў у галаве, адныя формулы… ніякіх рыфмаў… Калі я заставалася дома адна, я апранала маміну сукенку, туфлі і садзілася на канапу. Чытала «Анну Каренину». Свецкія балі, слугі, аксельбанты… любоўныя сустрэчы… Усё падабалася да таго моманту, як Ганна кінулася пад цягнік: навошта? Прыгожая, багатая… Праз каханне? Нават Талстой мяне не пераканаў… Заходнія раманы падабаліся больш, там мяне вабілі сцервы, прыгожыя сцервы, з-за якіх мужчыны страляліся, пакутавалі. Ляжалі каля ног. У сямнаццаць гадоў я апошні раз плакала ад няшчаснага кахання — усю ноч у ванным пакоі з уключаным кранам. Мама суцяшала вершамі Пастарнака… Запомніла:

Не люблю сваё дзяцінства і юнацтва не люблю, увесь час чакала, калі яны скончацца. Грызла граніт навукі, займалася спортам. За ўсіх хутчэй, за ўсіх вышэй, за ўсіх мацней! У доме круцілі касеты з песнямі Акуджавы: «Возьмемся за руки, друзья…» Не! не мой ідэал. У Маскву… Масква! Я яе заўсёды адчуваю як саперніцу, з першай хвіліны яна выклікала ўва мне спартыўную злосць. Мой горад! Шалёны рытм — кайф! Размах — на мае крылы! У кішэні было дзвесце «зялёных» і трохі «драўляных». Усё! Шалёныя дзевяностыя… Бацькам даўно не плацілі зарплату. Галеча! Тата кожны дзень угаворваў сябе і нас з мамай: «Трэба пацярпець. Пачакаць. Я веру Гайдару». Да свядомасці такіх людзей, як мае бацькі, яшчэ не даходзіла, што пачаўся капіталізм. Рускі капіталізм… малады і таўстаскуры, той самы, які абрынуўся ў 1917 годзе… (Задумалася.) Ці разумеюць яны гэта цяпер? Цяжка сказаць… У адным я ўпэўненая: капіталізм мае бацькі не замаўлялі. Без варыянтаў. Мая гэта замова, такіх, як я, тых, хто не захацеў заставацца ў клетцы. Маладых, моцных. Для нас капіталізм — гэта цікава… авантурная прыгода, рызыка… Гэта не толькі грошы. Пан долар! Зараз я вам выдам свой сакрэт! Мне пра капіталізм, сучасны капіталізм — не раманы Драйзера — больш падабаецца чытаць, чым пра ГУЛАГ і савецкі дэфіцыт. Пра стукачоў. Ой! Ой! Ах, святое закранула. З бацькамі я пра гэта і піскнуць не

магу. Ні слова. Што вы! Мой тата застаўся савецкім рамантыкам. У жніўні дзевяноста першага… Путч!! Па тэлевізары з раніцы — балет «Лебядзінае возера»… і танкі ў Маскве, як у Афрыцы… І тата, а з ім яшчэ чалавек сем, усе ягоныя сябры, яны проста з працы рванулі ў сталіцу. Рэвалюцыю падтрымаць! Я сядзела каля тэлевізара… Запомніла Ельцына на танку. Падала імперыя… Хай падае… Чакалі тату як з вайны — вярнуўся ён героем! Я думаю, што ён цяпер гэтым жыве. Праз энную колькасць гадоў я разумею, што гэта — самае галоўнае, што было ў яго жыцці. Як у нашага дзядулі… Той усё жыццё распавядаў, як яны білі немцаў пад Сталінградам. Пасля імперыі тату жыць сумна і нецікава, яму няма для чаго жыць. У асноўным, яны расчараваныя… Ягонае пакаленне… У іх пачуццё падвойнай паразы: сама камуністычная ідэя пацярпела крах, і тое, што пасля яе атрымалася, ім таксама незразумелае, яны гэтага не прымаюць. Іншага яны хацелі, калі капіталізму, то з чалавечым тварам і мілай усмешкай. Не іх гэта свет. Чужы. Але гэта мой свет! Мой! Я шчаслівая, што савецкіх людзей я бачу толькі Дзявятага мая… (Маўчыць.)

Ехала я ў сталіцу аўтаспынам — так танней, і чым больш глядзела ў акно, тым больш злоснай станавілася, я ўжо ведала, што з Масквы не вярнуся. Ні за якія пернікі! Па абодва бакі кірмаш… Гандлявалі чайнымі сервізамі, цвікамі, лялькамі — людзям плацілі таварам. Можна было прасы або патэльні памяняць на каўбасу (на мясакамбінатах разлічваліся каўбасой), на цукеркі, цукар. Каля адной аўтобуснай будкі сядзела тоўстая цётка, абвешаная, як кулямётнымі стужкамі, дзіцячымі цацкамі. Мульцік! У Маскве ліў дождж, але я ўсё роўна пайшла на Чырвоную плошчу, каб убачыць купалы Васіля Блажэннага і Крамлёўскую сцяну — гэтая моц, сіла, і я тут! У самым сэрцы! Я ішла і кульгала, перад ад’ездам зламала ў трэнажорнай зале мезенец на назе, але я была на высокіх абцасах і ў сваёй лепшай сукенцы. Вядома, лёс — гэта шанцунак, карта, але ў мяне ёсць абвостранае пачуццё, і я ведаю, чаго хачу. Сусвет нічога не дае проста так… задарма… На — табе! І — табе! Трэба вельмі хацець. Я хацела! Мама прывозіла толькі хатнія піражкі і расказвала, як яны з татам ходзяць на мітынгі дэмакратаў. А па талонах у месяц на чалавека давалі: два кілаграмы крупы, па адным кілаграме мяса і дзвесце грамаў масла. Чэргі, чэргі, чэргі і нумары на далонях. Мне не падабаецца слова «савок»!! Мае бацькі — не «саўкі», яны — рамантыкі!

Дашкаляты ў нармальным жыцці. Я іх не разумею, але я іх люблю! Ішла па жыцці адна… заўсёды адна… у шакаладзе не была… І мне ёсць за што сябе любіць! Без рэпетытараў, без грошай і пратэкцыі я паступіла ў МДУ. На факультэт журналістыкі… На першым курсе закахаўся ў мяне аднакурснік і спытаў: «А ты закаханая?» — На што я адказала: «Я закаханая ў сябе». Я ўсяго дамаглася сама. Сама! З аднакурснікамі было нецікава, на лекцыях сумна. Вучылі савецкія выкладчыкі па савецкіх падручніках. А вакол віравала ўжо несавецкае жыццё — дзіўнае, шалёнае! З’явіліся першыя патрыманыя іншамаркі — захапленне! Першы «Макдональдс» на Пушкінскай… Польская касметыка… і жудасныя чуткі, што яна — для нябожчыкаў… Першая рэклама на тэлебачанні — рэкламаваўся турэцкі чай. Усё раней было шэрае, а тут — яркія колеры, кідкія шыльды. Усяго хацелася! Усё можна было атрымаць! Ты мог быць кім хочаш: брокерам, кілерам, геем… Дзевяностыя гады… для мяне блаславёныя… незабыўныя… Часы загадчыкаў лабараторый, бандытаў і авантурыстаў! Савецкімі заставаліся толькі рэчы, а людзі ўжо з іншай праграмай у галаве… Будзеш круціцца і круціцца — і ты атрымаеш усё. Які Ленін? Які Сталін? Гэта пазаддзе, перад табой адкрываецца афігеннае жыццё: ты можаш убачыць увесь свет, жыць у выдатнай кватэры, ездзіць на шыкоўнай машыне, есці на абед сланяціну… У Расіі разбегліся вочы… Вуліца і тусоўкі вучылі хутчэй, і я перавялася на завочнае аддзяленне. Знайшла працу ў газеце. Жыццё падабалася мне з самай раніцы. Я глядзела ўверх… на высокую лесвіцу жыцця… Я не марыла, каб мяне трахалі ў пад’ездах або ў саўнах і за гэта вадзілі па дарагіх рэстаранах. За мной шмат хто бегаў… На аднагодкаў я не звяртала ўвагі, з імі я магла сябраваць, хадзіць разам у бібліятэку. Несур’ёзна і спакойна. А падабаліся мне мужчыны старэйшыя і паспяховыя, якія ўжо зрабілі сябе. З імі было цікава, смешна і карысна. А на мне… (Смяецца.) На мне доўга стаяла таўро — дзяўчынкі з добрай сям’і, з дома, дзе шмат кніг, галоўная ў доме — кніжная шафа, і на мяне звярталі ўвагу пісьменнікі і мастакі. Непрызнаныя геніі. Але я не збіралася прысвяціць сваё жыццё генію, якога прызнаюць пасля ягонай смерці і будуць пяшчотна любіць нашчадкі. А потым усе гэтыя размовы, што надакучылі мне яшчэ дома: пра камунізм, пра сэнс жыцця, пра шчасце для іншых… пра Салжаніцына і Сахарава… Не, гэта былі героі не майго рамана, а героі маёй мамы. Тых, хто чытаў і марыў лётаць, як чэхаўская чайка, змянілі тыя, хто не чытаў, але мог лётаць. Увесь ранейшы джэнтльменскі набор выпаў у асадак: самвыдат, размовы шэптам на кухні. Якая ганьба — нашы танкі былі ў Празе! Ды яны ўжо былі ў Маскве! Каго гэтым здзівіш? Замест вершаў самвыдата — пярсцёнак з дыяментам, дарагія лэйблы… Рэвалюцыя жаданняў! Хэнцяў!! Мне падабаліся… я люблю чыноўнікаў і бізнесоўцаў… Мяне натхняў іх лексікон: афшор, адкаты, бартар. Сеткавы маркетынг, крэатыўны падыход… У рэдакцыі на планёрках рэдактар казаў: «Патрабуюцца капіталісты. Дапамагаем Ельцыну і гайдараўскаму ўраду рабіць капіталістаў. Тэрмінова!» Я была маладая… прыгожая… Мяне пасылалі рабіць інтэрв’ю з гэтымі капіталістамі: як яны сталі багатымі? Як зарабілі першы мільён? Сацыялістычныя людзі ператвараліся ў капіталістычных? Трэба было гэта апісаць… Чамусьці менавіта мільён забіраў увагу. Зарабіць мільён! Мы прывыклі, што рускі чалавек, здаецца, і не хоча быць багатым, нават баіцца. Чаго ж ён хоча? А ён заўсёды хоча аднаго, каб нехта іншы не стаў багатым. Багацейшым за яго. Малінавыя пінжакі, залатыя ланцужкі… Гэта з кіно… з тэлесерыялаў… Тыя, каго я сустракала: з жалезнай логікай і жалезнай вытрымкай. Сістэмнае мысленне. Усе вучылі англійскую. Менеджмент. Акадэмікі і аспіранты з’язджалі з краіны… фізікі і лірыкі… А гэтыя… новыя героі… яны нікуды не хацелі выязджаць, ім падабалася жыць у Расіі. Гэта быў іх час! Іх шанец! Яны хацелі быць багатымі, яны ўсяго хацелі. Усяго!

І тут я сустрэла яго… Я думаю, што я кахала гэтага чалавека. Гучыць як адкрыццё…Так? (Смяецца.) Ён быў старэйшы за мяне на дваццаць гадоў, у яго сям’я і двое сыноў. Раўнівая жонка. Жыццё пад мікраскопам… Але мы вар’яцелі адно ад аднаго, такі парыў і ўзвод, што ён прызнаваўся: раніцай, каб не заплакаць на працы, ён прымаў дзве таблеткі тазепама. Я таксама рабіла рызыкоўныя ўчынкі, толькі што з парашутам не скакала. Гэта ўсё было… так бывае… цукерачна-букетны перыяд… Яшчэ не важна, хто каго падманвае, хто на каго палюе і хто чаго хоча. Я была маленькая, дваццаць два гады… Я закахалася… закахалася… Цяпер я разумею, што каханне — гэта нешта накшталт бізнесу, у кожнага свая рызыка. Рыхтуйся да новай камбінацыі… Заўсёды! Цяпер ад кахання мала хто млее. Усе сілы — на скачок! На кар’еру! Маладыя дзяўчаткі ў нас у курылцы мянцяць языкамі, і калі ў кагосьці сапраўднае пачуццё — шкадуюць: дурніца, маўляў, закахалася. (Смяецца.) Дурніца! Я была такая шчаслівая дурніца! Ён адпускаў кіроўцу, лавіў машыну, і мы каталіся па начным горадзе на нейкім прабензіненым «Масквічы». Бясконца цалаваліся. «Дзякуй табе, — казаў ён, — ты вярнула мяне на сто гадоў назад». Флэш-эпізоды… флэш… Мяне ашаламляў ягоны рытм… націск… Званок увечары: «Раніцай ляцім у Парыж» ці «Маханём на Канары. У мяне ёсць тры дні». У самалёце ляцім першай класай, нумар у шыкоўным гатэлі — пад нагамі шкляная падлога, там жывыя рыбы плаваюць. Жывая акула! Але запомнілася на ўсё жыццё іншае… Запомніўся прапахлы бензінам «Масквіч» на маскоўскай вуліцы. І… як мы цалаваліся… шалёныя… ён даставаў мне вясёлку з фантана… Я закахалася… (Маўчыць.) А ён ладзіў сабе свята жыцця. Для сябе… сабе — так! Калі мне стукне сорак, магчыма, я яго зразумею… калі-небудзь зразумею… Вось, напрыклад, ён не любіў гадзіннік, калі ён ішоў, ён любіў яго толькі тады, калі той стаяў. У яго былі свае адносіны з часам… Во-о-сь! Та-а-ак… Люблю катоў. Я люблю іх за тое, што яны не плачуць, ніхто не бачыў іх слёз. Калі нехта сустрэне мяне на вуліцы, падумае — багатая і шчаслівая! У мяне ёсць усё: вялікі дом, дарагая машына, італьянская мэбля. І дачка, ад якой я ў захапленні. У мяне ёсць хатняя работнiца, я не смажу сама катлеты і не мыю бялізну, магу купіць усё, што захачу… мора цікавостак… Але я жыву адна. І хачу жыць адна! Мне ні з кім так не бывае добра, як з сабой, я люблю гаварыць сама з сабой… у першую чаргу пра сябе… Выдатная кампанія! Што я думаю… адчуваю… Як учора на гэта глядзела і як сёння? То мне падабаўся сіні колер, а цяпер ліловы… У кожным з нас столькі ўсяго адбываецца. У сабе. З сабой. Там, усярэдзіне, цэлы космас. Але мы на яго амаль не звяртаем увагі. Усе занятыя знешнім, вонкавым… (Смяецца.) Адзінота — гэта свабода… Я кожны дзень цяпер радуюся, што я вольная: патэлефануе — не патэлефануе, прыедзе — не прыедзе? кіне — не кіне? — Выбачайце! Не мае праблемы! Ну не… не баюся я адзіноты… Я баюся… каго я баюся? Стаматолага я баюся… (Нечакана зрываецца.) Людзі заўсёды хлусяць, калі гавораць пра каханне… і пра грошы… хлусяць заўсёды і па-рознаму. Мне хлусіць няма патрэбы… Ну няма патрэбы! (Супакойваецца.) Прабачце… Ну прабачце… Я даўно не ўспамінала… Сюжэт? Вечны сюжэт… Я хацела ад яго дзіця, я зацяжарала… Можа, ён спалохаўся? Мужчыны — яны баязліўцы! Бомж ці алігарх — няма ніякай розніцы. На вайну пойдуць, рэвалюцыю зробяць, а каханай здрадзяць. Жанчына мацнейшая: «Коня на скаку остановит, в горящую избу войдет». І па законах жанру… «А кони все скачут и скачут. А избы горят и горят»… «Мужчына не бывае старэйшы за чатырнаццаць гадоў», — упершыню дала мне разумную параду мая мама. Памятаю, што… было так… паднесла гэтую навіну яму перад сваёй камандзіроўкай, мяне паслалі ў Данбас. А я любіла камандзіроўкі, любіла пах вакзалаў і аэрапортаў. Было цікава, калі вярталася, расказаць яму, разам абмеркаваць. Я цяпер разумею, што ён не толькі адкрываў мне свет, здзіўляў і вадзіў па ашаламляльных буціках, адорваў, ён яшчэ вучыў мяне думаць. Не тое каб у яго была такая задача, гэта само сабой атрымлівалася. Глядзела на яго, слухала. Нават калі я думала пра тое, што мы будзем разам, я не збіралася заўсёды хавацца за чыёйсьці шырокай спіной і там бесклапотна гламурыць. Балдзець! У мяне меўся свой жыццёвы план. Любіла сваю працу, хутка рабіла кар’еру. Шмат ездзіла… І ў той раз… Я ляцела ў шахцёрскі пасёлак — гісторыя страшная, але, можна сказаць, тыповая для таго часу: перадавых шахцёраў узнагародзілі на свята магнітафонамі, і ўначы адну сям’ю ўсю выразалі. Нічога не ўзялі — толькі магнітафон. Пластмасавы «Панасонік»! Скрынку! У Маскве — шыкоўныя машыны, супермаркеты, а за Садовым кальцом — магнітафон быў цудам. Мясцовыя «капіталісты», пра якіх марыў мой рэдактар, хадзілі па вуліцах у атачэнні аўтаматчыкаў. У прыбіральню — з ахоўнікам. Але тут казіно, і тут казіно, і яшчэ раз казіно. І ўжо нейкі прыватны рэстаранчык. Усё тыя ж дзевяностыя гады… Яны — так… яны… Тры дні я была ў камандзіроўцы. Вярнулася, і мы сустрэліся. Спачатку ён узрадаваўся — у нас будзе… хутка ў нас будзе дзіця! У яго двое хлопчыкаў, хацеў дзяўчынку. Але словы… словы… яны нічога не азначаюць, за словы хаваюцца, імі абараняюцца. Вочы! Ягоныя вочы… У вачах з’явіўся страх: трэба ж нешта вырашаць, змяняць сваё жыццё. Тут… тут — закавыка… Збой. Ах-х-х! Ёсць мужчыны, якія сыходзяць адразу, яны сыходзяць з валізамі, куды пакладзены яшчэ мокрыя шкарпэткі і кашулі… А ёсць такія, як ён… мусі-пусі, тралі-валі… «Чаго ты хочаш? Скажы, што я мушу зрабіць? — пытаўся ён у мяне. — Адно тваё слова — і я развядуся. Ты толькі скажы». Я глядзела на яго…

Я глядзела на яго, і ў мяне халадзелі кончыкі пальцаў, пачала ўжо разумець, што шчаслівай з ім не буду. Маленькая і дурная… Цяпер я б зафлажкавала яго, як ваўка на паляванні, я ўмею быць драпежніцай і пантэрай. Сталёвай ніткай! Тады я толькі пакутавала. Цярпенне — гэта танец, у ім і жэст, і плач, і пакора. Як у балеце… Але ёсць адзін сакрэт, просты сакрэт — непрыемна быць нешчаслівай… гэта прыніжае… У чарговы раз я ляжала ў бальніцы на захаванні. Тэлефаную яму раніцай, што мяне трэба забраць, да абеду выпішуць, а ён сонным голасам: «Не магу. Сёння не магу». І не ператэлефанаваў. У гэты дзень ён паляцеў з сынамі ў Італію, катацца на лыжах. Трыццаць першага снежня… Заўтра — Новы год. Выклікала таксі… Горад заваліла снегам, я йшла праз гурбы, трымаючыся за пуза. Ішла адна. Няпраўда! Удзвюх, мы ўжо былі ўдзвюх. З маёй дачкой… дачушкай… Маёй! Любімай! Я ўжо любіла яе больш за ўсіх на свеце! Ці кахала я яго? Як у той казцы: жылі яны доўга і шчасліва і памерлі ў адзін дзень. Пакутавала, але не мярцвела: «Я не магу без яго жыць. Я без яго памру». Я, напэўна, яшчэ не сустрэла такога мужчыну… для такіх слоў… Такі так! Так-так-так! Але я навучылася прайграваць, я не баюся прайграваць… (Глядзіць у акно.) У мяне з тых часоў няма сур’ёзных гісторый… Былі раманчыкі… Я лёгка ўваходжу ў сэкс, але гэта не тое, гэта іншае. Мне не падабаецца пах мужчын, не пах кахання, а пах мужчын. У ванным пакоі я заўсёды чую, што тут быў мужчына… хай у яго дарагая парфума, дарагія цыгарэты… Мне вусцішна падумаць, колькі трэба працаваць, каб каля цябе быў іншы чалавек. Як раб на галерах! Забыцца на сябе, адмовіцца ад сябе, вызваліцца ад сябе. У каханні няма свабоды. Нават калі вы знойдзеце свой ідэал, у яго будуць не тыя духі, ён будзе любіць смажанае мяса і смяяцца з вашых салацікаў, не там пакідаць шкарпэткі і штаны. І заўсёды трэба пакутаваць. Пакутаваць?! Ад кахання… ад гэтай кампазіцыі… Я не хачу больш рабіць гэтую працу, мне лягчэй спадзявацца на сябе. З мужчынамі лепш сябраваць, працаваць разам. Мне нават какетнічаць неахвота, лянота апранаць гэтую маску, уступаць у гульню. Спа-салон, фрэнч-манікюр, італьянскае нарошчванне. Макіяж. Баявая афарбоўка… Божа мой! Божа мой! Дзяўчынкі з Цьмутараканска… З усёй Расіі — у Маскву! У Маскву! Там чакаюць іх багатыя прынцы! Яны мараць, што з Папялушак іх ператвораць у прынцэс. Чаканне казкі! Цуду! Я праз гэта… ужо праехала… Разумею Папялушак, але мне іх шкада. Раю без пекла не бывае. Каб адзін рай… так не бывае… Але яны яшчэ гэтага не ведаюць… у няведанні… Прайшло сем гадоў, як мы рассталіся… Ён мне тэлефануе, тэлефануе заўсёды чамусьці ўначы. У яго ўсё дрэнна, страціў шмат грошай… кажа, што нешчаслівы… Была адна маладая дзяўчынка, цяпер іншая. Прапануе: давай сустрэнемся… Навошта? (Маўчыць.) Мне доўга яго не хапала, я выключала святло і гадзінамі сядзела ў цемры. Гублялася ў часе… (Маўчыць.) Потым… потым былі толькі раманы… Але я… Я ніколі не змагу закахацца ў мужчыну без грошай, са спальнага раёна. З панэльнага гета, з Гарлема. Я ненавіджу тых, хто рос у галечы, з «жабрацкім» менталітэтам, грошы значаць для іх так шмат, што ім нельга давяраць. Не люблю бедных, прыніжаных і абражаных. Усіх гэтых Башмачкіных і Апіскіных… герояў вялікай рускай літаратуры… Не давяраю ім! Што? Нешта са мной не так… не ўпісваюся ў фармат? Пачакайце… Ніхто не ведае, як упарадкаваны гэты свет… Мужчына мне падабаецца не за грошы, не толькі за грошы. Мне падабаецца ўвесь вобраз паспяховага мужчыны: як ён ходзіць, як ён кіруе, як гаворыць, як заляцаецца — усё ў яго іншае. Усё! Я такіх выбіраю… За гэта… (Маўчыць.) Ён тэлефануе… ён не шчаслівы… Чаго ж ён такога не бачыў і не можа купіць? Ён… і ягоныя сябры… Грошы ўжо заробленыя. Вялікія грошы. Вар’яты! Але за ўсе свае грошы яны не могуць купіць сабе шчасце, гэтае самае каханне. «Любовь-морковь». У беднага студэнта яно ёсць, а ў іх няма. Вось такая несправядлівасць! А ім здаецца, што яны могуць усё: на прыватных самалётах лётаюць у якую заўгодна краіну на футбольны матч, у Нью-Ёрк — на прэм’еру мюзікла. Усё — пад’ёмна! Зацягнуць у ложак найпрыгажэйшую мадэль, прывезці іх у Куршавель — цэлы самалёт! Усе мы Горкага ў школе праходзілі, ведаем, што такое купецкі загул — біць люстэркі, ляжаць мордай у чорнай ікры… купаць дзяўчат у шампанскім… Але ўсё надакучыла — сумна ім. Маскоўскія турагенцтвы прапануюць такім кліентам адмысловыя забавы. Напрыклад, два дні ў турме. У рэкламе так і напісана: «Хочаце пабыць два дні Хадаркоўскім?» У міліцэйскай машыне з кратамі іх вязуць у горад Уладзімір у самую страшную турму — Уладзімірскі цэнтрал, там пераапранаюць у арыштанцкую адзежу, ганяюць па двары з сабакамі і б’юць гумовымі дубінамі. Сапраўднымі! Напіхваюць, як селядцоў, у брудную смярдзючую камеру з парашай. І яны — шчаслівыя. Новыя адчуванні! За тры-пяць тысяч долараў можна яшчэ пагуляць у «бамжоў»: ахвотнікаў пераапранаюць, грыміруюць і разводзяць па маскоўскіх вуліцах, яны жабруюць. Праўда, побач дзяжураць ахоўнікі — уласныя і ад турфірмы. Ёсць прапановы і круцейшыя, для ўсёй сям’і: жонка — прастытутка, муж — сутэнёр. Ведаю гісторыю… Аднойчы больш за ўсіх за вечар зняла кліентаў сціплая, з савецкай знешнасцю жонка найбагацейшага маскоўскага кандытара. І муж быў шчаслівы! Ёсць забавы, пра якія не гаворыцца ў рэкламных праспектах… Цалкам сакрэтна… Можна зладзіць ноччу паляванне на жывога чалавека. Няшчаснаму бамжу даюць тысячу баксаў — вось яны «зялёныя» — твае! Ён ніколі такіх грошай не бачыў! А за гэта — папрацуй зверам! Выратуешся — значыць, лёс, прыстрэляць — не крыўдуй. Усё сумленна! Можна ўзяць дзяўчынку на ноч… Даць волю фантазіям, нізу жывата, ды так, што маркізу дэ Саду не снілася! Кроў, слёзы і сперма!! Гэта называецца — шчасце… Шчасце па-руску — трапіць у турму на два дні, каб потым выйсці адтуль і зразумець, як у цябе ўсё добра. Выдатна! Купіць не толькі машыну, дом, яхту, дэпутацкае крэсла… але і чалавечае жыццё… Пабыць калі не богам, то бажком… звышчалавекам! Ну так… І ўсё!! Усе народжаныя ў СССР, яшчэ ўсе адтуль. З гэтым дыягназам. А такі… Такі наіўны быў свет… марылі добрага чалавека зрабіць… Абяцалі: «жалезнай рукой загонім чалавецтва ў шчасце…» У зямны рай.

У мяне была размова з маёй мамай… Яна хоча сысці са школы: «Уладкуюся гардэробшчыцай. Ці вартаўніком». Вось яна распавядае дзецям пра кнігі Салжаніцына… пра герояў і праведнікаў… У яе гараць вочы, а ў дзяцей — не. А мама прывыкла, што ў дзяцей раней гарэлі вочы ад ейных слоў, а сённяшнія дзеці ёй адказваюць: «Нам нават цікава, як вы жылі, але мы так жыць не хочам. Мы не марым пра подзвігі, мы хочам жыць нармальна». Праходзяць яны «Мёртвыя душы» Гогаля. Гісторыю падлюгі… Так нас у школе вучылі… А сёння сядзяць у класе іншыя дзеці: «Чаму гэта ён падлюга? Чычыкаў, як Маўродзі, пабудаваў піраміду з нічога. Гэта класная бізнес-ідэя!» Чычыкаў для іх станоўчы герой… (Маўчыць.) Маю дачку мама выхоўваць не будзе… Я не дам. Калі яе паслухаць, то дзіця павінна глядзець толькі савецкія мульцікі, таму што яны «чалавечыя». Але выключаеш мульцік — і выходзіш на вуліцу. У зусім іншы свет. «Як добра, што я ўжо старая, — прызналася мама. — Магу дома сядзець. У сваёй крэпасці». А раней яна заўсёды хацела быць маладой: маска з соку памідораў, валасы паласкаем рамонкам…

Маладая я любіла мяняць лёс, дражніць яго. Цяпер не, досыць. У мяне расце дачка, я думаю пра ейную будучыню. А гэта — грошы! Я хачу зарабіць іх сама. Не хачу прасіць, ні ў кога не хачу браць. Не хачу! Сышла з газеты ў рэкламнае агенцтва — там плоцяць болей. Добрыя грошы. Людзі хочуць жыць прыгожа, — гэта галоўнае, што сёння з намі адбываецца. І гэта хвалюе ўсіх. Уключыце тэлевізар: на мітынгі збіраюцца… ну хай некалькі дзясяткаў тысяч чалавек, а прыгожую італьянскую сантэхніку купляюць мільёны. Каго ні спытаеш, усе перабудоўваюць, рамантуюць свае кватэры і дамы. Падарожнічаюць. Ніколі так у Расіі не было. Мы рэкламуем не толькі тавары, але й патрэбы. Вырабляем новыя патрэбы — як жыць прыгожа! Кіруем часам… Рэклама — люстэрка рускай рэвалюцыі… Маё жыццё запоўненае да канца. Замуж не збіраюся… Ёсць сябры, усе яны багатыя людзі. Адзін «патаўсцеў» на нафце, другі — на мінеральных угнаеннях… Сустракаемся, каб пагаварыць. Заўсёды ў дарагім рэстаране: мармуровы хол, старадаўняя мэбля, на сценах дарагія карціны. Швейцары з выпраўкай рускіх памешчыкаў… Я люблю знаходзіцца сярод прыгожых дэкарацый. Мой блізкі сябар таксама жыве адзін і не хоча жаніцца, яму падабаецца быць аднаму ў сваім трохпавярховым асабняку: «Уначы спаць удваіх, а жыць аднаму». Днём у яго галава пухне ад катыровак каляровых металаў на Лонданскай біржы. Медзь, свінец, нікель… У руках тры мабільныя тэлефоны, звоняць кожныя трыццаць секунд. Працуе ён па трынаццаць-пятнаццаць гадзін у суткі. Без выходных і адпачынкаў. Шчасце? Што такое шчасце? Свет змяніўся… Цяпер самотныя — гэта паспяховыя, шчаслівыя людзі, а не слабыя ці лузеры. У іх ёсць усё: грошы, кар’ера. Адзінота — гэта выбар. Я хачу знаходзіцца ў дарозе. Я — паляўнічая, а не пакорлівая дзічына. Я сама выбіраю. Адзінота вельмі падобная на шчасце… Гучыць, як адкрыццё… Так? (Маўчыць.) Я нават не вам, а сабе хацела ўсё гэта расказаць…

ПРА ЖАДАННЕ ІХ УСІХ ПАЗАБІВАЦЬ, А ПОТЫМ ПРА СТРАХ, ШТО ТАБЕ ГЭТАГА ХАЦЕЛАСЯ
Ксенія Золатава — студэнтка, 22 гады

На першую нашу сустрэчу прыйшла ейная мама. Прызналася: «А Ксюша не захацела са мной пайсці. Адгаворвала і мяне: «Мама, каму мы патрэбныя? Ім патрэбны толькі нашы пачуцці, нашыя словы, а мы самі ім не патрэбныя, таму што яны гэтага не перажылі». Яна вельмі хвалявалася: то падымалася, каб сысці: «Я стараюся не думаць пра гэта. Не хочацца паўтараць», то пачынала распавядаць, і яе нельга было спыніць, але больш маўчала. Чым я магла яе суцешыць? З аднаго боку, прашу: «Не хвалюйцеся. Супакойцеся», а з другога — хачу, каб яна ўспомніла той страшны дзень: 6 лютага 2004 года — тэракт у Маскве на Замаскварэцкай лініі метро паміж станцыямі «Аўтазаводская» і «Павялецкая». У выніку выбуху загінулі 39 чалавек і 122 былі шпіталізаваны.

Хаджу і хаджу па кругах болю. Не магу вырвацца. Боль змяшчаў у сабе ўсё — і змрок, і ўрачыстасць, часам я веру, што боль — мост паміж людзьмі, прыхаваная сувязь, а ў іншы раз у роспачы думаю, што гэта — бездань.

Ад той двухгадзіннай сустрэчы ў нататніку засталося некалькі абзацаў:

«…быць ахвярай — гэта так прыніжае… Проста сорамна. Я ўвогуле не хачу з кімсьці пра гэта гаварыць, я хачу быць як усе, а атрымліваецца — адна і адна. Магу раптоўна заплакаць. Бывае, іду па горадзе і плачу. Мне адзін незнаёмы мужчына сказаў: «Што ты плачаш? Такая прыгожая — і плачаш». Па-першае, прыгажосць ніколі мне ў жыцці не дапамагала, а па-другое, я адчуваю гэтую прыгажосць як здраду, яна не адпавядае таму, што ў мяне ўнутры…

…у нас дзве дачкі — Ксюша і Даша. Мы жылі сціпла, але часта хадзілі ў музеі, у тэатры, шмат чыталі. Калі дзяўчынкі былі маленькія, тата для іх казкі складаў. Мы хацелі выратаваць іх ад грубага жыцця. Я думала, што мастацтва можа ўратаваць. А яно не выратавала…

…у нашым доме жыве самотная бабулька, ходзіць у царкву. Аднойчы яна спыніла мяне, я вырашыла — паспачувае, а яна мне злосна: «Задумайцеся, чаму гэта з вамі здарылася? З вашымі дзець-

мі?» Навошта… за што мне гэтыя словы? Яна пакаялася, я думаю, яна потым пакаялася… Я нікога не падманула, я нікому не здрадзіла. У мяне было толькі два аборты, гэта два мае грахі… Я ведаю… На вуліцы часта даю міласціну, хай трохі, колькі магу. Птушак зімой кармлю…»

У наступны раз яны ўжо прыйшлі ўдзвюх — мама і дачка.

маці

— Можа, для кагосьці яны героі? У іх ёсць ідэя, яны адчуваюць сябе шчаслівымі, паміраючы, яны думаюць, што трапяць у рай. І не баяцца смерці. Я нічога пра іх не ведаю: «Складзены фотаробат меркаванага тэрарыста…» — і ўсё. А мы для іх мішэні, ім ніхто не патлумачыў, што мая дзяўчынка не мішэнь, у яе ёсць мама, якая без яе жыць не можа, ёсць хлопчык, які ў яе закаханы. Хіба можна забіваць чалавека, якога любяць? Па-мойму, гэта падвойнае злачынства. Хадзеце на вайну, у горы, страляйце там адзін у аднаго, але чаму ў мяне? У маю дачку? Нас забіваюць у часе мірнага жыцця… (Маўчыць.) Я цяпер баюся сама сябе, сваіх думак. Часам хочацца іх усіх пазабіваць, а потым страшна, што табе гэтага хацелася.

Калісьці я любіла маскоўскае метро. Найпрыгажэйшае ў свеце! Гэта — музей! (Маўчыць.) Пасля выбуху… Я бачыла, як людзі заходзілі ў метро, узяўшыся за рукі. Страх доўга трымаецца… Страшна было ў горад выйсці, у мяне адразу ціск падымаўся. Ездзілі і пільнавалі падазроных пасажыраў. На працы толькі пра гэта і гаварылі. Што з намі робіцца, а, Госпадзе? Стаю на платформе, і побач са мной маладая жанчына з дзіцячым вазком, у яе чорныя валасы, чорныя вочы — не руская. Не ведаю, якой яна нацыянальнасці — чачэнка, асецінка? Хто? Я не вытрымала і зазірнула ў калыску: а ці дзіця там? Ці не ляжыць там штосьці іншае? У мяне сапсаваўся настрой ад таго, што мы зараз будзем ехаць у адным вагоне: «Не, — думаю, — няхай яна едзе, а я пачакаю наступнага цягніка». Да мяне падыходзіць мужчына: «Навошта вы зазіралі ў вазок?» Я сказала яму праўду. «Значыць, і вы таксама».

…Бачу няшчасную дзяўчынку, якая скруцілася ў камячок. Гэта мая Ксюша. Чаму яна тут адна? Без нас? Не, гэта немагчыма, гэта не можа быць праўдай. Кроў на падушцы… «Ксюша! Ксюшанька!!» — Яна мяне не чуе. Нацягнула на галаву нейкую шапачку, каб я нічога не ўбачыла, не спалохалася. Мая дзяўчыначка! Яна марыла стаць педыятрам, а цяпер у яе няма слыху, яна была найпрыгажэйшай дзяўчынкай у класе… А цяпер… ейны тварык… За што? Нешта мулкае, цягучае ахінае мяне, свядомасць проста разрываецца на дробныя шматкі. Мае ногі не хочуць рухацца, ватныя, мяне выводзяць з палаты. Доктар незадаволены: «Вазьміце сябе ў рукі, інакш больш да яе не пусцім». Я трымаюся… Вяртаюся ў палату… Глядзіць не на мяне, а кудысьці ўбок, як быццам мяне не пазнае. Забівае выраз вачэй жывёліны, якая пакутуе, гэты погляд нельга вытрымаць. Далей жыць амаль нельга. Цяпер яна кудысьці схавала гэты погляд, надзела на сябе панцыр, але яна стрымлівае гэта ўсё. Гэта ўсё на ёй адбілася. Увесь час яна там, дзе нас не было…

Цэлае аддзяленне такіх дзяўчынак… як ехалі ў вагоне, так і ляжалі… Шмат студэнтаў, школьнікаў. Я думала, што ўсе маці выйдуць на вуліцу. Усе маці са сваімі дзецьмі. Нас будуць тысячы. Цяпер я ведаю, што мая дзяўчынка патрэбна толькі мне, толькі дома, толькі нам. Слухаюць… спачуваюць… але без болю! Без болю!

Вярталася з бальніцы дадому і ляжала без усялякіх пачуццяў. Даша была побач, яна ўзяла адпачынак. Гладзіла мяне па галаве, як маленькую. Тата не крычаў, не панікаваў — і інфаркт. Мы апынуліся ў пекле… Зноў — за што? Я ўсё жыццё сваім дзяўчынкам падсоўвала добрыя кніжкі, пераконвала іх, што дабро мацнейшае за зло, дабро заўсёды перамагае. Але жыццё — гэта не кніжкі. Малітва маці з марскога дна выцягне? Няпраўда! Я здрадніца, я не змагла абараніць іх, як у дзяцінстве, а яны спадзяваліся на мяне. Калі б мая любоў абараняла, яны былі б недасягальныя ні для якой бяды, ні для якіх расчараванняў.

Адна аперацыя… другая… Тры! Вось Ксюша стала чуць на адно вушка… пальчыкі ўжо ў нас працуюць… Жылі на мяжы жыцця і смерці, паміж верай у цуд і несправядлівасцю, і, хоць я медсястра, я зразумела, што вельмі мала ведаю пра смерць. Шмат разоў яе бачыла, яна праходзіла побач. Паставіць кропельніцу, паслухаць пульс… Усе думаюць, што медыкі ведаюць пра смерць больш за астатніх, нічога падобнага. Быў у нас адзін патолагаанатам, ён ужо сыходзіў на пенсію. «Што такое смерць?» — спытаў ён у мяне. (Маўчыць.) Ранейшае жыццё ператварылася ў белую пляму… успаміналася адна Ксюша… Усё да нюансаў — як маленькая, адважная, пацешная, яна не баялася вялікіх сабак і хацела, каб заўсёды было лета. Як ззялі яе вочы, калі яна прыйшла дадому і абвясціла нам, што паступіла ў медінстытут. Без хабараў, без рэпетытараў. Плаціць мы не маглі, для нашай сям’і гэта было непад’ёмна. Як за дзень ці два да тэракту яна бярэ старую газету і чытае: калі вы патрапілі ў нейкую экстрэмальную сітуацыю ў метро, трэба рабіць тое… тое… Што менавіта, я ўжо забылася, але гэта была інструкцыя. І калі ўсё здарылася, пакуль не страціла прытомнасць, Ксюша гэты артыкул успамінала. А ў тую раніцу было так… Яна якраз забрала свае боцікі з рамонту, апранула паліто і стала іх абуваць, а яны не налазяць… «Мама, я твае боты надзену?» — «Бяры». У нас з ёй памер аднолькавы. Матчына сэрца нічога мне не падказала… Я ж магла яе ўтрымаць… У снах перад гэтым я бачыла вялікія зоркі, нейкае сузор’е. Ніякай трывогі не было… Гэта мая віна, я пакрытая гэтай віной…

Калі б дазволілі, то начавала б у бальніцы, была б мамай для ўсіх. Хтосьці плача на лесвіцы… Кагосьці абняць трэба, з кімсьці пасядзець. Дзяўчынка з Пярмі плакала — мама далёка. У іншай ножку расціснула… Ножка — гэта даражэй за ўсё! За ўсё даражэй ножка твайго дзіцяці! Хто мяне за гэта папракне?

Першыя дні пра тэракт шмат пісалі ў газетах, паказвалі рэпартажы па тэлевізары. Калі Ксюша ўбачыла сваю надрукаваную фатаграфію, яна выкінула гэтую газету…

Дачка

…Я шмат чаго не памятаю… Не трымаю ў памяці! Не хачу! (Маці абдымае яе. Супакойвае.)

…Пад зямлёй усё страшней. Цяпер я заўсёды нашу з сабой ліхтарык у сумачцы… …Не было чуваць ні плачу, ні крыку. Стаяла цішыня. Усе ляжалі ў агульнай гурме… не, не страшна… Потым сталі варушыцца. У нейкі момант да мяне дайшло, што трэба сыходзіць адсюль, там жа ўсё хімічнае, і яно гарыць. Я яшчэ шукала свой заплечнік, дзе ляжалі мае канспекты, партманэтка… Шок… шок быў… болю не адчувала… …Жаночы голас гукаў: «Сярожа! Сярожа!» Сярожа не адгукаўся… Некалькі чалавек засталіся сядзець у вагоне ў ненатуральных позах. Адзін мужчына вісеў на стойцы, як чарвяк. Я баялася глядзець у той бок… …Ішла, і мяне гайдала… Адусюль было чуваць: «Дапамажыце! Дапамажыце!» Нехта перада мною рухаўся як самнамбула, то павольна наперад пройдзе, то назад. Нас з ім усе абганялі.

…Наверсе да мяне падбеглі дзве дзяўчыны, нейкую анучку прыляпілі на лоб. Мне было чамусьці жудасна холадна. Далі крэселка, я села. Бачыла, як яны прасілі ў пасажыраў рамяні і гальштукі, і перацягвалі імі раны. Дзяжурная станцыі камусьці крычала ў тэлефон: «Што вы хочаце? Людзі выходзяць з тунэля і тут жа паміраюць, падымаюцца на платформу і паміраюць…» (Маўчыць.) Навошта вы нас мучыце? Мне маму шкада. (Маўчыць.) Усе ўжо да гэтага прызвычаіліся. Уключаць тэлевізар, паслухаюць, і пайшлі піць каву…

маці

— Я вырасла ў савецкі час. Самы-самы. Родам з СССР. А новая Расія… я яшчэ яе не разумею. Не магу сказаць, што горш — тое, што цяпер, ці гісторыя КПСС? У мяне ў галаве савецкі лад, тая матрыца, я палову жыцця правяла пры сацыялізме. Засталося гэта ўва мне. Не выкалупаць. І ці хачу я з гэтым развітвацца — не ведаю. У той час жыць было дрэнна, а цяпер страшна. Раніцай разбягаемся: мы на працу, дзяўчынкі на вучобу, і цэлы дзень тэлефануем адно аднаму: «Што там у цябе? Калі паедзеш дамоў? Якім транспартам?» Збіраемся ўсе дома ўвечары, і толькі тады ў мяне палёгка або, прынамсі, перадышка. Я ўсяго баюся. Дрыжу. Дзяўчынкі скардзяцца: усё ты, мама, перабольшваеш… Я нармальная, але мне патрэбна гэтая абарона, гэтая абалонка — мой дом. У мяне тата рана памёр, можа, таму я такая ранімая, тым больш, што тата мяне моцна любіў. (Маўчыць.) Наш татачка быў на вайне, два разы гарэў у танку… Праз вайну крочыў — ацалеў. Прыйшоў дадому — забілі. У падваротні.

Вучылася я па савецкіх кнігах, зусім іншаму нас вучылі. Проста вам для параўнання… У гэтых кнігах пра першых рускіх тэрарыстаў пісалі, што яны героі. Пакутнікі. Соф’я Пяроўская, Кібальчыч… Гінулі яны за народ, за святую справу. Кінулі бомбу ў цара. Гэтыя маладыя людзі часта былі з дваран, з добрых сем’яў… Чаму мы здзіўляемся, што такія людзі і сёння ёсць? (Маўчыць.) На ўроках гісторыі, калі праходзілі Вялікую Айчынную вайну, настаўнік нам распавядаў пра подзвіг беларускай партызанкі Алены Мазанік, якая забіла гаўляйтара Беларусі Кубэ, прымацаваўшы бомбу да ложка, дзе ён спаў з цяжарнай жонкай. А ў суседнім пакоі, за сценкай, знаходзіліся іх маленькія дзеці… Сталін асабіста ўзнагародзіў яе Зоркай Героя. Да канца жыцця яна хадзіла ў школы і на ўроках мужнасці расказвала пра свой подзвіг. Ні настаўнік… ніхто… Ніхто не казаў нам, што за сценкай спалі дзеці… Мазанік была няняй гэтых дзяцей… (Маўчыць.) Пасля вайны сумленным людзям сорамна ўспамінаць пра тое, што ім даводзілася рабіць на вайне. Тата наш пакутаваў…

На «Аўтазаводскай» падарваўся хлопчык-смяротнік. Чачэнскі хлопчык. Ад бацькоў даведаліся пра яго, што ён шмат чытаў. Любіў Талстога. Ён вырас на вайне: бамбёжкі, артабстрэл…. бачыў, як загінулі яго стрыечныя браты — і ў чатырнаццаць гадоў збег у горы да Хатаба. Хацеў адпомсціць. Напэўна, гэта быў чысты хлопчык, з гарачым сэрцам… З яго смяяліся: ха-ха… дурань смаркаты… А ён навучыўся страляць лепш за ўсіх і кідаць гранаты. Мама яго знайшла і забрала назад у вёску, яна хацела, каб ён скончыў школу і стаў плітачнікам. Але праз год ён зноў знік у гарах. Яго навучылі падрываць, і ён прыехаў у Маскву… (Маўчыць.) Калі б ён забіваў за грошы, было б усё зразумела, але ён забіваў не за грошы. Гэты хлопчык мог кінуцца пад танк і падарваць радзільню…

Хто я? Мы з натоўпу… заўсёды ў натоўпе… Нашае жыццё будзённае, непрыкметнае, хоць мы стараемся жыць. Кахаем, пакутуем. Толькі нікому гэта не цікава, кніг пра нас не пішуць. Натоўп… маса. Мяне ніхто не распытваў пра маё жыццё, таму я з вамі так разгаварылася. «Мама, хавай душу», — гэта мае дзяўчынкі. Увесь час вучаць мяне. Маладыя жывуць у больш жорсткім свеце, чым быў савецкі свет… (Маўчыць.) Такое адчуванне, што жыццё як быццам ужо не для нас, не для такіх, як мы, яно недзе там. Недзе… Нешта адбываецца, але не з намі… Я не хаджу ў дарагія крамы, саромеюся: там стаяць ахоўнікі, яны глядзяць на мяне з пагардай, бо апранаюся я на рынку. У кітайскі шырспажыў. Езджу ў метро, страшэнна баюся, але езджу. Хто забагацеў, у метро не ездзіць. Метро для бедных, а не для ўсіх, зноў у нас з’явіліся князі і баяры і смерды. Забылася ўжо, калі ў кавярню заходзіла, для мяне гэта цяпер дужа дорага. І тэатр ужо раскоша, а калісьці я не прапускала ніводнай прэм’еры. Крыўдна… вельмі крыўдна… Нейкая шэрасць ад таго, што нас не пускаюць у гэты новы свет. Муж прыносіць кнігі з бібліятэкі сумкамі, гэта адзінае, што нам па-ранейшаму даступна. Можам яшчэ пабадзяцца па старой Маскве, па нашых улюбёных мясцінах — Якіманка, Кітайгорад, Варварка. Гэта наш панцыр, цяпер кожны нарошчвае сабе панцыр. (Маўчыць.) Нас вучылі… У Маркса напісана: «Капітал — гэта крадзеж». І я з ім згодная.

Я зведала каханне… Заўсёды адчуваю: кахаў чалавек ці не, з тым, хто кахаў, у мяне інтуітыўная сувязь. Без слоў. Прыгадала цяпер першага мужа… Кахала? Так. Моцна? — Шалёна. Мне было дваццаць гадоў. У галаве адны мары. Жылі з ягонай прыгожай старой мамай, яна мяне раўнавала: «Ты такая ж прыгожая, як я ў маладосці». Кветкі, якія ён дарыў мне, яна забірала ў свой пакой. Я яе потым зразумела, можа, толькі цяпер я яе зразумела, калі ведаю, як люблю сваіх дзяўчынак, якая цесная сувязь можа быць з дзіцём. Мяне псіхолаг хоча пераканаць: «У вас гіпертрафаваная любоў да дзяцей. Так нельга любіць». Ды нармальная ў мяне любоў… Любоў! Маё жыццё… вось маё-маё… Ніхто не ведае рэцэпту… (Маўчыць.) Муж мяне кахаў, але ў яго была філасофія: нельга жыць усё жыццё з адной жанчынай, трэба спазнаць іншых. Я шмат думала… плакала… Змагла і адпусціла. Засталася з маленькай Ксюшай адна. Другі муж… Быў ён мне як брат, а я заўсёды марыла пра старэйшага брата. Разгубілася. Не ведала, як мы будзем з ім жыць, калі ён зрабіў мне прапанову. Каб нараджаць дзяцей, у доме павінен быць водар кахання. Перавёз ён нас з Ксюшай да сябе: «Давай паспрабуем. Не спадабаецца, я адвязу вас назад». І неяк у нас з ім наладзілася. Каханне бывае рознае: бывае палкае, а бывае падобнае на сяброўства. На сяброўскі саюз. Мне падабаецца так думаць, таму што мой муж вельмі добры чалавек. Хай і не жыла я ў шаўках…

Нарадзіла Дашку… Мы ніколі не расставаліся з нашымі дзецьмі, разам ездзілі летам у вёску да бабулі ў Калужскую вобласць. Там была рэчка. Луг і лес. Бабуля пякла пірагі з вішнямі, дзеці і цяпер іх успамінаюць. Ніколі мы не ездзілі да мора, гэта была нашая мара. Як вядома, сумленнай працай вялікіх грошай не заробіш: я — медсястра, муж — навуковы супрацоўнік у інстытуце радыялагічнай тэхнікі. Але дзяўчынкі ведалі, што мы іх любім.

Многія абагаўляюць перабудову… Усе на нешта спадзяваліся. Мне любіць Гарбачова няма за што. Памятаю размовы ў нас у ардынатарскай: «Скончыцца сацыялізм, а што будзе пасля яго?» — «Скончыцца дрэнны сацыялізм, і будзе добры сацыялізм». Чакалі… чыталі газеты… Неўзабаве муж страціў працу, іх інстытут закрылі. Беспрацоўных — мора, усе з вышэйшай адукацыяй. З’явіліся шапікі, затым супермаркеты, у якіх было ўсё, як у казцы, а купіць няма на што. Зайду — выйду. Купляла два яблыкі і адзін апельсін, калі дзеці хварэлі. Як з гэтым пагадзіцца? Пагадзіцца з тым, што так яно і будзе — як? Стаю ў чарзе ў касу, перада мной мужчына з вазком, там у яго і ананасы, і бананы… Так б’е па самалюбстве. Таму людзі сёння нейкія ўсе стомленыя. Не дай Бог нарадзіцца ў СССР, а жыць у Расіі. (Маўчыць.) Ні адна мая мара ў жыцці не здзейснілася…

Калі дачка выйшла ў іншы пакой, гаворыць са мной паўшэптам. Колькі гадоў? Тры гады ўжо прайшло пасля тэракту… не, больш…

Мая таямніца… Уявіць сабе не магу, што лягу з мужам у ложак, і мужчынская рука да мяне дакранецца. У нас з мужам ніякіх адносін усе гэтыя гады, я жонка і не жонка, ён мяне ўгаворвае: «Табе стане лягчэй». Сяброўка, якая ўсё ведае, яна таксама мяне не разумее: «Ты прывабная, ты сэксуальная. Паглядзі на сябе ў люстэрка, якая ты прыгожая. Якія валасы…»У мяне такія валасы ад нараджэння, я на прыгажосць сваю забылася. Калі чалавек тоне, ён увесь насычаецца вадой, так я ўся пранізаная болем. Як быццам я адрынула сваё цела, і засталася адна душа…

Дачка

…Ляжалі забітыя, у іх у кішэнях бясконца званілі мабільнікі… Ніхто не адважваўся падысці і адказаць.

…Сядзела на падлозе дзяўчына, уся ў крыві, нейкі хлопец прапаноўваў ёй шакаладку… …Куртка мая не згарэла, але яна ўся паплавілася. Урач агледзела мяне і адразу сказала: «Кладзіцеся на насілкі». Я яшчэ супраціўлялася: «Сама падымуся і дайду да «хуткай», яна нават прыкрыкнула на мяне: «Кладзіцеся!» У машыне я страціла прытомнасць, ачомалася ў рэанімацыі… …Чаму я маўчу? Я сябравала з адным хлопцам, мы нават… ён мне пярсцёнак падарыў… І я яму распавяла, што са мной было… Можа, гэта абсалютна не звязана, але мы рассталіся. У мяне гэта адклалася, я зразумела, што не трэба ніякіх адкрыццяў. Цябе ўзарвалі, ты выжыў, ты стаў яшчэ больш уражлівы і далікатны. На табе таўро пацярпелага, я не хачу, каб заўважалася гэтае таўро… …Нашая мама любіць тэатры, часам ёй шчасціць злавіць танны білецік: «Ксюша, мы ідзём у тэатр». Я адмаўляюся, яны ідуць удваіх з татам. На мяне тэатр ужо не дзейнічае…

маці

— Чалавек не ведае, чаму менавіта з ім такое здарылася, таму хочацца быць як усе. Схавацца. Гэта ўсё адразу не адключаецца…

Гэты хлопчык-смертнік… і іншыя… Яны спусціліся з гор і прыйшлі да нас: «Як нас забіваюць, вы не бачыце. Паспрабуем гэта зрабіць у вас». (Маўчыць.)

Я думаю… Хачу ўспомніць, калі я была шчаслівай? Трэба ўспомніць… Я была шчаслівая толькі адзін раз у жыцці, калі дзеці былі маленькія…

Званок у дзверы — Ксюшыны сябры… Пасадзіла іх на кухні. У мяне ад мамы: першае — гэта накарміць гасцей. Пэўны час маладыя не гаварылі пра палітыку, а цяпер зноў гавораць. Сталі спрачацца пра Пуціна… «Пуцін — гэта клон Сталіна…», «Гэта надоўга…», «Гэта дупа ўсёй краіне…», «Гэта газ, гэта нафта…» Пытанне: хто Сталіна зрабіў Сталіным? Праблема віны…

Судзіць трэба толькі тых, хто расстрэльваў, катаваў ці:

- і таго, хто напісаў данос…

- хто забраў у сваякоў дзіця «ворага народа» і здаў яго ў дзіцячы дом…

- шафёра, які перавозіў арыштаваных…

- прыбіральшчыцу, якая мыла падлогу пасля катаванняў…

- начальніка чыгункі, які накіроўваў таварнякі з палітвязнямі на Поўнач…

- краўцоў, што кроілі паўкажушкі, у якіх хадзілі лагерныя ахоўнікі. Дакратоў, якія лячылі ім зубы, якія здымалі кардыяграму, каб яны лепш неслі сваю службу…

- тых, хто маўчаў, калі іншыя на сходах крычалі: «Сабакам — сабачая смерць!»

Са Сталіна перайшлі на Чачню… І зноў усё тое ж самае: хто забівае, узрывае — так, вінаваты, а той, хто робіць бомбы, снарады на заводах, шые вайсковую форму, вучыць салдат страляць… прадстаўляе да ўзнагароды… Хіба яны вінаватыя? (Маўчыць.) Мне хацелася закрыць сабой Ксюшу, кудысьці адвесці яе ад гэтых размоваў. Яна сядзела з вялікімі ад жаху вачыма. Глядзела на мяне… (Паварочваецца да дачкі.) Ксюшанька, я не вінаватая, і наш тата не вінаваты, ён цяпер выкладае матэматыку. Я — медсястра. Да нас у бальніцу прывозілі параненых нашых афіцэраў з Чачні. Мы іх лячылі, потым, вядома, яны з’язджалі назад. На вайну. Сярод іх мала хто хацеў вяртацца, многія наўпрост прызнаваліся: «Не хочам ваяваць». Я — медсястра, я ўсіх ратую…

Ёсць таблеткі ад зубнога болю, ад галаўнога, а ад майго няма. Псіхолаг схему мне намаляваў: раніцай нашча паўшклянкі святаянніку, дваццаць кропель настойкі глогу, трыццаць — півоні… Увесь дзень распісаны. Піла я ўсё гэта. І да нейкага кітайца хадзіла… Не дапамагло… (Маўчыць.) Забіраюць увагу штодзённыя справы, таму не вар’яцею. Аднастайнасць лечыць: памыць, папрасаваць, зашыць… У двары нашага дома стаіць старая ліпа… Я іду — гэта, напэўна, праз пару гадоў было — і адчуваю: ліпа закрасавала. Пах… А да таго ўсё неяк не востра было… не так… Фарбы прыглушаныя, гукі… (Маўчыць.)

Пасябравала ў бальніцы з адной жанчынай, яна ехала не ў другім вагоне, як Ксюша, а ў трэцім. Хадзіла ўжо на працу, і здавалася, усё перажыла. І нешта здарылася — хацела выкінуцца з балкона, лезла ў акно. Бацькі закавалі дом у краты, жылі, як у клетцы. Труцілася газам… Муж ад яе сышоў… Не ведаю, дзе яна цяпер? Нехта бачыў яе на станцыі «Аўтазаводская». Хадзіла па пероне і крычала: «Бяром правай рукой тры жменькі зямлі і кідаем на труну. Бяром… кідаем». Крычала, пакуль санітары па яе не прыехалі…

Думала, што гэта Ксюша мне распавяла… Каля яе стаяў мужчына, і так блізка, што яна нават хацела зрабіць яму заўвагу. Не паспела. Потым атрымалася так, што ён засланіў яе, шмат Ксюшыных аскепкаў патрапіла ў яго. Невядома, ці застаўся ён жывы? Я пра яго часта ўспамінаю… ну проста перад вачыма ён у мяне стаіць… А Ксюша не памятае… Адкуль я гэта ўзяла? Напэўна, я прыдумала яго сабе сама. Але ж нехта мне яе выратаваў…

Я ведаю лекі… Ксюшы трэба быць шчаслівай. Яе можа ўратаваць толькі шчасце. Трэба нешта такое… Былі мы на канцэрце Алы Пугачовай, якую ўсёй сям’ёй любім. Я хацела да яе падысці або запісачку паслаць: «Паспявайце для маёй дзяўчынкі. Скажыце, што гэта толькі для яе адной». Каб яна адчула сябе каралевай… падняць яе высока-высока… Яна ўбачыла пекла і павінна ўбачыць рай. Каб зноў свет для яе прыйшоў у раўнавагу. Мае ілюзіі… мары… (Маўчыць.) Я нічога не змагла сваёй любоўю зрабіць. Каму мне напісаць ліст? Каго папрасіць? Вы зарабілі на чачэнскай нафце, на рускіх крэдытах, дайце мне куды-небудзь квіток. Хай яна пасядзіць пад пальмай, на чарапаху паглядзіць, каб забылася пра гэтае пекла. У ейных вачах заўсёды стаіць пекла. Святла няма, святла я ў іх не бачу.

Стала хадзіць у царкву… Ці я веру? Не ведаю. Але хочацца з кімсьці пагаварыць. Адзін раз бацюшка казанне чытаў, што, моцна пакутуючы, чалавек ці набліжаецца да Бога, ці аддаляецца, і калі ён аддаляецца ад Бога, нельга яго дакараць, гэта ад абурэння, ад болю. Усё пра мяне.

Гляджу на людзей збоку, я не адчуваю з імі роднаснай сувязі… Я гляджу так, як быццам я ўжо не чалавек… Вы пісьменніца, вы мяне зразумееце: слова мала мае агульнага з тым, што адбываецца ўнутры, раней я рэдка звярталася да таго, што ў мяне ўнутры. Цяпер як на рудніках жыву… Перажываю, думаю… увесь час нешта ў сабе варушу… «Мама, хавай душу!» Не, дарагія дзяўчаткі, я не хачу, каб мае пачуцці, мае слёзы проста так зніклі. Без следу, без знаку. Мяне гэта больш за ўсё турбуе. Усё, што я перажыла — гэта не тое, што хочацца толькі дзецям пакінуць. Я хачу гэта перадаць і іншаму чалавеку, каб яно недзе ляжала, і кожны мог узяць.

3 верасня — Дзень памяці ахвяр тэрарызму. Масква ў жалобе. На вуліцах шмат інвалідаў, маладыя жанчыны ў чорных хустках. Гараць памінальныя свечкі: на Салянцы, на плошчы перад тэатральным цэнтрам на Дуброўцы, каля метро «Парк культуры», «Лубянка»,

«Аўтазаводская», «Рыжская»…

Я таксама ў гэтым натоўпе. Пытаюся — слухаю. Як мы з гэтым жывём?

Тэракты ў Маскве былі ў 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2006, 2010, 2011 гадах.

— Ехала на працу, вагон, як заўсёды, быў перапоўнены. Выбуху не чула, але чамусьці ўсё раптам стала ў аранжавым колеры, і цела здранцвела, хацела паварушыць рукой — не змагла. Падумала, што ў мяне інсульт, і адразу ж страціла прытомнасць… А калі ачулася, бачу — па мне ходзяць нейкія людзі, ходзяць спакойна, як быццам я мёртвая. Спалохалася, што задушаць, і ўзняла рукі. Мяне нехта падняў. Кроў і мяса — такая была карціна…

— Сыну чатыры гады. Ну, як яму сказаць, што тата загінуў? Ён жа не разумее, што такое смерць. Баюся, каб не падумаў — тата нас кінуў. Пакуль тата ў нас у камандзіроўцы…

— Часта прыгадваю… Каля бальніцы стаялі цэлыя чэргі ахвотнікаў здаць кроў, з сеткамі апельсінаў. Прасілі стомленых нянечак: «Вазьміце ў мяне садавіну і перадайце якому чалавеку. Скажыце, што яшчэ ім прывезці?»

— Да мяне прыязджалі дзяўчынкі з працы, начальнік машыну ім даваў. А нікога бачыць не хацелася…

— Вайна патрэбная, можа, людзі з’явяцца. Мой дзед казаў, што людзей ён сустракаў толькі падчас вайны. Цяпер дабрыні мала.

— Дзве незнаёмыя жанчыны абдымаліся і плакалі ля эскалатараў, твары ў крыві, да мяне не даходзіла, што гэта кроў, я думала: фарба ад слёз размазалася. Увечары ўсё гэта яшчэ раз убачыла па тэлевізары, і вось тады да мяне дайшло. Там, на месцы, не разумела, глядзела на кроў і не верыла.

— Спачатку думаеш, што ты можаш спусціцца ў метро, заходзіш у вагон смела, але праязджаеш адзін-два прыпынкі і выскокваеш у халодным поце. Асабліва страшна, калі цягнік спыніцца на некалькі хвілінаў у тунэлі. Кожная хвіліна расцягваецца, сэрца пачынае матляцца на адной нітачцы…

— У кожным каўказцы бачыш тэрарыста…

— Як вы думаеце: рускія салдаты ў Чачні не ўчынялі злачынстваў? У мяне брат там служыў… Такое распавядаў пра слаўную расійскую армію… Трымалі чачэнскіх мужчынаў у ямах, як звяроў, патрабавалі ў сваякоў выкуп. Катавалі… рабавалі… Цяпер хлопец п’е і п’е.

— Дзярждэпу прадаўся? Правакатар! Хто ператварыў Чачню ў гета для рускіх? Рускіх выганялі з працы, адбіралі кватэры, машыны. Не аддасі — зарэжуць. Рускіх дзяўчат гвалтавалі толькі за тое, што яны рускія.

— Ненавіджу чачэнцаў! Калі б не мы, рускія, яны б і цяпер сядзелі ў гарах, у пячорах. Журналістаў, якія за чачэнцаў, — таксама ненавіджу! Ліберасты! (Глядзіць, поўны нянавісці, у мой бок — я запісваю размову.)

— Хіба судзілі рускіх салдат за забойства нямецкіх салдат у час Айчыннай вайны? А забівалі па-рознаму. Партызаны на кавалачкі палонных паліцаяў рэзалі… Паслухайце ветэранаў…

— Падчас першай чачэнскай вайны, гэта пры Ельцыне, па тэлевізары ўсё па-сапраўднаму паказвалі. Мы бачылі, як плакалі чачэнскія жанчыны. Як рускія маці хадзілі па сёлах і шукалі зніклых без вестак. Іх ніхто не чапаў. Такой нянавісці, як цяпер, яшчэ ні ў каго не было — ні ў іх, ні ў нас.

— Спачатку палымнела адна Чачня, цяпер увесь паўночны Каўказ. Паўсюль будуюць мячэці.

— Геапалітыка завітала ў наш дом. Расія распадаецца… Хутка ад імперыі застанецца адно Маскоўскае княства…

— Ненавіджу!!!

— Каго?

— Усіх!!

— Мой сын быў яшчэ сем гадзін жывы, яго запіхнулі ў цэлафанавы мех і паклалі ў аўтобус з трупамі… Прывезлі нам казённую труну, два вянкі. Труна з нейкага пілавіння, як кардонная, яе паднялі — яна развалілася. Вянкі бедныя, вартыя жалю. Усё куплялі самі. Дзяржаве на нас, смяротных, напляваць, хай і яна прыме мой плявок — хачу з’ехаць з гэтай ё…най краіны. Падалі з мужам дакументы на эміграцыю ў Канаду.

— Раней Сталін забіваў, а цяпер бандыты. Свабода?

— У мяне чорныя валасы, чорныя вочы… Я — руская, праваслаўная. Зайшлі з сяброўкай у метро. Нас спыніла міліцыя, мяне адвялі ўбок: «Здыміце верхнюю вопратку. Пакажыце дакументы». На сяброўку — нуль увагі, яна бландынка. Мама кажа: «Пафарбуй валасы». А мне сорамна.

— Рускі чалавек моцны на трох пблях — «авось», «нябось» і «неяк». Па першым часе ўсе трэсліся ад страху, а праз месяц я заўважыла ў метро пад лавай падазроны скрутак і ледзь прымусіла дзяжурную патэлефанаваць у міліцыю.

— У аэрапорце Дамадзедава таксісты-сукі пасля тэракту ўзнялі кошты. Страшэнна. На ўсім бабло робяць. Б…дзь, выцягваць з машынаў — і галавой аб капот!

— Адны валяліся ў лужынах крыві, а іншыя іх здымалі на мабілы. Пстрыкалі. Тут жа вывесілі фота ў ЖЧ. Офіснаму планктону перчыку не хапае.

— Сёння — яны, заўтра — мы. І ўсе маўчаць, усе з гэтым пагадзіліся.

— Стараемся, як можам, дапамагаць нябожчыкам нашымі малітвамі. Прасіць ласкі Божай…

Тут жа на імправізаванай сцэне школьнікі даюць канцэрт. Іх прывезлі аўтобусамі. Падыходжу бліжэй.

— Мне Бэн Ладэн цікавы… Аль-Каіда — глабальны праект…

— Я за індывідуальны тэрор. Кропкавы. Напрыклад, супраць паліцэйскіх, чыноўнікаў…

— Тэрор — гэта дрэнна ці добра?

— Гэта цяпер дабро.

— Надакучыла, блін, стаяць. Калі нас пусцяць?

— Анекдоцец клёвы… Тэрарысты аглядаюць славутасці ў Італіі. Дайшлі да Пізанскай вежы. Смяюцца: «Дылетанты!»

— Тэрор — гэта бізнес…

ахвярапрынашэнне, як у старажытныя часы…

мэйнстрым…

размінка перад рэвалюцыяй…

нешта асабістае…

ПРА СТАРУЮ З КАСОЙ І ПРЫГОЖУЮ ДЗЯЎЧЫНУ Аляксандр Ласковіч — салдат, прадпрымальнік, эмігрант — 21–30 гадоў

— У дзяцінстве ў мяне ў двары было дрэва… Стары клён… Я з ім размаўляў, гэта быў мой сябар. Памёр дзядуля, я доўга плакаў. Роў увесь дзень. Мне было пяць гадоў, і я зразумеў, што памру, і ўсе памруць. Мяне ахапіў жах: усе памруць раней за мяне, і я застануся адзін. Дзікая адзінота. Мама мяне шкадавала, а тата падышоў і сказаў: «Вытры слёзы. Ты — мужчына. А мужчыны не плачуць». А я не ведаў яшчэ — хто я? Мне ніколі не падабалася быць хлопчыкам, я не

любіў гуляць «у вайну». Але ў мяне ніхто не пытаўся… усё выбралі без мяне… Мама марыла пра дзяўчынку, тата, як заўсёды, хацеў аборт. Упершыню я хацеў павесіцца ў сем гадоў… З-за кітайскага тазіка… Мама зварыла сочыва ў кітайскім тазіку і паставіла на табурэтку, а мы з братам лавілі нашую кошку. Муська сіганула над тазікам, а мы не… Мама маладая, тата на вайсковых вучэннях. На падлозе лужына сочыва… Мама праклінае лёс афіцэрскай жонкі і тое, што жыць даводзіцца чорт ведае дзе… на Сахаліне… дзе ўзімку снегу навальвае да дзесяці метраў, а ўлетку — лопух аднаго росту з ёй. Яна хапае бацькоўскую папругу і выганяе нас на вуліцу. «Мама, на дварэ дождж, а ў паветцы мурашкі кусаюцца». — «Пайшлі! Пайшлі! Прэч!» Брат пабег да суседзяў, а я зусім сур’ёзна вырашыў павесіцца. Залез у хлеў, знайшоў у кошыку вяроўку. Прыйдуць раніцай, а я звісаю: вось, сукі, вам! Тут у дзверы ўціскаецца Муська… Мяў-мяў… Мілая Муська! Ты прыйшла мяне пашкадаваць. Я абняў яе, прыціснуўся да яе, і так мы з ёй праседзелі да раніцы.

Тата… Якім быў тата? Ён чытаў газеты і курыў. Зампаліт авіяпалка. Мы пераязджалі з аднаго вайсковага гарадка ў іншы, жылі ў інтэрнатах. Доўгія цагляныя баракі, усюды аднолькавыя. Усе яны пахлі гуталінам і танным адэкалонам «Шыпр». Так заўсёды пахла і ад таты. Мне — восем гадоў, брату — дзевяць, тата вяртаецца са службы. Рыпіць партупея, рыпяць хромавыя боты. У гэтую хвіліну нам з братам ператварыцца б у невідзімак, знікнуць з ягоных вачэй! Тата бярэ з палічкі «Повесть о настоящем человеке» Барыса Палявога, у нашым доме — гэта «Ойча наш». «Што было далей?» — пачынае ён з брата. — «Ну самалёт упаў. А Аляксей Мярэсьеў папоўз… Паранены. З’еў вожыка… заваліўся ў канаву…» — «У якую яшчэ канаву?» — «У варонку ад пяцітоннай бомбы», — падказваю я. «Што? Гэта было ўчора, — калоцімся мы абодва ад камандзірскага татавага голасу. — Сёння, значыць, не чыталі?» Малюнак: бегаем вакол стала, як тры блазны — адзін вялікі, два маленькія, мы са спушчанымі штанамі, тата — з рэменем. (Паўза.) Усё ж такі ў нас кіношнае выхаванне, так? Свет з малюнкаў зроблены… Не з кніг, а з фільмаў мы выраслі. І з музыкі… Кнігі, якія прыносіў дадому тата, у мяне да гэтага часу выклікаюць алергію. У мяне тэмпература падымаецца, калі я бачу ў кагонебудзь на паліцы «Повесть о настоящем человеке» або «Молодую гвардию». О! Тата марыў кінуць нас пад танк… Ён хацеў, каб мы хутчэй сталі дарослымі і папрасіліся добраахвотнікамі на вайну. Свет без вайны тата не ўяўляў. Героі патрабаваліся! Героямі становяцца толькі на вайне, і калі б там камусьці з нас адняло ногі, як Аляксею Мярэсьеву, ён быў бы шчаслівы. Яго жыццё на марна не сышло… Усё выдатна! Жыццё ўдалося! І ён… я думаю, што ён сам бы прывёў прысуд у выкананне, сваёй рукой, калі б я парушыў прысягу, калі б спалохаўся ў часе бою. Тарас Бульба! «Я цябе спарадзіў, я цябе і заб’ю». Тата належаў ідэі, ён не чалавек. Радзіму трэба любіць безаглядна. Ніякіх умоваў! Я гэта чуў праз усё дзяцінства. Жыццё дадзена толькі для таго, каб Радзіму абараняць… Але мяне ніяк не ўдавалася запраграмаваць на вайну, на сабачую гатоўнасць заткнуць сабою дзірку ў плаціне або легчы жыватом на міну. Я не любіў смерць… Я трушчыў божых каровак, на Сахаліне ўлетку божых каровак — як пяску. Трушчыў іх, як усе. Пакуль аднойчы не спалохаўся: навошта гэта я столькі маленькіх чырвоных трупікаў нарабіў? Муська прынесла неданошаных кацянят… Я іх паіў, выходжваў. З’явілася мама: «Яны што — мёртвыя?» І яны памерлі пасля яе слоў. Ніякіх слёз!

«Мужчыны не плачуць». Тата дарыў нам вайсковыя фуражкі, па выхадных ставіў кружэлкі з ваеннымі песнямі. Мы з братам сядзелі і слухалі, а па шчацэ ў таты спаўзала «скупая мужчынская сляза». Калі ён быў п’яны, ён заўсёды расказваў нам адну і тую ж гісторыю: як «героя» блакіравалі ворагі, і ён адстрэльваўся да апошняга патрона, а апошні патрон выпусціў у сваё сэрца… У гэтым месцы бацька заўсёды па-кіношнаму падаў і заўсёды чапляў нагою табурэтку, і яна таксама падала. Тут было смешна. Бацька цверазеў і крыўдзіўся: «Нічога смешнага няма, калі герой памірае».

Я не хацеў паміраць… У дзяцінстве вельмі страшна думаць пра смерць… «Мужчына павінен быць падрыхтаваны», «святы абавязак перад Радзімай»… «Што? Ты не ведаеш, як разабраць і сабраць аўтамат Калашнікава?» — Не, для таты гэта было неўявіма. Ганьба! О! Як я хацеў малочнымі зубамі ўгрызціся ў татавы хромавыя боты, біцца і кусацца. За што ён мяне — па голай срацы перад суседскім Віцькам?! І яшчэ «дзяўчынкай» абзывае… А я не народжаны для танца смерці. У мяне класічны ўхіл… я хацеў танцаваць у балеце… Тата служыў вялікай ідэі. Як быццам трэпанацыя чэрапа ва ўсіх была, ганарыліся тым, што жылі без штаноў, але з вінтоўкай… (Паўза.) Мы выраслі… мы даўно выраслі… Бедалага-тата! Жыццё за гэты час змяніла жанр… Там, дзе ігралі аптымістычную трагедыю, цяпер разыгрываюць камедыю і баявік. Паўзе, паўзе, шышкі грызе… Адгадайце, хто гэта? — Аляксей Мярэсьеў. Улюбёны татаў герой…

Гэта ўсё, што засталося ад татавай ідэі… А сам тата? Гэта ўжо стары чалавек, зусім не падрыхтаваны да старасці. Яму б радавацца кожнай хвіліне, на неба глядзець, на дрэвы. Хай бы ў шахматы гуляў або маркі збіраў… карабкі ад запалак… Сядзіць ля тэлевізара: пасяджэнні парламента — левыя, правыя, мітынгі, дэманстрацыі з чырвонымі сцягамі. Тата — там! Ён — за камуністаў. Збяромся за вячэрай… «У нас была вялікая эпоха!» — наносіць ён мне першы ўдар і чакае адказу. Тата прагне барацьбы, інакш жыццё губляе сэнс. Толькі — на барыкады і са сцягам! Вось мы глядзім з ім тэлевізар: японскі робат дастае з пяску іржавыя міны… адну… другую… Трыумф навукі і тэхнікі! Чалавечага розуму! Праўда, тату за дзяржаву крыўдна, што гэта не нашая тэхніка. Але тут… Нечакана да канца рэпартажу ў нас на вачах робат робіць памылку і ўзрываецца. Як кажуць, убачыў сапёра, які бяжыць, — бяжы за ім. У робата падобнай праграмы няма. Тата дзівіцца: «Трушчыць імпартную тэхніку? У нас што, асабовага складу не хапае?» У яго свае адносіны са смерцю. Тата жыў для таго, каб выканаць кожнае заданне партыі і ўрада. Жыццё каштавала менш за жалязякі.

На Сахаліне… Мы жылі каля могілак. Амаль кожны дзень я чуў пахавальную музыку: жоўтая труна — памёр нехта ў пасёлку, абабітая чырвоным кумачом — лётчык загінуў. Чырвоных трунаў было больш. Пасля кожнай чырвонай труны тата прыносіў дадому магнітафонную касету… Прыходзілі лётчыкі… На стале дыміліся пажаваныя папяросныя «бычкі», блішчэлі запацелыя шклянкі з гарэлкай. Круцілася касета: «Я — борт нумар… Рухавік стаў…» — «Ідзіце на другім». — «І гэты адмовіў» — «Паспрабуйце запусціць левы рухавік». — «Не запускаецца…» — «Правы…» — «Правы таксама…» — «Уключайце катапульту!» — «Ліхтар кабіны не скідваецца… Тваю маць!! Э-э-э… ы-ы-ы…» Я доўга ўяўляў смерць як падзенне з неймавернай вышыні: э-э-э… ы-ы-ы… Хтосьці з маладых лётчыкаў аднойчы спытаў у мяне: «Што ты, малы, ведаеш пра смерць?» Я здзівіўся. Мне здавалася, што я гэта ведаў заўсёды. Хавалі хлопчыка з нашай класы… распаліў вогнішча і накідаў туды патронаў…. Так ірванула! Вось ён… ляжыць у труне і як быццам удае мёртвага, усе глядзяць на яго, а ён недаступны нікому… Я не мог адвесці вачэй… як быццам я гэта ведаў заўсёды, нарадзіўся ўжо з гэтым веданнем. Можа, я ўжо калісьці паміраў? Ці мама, калі я яшчэ жыў у ёй, сядзела каля акна і глядзела, як везлі на могілкі: чырвоная труна, жоўтая труна… Я быў загіпнатызаваны смерцю, на працягу дня я думаў пра яе дзясяткі разоў. Шмат разоў думаў. Смерць пахла папяроснымі «бычкамі», недаедзенымі шпротамі і гарэлкай. Гэта не абавязкова бяззубая старая з касой, а можа, гэта прыгожая дзяўчына? І я яе ўбачу.

Васямнаццаць гадоў… Усяго хочацца: жанчын, віна, падарожнічаць… Загадкі, таямніцы. Я прыдумляў сабе рознае жыццё, уяўляў. І ў гэты момант цябе падпільноўваюць… Ё-маё! Мне і сёння хочацца растаць у паветры, знікнуць, каб нідзе мяне не знайшлі. Не пакінуць аніякіх слядоў. Пайсці куды-небудзь лесніком, бяспашпартным бамжом. Пастаянна цісне адзін і той жа сон: мяне зноў забіраюць у войска — пераблыталі дакументы, і зноў трэба ісці служыць. Крычу, адбіваюся: «Я ўжо служыў, быдлякі! Не чапайце мяне!» Губляю розум! Жудасны сон… (Паўза.) Я не хацеў быць хлопчыкам… Не хацеў быць салдатам, вайна мне была нецікавая. Тата сказаў: «Ты павінен, нарэшце, стаць мужчынам. А то дзяўчаткі падумаюць, што ты імпатэнт. Войска — школа жыцця». Трэба ісці і вучыцца забіваць… У мяне, у маім уяўленні гэта выглядала так: барабаны, баявыя шэрагі, добра зробленыя прылады забойства, свіст гарачага свінцу і… разбітыя галовы, выбітыя вочы, адарваныя канечнасці… выццё і стогны параненых… І крыкі пераможцаў… тых, хто ўмее забіваць лепш… Забіць! Забіць! Стралой, куляй, снарадам або ядзернай бомбай, але ўсё роўна забіць… забіць іншага чалавека… Я не хацеў. І я ведаў, што ў войску з мяне будуць рабіць мужчыну іншыя мужчыны. Ці мяне заб’юць, ці я кагосьці заб’ю. Брат сышоў з ружовай ватай у галаве, рамантыкам, а вярнуўся пасля службы спалоханым чалавекам. Кожную раніцу яго білі нагой у твар. Ён ляжаў на ніжніх нарах, дзед — наверсе. Цэлы год табе пяткай у зубы! Паспрабуй застацца такім, якім ты быў. А калі распрануць чалавека дагала — колькі можна ўсяго прыдумаць? Шмат чаго… Напрыклад, смактаць уласны чэлес, а ўсе будуць смяяцца. Хто не будзе смяяцца, сам будзе смактаць… А зубной шчоткай або лязом для галення драіць салдацкую прыбіральню? «Павінна блішчэць, як яйцы ў ката». Ё-маё! Ёсць тып людзей, якія не могуць быць мясам, а ёсць іншы тып, здольны быць толькі мясам. Чалавечыя аладкі. Я зразумеў, што павінен сабраць усю сваю загартоўку, каб выжыць. Запісаўся ў спартыўную секцыю — хатха-ёга, каратэ. Вучыўся біць — у твар, паміж ног. Як хрыбет пераламаць… Запальваў сярнічку, клаў на далонь і чакаў, пакуль яна дагарыць. Вядома, я не вытрымліваў… Плакаў. Я памятаю… памятаю… (Паўза.) Гуляе па лесе цмок. Сустрэў мядзведзя: «Мядзведзь, — кажа цмок, — у мяне а восьмай вячэра. Прыходзь — я цябе з’ем». Ідзе далей. Бяжыць ліса: «Ліса, — кажа цмок, — у мяне а сёмай раніцы сняданак. Прыходзь — я цябе з’ем». Ідзе далей. Скача заяц. «Стой, заяц, — кажа, — у мяне а другой гадзіне абед. Прыходзь — я цябе з’ем». — «У мяне пытанне», — падняў заяц лапу. «Давай». — «Можна не прыходзіць?» — «Можна. Я цябе выкрэсліваю са спісу». Але мала хто здольны задаць такое пытанне… Бляааа!

Праводзіны… Два дні дома смажылі, варылі, парылі, ляпілі, пяклі. Купілі дзве скрынкі гарэлкі. Сабраліся ўсе сваякі. «Да сораму не давядзі, сынок!» — падняў першую чарку бацька. І пайшло… Ё-маё! Знаёмы тэкст: «прайсці выпрабаванні»… «з гонарам вытрымаць»… «праявіць мужнасць»… Раніцай каля ваенкамата — гармонік, песні і гарэлка ў пластмасавых шкляначках. А я не п’ю… «Хворы ці што?» Перад адпраўкай на станцыю — агляд асабістых рэчаў. Прымусілі ўсё выкласці з сумак, нажы-відэльцы і ежу забралі. Дома далі крыху грошай… Мы іх запіхвалі глыбей у шкарпэткі і трусы. Ё-маё! Будучыя абаронцы Радзімы… Пасадзілі ў аўтобусы. Дзяўчынкі махаюць, мамы плачуць. Паехалі! Поўны вагон мужыкоў. Ніводнага твару не запомніў. Усіх пастрыглі «пад нуль», пераапранулі ў нейкія рызманы. На зэкаў былі падобныя. Галасы: «Сорак таблетак… Спроба суіцыду… Белы білет. Трэба быць дурнем, каб застацца разумным…» — «Бі мяне! Бі! Няхай я гаўно, мне напляваць. Затое я — дома, трахаюся з дзеўкамі, а ты — з вінтоўкай пайшоў гуляць у вайну». — «Гэх, хлопцы, зменім красоўкі на боты і будзем Радзіму абараняць». — «У каго «бабкі» ў кішэні, той у армію не ходзіць». Ехалі трое сутак. Усю дарогу пілі. А я не п’ю… «Бедалага! Што ты будзеш у арміі рабіць?» З пасцельнай бялізны — шкарпэткі і адзенне, што на нас. Знялі ноччу абутак… Ё-маё! Смурод! Сто мужыкоў знялі чаравікі… Шкарпэткі не змянялі хто двое, а хто трое сутак… Хацелася павесіцца ці застрэліцца. У прыбіральню хадзілі з афіцэрамі — тры разы на дзень.

Хочаш больш — цярпі. Прыбіральня зачыненая. А мала чаго… толькі з дому… Адзін усё роўна ноччу павесіўся… Ё-маё!

Чалавека можна запраграмаваць… Ён сам гэтага хоча. Раз-два! Раз-два! Зважай!! У войску ты абавязаны шмат хадзіць і шмат бегаць. Бегаць хутка і далёка, не можаш бегчы — паўзі! Сотня маладых мужчынаў разам? Звяры! Зграя маладых ваўкоў! У турме і ў арміі жывуць па адных законах. Беззаконне. Запаведзь першая: ніколі не дапамагай слабому. Слабога — бі! Слабы выбракоўваецца адразу… Другое: сяброў няма, кожны сам за сябе. Уначы: хто рохкае, хто квакае, хто маму кліча, хто пярдзіць… Але правіла для ўсіх адно: «прагінайся альбо прагінай». Усё проста — двойчы два. І навошта я столькі кніжак чытаў? Верыў Чэхаву… Гэта ён пісаў, што трэба выціскаць з сябе па кроплі раба, і ўнутры чалавека ўсё павінна быць прыгожа: і душачка, і адзеннечка, і думачкі. А бывае наадварот! Наадварот! Часам чалавеку хочацца быць рабом, яму гэта падабаецца. З чалавека па кроплі выціскаюць чалавека. Сяржант у першы дзень табе тлумачыць, што ты — быдла, ты — жывёла. Каманда: «Легчы! Устаць!» Усе падняліся, адзін ляжыць. «Легчы! Устаць!» Ляжыць. Сяржант стаў жоўты, пасля фіялетавы: «Ты што?» — «Мітусня гэта…» — «Ты што?» — «Гасподзь вучыў: не забівай, нават не гневайся…» Сяржант — да камандзіра роты, той да гэбэшніка. Паднялі справу: баптыст. Як у армію трапіў?! Яго ахоўвалі ад усіх, потым кудысьці павезлі. Ён фантастычна небяспечны! Не хоча гуляць у вайну…

Курс маладога байца: марш на прыгажосць, завучванне Статута на памяць, разборка і зборка аўтамата Калашнікава з заплюшчанымі вачыма… пад вадой… Бога няма! Сяржант — бог, цар і вайсковы начальнік. Сяржант Валерыян: «Дрэсіроўцы паддаюцца нават рыбы. Зразумелі?» «Песню ў страі трэба крычаць так, каб цягліцы на срацы дрыжалі». «Чым глыбей вы ў зямлю закапаецеся, тым менш вас пазабіваюць». Фальклор!! Жах нумар адзін — кірзавыя боты… Рускае войска толькі нядаўна пераабулі — выдалі чаравікі. Я яшчэ служыў у ботах. Для таго, каб кірза блішчала, яе трэба было змазваць шавецкім крэмам і расціраць ваўнянай анучкай унацяг. Крос — дзесяць кіламетраў у кірзачах. Спякота трыццаць градусаў… Пекла! Жах нумар два — анучы… Яны былі двух відаў — зімовыя і летнія. Руская армія адмовілася ад ануч апошняй… у дваццаць першым стагоддзі… Я не адзін крывавы мазоль імі нацёр. Намотваюць анучу так: ад наска нагі і абавязкова «вонкі», а не ўнутр. Пашыхтаваліся. «Радавы… чаму кульгаеце? Вузкіх ботаў не бывае, ёсць няправільныя ногі». Гавораць усе матам, не лаюцца, а гавораць, ад палкоўніка да салдата. Іншай гаворкі не чуў.

Азбука выжывання: салдат — гэта быдла, якое можа ўсё… Войска — гэта турма, у якой тэрмін адбываюць па канстытуцыі… Мама, мне страшна! Малады салдат — «салага», «дух», «чарвяк».

«Гэй, душара! Прынясі чаю». «Гэй… пачысці боты…» Гэй-гэй! «А ты, б…дзь, горды». Пачынаюцца рэпрэсіі… Ноччу чацвёра трымаюць, двое б’юць… Адпрацаваная тэхніка, і цябе б’юць без сінякоў. Без слядоў. Напрыклад, мокрым ручніком… лыжкамі… Адзін раз мяне адхерачылі так, што я не мог два дні размаўляць. У шпіталі ад усіх хваробаў адна «зялёнка». Надакучвае біць — «паголяць» сухім ручніком або запальнічкай, гэта надакучыць — накормяць фекаліямі, памыямі.

«Ручкамі! Ручкамі бяры!» Жывёлы! Маглі прымусіць бегаць па казарме голым… танцаваць… У маладога салдата ніякіх правоў… Тата: «Савецкая армія — лепшая ў свеце…»

І… надыходзіць такі момант… З’яўляецца думка, такая подлая думка: я ім трусы, анучы памыю, потым сам выб’юся ў жывёлы, і ўжо мне будуць трусы мыць. Гэта я дома думаў пра сябе, што я такі белы і пухнаты. Мяне не зламаеш і маё «я» не заб’еш. Гэта «да таго»… (Паўза.) Есці хацелася заўсёды, асабліва салодкага. У арміі ўсё крадуць, замест належных сямідзесяці грамаў салдату застаецца трыццаць. Сядзелі аднойчы тыдзень без кашы — вагон пярлоўкі хтосьці на станцыі спёр. Снілася булачная… кексы з разынкамі… Стаў майстрам абірання бульбы. Віртуозам! За гадзіну магу начысціць тры вядры бульбы. Салдатам прывозяць нестандарт, як на ферму. Сядзіш у шалупінні… Бляааа! У нарадзе на кухні падыходзіць сяржант да салдата: «Начысціць тры вядры бульбы». Салдат: «У космас ужо даўно лётаюць, а машынку для абірання бульбы не вынайшлі». Сяржант: «У войску, радавы… усё ёсць. І машынка для абірання бульбы таксама. Гэта — ты. Найноўшая мадэль». Салдацкая сталовая — поле цудаў… Два гады: каша, квашаная капуста і макароны, суп з мяса, якое захоўвалі на ваенных складах на выпадак вайны. Колькі яно там ляжала? Пяць-дзесяць гадоў… Усё запраўляецца камбітлушчам, вялікія пяцілітровыя, такія аранжавыя бляшанкі. На Новы год у макароны ўлівалі згушчонку — ласунак! Сяржант Валерыян: «Печыва дома будзеце есці і частаваць сваіх блядзей…» Ані відэльца, ані чайнай лыжачкі паводле статуту салдату мець нельга. Лыжка — адзіны прыбор. Камусьці даслалі з дому пару чайных лыжачак. Божа мой! З якім задавальненнем мы сядзелі і размешвалі гарбату ў шклянках. Цывільны кайф! Трымаюць за быдла, і раптам — чайная лыжачка. Божа мой! Недзе ж у мяне ёсць дом… Заходзіць дзяжурны капітан… Убачыў: «Што? Што такое! Хто дазволіў? Неадкладна ачысціць памяшканне ад хламу!» Якія лыжачкі! Салдат — не чалавек. А прадмет… прыстасаванне… прылада для забойства… (Паўза.) Дэмбель. Нас… чалавек дваццаць… Прывезлі на машыне на чыгуначную станцыю і выгрузілі: «Ну што, пакуль! Пакуль, хлопцы! Шчасліва на гражданцы». Мы стаім. Паўгадзіны прайшло — стаім. Гадзіна прайшла… Стаім! Азіраемся. Чакаем загаду. Хтосьці павінен нам даць каманду: «Бягом! У касу па квіткі!» Загаду няма. Не памятаю, колькі часу прайшло, пакуль мы зразумелі, што каманды не будзе. Самім трэба вырашаць. Ё-маё! За два гады мазгі адбілі…

Да самагубства я падыходзіў разоў пяць… А як? Павесіцца? Будзеш у гаўне сваім вісець, язык вываліцца… назад у горла не запхаюць… Як у таго хлопца ў цягніку, калі нас у часць везлі. Абмацюкаюць… свае ж… Саскочыць з вышкі — фарш атрымаецца! Узяць аўтамат і ў часе дазору — у галаву… расколе, як кавун. Маму ўсё-ткі шкада. Камандзір прасіў: «Толькі не страляйцеся. Людзей спісаць лягчэй, чым патроны». Жыццё салдата таннейшае за табельную зброю. Ліст ад дзяўчыны… Гэта вельмі шмат значыць у арміі. Рукі трасуцца. Лісты захоўваць нельга. Праверка тумбачак: «Бабы вашы, будуць нашы. А вам яшчэ служыць, як медным чайнікам. Нясі сваю макулатуру ва ўнітаз». Належыць табе набор: брытва, аўтаручка і нататнік. Сядзіш у сарціры і чытаеш апошні раз: «Люблю… Цалую…» Бляааа! Абаронцы Радзімы! Ліст ад бацькі: «Ідзе вайна ў Чачні… Ты мяне разумееш!» Папа героя дадому чакае… А ў нас прапаршчык адзін быў у Афгане, паехаў добраахвотнікам. Вайна прайшлася па ягонай галаве моцна. Нічога не расказваў, баяў толькі «афганскія» анекдоты. Ё-маё! Усе гігікалі… Салдат цягне на сабе цяжка параненага сябра, той сплывае крывёй. Даходзіць. Просіць: «Страляй! Больш не магу!» — «У мяне патронаў няма. Скончыліся». — «А ты купі». — «Дзе я іх табе куплю? Вакол горы, няма нікога». — «А ты ў мяне купі». (Смяецца.) «Таварыш афіцэр, чаму вы папрасіліся ў

Афган?» — «Хачу стаць маёрам». — «А генералам?» — «Не, генералам я не стану — у генерала свой сын ёсць». (Паўза.) У Чачню ніхто не прасіўся. Ніводнага добраахвотніка не памятаю… Бацька прыходзіў да мяне ў сне: «Ты прысягу прыняў? Стаяў пад Чырвоным сцягам: «Клянуся свята прытрымлівацца… строга выконваць… мужна абараняць… А калі я парушу гэтую маю ўрачыстую прысягу, дык хай мяне спасцігне суровая кара… усеагульная нянавісць і пагарда…» У сне я ўцякаў кудысьці, ён цэліўся ў мяне… цэліўся…

Стаіш на варце. У руках — зброя. І адна думка: секунда-дзве — і ты вольны. Не бачны нікому. Ужо, сукі, не дастанеце! Ніхто… Ніхто! Калі шукаць прычыну, трэба пачынаць з таго часу, калі мама хацела дзяўчынку, а тата, як заўсёды, аборт. Сяржант сказаў, што ты — мяшок з гаўном… дзірка ў прасторы… (Паўза.) Афіцэры былі розныя: адзін — інтэлігент, які спіўся, гаварыў па-ангельску, а ў асноўным — шэрыя п’яніцы. Напіваліся да глюкаў… Маглі ўначы падняць усю казарму і прымусіць бегаць па пляцы, пакуль салдаты не падалі. Афіцэраў называлі шакаламі. Дрэнны шакал… добры шакал… (Паўза.) Хто вам раскажа, як дзесяць чалавек гвалцяць аднаго… (Злосны смех.) Гэта не цацкі і не літаратура… (Паўза.) На самазвале, як быдла, вазілі на камандзірскае лецішча. Цягалі бетонныя пліты… (Злосны смех.) Барабаншчык! Валі гімн Савецкага Саюза!

Я ніколі не хацеў быць героем. Я ненавіджу герояў! Герой мусіць ці шмат забіваць… ці прыгожа паміраць… Забіць ворага ты мусіш: спачатку выкарыстоўвай боекамплект; калі патроны і гранаты скончацца — змагайся нажом, прыкладам, сапёрнай рыдлёўкай. Рві хоць зубамі. Сяржант Валерыян: «Вучыся працаваць з нажом. Кісць рукі — рэч вельмі добрая, яе лепш не рэзаць, а калоць… зваротным хватам… Так… так… Кантралюйце руку, сыход за спіну… не захапляйся складанымі рухамі… Выдатна! Выдатна! Цяпер выверні нож у праціўніка… Так… так… Ты яго забіў. Малайчына! Забіў! Крычы: «Памры, сука!» Чаго ты маўчыш?» (Спыняецца.) Увесь час табе дзяўбуць: зброя — гэта прыгожа… страляць — сапраўдная мужчынская справа… Практыкаваліся на жывёлах, нам адмыслова завозілі валацужных сабак, катоў, каб потым рука не дрыжэла, калі ўбачыш чалавечую кроў. Мяснікі! Я не вытрымліваў… ноччу плакаў… (Паўза.) У дзяцінстве мы гулялі ў самураяў. Самурай мусіў па-японску памерці, не меў права ўпасці тварам уніз, закрычаць. Я заўсёды крычаў… Мяне не любілі браць у гэтую гульню… (Паўза.) Сяржант Валерыян: «Запомніце… аўтамат працуе так: раз, два, тры — і цябе няма…» А пайшлі вы ўсе!! Раз, два…

Смерць падобная да кахання. У апошнія імгненні — цемра… страшныя і непрыгожыя сутаргі… З смерці нельга вярнуцца, але з кахання мы вяртаемся. І можам успомніць, як было… Вы тапіліся калі-небудзь? Я тапіўся… Чым больш супраціўляешся, тым менш сілаў. Змірыся — і дайдзі да дна. І тады… Хочаш жыць — прабівай неба вады, вяртайся. Але спачатку дайдзі да дна.

А там? Там ніякага святла ў канцы тунэлю… І анёлаў я не бачыў.

Сядзеў бацька каля чырвонай труны. Труна была пустая.

Праз некалькі гадоў я зноў апынулася ў горадзе N (горад не называю па просьбе майго героя). Мы з ім стэлефанаваліся — і сустрэліся. Ён быў закаханы, ён быў шчаслівы — і гаварыў пра каханне. Я нават не адразу здагадалася ўключыць дыктафон, каб не выпусціць вось гэты момант пераходу жыцця, проста жыцця — у літаратуру, які заўсёды падпільноўваю, выслухоўваю ў любых размовах — прыватных і агульных, але часам губляю пільнасць, а «кавалачак літаратуры» можа бліснуць усюды, часам у самым нечаканым месцы. Як і ў гэты раз. Хацелі пасядзець і выпіць кавы, а жыццё прапанавала развіццё сюжэту. Вось што я паспела запісаць…

— Я сустрэўся з каханнем… я яго зразумеў… Да таго я думаў, што каханне — гэта два дурні з падвышанай тэмпературай. Што гэта проста трызненне… Пра каханне мы ведаем так мала. І калі гэтую нітку выцягнуць… Вайна і каханне — гэта як бы з аднаго вогнішча, то бок, гэта адна тканіна, тая ж матэрыя. Чалавек з аўтаматам ці той, хто на Эльбрус залез, хто ваяваў да перамогі, будаваў сацыялістычны рай, — усё тая ж гісторыя, той самы магніт і тая ж самая электрычнасць. Вам зразумела? Штосьці чалавеку непадуладна, чагосьці нельга купіць ці выйграць у латарэю… А чалавек ведае, што яно ёсць, і ён гэтага хоча… І не разбярэцца, як шукаць. Дзе?

Гэта амаль нараджэнне… Пачынаецца з удару… (Паўза.) А можа, і не трэба гэтыя таямніцы разгадваць? Вы не баіцеся?

Першы дзень…

Прыходжу да свайго знаёмага, у яго кампанія, каля вешалкі ў вітальні здымаю паліто, нехта ідзе з кухні, і трэба прапусціць, азіраюся — яна! У мяне было кароткае замыканне, як быццам ва ўсім доме выключылі святло. І вось — усё. Звычайна спрытны на язык, а тут проста сеў і сядзеў, нават яе не бачыў, гэта значыць, не тое каб я на яе не глядзеў, я доўга-доўга глядзеў праз яе, як у фільмах Таркоўскага: льюць з гарлача ваду, і яна льецца паўз кубак, затым паво-о-ольна паварочваецца разам з гэтым кубкам. Распавядаю доўга, а было не так. Маланка! У гэты дзень нешта такое зведаў, што ўсё астатняе стала неістотным, нават асабліва не разбіраўся… А — навошта? Здарылася — і ўсё. І яно такое трывалае. Яе пайшоў праводзіць жаніх, у іх, як я зразумеў, неўзабаве меркавалася вяселле, але мне было ўсё роўна, я сабраўся дадому і ехаў ужо не адзін, ехаў з ёю, яна ўжо пасялілася ўва мне. Каханне пачынаецца… Усё раптам становіцца іншага колеру, галасоў больш, гукаў больш… Няма ніякіх шанцаў гэта зразумець… (Паўза.) Перадаю прыблізна…

Раніцай прачнуўся з думкай, што мне трэба яе знайсці, а я не ведаю ні імя, ні адраса, ні яе тэлефона, але ўжо гэта здарылася, нешта галоўнае ў жыцці са мною адбылося. Чалавек увайшоў. Як быццам я на нешта забыўся… і вось успомніў… Вам зразумела, пра што я? Не? Ніякай формулы мы не створым… усё будзе сінтэтыкай… Мы звыкліся з думкай: будучыня ад нас схаваная, а тое, што ўжо было, можна растлумачыць. Было ці не было… для мяне — пытанне… А можа, нічога й не было? Проста кінастужка круціцца, вось яна пракруцілася… Ведаю такія моманты ў сваім жыцці, якіх быццам не было. А яны былі. Напрыклад, некалькі разоў я быў закаханы… думаў, што закаханы… Засталося шмат фотаздымкаў. Але ўсё пасыпалася з памяці, змылася. Ёсць такія рэчы, якія не сыплюцца, іх трэба ўзяць з сабой. А астатняе… Ці ўсё чалавек прыгадае, што з ім было?

Другі дзень…

Я купіў ружу. Грошай амаль не было, але паехаў на рынак і купіў самую вялікую ружу, якую там знайшоў. І вось таксама… Як растлумачыць? Падышла да мяне цыганка: «Дай, мілы, паваражу. Па вачах бачу…» Уцёк. Навошта? Я і сам ужо ведаю, што таямніца стаіць на парозе. Таямніца, таемства, пакроў… Першы раз памыліўся кватэрай — адчыніў мужык у абвіслай майцы і пад чаркай, убачыў мяне з ружай, застыў: «Бля-а-а!» Падымаюся на наступны паверх… Праз ланцужок выглядвае дзіўная бабулька ў вязаным капялюшыку: «Лена, да цябе». Потым яна йграла нам на фартэпіяна, распавядала пра тэатр. Старая акторка. У доме жыў вялікі чорны кот, хатні тыран, які чамусьці мяне адразу неўпадабаў, а я намагаўся з ім пасябраваць… Вялікі чорны кот… Калі таямніца адкрываецца, ты нібы адсутнічаеш. Вам зразумела, пра што я? Не трэба быць касманаўтам, алігархам ці героем, ты можаш быць шчаслівым, усё адчуць у звычайнай двухпакаёвай кватэры — пяцьдзясят восем квадратных метраў, агульны санвузел, сярод старых савецкіх рэчаў. Дванаццатая гадзіна ночы, другая гадзіна… Мне трэба сыходзіць, а я не разумею, чаму я мушу сыходзіць з гэтага дома. Найбольшае падабенства гэта мае з успамінам… шукаю словы… Як быццам усё прыгадалася, доўга жыў у няпомнасці, а тады ўсё вярнулася. Я паяднаўся. Нешта падобнае… я так думаю… адчувае чалавек, які шмат дзён правёў у келлі. Свет да яго вярнуўся ў бясконцых дэталях. Абрысах. Гэта значыць, таямніца, яна можа быць даступная, як прадметная рэч, як ваза, напрыклад, але каб нешта зразумець, павінна быць балюча. А як зразумець, калі не баліць? Трэба каб балюча, балюча… …Упершыню пра жанчыну нешта мне распавялі мае сябры, калі мне было сем гадоў… Ім таксама было па сем гадоў. Запомніў іх радасць, што яны ведаюць, а я не, вось зараз мы табе ўсё растлумачым. І пачалі маляваць палачкамі на пяску… …Што жанчына зусім іншая, я адчуў у сямнаццаць гадоў, не праз кніжкі, а скураю адчуў блізка ад сябе нешта бясконца далёкае, велізарную нейкую рознасць, і перажыў узрушэнне ад таго, што гэта іншае. Нешта там, унутры, за жаночым шклом схаванае, мне недаступнае… …уявіце салдацкую казарму… Нядзеля. Няма ніякіх заняткаў. Дзвесце мужыкоў моўчкі сядзяць і глядзяць аэробіку: на экране дзяўчыны ў аблеглых касцюмах… Мужыкі, як балваны з выспы Майя, сядзяць. Калі зламаўся тэлевізар, гэта катастрофа, таго, хто быў вінаваты, маглі забіць. Вы разумееце? Гэта ўсё пра каханне…

Трэці дзень…

Прачнуўся раніцай, і не трэба нікуды бегчы, згадваеш, што яна ёсць, яна знайшлася. Цябе адпускае туга… Ты ўжо не самотны… Ты адчуваеш раптам сваё цела… рукі, вусны… адчуваеш за акном неба і дрэвы, чамусьці ўсё блізка-блізка, ушчыльную наблізілася да цябе.

Так бывае толькі ў сне… (Паўза.) Па аб’яве ў вячэрняй газеце мы знайшлі неверагодную кватэру ў неверагодным раёне. На канцы горада ў новабудоўлях. У двары на выходных мужыкі з раніцы да вечара мацюкаюцца, стукаюць у даміно і гуляюць у карты на пляшку гарэлкі. Праз год у нас нарадзілася дачка… (Паўза.) Зараз пра смерць раскажу… Учора ўвесь горад хаваў майго аднакласніка — лейтэнанта міліцыі… Труну прывезлі з Чачні і нават не адчынілі вечка, маці не паказалі. Што там прывезлі? Салют і ўсё такое. Слава героям! Я быў там. І бацька са мной… У майго бацькі блішчалі вочы… Вы разумееце, пра што я? Чалавек да шчасця не рыхтуецца, ён рыхтуецца да вайны, да холаду і голаду. Шчаслівых людзей, акрамя маёй трохмесячнай дачкі, я нікога… нікога не сустракаў… Наш чалавек да шчасця не падрыхтаваны. (Паўза.) Усе нармальныя людзі вязуць дзяцей за мяжу. З’ехалі мае сябры… тэлефануюць мне з Ізраіля, Канады… Раней я не думаў пра тое, каб з’ехаць. З’ехаць… з’ехаць… У мяне гэтая думка з’явілася, калі нарадзілася дачка. Хачу абараніць тых, каго люблю. Бацька мне гэтага не даруе. Я ведаю.

Яшчэ раз мы сустрэліся ў Чыкага. Сям’я ўжо трохі абжылася на новым месцы. Сабралася руская кампанія. Рускі стол і руская размова, у якой да вечных рускіх пытанняў: што рабіць і хто вінаваты — дадалося яшчэ адно — з’язджаць ці не з’язджаць?

«…Я з’ехаў, таму што спалохаўся… У нас кожная рэвалюцыя канчаецца тым, што пачынаюць рабаваць адзін аднаго пад шумок і разбіваць галовы жыдам. У Маскве ішла сапраўдная вайна, кожны дзень кагосьці падрывалі, забівалі. Увечары на вуліцу без сабакі байцоўскай пароды нельга было выйсці. Я спецыяльна завёў бультэр’ера…»

«…Адчыніў Гарбачоў клетку — мы і ламануліся. Што я там пакінула? Сраную двухпакаёвую хрушчобу. Лепш быць пакаёўкай з добрым акладам, чым доктарам з акладам бамжа. Усе мы выраслі ў СССР: збіралі ў школе металалом і любілі песню «Дзень Перамогі». Нас выхоўвалі на вялікіх казках пра справядлівасць, на савецкіх мульціках, дзе ўсё дакладна прапісана: тут — дабро, а там — зло. Нейкі правільны свет. Мой дзед загінуў пад Сталінградам за савецкую Радзіму, за камунізм. А я хацела жыць у нармальнай краіне. Каб у хаце фіраначкі былі, каб падушачкі былі, каб муж прыйшоў і халат апрануў. У мяне неяк з рускай душой слаба, у мяне яе мала. Я зваліла ў Штаты. Узімку ем трускалкі. Каўбасы тут навалам, і ніякім сімвалам яна не з’яўляецца…»

«…У дзевяностыя ўсё было казачна і весела… Паглядзіш у акно — на кожным скрыжаванні дэманстрацыя. Але хутка стала не казачна і не весела. Хацелі свабодны рынак — атрымайце! Мы з мужам — інжынеры, а ў нас паўкраіны было інжынераў. З намі не цырымоніліся: «Ідзіце на сметніцу». А гэта мы зрабілі перабудову, пахавалі камунізм. І нікому сталі не патрэбныя. Лепш не ўзгадваць… Дачка маленькая просіць есці, а ў доме нічога няма. Па ўсім горадзе віселі аб’явы: куплю… куплю… «Куплю кілаграм ежы» — не мяса, не сыру, а любой ежы. Кілаграму бульбы былі рады, на кірмашы жмых прадавалі, як у вайну. У суседкі мужа ў пад’ездзе застрэлілі. Палатачнік. Паўдня ляжаў, прыкрыты газецінай. Лужына крыві. Уключыш тэлевізар: там банкіра забілі, там бізнесоўца… Скончылася тым, што нейкая шайка злодзеяў завалодала ўсім. Хутка народ пойдзе на Рублёўку. З сякерамі…»

«…Не Рублёўку пойдуць граміць, а кардонныя скрынкі на рынках, у якіх жывуць гастарбайтары. Таджыкаў, малдаван пачнуць забіваць…»

«…А мне ўсё пох…! Няхай усе здохнуць. Я буду жыць для сябе…»

«…Вырашыла з’ехаць, калі Гарбачоў вярнуўся з Фароса і сказаў, што ад сацыялізму мы не адмаўляемся. Тады без мяне! Я не хачу жыць пры сацыялізме! Гэта было сумнае жыццё. З дзяцінства мы ведалі, што будзем акцябратамі, піянерамі, камсамольцамі. Першы заробак шэсцьдзясят рэ, а потым восемдзесят, да канца жыцця — сто дваццаць… (Смяецца.) «Класная» ў школе палохала: «Калі будзеце слухаць радыё «Свабода», ніколі не станеце камсамольцамі. А калі пра гэта даведаюцца нашы ворагі?» Самае смешнае, што яна таксама цяпер у Ізраілі жыве…»

«…Калісьці і я была апантаная ідэяй, не просты абываталь. Накіпалі слёзы… ГКЧП! Танкі ў цэнтры Масквы выглядалі дзіка. Мае бацькі прыехалі з лецішча, каб назапасіць прадукты на выпадак грамадзянскай вайны. Гэтая банда! Гэтая хунта! Яны думалі, што ўвядуць танкі і больш нічога рабіць не давядзецца. Што людзі хочуць толькі аднаго, каб з’явілася ежа, і на ўсё згодныя. Народ вынесла на вуліцу… краіна прачнулася… Усяго адзін момант, секунду гэта было… Завязь нейкая… (Смяецца.) Мая мама — чалавек легкадумны, ні пра што не задумвалася. Абсалютна далёкая ад палітыкі, існавала так: жыццё праходзіць, трэба ўсё, што можна, браць ад яго. Прыгожая маладая жанчына. Нават яна пайшла да Белага дома з парасонам напагатове…»

«…Ха-ха-ха… Замест свабоды нам раздалі ваўчары. Так падзялілі вялікую краіну: нафта, газ… Не ведаю, як сказаць… Каму абаранак, а каму — дзірка ад абаранка. Ваўчары трэба было ўкладваць у акцыі прадпрыемстваў, але мала хто ўмеў гэтым займацца. Пры сацыялізме рабіць грошы не вучылі. Бацька прыносіў дахаты нейкія рэкламкі: «Маскоўскай нерухомасці», «Нафта-Алмаз-Інвесту», «Нарыльскага нікеля»… Спрачаліся з мамай на кухні, і скончылася гэта тым, што яны прадалі ўсё нейкаму тыпу ў метро. Купілі мне модную скуранку. Увесь навар. У гэтай скуранцы я ў Амерыку прыехала…»

«…А ў нас яны да гэтага часу ляжаць. Прадам гадоў праз трыццаць у які-небудзь музей…»

«…Вы сабе не ўяўляеце, як я ненавіджу гэтую краіну… Ненавіджу парад Перамогі! Мяне ванітуе ад шэрых панэльных дамоў і гаўбцоў, запоўненых слоікамі з памідорамі і агуркамі… і старой мэбляй…»

«…Пачалася чачэнская вайна… Сыну праз год ісці ў армію. Галодныя шахцёры прыйшлі ў Маскву і грукалі каскамі на Чырвонай плошчы. Каля Крамля. Незразумела было, што будзе далей. Людзі там цудоўныя, выдатнейшыя, а жыць нельга. З’ехалі дзеля дзяцей, леглі тут узлётнай паласой для іх. А яны выраслі і аддаліліся ад нас…»

«…Э-э-э… як гэта па-руску? Забываю… Эміграцыя — гэта нармальна, рускі чалавек ужо можа жыць там, дзе ён хоча, дзе яму цікава. Адны з Іркуцка едуць у Маскву, іншыя з Масквы едуць у Лондан. Увесь свет ператварыўся ў караван-сарай…»

«…Сапраўдны патрыёт можа жадаць для Расеі толькі акупацыі.

Каб яе нехта акупаваў…»

«…Папрацавала я за мяжой і вярнулася ў Маскву… Ува мне змагаліся два пачуцці: хацелася жыць у знаёмым свеце, у якім я магу, як у сваёй кватэры, з заплюшчанымі вачыма знайсці кожную кнігу на паліцы, і ў той жа час было жаданне высунуцца ў неабсяжны свет. З’язджаю ці застаюся? — ніяк не магла вырашыць. Гэта быў дзевяноста пяты год… Іду, як цяпер помню, па вуліцы Горкага, і паперадзе мяне гучна размаўляюць дзве жанчыны… і я іх не разумею… А яны па-руску гавораць. Я ачмурэла! Толькі так… слупняк… Нейкія новыя словы і галоўнае — інтанацыі. Шмат паўднёвага дыялекту. І іншы выраз твараў… Усяго некалькі гадоў я адсутнічала, а ўжо стала чужой. Вельмі хутка тады ішоў час, ён імчаўся. Масква была брудная, які там сталічны бляск! Паўсюль смецце. Смецце свабоды: бляшанкі з-пад піва, яркія абгорткі, лушпайкі ад апельсінаў… Усе жавалі бананы. Цяпер такога ўжо няма. Наеліся. Я зразумела, што горада, які я раней так любіла і дзе мне было добра і камфортна, — гэтага горада больш няма. Сапраўдныя масквічы ў жаху сядзяць па дамах або з’ехалі. Старая Масква знікла. Заехала новае насельніцтва. Мне проста адразу закарцела спакаваць валізку і бегчы. Нават у дні жнівеньскага путчу я не адчувала такога страху. Тады я была ў захапленні! Удзвюх з сяброўкай на маіх старэнькіх «Жыгулях» мы вазілі да Белага дома ўлёткі, друкавалі іх у нашым інстытуце, у нас быў ксеракс. Ездзілі туды і назад міма танкаў, і мяне, памятаю, здзівіла, што браня ў іх была залатаная. Квадратныя латкі, шрубамі былі прыкручаныя…

Усе гэтыя гады, пакуль мяне не было, мае сябры пражылі ў поўнай эйфарыі: рэвалюцыя адбылася! Камунізму не стала! Чамусьці былі ўпэўненыя, што ўсё складзецца добра, таму што ў Расіі шмат адукаваных людзей. Вельмі багатая краіна. Але Мексіка таксама багатая… За нафту і газ дэмакратыю не купіш, і яе не завязеш, як бананы або швейцарскі шакалад. Прэзідэнцкім указам не абвесціш… Патрэбны свабодныя людзі, а іх не было. Іх і цяпер няма. У Еўропе дзвесце гадоў даглядаюць за дэмакратыяй, як за газонам. Дома мама плакала: «Вось ты кажаш, што Сталін дрэнны, але мы з ім перамаглі. А ты хочаш здрадзіць Радзіме». Прыйшоў у госці мой старадаўні прыяцель. П’ём на кухні чай: «Што будзе? Нічога добрага не будзе, пакуль не расстралялі ўсіх камунякаў». Зноў кроў? Праз некалькі дзён я падала дакументы на выезд…»

«…З мужам разышліся… падала на аліменты, ён не плоціць і не плоціць. Дачка паступіла ў камерцыйную ВНУ, грошай не хапала. У маёй сяброўкі быў знаёмы амерыканец, ён пачаў у Расіі свой бізнес. Яму патрэбна была сакратарка, але ён хацеў знайсці не мадэльку даўгалыгую, а надзейнага чалавека. Сяброўка парэкамендавала мяне. Яго вельмі цікавіла нашае жыццё, ён шмат чаго не разумеў. «Чаму ва ўсіх вашых бізнесоўцаў лакіраваныя туфлі?», «А што такое «даць на лапу» і «ў нас усё схоплена і ўсё праплочана»?» Такія пытанні. Але планы ён меў вялікія: Расія — велізарны рынак! Абрабавалі яго банальна. Простым прыёмам. Для яго вялікую вагу мела слова — яму сказалі, ён паверыў. Страціў шмат грошай і вырашыў з’ехаць дадому. Запрасіў мяне перад ад’ездам у рэстаран, я думала, што мы развітаемся і ўсё. А ён падняў чарку: «Давай вып’ем — ведаеш за што? Грошай я тут не зарабіў, затое знайшоў добрую рускую жонку». Ужо сем гадоў разам…»

«…Раней мы жылі ў Брукліне… Спрэс руская мова і рускія крамы. У Амерыцы можна ўбачыць свет на руках у рускай акушэркі, вучыцца ў рускай школе, працаваць у рускага гаспадара, хадзіць на споведзь да рускага святара… Каўбаса ў крамах: «ельцынская», «сталінская», «мікаянаўская»… і сала ў шакаладзе… Старыя на лаўках рэжуцца ў даміно і гуляюць у карты. Вядуць бясконцыя дыскусіі пра Гарбачова і Ельцына. Ёсць сталіністы і антысталіністы. Праходзіш паўз іх і чуеш: «Ці патрэбны быў Сталін?» — «Так, патрэбны». А я маленькая ўжо ўсё пра Сталіна ведала. Пяць гадоў мне было… Мы стаім з мамай на аўтобусным прыпынку, як я цяпер разумею, непадалёк ад раённага будынка КДБ, я то нэнджу, то гучна плачу. «Не плач, — просіць мама, — а то нас пачуюць дрэнныя людзі, якія забралі нашага дзядулю і яшчэ шмат іншых добрых людзей». І яна пачынае мне распавядаць пра дзядулю… Маме трэба з кімсьці пагаварыць… Калі Сталін памёр, у дзіцячым садку нас усіх пасадзілі плакаць. Адна я не плакала. Дзядуля вярнуўся з лагера і ўстаў перад бабуляй на калені, яна ўвесь час за яго хадайнічала…»

«…Цяпер і ў Амерыцы з’явілася шмат маладых рускіх хлопцаў, якія носяць футболкі з партрэтам Сталіна. На капотах сваіх машынаў малююць серп і молат. Ненавідзяць чорных…»

«…А мы з Харкава… Адтуль Амерыка нам здавалася раем. Краінай шчасця. Першае ўражанне, калі прыехалі: будавалі камунізм мы, а пабудавалі яго амерыканцы. Знаёмая дзяўчынка павяла нас на распродаж, прыехалі — у мужа адны джынсы і ў мяне, трэба было апрануцца хоць. Гляджу: спаднічка — тры долары, джынсы — пяць… Смешныя цэны! Пах піцы… добрай кавы… Увечары адкаркавалі з мужам бутэльку «Марціні» і запалілі «Мальбара». Мара здзейснілася! Але ўсё трэба было пачынаць з нуля ў сорак гадоў. Тут адразу спускаешся на дзве-тры прыступкі ўніз, забудзься пра тое, што ты рэжысёр, акторка або скончыла МДУ… Спачатку я ўладкавалася нянечкай у бальніцы: гаршкі выносіла, падлогу шаравала. Не вытрымала. Стала выгульваць сабак у двух старых. Працавала касірам у супермаркеце… Было Дзявятага мая, дарагое для мяне свята. Бацька да Берліна дайшоў. Я ўспомніла пра гэта… Старэйшая касірка кажа: «Мы перамаглі, але вы, рускія, таксама малайцы. Дапамаглі нам». Так іх у школе вучаць. Я ледзь з крэсла не ўпала! Што яны пра Расію ведаюць? Рускія п’юць гарэлку шклянкамі, і ў іх шмат снегу…»

«…Ехалі па каўбасу, а каўбаса аказалася не такой таннай, як думалі…»

«…З Расіі з’язджаюць мазгі, а прыязджаюць рукі… Гастарбайтары… Мама піша, што ў іх дворнік-таджык перавёз у Маскву ўсіх сваякоў. Цяпер яны на яго працуюць, а ён гаспадар. Камандуе. Жонка заўжды ходзіць цяжарная. Барана на свае святы яны рэжуць проста ў двары. Пад вокнамі ў масквічоў. І смажаць шашлыкі…»

«…Я чалавек рацыянальны. Усе гэтыя сантыменты з нагоды мовы дзядуляў і бабуль — толькі эмоцыі. Я забараніў сабе чытаць рускія кнігі, глядзець рускі інтэрнэт. Хачу выбіць з сябе ўсё рускае. Перастаць быць рускім…»

«…Муж вельмі хацеў з’ехаць… Прывезлі з сабой дзесяць скрыняў рускіх кніг, каб дзеці не забывалі родную мову. У Маскве на мытні ўсе скрыні праверылі, шукалі антыкварыят, а ў нас: Пушкін, Гогаль… Мытнікі доўга смяяліся… Я і цяпер уключаю радыё «Маяк» і слухаю рускія песні…»

«…Расія, мая Расія… Піцер улюбёны! Як я хачу вярнуцца! Зараз заплачу… Няхай жыве камунізм! Дадому! І бульба тут на смак — брыдота несусветная. А шакалад рускі проста выдатны!»

«…А майткі па талонах вам па-ранейшаму падабаюцца? Я ўспамінаю, як здавала і вучыла навуковы камунізм…»

«…Рускія бярозкі… бярозкі потым…»

«…Сын маёй сястры… У яго выдатная англійская. Праграміст. Пажыў у Амерыцы год і вярнуўся дадому. Кажа, што ў Расіі цяпер цікавей…»

«…Я таксама скажу… Многія ўжо і там добра жывуць: праца, дом, машына — усё ў іх ёсць. Але ўсё роўна баяцца і хочуць з’ехаць. Бізнес могуць забраць, у турму ні за што пасадзіць… скалечыць увечары ў пад’ездзе… Законы ніхто не паважае — ні наверсе, ні ўнізе…»

«…Расія з Абрамовічам і Дзерыпаскам… з Лужковым… Хіба гэта Расія? Гэты карабель тоне…»

«…Хлопцы, жыць трэба ў Гоа… А грошы зарабляць у Расіі…»

Выходжу на балкон. Тут кураць і працягваюць тую ж размову: разумныя сёння з’язджаюць з Расіі ці дурныя? Не адразу паверыла, калі пачула, як за сталом нехта заспяваў «Подмосковные вечера», нашую любімую савецкую песню:

Вяртаюся ў пакой — ужо ўсе спяваюць. І я таксама.

ПРА ЧУЖОЕ ГОРА, ЯКОЕ БОГ ПАКЛАЎ НА ПАРОГ ВАШАГА ДОМА Раўшан… — гастарбайтар, 27 гадоў Гафхар Джураева — старшыня Маскоўскага фонду «Таджыкістан»

«…чалавек без радзімы — салавей без свайго саду»

— Пра смерць я шмат ведаю. Я калі-небудзь звар’яцею ад усяго, што я ведаю…

Цела — чара для духу. Ягоны дом. Паводле мусульманскіх звычаяў, цела трэба пахаваць як мага хутчэй — пажадана ў той жа дзень, як толькі Алах забраў душу. У доме памерлага вешаюць на цвік кавалачак белага матэрыялу, ён вісіць сорак дзён. Душа прылятае ўначы і садзіцца на гэты шматок. Слухае родныя галасы. Радуецца. І ляціць назад.

Раўшан… я яго добра памятаю… Звычайная гісторыя… Ім паўгода не выдавалі заробак, а ў яго чацвёра дзяцей засталіся на Паміры, цяжка захварэў бацька. Ён прыйшоў у будаўнічую кантору, папрасіў аванс, і яму адмовілі. Апошняя кропля. Выйшаў на ганак і разануў сябе нажом па горле. Мне патэлефанавалі… Я прыехала ў морг… Вось гэты настолькі прыгожы твар… Немагчыма забыцца. Ягоны твар… Сабралі грошы. Для мяне дагэтуль загадка, як спрацоўвае гэты ўнутраны механізм: капейкі ні ў кога няма, але калі чалавек памёр, умомант збяруць патрэбную суму, аддадуць апошняе, каб ён быў пахаваны дома, у сваёй зямлі ляжаў. Не застаўся на чужыне. Адзіная старублёўка ў кішэні — і яе аддадуць. Скажаш, што дадому трэба ехаць, — не дадуць, дзіця хворае — не дадуць, а на смерць — на, бяры. Прынеслі і паклалі мне на стол цэлафанавы пакет гэтых змятых старублёвак. І я пайшла з імі ў касу Аэрафлоту. Да начальніка. Душа сама паляціць дадому, а труну адправіць самалётам вельмі дорага.

Бярэ са стала паперы. Чытае.

…Паліцыя ўвайшла ў кватэру, дзе жылі гастарбайтары — цяжарная жанчына і ейны муж, на вачах жонкі яго сталі збіваць за тое, што ў іх няма рэгістрацыі. У яе пачаўся крывацёк — яна памерла, і памерла яе ненароджанае дзіця… …У Падмаскоўі зніклі тры чалавекі — два браты і сястра… Да нас звярнуліся па дапамогу іх сваякі, што прыехалі з Таджыкістана. Мы патэлефанавалі ў пякарню, дзе яны да гэтага працавалі. Першы раз нам адказалі: «Такіх не ведаем». Другі раз да тэлефона падышоў сам гаспадар: «Так, працавалі ў мяне таджыкі. Я ім заплаціў за тры месяцы, і яны ў той жа дзень сышлі. Не магу ведаць — куды». Тады мы звярнуліся ў паліцыю. Усіх траіх знайшлі ў лесе. Іх нехта засек рыдлёўкамі і закапаў. Гаспадар пякарні стаў тэлефанаваць у фонд і пагражаць: «У мяне паўсюль свае людзі. Я і вас закапаю».

…Двух маладых таджыкаў з будоўлі павезлі на «хуткай дапамозе» ў бальніцу… Усю ноч яны праляжалі ў халодным прыёмным пакоі, да іх ніхто не падышоў. Дактары не хавалі сваіх пачуццяў: «І чаго вы, чарнажопыя, сюды панаехалі?»

…Амапаўцы вывелі ноччу з падвала пятнаццаць дворнікаў-таджыкаў, паклалі на снег і пачалі біць. Скакалі па іх… каваныя чаравікі… Адзін пятнаццацігадовы хлопчык памёр… …Атрымала маці мёртвага сына з Расіі. Без органаў унутры… На маскоўскім чорным рынку можна купіць усё, што ёсць у чалавека: ныркі, лёгкія, печань, зрэнкі, сардэчныя клапаны, скуру…

Гэта — мае браты і сёстры… Я таксама нарадзілася на Паміры. У гарах. Зямля ў нас на вагу золата, пшаніцу мераюць не мяшкамі, а цюбецейкамі. Усюды — гіганцкія горы, побач з якімі ўсе дзівосы, створаныя чалавекам, здаюцца дзіцячымі. Цацачнымі. Жывеш там — ногі на зямлі, а галава ў аблоках. Ты так высока, што быццам ты ўжо не ў гэтым свеце. Мора — гэта зусім іншае, мора вабіць да сябе, а горы даюць адчуванне абароны, яны цябе ахоўваюць. Яшчэ адны сцены ў хаце. Таджыкі не ваяры, калі на іх зямлю прыходзіў вораг, яны падымаліся ў горы… (Маўчыць.) Мая ўлюбёная таджыкская песня — гэта песня-плач аб пакінутай роднай зямлі. Заўсёды плачу, калі яе слухаю… Найстрашнейшае для таджыка — пакінуць сваю Радзіму. Жыць удалечыні ад яе. Чалавек без Радзімы — салавей без свайго саду. Шмат гадоў я ўжо жыву ў Маскве, але я ўвесь час атачаю сябе тым, што было ў мяне дома: убачу ў часопісе горы, абавязкова гэты фотаздымак выражу і павешу на сценку, і тую, дзе красуе абрыкос і белая бавоўна. Я ў сне часта збіраю бавоўну… Адчыняю скрыначку, краі вельмі вострыя ў гэтай скрыначкі, а ўнутры ляжыць белы камячок, як вата, вагі амаль не мае, трэба так яго выцягнуць, каб не падрапаць рукі. Раніцай прачынаюся стомленая… На маскоўскіх кірмашах я шукаю таджыкскія яблыкі, яны ў нас самыя салодкія, таджыкскі вінаград, ён саладзейшы за рафінад. А ў дзяцінстве я марыла, што ўбачу калі-небудзь рускі лес, грыбы… Паеду і ўбачу гэтых людзей. Гэта другая частка маёй душы: хата, печ, піражкі. (Маўчыць.) Я пра нашае жыццё распавядаю… І пра сваіх братоў… Для вас яны ўсе на адзін твар: чорнавалосыя, нямытыя, варожыя. З незразумелага свету. Чужое гора, якое Бог паклаў на парог вашага дома. А ў іх няма адчування, што яны прыехалі да чужых людзей, таму што іх бацькі жылі ў СССР і Масква была сталіцай для ўсіх. І цяпер ім тут далі працу і прытулак. На Усходзе кажуць: не плюй у калодзеж, з якога бярэш ваду. У школе ўсе таджыкскія хлопчыкі мараць паехаць на заробкі ў Расію… Каб купіць білет, пазычаюць грошы ва ўсяго кішлака. Рускія мытнікі ў іх пытаюцца на мяжы: «Да каго едзеш?» Яны адказваюць: «Да Ніны»… Усе рускія жанчыны для іх Ніны… Рускую мову ў школе ўжо не вучаць. Кожны вязе з сабой кілім для малітвы… Мы размаўляем у фондзе. Тут усяго некалькі маленькіх пакояў. Не змаўкаюць тэлефоны.

Вось учора я дзяўчынку выратавала… Яна здолела патэлефанаваць мне проста з машыны, калі паліцыянты везлі яе ў лес, тэлефануе і шэпча: «Схапілі на вуліцы, вязуць за горад. Усе п’яныя». Нумар машыны назвала… З п’яных вачэй яны забыліся яе абшукаць і забраць мабільнік. Дзяўчынка толькі прыехала з Душанбэ… прыгожая дзяўчынка… Я — усходняя жанчына, я яшчэ маленькая была, а бабуля і мама ўжо вучылі мяне, як трэба з мужчынамі размаўляць. «Агонь не пераможаш агнём, а толькі мудрасцю», — казала бабуля. Тэлефаную ў паліцэйскі ўчастак: «Слухай, мой дарагі, нешта дзіўнае адбываецца: вашыя хлопцы кудысьці не туды павезлі нашую дзяўчынку, і яны нападпітку. Патэлефануйце ім, каб да граху не дайшло. Нумар машыны нам вядомы». На тым канцы проваду — суцэльны паток лаянкі: гэтыя «чуркі»… гэтыя «чорныя малпы», якія толькі ўчора з дрэва злезлі, маўляў, якога чорта вы марнуеце на іх час. «Мой дарагі, ты паслухай мяне, я такая ж «чорная малпа»… Я — твая мама…» Маўчанне! Там жа таксама чалавек… Заўсёды на гэта спадзяюся… Слова за слова, і мы сталі размаўляць. Праз пятнаццаць хвілінаў машына развярнулася… Прывезлі дзяўчынку назад… Маглі згвалціць, забіць. Неаднойчы… я ў лесе гэтых дзяўчынак па кавалачках збірала… Ведаеце, хто я? Я працую алхімікам… У нас грамадскі фонд — грошай няма, улады няма, ёсць толькі добрыя людзі. Нашы памочнікі. Дапамагаем, ратуем безабаронных. Жаданы вынік атрымліваецца з нічога: з нерваў, з інтуіцыі, з усходняй ліслівасці, з рускай шкадобы, з такіх простых слоў, як «мой дарагі», «мой ты добры», «я ведала, што ты сапраўдны мужчына, ты абавязкова дапаможаш жанчыне». Хлопцы, — кажу я садыстам у пагонах, — я ў вас веру. Веру, што вы людзі. З адным паліцыянтам-генералам доўга вяла гутарку… Гэта быў не ідыёт, не салдафон, а інтэлігентнага выгляду мужчына. «Вы ведаеце, — сказала я яму, — у вас працуе сапраўдны гестапавец. Майстар катаванняў, яго ўсе баяцца. З бамжоў і гастарбайтараў, якія трапляюць да яго, ён робіць інвалідаў». Я думала, што ён жахнецца або спалохаецца, будзе абараняць гонар мундзіра. А ён паглядзеў на мяне з усмешкай: «А дайце мне яго прозвішча. Які малайчына! Мы яго павысім, узнагародзім. Такія кадры берагчы трэба. Я яму прэмію выпішу». Я здранцвела. А ён працягваў: «Шчыра вам прызнаюся… Мы спецыяльна ствараем для вас такія невыносныя ўмовы, каб вы хутчэй з’ехалі. У Маскве два мільёны гастарбайтараў, горад не можа ператравіць такую колькасць людзей, якая раптам звалілася нам на галаву. Вас дужа шмат». (Маўчыць.)

Масква прыгожая… Мы шпацыравалі з вамі па Маскве, і вы ўвесь час захапляліся: «Якая Масква стала прыгожая! Гэта ўжо еўрапейская сталіца!» А я гэтай прыгажосці не адчуваю. Я іду, гляджу на новыя будынкі і ўспамінаю: тут двое таджыкаў загінулі, упалі з рыштаванняў… а тут аднаго ўтапілі ў цэменце… Памятаю, за якія капейкі яны тут жылы рвалі. На іх багацеюць усе: чыноўнікі, паліцыянты, камунальнікі… Дворнік-таджык распісваецца ў ведамасці, што атрымлівае трыццаць тысяч, а на рукі яму выдаюць сем. Астатняе забіраюць, дзеляць паміж сабой розныя начальнікі… начальнікі начальнікаў… Законы не працуюць, замест законаў кіруе бабло і сіла. Маленькі чалавек — найгорш абаронены, звер у лесе, і той лепш абаронены, чым ён. Звяроў тут лес абараняе, а ў нас горы… (Маўчыць.) Я вялікую частку жыцця пражыла пры сацыялізме, цяпер успамінаю, як мы ідэалізавалі чалавека, я пра чалавека ў той час думала добра. У Душанбэ я працавала ў Акадэміі навук. Займалася гісторыяй мастацтва. Я думала, што кнігі… тое, што чалавек напісаў пра сябе, гэта праўда… Не, гэта нікчэмная доля праўды… Я даўно ўжо не ідэалістка, я занадта шмат цяпер ведаю… Да мяне часта прыходзіць адна дзяўчына, яна хворая… Вядомая наша скрыпачка. З чаго яна страціла розум? Можа, ад таго, што ёй казалі: «Вы граеце на скрыпцы — а навошта гэта вам? Ведаеце дзве мовы — навошта? Вашая праца — прыбіраць, месці. Вы тут — рабы». Гэтая дзяўчына ўжо не грае на скрыпцы. На ўсё забылася.

Яшчэ ў мяне быў малады хлопец… Паліцыянты злавілі яго недзе ў Падмаскоўі, адабралі грошы, але грошай было мала. Раззлаваліся. Вывезлі ў лес. Збілі. Зіма. Мароз. Яны яго распранулі да трусоў… Ха-ха-ха… Парвалі ўсе ягоныя дакументы… І ён мне ўсё гэта распавядае. Пытаюся: «Як жа ты ўратаваўся?» — «Я думаў, што я памру, я бег басанож па снезе. І раптам, як у казцы, бачу хатку. Пастукаў у акенца, выходзіць стары. І гэты стары даў мне кажух, каб я сагрэўся, наліў гарбаты і даў варэння. Даў вопратку. Назаўтра адвёў у вялікае сяло і знайшоў грузавік, які давёз мяне да Масквы». Гэты стары… гэта таксама Расія…

З суседняга пакоя паклікалі: «Гафхар Кандзілаўна, да вас прыйшлі». Я чакаю, калі яна вернецца. У мяне ёсць час — і я ўзгадваю тое, што чула ў маскоўскіх кватэрах.

У маскоўскіх кватэрах

— Панаехалі тут… Добрая руская душа…

— Рускі народ зусім не добры. Гэта вялікая памылка. Хуткі на слязу, сентыментальны, але не добры. Зарэзалі дварнягу — і знялі на відэа. Увесь інтэрнэт падняўся. Суд Лінча хацелі зладзіць. А згарэлі на рынку сямнаццаць гастарбайтараў — іх гаспадар зачыняў на ноч у металічным вагончыку на ключ, разам з таварам — за іх заступіліся толькі праваабаронцы. Тыя, ад каго патрабуюць усіх абараняць. Агульны настрой быў такі: гэтыя загінулі — іншыя прыедуць. Безаблічныя, без’языкія… чужыя…

— Гэта рабы. Сучасныя рабы. Уся іх маёмасць — х…й і кеды. У іх на Радзіме яшчэ горш, чым у самім гнілым маскоўскім падвале.

— Трапіў мядзведзь у Маскву і перазімаваў. Карміўся гастарбайтарамі. Хто іх лічыць… Ха-ха-ха…

— Да распаду СССР у адзінай сям’і жылі… так нас вучылі на палітзанятках… Тады яны былі «госці сталіцы», а цяпер «чуркі», «хачы». Мне дзед распавядаў, як ён разам з узбекамі пад Сталінградам ваяваў. Верылі: браты навек!

— Вы мяне здзіўляеце… Яны самі аддзяліліся. Свабоды захацелі. Забыліся? Прыгадайце, як у дзевяностыя яны рэзалі рускіх. Рабавалі, гвалцілі. Гналі адусюль. Сярод ночы грукаюць у дзверы… Увальваюцца — хто з нажом, хто з аўтаматам: «Прэч з нашай зямлі, руская пачвара!» Пяць хвілінаў на зборы… І бясплатная дастаўка да бліжэйшай станцыі. Людзі выскоквалі з кватэр у тапках… Вось як яно было…

— Мы памятаем прыніжэнне нашых братоў і сясцёр! Смерць чуркам! Рускага Мішку цяжка абудзіць, але калі ён падымецца, крыві пусціць многа.

— Каўказу далі ў рыла рускім прыкладам. Цяпер — хто наступны?

— Ненавіджу голеныя галовы! Яны здольныя толькі на адно — бейсбольнымі бітамі ці малаткамі забіць да смерці дворніка-таджыка, які ім нічога не зрабіў. На дэманстрацыях гарлапаняць: «Расія — для рускіх, Масква — для масквічоў». Мая мама — украінка, бацька — малдаванін, бабуля па матчынай лініі — руская. А хто я? Па якім прынцыпе збіраюцца «чысціць» Расію ад нярускіх?

— Тры таджыкі замяняюць самазвал. Ха-ха-ха…

— А я сумую па Душанбэ. Я там вырасла. Вучыла фарсі. Мова паэтаў.

— Ці можаш прайсці па горадзе з плакатам «Люблю таджыкаў»?

— Імгненна ў зубы атрымаеш.

— У нас побач будоўля. «Хачы» шныпараць, як пацукі. Праз іх у краму ўвечары страшна ісці. За танны мабільнік могуць забіць…

— Аха-хах! Два разы мяне рабавалі — рускія, ва ўласным пад’ездзе ледзь не забілі — рускія. Як жа задзяўбаў мяне гэты народ-баганосец.

— А вы б хацелі, каб ваша дачка выйшла замуж за мігранта?

— Гэта мой родны горад. Мая сталіца. А яны прыехалі сюды са сваім шарыятам. На Курбан-Байрам рэжуць у мяне пад вокнамі бараноў. А чаму не на Чырвонай плошчы? Крыкі жывёлы, кроў фантанам… Выйдзеш у горад: там… і там… чырвоныя лужыны на асфальце… Я іду з дзіцём: «Мама, што гэта?» У гэты дзень горад «чарнее». Ужо не наш горад. Сотні тысяч з падвалаў вылазяць… Паліцыянты ў сцены ўціскаюцца, баяцца…

— Я сябрую з таджыкам. Яго завуць Саід. Прыгожы — як бог! У сябе дома ён быў лекарам, тут — на будоўлі працуе. Закаханая ў яго па вушы. Што рабіць? Калі сустракаемся, гуляем з ім па парках або выязджаем куды-небудзь за горад, каб нікога з маіх знаёмых не сустрэць. Баюся бацькоў. Бацька папярэдзіў: «Убачу з «чорным» — прыстрэлю абаіх». Хто мой бацька? Музыкант… скончыў кансерваторыю…

— Калі «чорны» ідзе з дзяўчынай… нашай! Такіх кастрыраваць трэба.

— За што іх ненавідзяць? За карыя вочы, за форму носа. Іх ненавідзяць проста так. У нас кожны абавязкова кагосьці ненавідзіць: суседзяў, мянтоў, алігархаў… дурных янкі… Ды каго заўгодна! Шмат нянавісці ў паветры… да чалавека нельга дакрануцца…

«…бунт народа, які я бачыла, напалохаў мяне на ўсё жыццё»

Час абеду. П’ём з Гафхар чай з таджыкскіх піялаў і працягваем размову

— Калі-небудзь я звар’яцею ад таго, што памятаю…

Дзевяноста другі год… Замест свабоды, якую мы ўсе чакалі, пачалася грамадзянская вайна. Кулябцы забівалі памірцаў, а памірцы — кулябцаў… Карацягінцы, гісарцы, гармцы — усе падзяліліся. На сцены дамоў павесілі плакаты: «Рускія, рукі прэч ад Таджыкістана!», «Камуністы — прэч адсюль у сваю Маскву!». Гэта ўжо быў не мой улюбёны Душанбэ… Па вуліцах горада хадзілі натоўпы з арматурай і з камянямі ў руках… Цалкам мірныя, ціхія людзі ператварыліся ў забойцаў. Яшчэ ўчора яны былі іншымі, спакойна чай пілі ў чайхане, а сёння ходзяць і жалезнымі прэнтамі распорваюць жываты жанчынам… Рабуюць крамы, кіёскі. Я пайшла на кірмаш… На акацыях віселі капелюшы і сукенкі, на зямлі ляжалі мёртвыя, усе ў адной гурме: людзі, жывёлы… (Маўчыць.) Помню… Прыгожая раніца. На нейкі час я забылася на вайну. Здалося, што ўсё будзе як раней. Вось яблыня красуе, і абрыкос… Ніякай вайны няма. Расчыніла акно і ўбачыла чорны натоўп. Яны ўсе ішлі моўчкі. Раптам адзін павярнуўся, і мы сустрэліся з ім позіркам… відаць — галота, погляд гэтага хлопца мне казаў: вось зараз я магу зайсці ў твой прыгожы дом і зрабіць усё што пажадаю, гэта мой час… Вось пра што мне сказалі ягоныя вочы… я жахнулася… адскочыла ад акна, зашморгнула шторы, адны, другія, пабегла і зачыніла дзверы на ўсе замкі і схавалася ў самым далёкім пакоі. У ягоных вачах быў азарт… Нешта сатанінскае ёсць у натоўпе. Я баюся гэта ўспамінаць… (Плача.)

Я бачыла, як у двары забівалі рускага хлопчыка. Ніхто не выйшаў, усе зачынілі вокны, я выскачыла ў хатнім халаце: «Пакіньце яго! Вы яго ўжо забілі!» Ён ляжаў нерухома… Сышлі. Але неўзабаве вярнуліся і сталі яго дабіваць, такія ж пацаны, як і ён. Хлопчыкі… гэта былі хлопчыкі… Я патэлефанавала ў міліцыю — яны паглядзелі, каго б’юць, і з’ехалі. (Маўчыць.) Нядаўна, калі ў Маскве ў адной кампаніі я пачула: «Я люблю Душанбэ. Які цікавы быў горад! Я сумую па гэтым горадзе», — як я была ўдзячная гэтаму рускаму чалавеку! Нічога, акрамя любові, нас не ўратуе. Таго, хто злосны моліцца, Алах не слухае. Алах вучыць: не трэба адчыняць дзверы, якія потым немагчыма зачыніць… (Паўза.) Забілі аднаго нашага сябра… Ён быў паэт. Таджыкі любяць вершы, у кожным доме ёсць кнігі з вершамі, хоць бы адна-дзве, у нас паэт — святы чалавек. Яго чапаць нельга. Забілі! Перад тым, як забіць, яму зламалі рукі… За тое, што ён пісаў… Праз нейкі час забілі другога сябра… На целе ніводнага падцёка, чыстае цела, білі ў рот… За тое, што ён казаў… Вясна. Так сонечна, так цёпла, а людзі забіваюць адзін аднаго… Хацелася пайсці ў горы.

Усе кудысьці з’язджалі. Ратаваліся. Нашыя сябры жылі ў Амерыцы. У Сан-Францыска. Клікалі да сябе. Знялі там маленькую кватэру. Так прыгожа! Ціхі акіян… Куды ні пойдзеш — усюды ён. Цэлымі днямі я сядзела на беразе і плакала, нічога рабіць не магла. Я прыехала з вайны, дзе чалавека маглі забіць за пакет малака… Ідзе ўздоўж берага стары, закасаныя калашыны, яркая футболка. Спыніўся каля мяне: «Што ў цябе здарылася?» — «У мяне на радзіме — вайна. Брат забівае брата». — «Заставайся тут». Ён казаў, што акіян і прыгажосць лечаць… Доўга мяне суцяшаў. А я плакала. На добрыя словы ў мяне была адна рэакцыя — слязамі душылася, ад добрых слоў я плакала мацней, чым дома ад стрэлаў. Ад крыві.

Але я не змагла жыць у Амерыцы. Рвалася ў Душанбэ, а калі дадому вяртацца небяспечна, то хачу бліжэй да хаты. Пераехалі ў Маскву… Сяджу ў гасцях у адной паэткі. Слухаю бясконцае бурчанне: Гарбачоў — балбатун… Ельцын — п’яніца… народ — быдла… Колькі разоў я ўжо гэта чула? Тысячу разоў! Гаспадыня хоча ўзяць і памыць маю талерку, а я не даю — я ўсё магу есці з адной талеркі. І рыбу, і пірожнае. Я прыехала з вайны… У другога пісьменніка поўны халадзільнік сыру і каўбасы — а таджыкі ўжо забыліся, што гэта такое, — і зноў увесь вечар я слухаю нудотнае бурчанне: улада дрэнная, дэмакраты падобныя да камуністаў… рускі капіталізм людажэрны… І ніхто нічога не робіць. Усе чакаюць, што вось-вось будзе рэвалюцыя. Не люблю я гэтых расчараваных на кухні. Я не з іх кампаніі. Бунт народа, які я бачыла, напалохаў мяне на ўсё астатняе жыццё, я ведаю, што такое свабода ў нявопытных руках. Балбатня заўсёды канчаецца крывёю. Вайна — гэта воўк, які можа прыйсці і да вашага дома… (Маўчыць.)

Вы бачылі гэтыя кадры ў інтэрнэце? Мяне яны цалкам пазбавілі спакою. Я тыдзень правалялася ў ложку… Вось гэтыя кадры… Забівалі і здымалі. Быў у іх сцэнар, распісалі ролі… Як у сапраўдным кіно… Цяпер патрэбен глядач. І мы глядзім… яны прымусілі нас…. Вось хлопец ідзе па вуліцы, наш хлопец, таджык… Вось яны яго гукаюць, ён падыходзіць, яго збіваюць з ног. Б’юць бейсбольнымі бітамі, спачатку ён круціцца на зямлі, а потым аціхае. Яго звязваюць і грузяць у багажнік. У лесе прывязваюць да дрэва. Відаць: той, хто здымае, шукае ракурс, каб была добрая карцінка. Хлопцу адразаюць галаву. Адкуль гэта прыйшло? Адразанне галавы… Гэта ўсходні рытуал. Не рускі. Напэўна, ён з Чачні. Памятаю… Адзін год забівалі проста «адвёрткамі», потым з’явіліся трызубцы, за імі трубы і малаткі… Заўсёды смерць надыходзіла праз удар тупым прадметам. Цяпер новая мода… (Маўчыць.) На гэты раз забойцаў знайшлі. Іх будуць судзіць. Усе хлопчыкі з добрых сем’яў. Сёння рэжуць таджыкаў, заўтра будуць рэзаць багатых ці тых, хто іншаму Богу моліцца. Вайна — гэта воўк… Ён ужо прыйшоў…

У маскоўскіх падвалах

Абралі дом — «сталінку» ў самым цэнтры Масквы. Будаваліся гэтыя дамы пры Сталіне для бальшавіцкай эліты, таму і называюць іх «сталінкі», яны і цяпер цэняцца. Сталінскі ампір: ляпніна на фасадах, барэльефы, калоны, вышыня столі ў кватэрах тры-чатыры метры. Нашчадкі былых правадыроў збяднелі, сюды пераязджаюць «новыя рускія». У двары стаяць «бэнтлі», «ферары». На першым паверсе гараць агнямі вітрыны дарагіх буцікаў.

Наверсе — адно жыццё, пад зямлёй — іншае. Разам са знаёмым журналістам спускаемся ў падвал… Доўга блукаем між іржавымі трубамі і заплеснелымі сценамі, часам нас спыняюць жалезныя фарбаваныя дзверы, на іх вісяць замкі і стаяць пломбы, але ўсё гэта — фікцыя. Умоўны сігнал — і праходзь. Падвал напоўнены жыццём. Доўгі асветлены калідор: па абодва бакі пакоя — сцены з фанеры, замест дзвярэй — рознакаляровыя шторы. Маскоўскае сутарэнне падзелена паміж таджыкамі і ўзбекамі. Мы трапілі да таджыкаў. У кожным пакоі — сямнаццаць-дваццаць чалавек. Камуна. Нехта пазнаў майго «гіда» — ён прыходзіць сюды ўжо не ўпершыню — і запрашае нас да сябе. Заходзім у пакой: ля ўваходу гара абутку, дзіцячыя вазочкі. У кутку — пліта, газавы балон, да іх прыціснутыя сталы і крэслы, якія перабраліся сюды з бліжэйшых сметніц. Усю астатнюю прастору займаюць двух’ярусныя самаробныя ложкі.

Час вячэраць. Чалавек дзесяць ужо сядзяць за сталом. Знаёмімся: Амір, Хуршыд, Алі… Старэйшыя вучыліся ў савецкай школе, па-руску гавораць без акцэнту. Маладыя рускай мовы не ведаюць. Толькі ўсміхаюцца.

Гасцям рады.

— Давайце мы трошкі перакусім, — усаджвае нас за стол Амір, у мінулым настаўнік, ён тут за старэйшага. — Паспытайце таджыкскі плоў. Смачна — мама дарагая! У таджыкаў так: калі ты сустрэў чалавека непадалёк ад свайго дома, ты мусіш паклікаць яго да сябе і даць яму піялу з чаем.

Дыктафон уключыць не магу — баяцца. Дастаю ручку. Тут мне дапамагае іх сялянская павага да таго, хто піша. Адны прыехалі з кішлакоў, іншыя спусціліся з гор. І адразу трапілі ў гіганцкі мегаполіс.

— Масква — добра, работы — шмат. А жыць наогул страшна. Я іду па вуліцы адзін… Нават днём… Маладым хлопцам у вочы не гляджу — забіць могуць. Маліцца кожны дзень трэба…

— Да мяне падышлі ў электрычцы трое… Я з працы ехаў. «Ты што тут робіш?» — «Дадому еду» — «Дзе твой дом? Хто цябе сюды прасіў?» Пачалі біць. Білі і крычалі: «Расія — для рускіх! Слава Расіі!» — «Хлопцы, за што? Алах усё бачыць» — «Твой Алах тут цябе не бачыць. У нас свой Бог». Зубы выбілі… рабро зламалі… Поўны вагон людзей, і адна толькі дзяўчына абараняла: «Кіньце! Ён вас не чапаў». — «Ты чаго? «Хача» б’ём».

— Рашыда забілі… Трыццаць разоў пырнулі нажом. Ты мне скажы, навошта трыццаць разоў?

— На ўсё воля Алаха… гаротніка і на вярблюдзе сабака ўгрызе.

— Мой тата вучыўся ў Маскве. Сёння ён дзень і ноч плача па СССР. Ён марыў, што я таксама буду вучыцца ў Маскве. А мяне тут паліцэйскі б’е, гаспадар б’е… Жыву ў падвале, як котка.

— Мне СССР не шкада… Дзядзька Коля, наш сусед… ён рускі быў… Ён на маю маму крычаў, калі яна адказвала яму па-таджыкску: «Гавары на нармальнай мове. Зямля ваша, улада наша». Мама плакала.

— Я сёння сон бачыў: іду па нашай вуліцы, суседзі кланяюцца: «Салам алейкум»… «Салам алейкум»… У нашых кішлаках засталіся толькі жанчыны, старыя і дзеці.

— Дома ў мяне заробак быў пяць долараў у месяц… Жонка, трое дзяцей… У кішлаках гадамі людзі не бачаць цукру…

— На Чырвонай плошчы не быў. Леніна не бачыў. Праца! Праца!

— Рыдлёўка, кірка, насілкі. Увесь дзень з мяне, як з кавуна, цячэ.

— Заплаціў аднаму маёру за дакументы: «Няхай Алах дасць табе здароўе. Які добры чалавек!» А дакументы выявіліся фальшывыя. Пасадзілі. Білі нагамі, білі палкамі.

Няма дакументаў — няма чалавека… Чалавек без Радзімы — бяздомны сабака… Кожны можа пакрыўдзіць. Паліцыянты за дзень дзесяць разоў спыняць: «Пакажы дакументы». Гэтая паперка ёсць, а гэтай няма. Не дасі грошай — б’юць.

— Хто мы? Будаўнікі, грузчыкі, дворнікі, пасудамыйкі… Менеджарамі мы тут не працуем…

— Мама задаволеная, я грошы дасылаю. Знайшла мне прыгожую дзяўчыну, я яе яшчэ не бачыў. Мама выбірала. Прыеду — ажанюся.

— Усё лета працаваў у аднаго багатага пад Масквой, а ў рэшце рэшт яны мне не заплацілі: «Пайшоў! Пайшоў! Я цябе карміў».

— Калі ў цябе ёсць сто бараноў — ты маеш рацыю. Ты заўсёды маеш рацыю.

— Мой сябар таксама прасіў у гаспадара грошай за працу. Паліцыя потым яго доўга шукала. Адкапалі ў лесе… Мама труну атрымала з Расіі…

— Выганяць нас… Хто Маскву адбудоўваць будзе? Двары падмятаць? Рускія за тыя грошы, што нам плоцяць, спіны гнуць не стануць.

— Заплюшчу вочы — бачу: арык цячэ, бавоўна цвіце, яна цвіце пяшчотна-ружова, як сад.

— А ты ведаеш, што ў нас была вялікая вайна? Пасля развалу СССР адразу сталі страляць… Добра жыў толькі той, у каго быў аўтамат. Я ў школу хадзіў… Кожны дзень я бачыў два-тры трупы. Мама ў школу не пусціла. Я сядзеў дома і чытаў Хаяма. У нас усе чытаюць Хаяма. А ты яго ведаеш? Калі ведаеш, то ты мне сястра.

— Забівалі няверных…

— Алах сам вырашыць — хто верны, а хто няверны. Сам будзе судзіць.

— Маленькі быў… Я не страляў. Мама расказвала, што да вайны жылі так: на адным вяселлі гаварылі па-таджыкску, па-ўзбекску і па-руску. Хто хацеў — маліўся, а хто не хацеў — не маліўся. Скажы, сястра, чаму людзі так хутка навучыліся забіваць адзін аднаго? Яны ўсе Хаяма ў школе чыталі. І Пушкіна.

— Народ — караван вярблюдаў, які паганяюць бізуном…

— Вучу рускую мову… Вось паслухайце: красывы дэвушка, хлэб, дэнги… начальнык плёхой…

— Ужо пяць гадоў я ў Маскве, і са мной ні разу ніхто не павітаўся. Рускім патрэбныя «чорныя», каб яны маглі адчуваць сябе «белымі», глядзець на кагосьці зверху ўніз.

— У кожнай ночы ёсць раніца, у кожнай маркоты бывае канец.

— Нашы дзяўчаты больш яркія. Нездарма іх параўноўваюць з гранатам…

— На ўсё воля Алаха…

З сутарэнняў падымаемся наверх. Цяпер я гляджу на Маскву іншымі вачыма — яе прыгажосць здаецца мне халоднай і трывожнай. Масква, табе ўсё роўна — любяць цябе ці не?

ПРА ЖЫЦЦЁ-СУКУ І СТО ГРАМАЎ ЛЁГКАГА ПЯСОЧКУ Ў БЕЛАЙ ВАЗАЧЦЫ Тамара Сухавей — афіцыянтка, 29 гадоў

— Жыццё — сука! Вось што я табе скажу… Не падносіць яно падарункаў. Нічога добрага, прыгожага ў жыцці я не бачыла. Не ўспомню… Забі мяне — не ўспомню! І труцілася, і вешалася. У мяне было тры спробы самагубства… Цяпер я вены сабе парэзала… (Паказвае забінтаваную руку.) Вось тут… у гэтым месцы… Выратавалі мяне, і я тыдзень спала. Проста сплю і сплю. Такі ў мяне арганізм… Псіхіятр прыйшла… Вось як ты цяпер, яна мяне прасіла: гавары, гавары… Што расказваць? Смерць не страшная мне… Дарэмна ты прыйшла і сядзіш. Дарэмна! (Адвярнулася да сценкі і маўчыць. Я хачу пайсці, але яна спыняе.) Ну добра, паслухай… Усё праўда…

…Яшчэ я маленькая была… Прыйшла са школы, легла, а раніцай не паднялася з ложка. Павезлі да доктара — няма дыягназу. Тады давай бабку шукаць — знахарку. Далі нам адрас… Бабка раскінула карты і кажа маці: «Прыйдзеце дадому, разрэжце падушку, на якой дачка спіць. Там знойдзеце кавалак гальштука і курыныя косці. Гальштук павесьце на крыжы пры дарозе, а косці аддайце чорнаму сабаку. Дачка падымецца і пойдзе. Сурочылі дзеўку». Нічога добрага, прыгожага я ў жыцці не бачыла… А вены — херня, я проста стамілася змагацца… З дзяцінства жыла так — у халадзільніку толькі гарэлка. У нас у вёсцы з дванаццаці гадоў усе п’юць. Добрая гарэлка дарагая, дык самагон п’юць, і адэкалон, і вадкасць для мыцця шкла, і ацэтон. З гуталіну гарэлку гоняць, з клею. Маладыя мужчыны паміраюць, ад гарэлкі, вядома, труцяцца. Сусед, я памятаю, нап’ецца і страляе шротам па яблынях. Усіх дома паставіць «у ружжо»… І наш дзед да старасці піў. У семдзесят гадоў мог выпіць за вечар дзве пляшкі. Выхваляўся. Вярнуўся ён з вайны ў медалях. Герой! Доўга хадзіў у шынялі, піў, гуляў, святкаваў. А бабуля працавала. А дзед быў герой… Дзед збіваў бабулю на горкі яблык, я поўзала перад ім на каленях, каб ён яе не чапаў. Ён бегаў за намі з сякерай… Па суседзях начавалі. У хляве. Сабаку да смерці засек. Пасля дзеда я зненавідзела ўсіх мужчын. Я думала адна жыць.

Прыехала ў горад… Усіх баялася: і машын, і людзей. Але ўсе едуць у горад — і я. Старэйшая сястра тут жыла, яна мяне забрала: «Паступіш у вучэльню, станеш афіцыянткай. Ты прыгожая, Томка. Знойдзеш сабе мужа-вайскоўца. Лётчыка». Ага… лётчыка… Першы муж у мяне быў кульгавы, маленькі. Сяброўкі адгаворвалі: «Навошта ён табе? Да цябе такія хлопцы заляцаюцца!» А я заўсёды любіла фільмы пра вайну, як жанчыны чакаюць сваіх мужоў з фронту, хоць бы які вярнуўся — без ног, без рук, але жывы. Бабуля распавядала: у нашу вёску аднаго прывезлі без абедзвюх ног, дык жонка яго па двары на руках насіла. А ён піў, брыдоту рабіў. Заваліцца ў канаву, яна яго ў ночвах памые і пасадзіць на чысты ложак. Я думала, што гэта і ёсць каханне… Я не разумею, што такое каханне… Пашкадавала яго, прылашчыла. Мы прыжылі з ім трох дзяцей, і ён стаў піць, нажом пагражаў. Не даваў на ложку спаць… валялася на падлозе… У мяне выпрацаваўся рэфлекс, як у сабакі Паўлава: муж — у хату, мы з дзецьмі — з хаты. Ад усяго, што ўспомню, слёзы адны… Ці на хер усё паслаць! Нічога прыгожага ў мяне ў жыцці не было, а толькі ў кіно. Па тэлевізары. Ну, вось… каб сесці і з кім-небудзь разам памарыць… парадавацца…

Ужо другім дзіцём цяжарная хадзіла… З вёскі прыйшла тэлеграма: «Прыязджай на пахаванне. Мама». Цыганка мне перад гэтым на вакзале варажыла: «Чакае цябе далёкая дарога. Пахаваеш бацьку і будзеш доўга плакаць». Не паверыла. Бацька быў здаровы, спакойны. Маці піла, з раніцы сабе налівала, а ён і карову падоіць, і бульбы наварыць, усё сам. Ён вельмі яе кахаў, яна яго зачаравала: нешта ведала такое, нейкае зелле. Прыехала я дадому… Сяджу ля труны, плачу. Суседская дзяўчынка на вуха шэпча: «Баба дзеда чыгунком забіла, а мне сказала, каб я маўчала. Абяцала купіць шакаладных цукерак…» Я зніякавела, мяне пачало ванітаваць, менавіта ад страху… Ад жу-

дасці… І калі ў хаце нікога не было, усе пайшлі, распранула бацьку і шукала на ім сінякі. Сінякоў не было, толькі на галаве — вялікая рана. Паказала маці, яна адказала, што гэта ён дровы калоў, палка адляцела, стукнула. Сяджу ў слязах усю ноч… сяджу і адчуваю, што ён хоча мне нешта сказаць… А маці не адыходзіць, усю ноч цвярозая, так яна мяне адну і не пакінула. Бачу — раніцай у бацькі крывавая сляза з-пад павек папаўзла. Адна… другая… Слёзы цяклі, як у жывога… страшна-а-а! Гэта была зіма. Яму на могілках білі коллем, грэлі зямлю — распалілі ў яме вогнішча з бярозавага палення і аўтамабільных пакрышак. Мужыкі запатрабавалі скрыню гарэлкі. Як толькі бацьку закапалі, маці напілася. Сядзіць вясёлая. А я плачу… Ад усяго і цяпер слёзы льюцца… Родная маці… яна мяне нарадзіла… Найраднейшы чалавек павінен быць… Як толькі я з’ехала, хату яна прадала, а хлеў спаліла, каб страхоўку атрымаць, і прыехала да мяне ў горад. Тут знайшла сабе іншага… Хутка знайшла… І ён сына з нявесткай выгнаў, а ёй кватэру адпісаў. Яна мужчын прынаджвала, нешта ведала… варажыла… (Гушкае хворую руку, як дзіця.) А мой ганяўся за мной з малатком, два разы галаву праламаў. Пляшка гарэлкі, у кішэнях — па агурку, і пайшоў. Куды яго панесла? Дзеці галодныя… Сядзелі мы на адной бульбе, а ў свята — бульба з малаком або з кількай. Паспрабуй ляпні што-небудзь, калі ён вернецца: шклянку — у твар, крэсла — у сценку… Ноччу ўскочыць на мяне, як звер… Нічога ў жыцці добрага не было, нават драбочку. Прыйду на працу, пабітая, заплаканая, а трэба ўсміхацца, кланяцца. Дырэктар рэстарана пакліча ў кабінет: «Мне тут тваіх слёз не трэба. У самога жонка спаралізаваная другі год ляжыць». І лезе да мяне пад спадніцу… Маці з айчымам і два гады не пражыла… Тэлефануе: «Прыходзь… Дапамажы пахаваць. Павязём у крэматорый». Ад жаху я ледзь не страціла прытомнасць. Апрытомнела — трэба ісці. А ў галаве адна думка: раптам гэта яна яго забіла? Забіла, каб адной у кватэры застацца, піць, гуляць. А-а? Цяпер спяшаецца ў крэматорый адвезці. Спаліць. Пакуль яго дзеці збяруцца… старэйшы сын, ён маёр, з Германіі прыедзе… жменька попелу застанецца… Сто грамаў лёгкага пясочку ў белай вазачцы… Ад усяго гэтага ў мяне спыніліся месячныя, два гады нічога не з’яўлялася. Калі яны зноў пачаліся, я прасіла дактароў: «Вќдаліце мне ўсё жаночае, зрабіце аперацыю, я не хачу быць жанчынай! І каханкай не хачу быць! І жонкай, і маці!» Родная маці… яна мяне нарадзіла… Я хацела яе любіць… Маленькая прасіла: «Матуля, пацалуй мяне». А яна заўсёды п’яная… Бацька на працу сыдзе — у хаце поўна п’яных мужыкоў. Адзін зацягнуў мяне ў ложак… Гэта мне было адзінаццаць гадоў… Я маці сказала, дык яна толькі насварылася. Піла… піла… Піла і весялілася ўсё жыццё. І тут — трэба паміраць! Не хацела. Ні за што не хацела яна паміраць. Ёй было пяцьдзясят дзевяць гадоў: аднялі адну цыцку, праз паўтара месяцы — другую. А ў яе малады палюбоўнік, завяла сабе палюбоўніка на пятнаццаць гадоў маладзейшага. «Вязіце, — крычыць, — да шаптухі, ратуйце!» Ёй горш і горш… Малады за ёй ходзіць, з-пад яе выносіць, мые. Яна не думала паміраць… «Але калі, — кажа, — памру, усё пакіну яму. І кватэру, і тэлевізар». Нас з сястрой хацела пакрыўдзіць… Злая была… І жыццё любіла. Прагная была да жыцця. Павезлі яе да бабкі, на руках з машыны вынеслі. Бабка памалілася, адкрыла карты: «Так? — і падымаецца з-за стала. — Забірайце! Я лячыць яе не буду…» Маці нам крыкнула: «Ідзіце. Я хачу адна застацца…» А бабуля: «Чакайце!» Нас не адпусціла… На карты глядзіць: «Я яе лячыць не буду. Яна не аднаго ў зямлю паклала. А як захварэла, пайшла ў царкву і дзве свечкі заламала…» Маці: «За здароўе дзяцей сваіх…» Бабка: «За спачын ты іх паставіла. Смерці дзецям прасіла. Думала, што калі іх Богу аддасі, дык сама застанешся». Я пасля такіх слоў ніколі ўжо адна з маці не заставалася. Дрыжала. Я ведала, што я слабая, яна мяне пераможа… Брала з сабой сваю старэйшую дзяўчынку, а маці злавалася, калі тая прасіла есці: яна памірае, а нехта есць, нехта будзе жыць. Парэзала нажніцамі новую покрыўку на ложку, абрус са стала, каб нікому не засталося, калі яе не будзе. Біла талеркі, усё, што магла, крышыла, малаціла. У прыбіральню нельга было яе данесці, яна спецыяльна — на падлогу, у ложак… каб я прыбірала… помсціла за тое, што мы застаёмся. Ходзім, размаўляем. Ненавідзела ўсіх! Птушка ў акне праляціць — яна б і яе забіла. Ну а гэта была вясна… Кватэра ў яе на першым паверсе… Бэз на ўсю пахне… Яна дыхае-дыхае, не надыхаецца. «Прынясі, — папрасіла, — мне галінку з двара». Я прынесла… Яна ўзяла яе ў рукі, і тая ўмомант высахла, лісцікі скруціліся. Тады яна да мяне: «Дай за руку тваю патрымацца…» А мяне тая бабка папярэдзіла, што чалавек, які рабіў зло, доўга памірае, пакутліва. Трэба ці столь разбіраць, ці ўсе вокны ў хаце выняць, па-іншаму душа яго не выйдзе, з цела не вырвецца. А руку ні ў якім разе даваць нельга — хвароба перакінецца. «Навошта табе мая рука?» Замоўкне, стоіцца. Ужо блізка скон… А яна ўсё роўна нам не кажа, не паказвае, дзе вопратка яе ляжыць, у якой хаваць. Дзе грошы, якія на смерць сабрала. Я баялася, што яна ўначы нас з дачкою задушыць падушкамі. Мала што… Вочы прымружу, а сама пазіраю: як душа яе пакіне? Якая яна… гэтая душа? Будзе святло або воблачка? Рознае людзі кажуць і пішуць, але ніхто гэтую душу ні разу не бачыў. Пабегла раніцай у краму, папрасіла суседку пасядзець. Тая ўзяла яе за руку, і тады маці памерла. У апошнюю хвіліну нешта крыкнула незразумелае. Кагосьці паклікала… Паклікала кагосьці па імені… Каго? Суседка не запомніла. Незнаёмае імя. Я сама яе мыла, апранала, без усялякіх пачуццяў, як рэч. Як каструля. Пачуццяў ніякіх, пачуцці схаваліся. Усё праўда… Прыйшлі яе сяброўкі, скралі тэлефон… Прыехалі ўсе сваякі, і нашая сярэдняя сястра з вёскі. Маці ляжыць… Яна ёй вочы расплюшчвала. «Навошта ты маці мёртвую чапаеш?» — «А памятаеш, як яна ў дзяцінстве з нас здзекавалася? Любіла, каб мы плакалі. Я яе ненавіджу».

Сабраліся сваякі і сталі лаяцца… Дзяліць рэчы пачалі яшчэ ўначы, яшчэ яна ў труне ляжала. Пакавалі хто тэлевізар, хто швейную машынку… залатыя завушніцы з мёртвай знялі… Грошы шукалі — не знайшлі. Я сядзела і плакала. Мне нават шкада яе зрабілася. Назаўтра крэміравалі… Вырашылі, што адвязём урну ў вёску, закапаем побач з бацькам, хоць яна і не хацела. Наказвала, каб да бацькі не падхоўвалі. Баялася. Ёсць той свет ці не? Недзе ж яны з бацькам сустрэнуцца… (Спынілася.) Слёз цяпер у мяне мала… Сама дзіўлюся, як абыякава ўсё стала. І смерць, і жыццё. І дрэнныя людзі, і добрыя. Ды мне пляваць… Калі лёс цябе не палюбіў, то не выратуешся. Ніколі не пазбегнеш таго, што прызначана. Ага… Старэйшая сястра, у якой я жыла, выйшла другі раз замуж і паехала ў Казахстан. Я яе любіла… я быццам адчувала… Маё сэрца падказвала: «Не выходзь за яго замуж», — чамусьці другі яе муж мне не падабаўся. — «Ён добры. Я яго шкадую». У васямнаццаць гадоў ён загрымеў на зону — зарэзалі хлопца ў п’янай бойцы. Далі пяць гадоў, вярнуўся праз тры. Стаў хадзіць да нас у дом, падарункі прыносіў. Ягоная маці сустрэне маю сястру і ўгаворвае. Просіць. Угаворвала яна яе так: «Мужчыну заўсёды нянька патрэбна. Добрая жонка свайму мужу — крыху маці. Самотны мужчына ваўком стане… і з падлогі будзе есці…» Сястра паверыла! Шкадуе, як і я: «Ён са мной чалавекам стане». Я з імі на пахаванні ўсю ноч ля труны маці праседзела. І ён з сястрой па-добраму так, ласкава, я нават пазайздросціла. Праз дзесяць дзён атрымліваю тэлеграму: «Цётка Тома, прыязджайце. Памерла мама. Аня». Гэта дзяўчынка яе, адзінаццаць гадоў, нам тэлеграму прыслала. Адну труну вынеслі, ужо новая чакае… (Плача.) Ён яе з п’яных вачэй прыраўнаваў. Нагамі таптаў, відэльцам пакалоў. Згвалціў мёртвую… Напіўся або накурыўся… не ведаю… А раніцай на працы сказаў, што жонка памерла, яму далі на пахаванне грошы. Аддаў іх дачцэ, а сам з’явіўся ў міліцыю з пакаяннем. Дзяўчынка цяпер у мяне жыве. Вучыцца яна не хоча, у яе нешта з галавой, нічога не запамінае. Палахлівая… з дому баіцца выйсці… А яму… Яму прысудзілі дзесяць гадоў, ён яшчэ да дачкі вернецца. Татачка!

З першым мужам я разышлася і думала, што ніколі больш мужчына ў мой дом не зойдзе. Не пушчу! Надакучыла плакаць, хадзіць у сіняках. Што міліцыя? Адзін раз прыедуць па званку, а ў другі: «У вас сямейныя разборкі». На паверх вышэй… у нашым жа доме… Муж забіў жонку, тады яны панаехалі на машынах з мігалкамі, пратакол склалі, у кайданках яго павялі. А ён дзесяць гадоў з яе здзекаваўся… (Б’е сябе ў грудзі.) Не люблю мужчын. Баюся. Як я ў другі раз выйшла замуж, сама не ведаю. Ён вярнуўся з Афганістана, кантужаны, двойчы паранены. Дэсантура! Цяльняшку да гэтага часу не здымае. Жыў ён са сваёй маці ў доме насупраць. У нас агульны двор. Выйдзе і сядзіць з гармонікам, або магнітафон уключыць. Песні «афганскія», сумныя… Я часта думала пра вайну… увесь час баялася гэтага грыба праклятага… атамнага… Мне падабалася, калі маладыя — жаніх і нявеста — пасля загса ішлі да Вечнага агню з кветкамі. Любіла гэта! Урачыста так! Адзін раз падсела да яго на лаўку: «Што такое вайна?» — «Вайна — гэта калі жыць хочацца». Мне стала шкада яго. Бацькі ў яго ніколі не было, маці — інвалід дзяцінства. Быў бы бацька, дык яго б і ў Афганістан не паслалі. Бацька б заступіўся, адкупіў, як іншыя. А ў іх з маці… Зайшла ў кватэру: ложак і крэслы, афганскі медаль на сцяне вісіць. Пашкадавала яго, а пра сябе не падумала. Пачалі мы жыць. Прыйшоў ён да мяне з ручніком і з лыжкай. Медаль свой прынёс. І гармонік.

Я сабе прыдумала… нафантазіравала, што ён герой… абаронца… Я сама ўсклала на яго карону і пераканала дзяцей, што ён цар. Жывём з героем! Ён выканаў свой салдацкі абавязак, пацярпеў моцна. Абагрэю яго… выратую… Маці Тэрэза! Я не глыбока верую, я прашу толькі: «Госпадзе, даруй нам». Каханне — гэта болька такая… Шкадаваць пачынаеш… калі кахаеш, то шкадуеш… Першая справа… У сне ён «бегаў»: ногі самі не рухаліся, а мышцы былі ў руху, як у чалавека, які бег. Часам усю ноч так бегаў. Па начах крычаў: «Душары! Душары!» (Гэта «духі» — афганскія маджахеды). Называў камандзіра, сяброў: «Абыходзь з флангу!», «Гранаты да бою!», «Стаў дымавую заслону…» Аднойчы мяне ледзь не забіў, калі я яго пачала будзіць: «Коля! Коля! Прачніся!» Праўда… я нават пакахала яго… вывучыла шмат афганскіх слоў: зіндан, бочата, дувал… барбухайка… «Худо, Хафез!» — «Бывай, Афганістан!» Год добра мы жылі. Гэта — праўда! З’яўляліся грошы, прыносіў тушонку — улюбёную страву. З Афгана. Ішлі яны ў горы, бралі з сабой тушонку і гарэлку. Вучыў нас, як аказваць першую медыцынскую дапамогу, якія расліны ядомыя і як лавіць жывёл. Чарапаха, казаў, салодкая. «Ты што, па людзях страляў?» — «Там выбіраць няма часу: ці ты, ці цябе». Усё яму даравала за яго пакуты… Сама прышпіліла сабе гэты горб…

А цяпер… Прыцягнуць сябрукі ноччу і пакладуць ля парога. Без гадзінніка і кашулі… ляжыць голы да пояса… Суседзі тэлефануюць: «Забяры, Тамара! Богу душу ад холаду аддасць». Уцягну ў хату. Плача, раве, качаецца па падлозе. Ні на адной працы ён не затрымліваецца: ахоўнікам быў, вартаўніком… Яму то выпіць трэба, то пахмяліцца. Ну ўсё прапіў… Ніколі не ведаеш: будзе дома што пажраць ці не? Адхуярыць або сядзе перад тэлевізарам. У суседзяў кватарант, ён армянін… Нешта ён сказаў, і майму не спадабалася. Валяўся той на зямлі ў крыві з выбітымі зубамі і паламаным носам. Усходніх людзей не любіць. На рынак з ім баюся хадзіць, там жа адны ўзбекі і азербайджанцы гандлююць. Як што… адна ў яго прымаўка: «На кожную кручаную задніцу ёсць болт з разьбой». Яны яму зніжкі робяць, не хочуць звязвацца. «А-а… «афганец»… шалёны… Чорт!» Дзяцей б’е. Малы яго любіць, лезе да яго, а ён яго падушкай душыць. Дык той адразу, калі ён адчыняе дзверы, хуценька бяжыць у свой ложак і — спаць, вочы заплюшчвае, каб не біў, ці ўсе падушкі пад канапу схавае. Мне ці плакаць… ці… (Паказвае сваю забінтаваную руку.) У дзень дэсантніка… збяруцца сябры… усе, як і ён, у цяльняшках… Панапіваюцца ў хлам! Абасцуць мне ўсё ў прыбіральні. У іх нешта з галавой… Манія велічы: мы былі на вайне! Крутыя! Першы тост: «Увесь свет — гаўно, усе людзі — блядзі, а сонца — ёбаны ліхтар». І так да самай раніцы: «за спачын», «за здароўе», «за ордэн», «каб усе здохлі». Жыццё ў іх не склалася… Я вам не скажу чаму — з-за гарэлкі ці з-за вайны? Злыя, як ваўкі! Каўказцаў усе ненавідзяць і жыдоў. Жыдоў ненавідзяць за тое, што Хрыста забілі і справу Леніна загубілі. Дома ім ужо нявесела: прачнуўся, памыўся, паеў. Нудота! Яны б і цяпер — пакліч толькі! — імгненна б сабраліся ў Чачню. Пагеройстваваць! Нейкая ў іх крыўда засталася, крыўда на ўсіх: на палітыкаў і на генералаў, на тых, хто там не быў. На гэтых асабліва… у першую чаргу… Ніякай спецыяльнасці ў многіх, як і ў майго, няма. У іх ва ўсіх адна спецыяльнасць — хадзіць з пісталетам. Кажуць, што п’юць ад крыўды… Ой-ой! І там яны пілі, не хаваюць гэтага: «без ста грамаў рускі салдат да перамогі не дажыве», «кінь нашага чалавека ў пустыню, праз дзве гадзіны ён п’яны, а вады не знойдзе». Метылавы спірт ужывалі, тармазную вадкасць… Па дурнаце, сп’яну падрываліся… Прыехалі дадому: хтосьці павесіўся, кагосьці застрэлілі ў разборках, аднаго так збілі, што стаў інвалідам… яшчэ адзін звар’яцеў, зачынілі ў псіхушцы… Гэта тое, што мне вядома. Хрэн яго ведае, што яшчэ… Капіталісты… ну гэтыя, новыя рускія… іх наймаюць, праплочваюць, каб яны дапамагалі ім адзін у аднаго пазыкі выбіваць. Страляюць яны лёгка, нікога не шкада. Малакасосу дваццаць гадоў, у яго — вар’яцкія грошы, а ў іх — медалі. Малярыя, гепатыт… Хіба яны будуць яго шкадаваць? Іх жа ніхто не пашкадаваў… Ім страляць хочацца… Ты гэта не запісвай… Я баюся… Размова ў іх кароткая: адразу — да сценкі! У Чачню яны хочуць паехаць, таму што там свабода, там рускіх крыўдзяць… і мараць жонкам футры прывезці. Залатыя пярсцёнкі. І мой рваўся туды, толькі п’яніц не бяруць. Здаровых мужыкоў хапае. Кожны дзень адно чую: «Дай грошай». — «Не дам». — «Да нагі, сука!» І ўлупіць. А потым сядзіць і плача. На шыі вісіць: «Не кідай мяне!» Я доўга яго шкадавала… (Плача.)

Падлюка-шкадоба… Я ўжо не дам ёй ходу… На шкадобу не цісні! Сёрбай свае ваніты сваёй лыжкай. Сам расхлёбвай! Даруй мне, Госпадзе, калі ты і сапраўды ёсць. Даруй!

Вяртаюся вечарам з працы… Яго голас. Вучыць сына. Я ўжо ўсё ведаю на памяць: «Стоп! Запамінай: ты шпурнеш гранату ў акно — кульбіт сюды. На зямлю. А другою — за калону…» Маць-перамаць!

«Чатыры секунды — і ты на прыступках, нагой выбіваеш дзверы — аўтамат налева. Першы падае… Другі прабягае міма… Трэці прыкрывае… Стоп! Стоп!» Стоп… (Крычыць.) Страшна мне! Як сына выратаваць? Бягу да сябровак… Адна: «Трэба табе ў царкву. Маліся». Іншая да шаптухі павяла… А куды яшчэ ісці? Больш няма да каго. Бабка была старая, як Кашчэй Несмяротны. Яна сказала, каб я прыйшла на наступны дзень і прынесла ёй пляшку гарэлкі. Пахадзіла яна па кватэры з гэтай пляшкай, пашаптала над ёй, рукамі павадзіла і аддала мне: «Гарэлка загавораная. Будзеш два дні яму па чарцы наліваць, а на трэці ён не захоча». І праўда, месяц не піў. А потым зноў: уваліцца ноччу п’яны ў зюзю, грыміць на кухні каструлямі, дай яму пажэрці… Знайшла іншую знахарку… Тая варажыла мне на картах, наліла расплаўлены свінец у кубак з вадой. Навучыла просценькім замовам — на соль, на жменьку пяску. Нічога не дапамагло! Ад гарэлкі і ад вайны не вылечыш… (Гушкае хворую руку.) Ох, як я стамілася! Нікога не шкада… ні дзяцей, ні сябе… Маці не клічу, а яна прыходзіць да мяне ў сне. Маладая, вясёлая. Заўсёды яна маладая і смяецца. Я яе праганяю… А то сястра прысніцца, яна сур’ёзная, заўсёды пытаецца ў мяне адно і тое ж: «Ты думаеш, што ты сябе можаш выключыць, як лямпачку?» (Спыняецца.)

Усё — праўда… Нічога прыгожага я ў жыцці не бачыла. І ўжо не ўбачу. Учора ў бальніцу да мяне заявіўся: «Я дыван прадаў. Дзеці галодныя». Мой любімы дыван. Адна добрая рэч у нас у доме была… заставалася… Цэлы год грошы збірала, збірала. Па капейцы. Так хацела гэты дыван… в’етнамскі… А ён адразу прапіў. Дзяўчаты з маёй працы казалі: «Ой, Томка, вяртайся дадому хутчэй. Надакучыў яму малы — б’е. А старэйшую (дзяўчынка сястры), ёй ужо дванаццаць гадоў… Сама ведаеш… з п’яных вачэй…»

Я ляжу ноччу. Не сплю. А потым як упаду ў яму, кудысьці лячу.

І невядома, якая я раніцай прачнуся. У мяне страшныя думкі…

На развітанне — нечакана абдымае.

Запомні мяне…

Праз год яна зрабіла яшчэ адну спробу самагубства. На гэты раз — удалую. У мужа, як я даведалася, неўзабаве з’явілася іншая жанчына.

Я патэлефанавала ёй: «Шкадую яго, — сказала яна. — Не кахаю, а шкадую. Адна бяда, што зноў піць пачаў, а абяцаў, што кіне».

Вы здагадваецеся, што я пачула далей?

ПРА НЕГІДЛІВАСЦЬ МЁРТВЫХ І ЦІШЫНЮ ПЫЛУ
Алеся Нікалаева — малодшы сяржант міліцыі, 28 гадоў

з аповеду маці

— Я хутка памру ад сваіх аповедаў… Навошта я распавядаю? Нічым вы мне не дапаможаце. Ну напішаце… надрукуеце… Добрыя людзі прачытаюць і паплачуць, а дрэнныя… галоўныя… яны не будуць чытаць. Ім — навошта?

Я шмат разоў ужо гэта распавядала…

23 лістапада 2006 года…

Перадалі па тэлевізары… Ужо ўсе суседзі ведалі. Горад гудзеў…

А мы з Настачкай, з унучкай, былі дома. Тэлевізар у нас не працаваў, даўно зламаўся ад старасці. Чакалі: «Вось Алеська прыедзе — новы купім». Пачалі прыбіраць. Мыць. Нам чамусьці весела-весела, у гэты дзень смяяліся і смяяліся. Прыйшла мая мама… нашая бабуля… з агарода: «Ой, дзяўчынкі, нешта вы дужа вясёлыя. Глядзіце, каб плакаць не давялося». У мяне ўпала сэрца… Як там Алеська? Але вось толькі ўчора мы ёй тэлефанавалі, было свята — Дзень міліцыі: ёй уручылі значык «За выдатную службу ў МУС». Мы павіншавалі.

«Ой, я вас усіх люблю, — сказала яна. — Зямлю родную хутчэй хачу ўбачыць». Палова маёй пенсіі ішла на тэлефанаванні, пачую яе голас і неяк пражыву яшчэ два-тры дні. Да наступнага тэлефанавання… «Мама, ты не плач, — супакойвала яна мяне. — Я маю зброю, але не страляю. З аднаго боку — вайна, а з другога — спакойнае становішча. Раніцай я чула, як мула спявае, гэта ў іх малітва такая. Горы тут жывыя, не мёртвыя — да самых вяршыняў усё ў траве і ў дрэвах». У другі раз: «Мама, чачэнская зямля ўся насычаная нафтай. Капай у кожным агародзе — усюды нафта».

Навошта іх туды паслалі? Яны там ваявалі не за Радзіму, а за нафтавыя вышкі. Кропля нафты цяпер каштуе, як кропля крыві…

Забегла адна суседка… праз гадзіну другая… «Чаго яны, — думаю, — разбегаліся?» Звяртаюцца без справы. Пасядзяць і сыходзяць. А па тэлевізары ўжо некалькі разоў сказалі…

Да раніцы мы нічога не ведалі. Раніцай патэлефанаваў сын: «Мама, ты дома будзеш?» — «А што ты хочаш? Я збіраюся ў краму». — «Ты пачакай мяне. Я прыеду, калі ты адправіш Насту ў школу». — «Хай дома сядзіць. Кашляе». — «Калі тэмпературы няма, адпраўляй у школу». У мяне ўпала сэрца, мяне ўсю закалаціла. Калатун напаў. Наста пабегла, а я выйшла на балкон. Бачу: сын ідзе не адзін, а з нявесткай. Я чакаць ужо не магла, яшчэ дзве хвіліны — мне цяжка! Выскачыла на лесвічную пляцоўку і крычу ўніз: «Што з Алеськай?» Відаць, я так крычала… такім нутраным голасам… што і яны мне ў адказ закрычалі: «Мама! Мама!» Выйшлі з ліфта і стаяць. Ні слова. «Яна — у бальніцы?» — «Не». У мяне паплыло ўсё перад вачыма. Закруцілася. Потым дрэнна… мала памятаю… Аднекуль набралося шмат людзей… Усе суседзі паадчынялі дзверы, падымаюць мяне з цэменту, угаворваюць. А я поўзаю па падлозе і хапаю іх за ногі, чаравікі цалую: «Людзі добрыя… міленькія… не магла яна кінуць Настачку… сваё сонейка… святло ў акне… Мі-і-і-ле-енькі-і-і-я…» Білася я ілбом аб падлогу. У першыя хвіліны не верыш, хапаешся за паветра. Не памерла, а вернецца калекай. Без ног… сляпая… Нічога, будзем з Настачкай яе за рукі вадзіць. Галоўнае — жывая! Кагосьці хочацца пра гэта папрасіць… на каленях вымаліць…

Многа-многа людзей… поўны дом чужых людзей… Наколюць лекамі — я ляжу, ачомаюся — зноўку выклікаюць «хуткую». У мяне ў доме вайна… А ў людзей сваё жыццё. Ніхто чужое гора не разумее, дай Бог сваё зразумець. У-у-у… Усе думалі: я сплю, а я ляжала і слухала. Горка мне, горка…

«…У мяне двое сыноў. Яшчэ ў школе вучацца. Збіраю грошы, каб адкупіць іх ад войска…»

«…Наш народ цярплівы — гэта дакладна. Чалавек — мяса… вайна — праца…»

«…Еўрарамонт нам дорага даўся. Добра, што італьянскую плітку раней купілі, яшчэ па старых коштах. Пластыкавыя вокны сабе паставілі. Браніраваныя дзверы…»

«…А дзеці растуць… Радуешся, пакуль яны маленькія…»

«…Там вайна, і тут вайна… Кожны дзень страляюць. Падрываюць.

Едзеш у аўтобусе — страшна, у метро баішся заходзіць…»

«…У суседа сын быў беспрацоўны. Піў. Завербаваўся ў кантрактнікі. Праз год вярнуўся з Чачні з чамаданам грошай: машыну купіў, жонцы футра і залаты пярсцёнак. З’ездзілі сям’ёй у Егіпет… Цяпер без грошай ты — нуль. А дзе іх зарабіць?»

«…Раскрадаюць… ірвуць Расію на кавалкі… Вялікі пірог!»

Гэтая вайна паганая! Была яна дзесьці далёка… далёка… І прыйшла да мяне ў хату. Я Алесьцы крыжык павесіла… Не збярог. (Плача.)

Праз дзень нам яе прывезлі… Усё цякло… труна мокрая… абцірала прасцінамі. Начальства: хутчэй… хутчэй… хутчэй трэба хаваць. «Не адчыняйце. Там — халадзец». А мы адчынілі. Усе спадзяваліся, што памылка. Па тэлевізары сказалі: Алеся Нікалаева… дваццаць адзін год… Узрост няправільны. Раптам гэта іншая Алеся? Не нашая. «Там — халадзец…» Выдалі нам даведку: «…наўмыснае самапашкоджанне стрэлам з табельнай зброі ў правую частку галавы…» Што мне паперка! Я сама хачу паглядзець, памацаць. Пагладзіць сваімі рукамі. Калі адчынілі: твар быў жывы, добры… і маленькая дзірачка на левым баку… Такая маленькая… зусім… ну, аловак увойдзе. Ізноў няпраўда, як і з узростам, дзірачка на левым баку, а пішуць — на правым. Паехала яна ў Чачню са зводным атрадам міліцыянтаў з усёй Разані, а дапамагалі нам хаваць з аддзялення міліцыі, дзе яна служыла. Яе таварышы. І ўсе яны ў адзін голас: якое гэта самагубства? Гэта не самазабойства, а стрэл прыкладна з двух-трох метраў… Стрэл?! А начальства прыспешвала. Дапамагалі, штурхалі. Прывезлі яе позна ўвечары, а раніцай наступнага дня, а дванаццатай гадзіне, пахавалі ўжо. На могілках… У-у-у… Моц у мяне была… у чалавека не можа быць такой моцы… Вечка труны прыб’юць, а я адарву, зубамі б цвікі грызла. Начальства на могілках не было. Адмовіліся ўсе ад нас… дзяржава першая… У царкве не захацелі адпяваць: грэшніца… Бог душу такую, што заблыталася, не прыме… Ну як так… Як жа так? Я цяпер у царкву хаджу… свечку пастаўлю… Падышла адзін раз да бацюшкі: «Хіба Бог толькі прыгожыя душы любіць? Калі так, то нашто Ён тады?» Расказала яму ўсё… Я шмат разоў ужо пра гэта распавядала… (Маўчыць.) Бацюшка ў нас малады… Заплакаў: «Як вы яшчэ жывая і не ў вар’яцкім доме? Дай ёй, Гасподзь, Царства нябеснае!» Памаліўся за маю дзяўчынку… А людзі рознае казалі: з-за мужыка дзеўка стрэліла. Сп’яну. Усім вядома, што п’юць яны там няспынна. І мужыкі, і бабы. Хапанула я гора… поўным ротам…

Яна пакавала чамадан… А мне хацелася ўсё таптаць, ірваць. Рукі сабе кусала, хоць звяжы іх. Не магла спаць. Ламала ўсе косткі, сутаргі па целе. Не сплю… і бачу сны нейкія… Вечны лёд, вечная зіма. Усё ў серабрыста-блакітным колеры… А то быццам яны з Настачкай ідуць і ідуць па вадзе, і ніяк не могуць дапяць да берага. Адна вада… Настачку бачу, а Алеська хутка знікла з вачэй… Няма яе і няма… І ў сне я спалохалася: «Алеська! Алеська!» — клічу. З’яўляецца. Але не як жывая, а як партрэт… фотаздымак… і на левым баку ў яе сіняк. Акурат у тым месцы, дзе куля прайшла… (Маўчыць.) Гэта яна яшчэ толькі чамадан пакавала… «Мама, я еду. Я ўжо рапарт напісала». — «Ты адна выхоўваеш дзіця. Яны не маюць права цябе пасылаць». — «Мама, мяне звольняць, калі я не паеду. Ты ж ведаеш: у нас усё добраахвотна-прымусова. Але ты не плач… Там ужо не страляюць, а будуюць. А я буду ахоўваць. Паеду і зараблю, як іншыя». Дзяўчынкі іхнія ўжо ездзілі, усё было нармальна. «У Егіпет цябе завязу, піраміды паглядзім» — гэта мара ў яе была. Парадаваць хацела маму. Бедна мы жылі… з капейкі… Выйдзеш у горад — усюды рэклама: купі машыну… вазьмі крэдыт… Купляй! Толькі бяры! У кожнай краме стаіць пасярод залы — стол, а то і два — афармляй крэдыты. Каля сталоў заўсёды чарга. Людзі стаміліся ад галечы, усім захацелася пажыць. А я іншым разам не ведала, чым іх накарміць, бульба і тая… не заўсёды. І макароны. На тралейбус не хапала. Пасля тэхнікума паступіла яна ў педагагічны інстытут на псіхолага, год правучылася — грошай няма плаціць. Адлічылі. У маёй мамы пенсія — сто долараў, і ў мяне — сто долараў. Наверсе… яны там нафту пампуюць і газ… але гэта не нам долары цякуць, а ім у кішэню. Простыя людзі, як мы, ходзяць па крамах і толькі глядзяць — як па музеях ходзяць. А па радыё, як шкодніцтва нейкае, спецыяльна, каб народ раззлаваць — любіце багатых! Багатыя нас выратуюць! Дадуць працу… Паказваюць, як яны адпачываюць, што ядуць… Дамы з басейнамі… Свой садоўнік, свой кухар… Як калісьці ў памешчыкаў… пры цары… Паглядзіш увечары тэлевізар: якая брыдота — і кладзешся спаць. Раней шмат людзей галасавала за Яўлінскага і за Нямцова… Я грамадская актывістка была, на ўсе выбары бегала. Патрыётка! Мне Нямцоў падабаўся, што малады і прыгожы. А потым усе ўбачылі — дэмакраты таксама хочуць добра жыць. На нас забыліся. Чалавек — пыл… пылінка… Народ зноў рушыў да камуністаў… Пры іх ні ў кога мільярдаў не было, ва ўсіх было патроху, усім гэтага дастаткова было. Кожны адчуваў сябе чалавекам. Я была як усе.

Я — савецкі чалавек, і мая мама — савецкі чалавек. Будавалі сацыялізм з камунізмам. Дзяцей выхоўвалі: гандляваць сорамна, і не ў грошах шчасце. Будзь сумленным, а жыццё аддай Радзіме — гэта найдаражэйшае, што ў нас ёсць. Усё жыццё ганарылася, што я савецкі чалавек, а цяпер быццам бы сорамна, быццам бы ты ўжо непаўнавартасная нейкая. Былі ідэалы камунізму — цяпер ідэалы капіталізму: «Не шкадуй нікога, бо цябе не пашкадуюць». «Мама, — казала Алеська, — ты жывеш у краіне, якой даўно няма. Ты ні ў чым не можаш мне дапамагчы». Што з намі зрабілі? Што з намі… (Спыняецца.) Так шмат хачу вам сказаць! Так шмат! Але галоўнае што? Пасля смерці Алеські… Знайшла я ейны школьны сшытак з сачыненнем: «Што такое жыццё?». «Я малюю сабе ідэал чалавека… — пісала яна. — Мэта жыцця — гэта тое, што прымушае цябе ўздымацца…» Я яе гэтаму вучыла… (Плача.) Паехала на вайну… яна не здольная была забіць мыш… Усё было не так, як павінна быць, а як было — я не ведаю. Ад мяне хаваюць… (Крычыць.) Загінула мая дзяўчынка без следу. Так нельга! Маёй маме ў Айчынную вайну было дванаццаць гадоў, іх эвакуіравалі ў Сібір. Дзеці… яны там працавалі на заводзе па шаснаццаць гадзін у суткі… як і дарослыя. За талон у сталовую, дзе дадуць місу макаронаў і кавалачак хлеба. Хлеба! Выпускалі снарады для фронту. Паміралі каля сваіх станкоў ад таго, што яшчэ маленькія. Навошта людзі тады забівалі адзін аднаго — яна разумела, а навошта цяпер забіваюць — не разумее. Ніхто не разумее. Гэтая вайна паганая! Аргун… Гудэрмес… Ханкала… Пачую — выключаю тэлевізар…

Даведачка ў мяне на руках: «…наўмыснае… стрэлам з табельнай зброі…» І Настачка засталася… дзевяць гадоў Настачцы… Я цяпер і бабуля, і мама. Уся хворая, хірургамі парэзаная. Тры аперацыі. Здароўя няма, ніякага здароўя няма, ды адкуль яму з’явіцца? Вырасла я ў Хабараўскім краі. Тайга, тайга. Жылі ў бараках. Апельсіны і бананы бачылі толькі на малюнках. Елі макароны… Сухое малако і макароны… зрэдку тушонка ў банках… Мама завербавалася на Далёкі Усход пасля вайны, калі моладзь паклікалі Поўнач асвойваць. Агітавалі як на фронт. На вялікія будоўлі ехалі адны галадранцы, як мы. У каго ні вала, ні кала. «За туманом и за запахом тайги» — гэта з песень… з кніжак… а мы з голаду пухлі. Голад нас пагнаў на подзвігі. Я крыху падрасла і таксама пайшла на будоўлю… Будавала з мамай БАМ. І ў мяне ёсць медаль «За будаўніцтва Байкала-Амурскай магістралі» і пачак грамат. (Маўчыць.) Узімку маразы пад пяцьдзясят градусаў, зямля прамерзне на метр. Белыя сопкі. Такія белыя пад снегам, што іх ужо не відаць і ў добрае надвор’е. Не адрозніш. Сопкі я ўсім сэрцам палюбіла. У чалавека ёсць вялікая Радзіма і маленькая радзімка. Дык вось там мая радзімка. У бараках сценкі тоненькія, прыбіральня на вуліцы… Але — маладосць! Верылі ў будучыню, заўсёды верылі… Жыццё, і праўда, з кожным годам паляпшалася: то ні ў кога не было тэлевізараў, ні ў кога! — і раптам яны з’явіліся. Жылі ў бараках… І раптам сталі даваць асобныя кватэры. Паабяцалі: «Цяперашняе пакаленне савецкіх людзей будзе жыць пры камунізме». Гэта я… я буду жыць пры камунізме?! (Смяецца.) Паступіла на завочнае аддзяленне ў інстытут, вывучылася на эканаміста. Грошай за вучобу не трэба было плаціць, як цяпер. Хто б мяне вывучыў? За гэта я ўдзячная савецкай уладзе. Працавала ў райвыканкаме ў фінансавым аддзеле. Купіла сабе мутонавае футра… добрую пуховую хустку… зімой захінешся — адзін нос тырчыць. Па калгасах ездзіла з праверкамі, у калгасах разводзілі собаляў, пясцоў, норак. Ужо нядрэнна мы жылі. Я маме таксама футра купіла… Тут абвясцілі нам капіталізм… Паабяцалі, што камуністы сыдуць і ўсім будзе добра. Народ у нас недаверлівы. Гора хапануў. Людзі адразу пабеглі купляць соль і запалкі. «Перабудова» гучала, як «вайна». На нашых вачах сталі раскрадаць калгасы… заводы… А потым скупілі іх за капейкі. Мы ўсё жыццё будавалі, а ўсё пайшло за грош. Народу далі ваўчары… падманулі… Ляжаць яны ў мяне і цяпер у серванце. Даведачка на Алеську… і гэтыя паперкі… Капіталізм гэта ці што? На рускіх капіталістаў я нагледзелася, не ўсе яны былі рускія, і армяне былі, і ўкраінцы. Бралі вялікія крэдыты ў дзяржавы і грошай не вярталі. У гэтых людзей блішчалі вочы. Як у зэкаў. Характэрны такі бляск, мне добра вядомы. Там усюды лагеры і дрот. Хто Поўнач асвойваў? Вязні і мы, басота. Пралетарыят. Але мы пра сябе тады так не думалі… Мая мама вырашыла… Выйсце было адно — вяртаемся ў Разань. Туды, адкуль мы родам. Пад вокнамі ўжо стралялі — СССР дзялілі. Хапалі… ірвалі… Бандыты сталі гаспадарамі, а разумныя — дурнямі. Мы ўсё пабудавалі і гэтым бандытам аддалі… Так атрымліваецца? Самі з’ехалі з пустымі рукамі, са сваім хатнім рахапеццем. А ім заводы пакінулі… руднікі… Ехалі на цягніку два тыдні, везлі з сабой: халадзільнік, мэблю, кніжкі… мясарубку, посуд… усё такое… Два тыдні я ў акно глядзела: няма рускай зямлі ні канца ні меры. Надта «вялікая і багатая» Расія-матухна, каб навесці ў ёй парадак. Гэта было ў дзевяноста чацвёртым годзе… Ужо пры Ельцыне… Што нас чакала дома? Дома настаўнікі ў азербайджанцаў-кіёсачнікаў падзараблялі, садавіну прадавалі, пельмені. У Маскве рынак — ад вакзала да Крамля. Жабракі аднекуль адразу з’явіліся. А мы ўсе савецкія! Савецкія! Усім было сорамна. Няёмка.

…На гарадскім рынку я разгаварылася з адным чачэнцам… Пятнаццаць гадоў, як у іх вайна і яны тут ратуюцца. Распаўзаюцца па Расіі… па розных кутках… А быццам бы вайна… Расія з імі ваюе… «спецаперацыя»… Што гэта за вайна такая? Малады быў чачэнец: «Я, мамуля, не ваюю. У мяне жонка — руская». А я чула гісторыю… магу і вам расказаць… Чачэнская дзяўчына закахалася ў рускага лётчыка. Прыгожага хлопца. Па ўзаемнай згодзе, яны дамовіліся — выкраў ён яе ў бацькоў. Павёз у Расію. Пабраліся. Усё як мае быць. Нарадзілі хлопчыка. Але яна плакала і плакала, ёй было шкада сваіх бацькоў. І яны напісалі ім ліст: даруйце, маўляў, нам… мы кахаем адно аднаго… Прывітанне ад рускай мамы перадалі. А ўсе гэтыя гады родныя браты гэтую чачэнку шукалі, хацелі забіць, таму што яна зганьбіла іх сям’ю — выйшла замуж за рускага, мала, што ён рускі, дык ён яшчэ іх бамбіў. Забіваў. Па адрасе на канверце яны знайшлі хутка… Адзін брат яе зарэзаў, а другі потым прыехаў, каб дадому забраць. (Маўчыць.) Гэтая вайна паганая… гэтая бяда… прыйшла да мяне ў дом. Я цяпер усё збіраю… усё пра Чачню чытаю, дзе знайду. Распытваю… Я хацела б туды паехаць. І каб мяне там забілі. (Плача.) Я была б шчаслівая. Такое маё шчасце матчына… Ведаю адну жанчыну… Ад сына нават чаравікаў не знайшлі, снарад проста ў яго трапіў. «Я была б шчаслівая, — прызналася яна мне, — калі б ён у роднай зямлі ляжаў. Хоць бы кавалачак…» Ужо гэта для яе было б шчасцем… «Мамуля, у цябе ёсць сын?» — спытаў мяне гэты чачэнец. — «У мяне сын ёсць, але ў мяне дачка загінула ў Чачні». — «Рускія, я хачу ў вас запытацца, што гэта за вайна? Вы забіваеце нас, калечыце, а потым лечыце ў сваіх бальніцах. Бамбіце і рабуеце нашыя хаты, а потым іх будуеце. Угаворвалі, што Расія — наш дом, а мне кожны дзень з-за маёй чачэнскай фізіяноміі трэба даць міліцыі хабар, каб яны мяне не забілі да смерці. Ці не абрабавалі. Я іх пераконваю, што не забіваць сюды прыйшоў і не хачу падарваць іх дом. Мяне маглі забіць у Грозным… але могуць забіць і тут…»

Пакуль б’ецца маё сэрца… (У роспачы.) Я буду шукаць. Хачу ведаць, як загінула мая дачка. Я нікому не веру.

Адчыняе дзверцы серванта, дзе побач з крыштальнымі чарачкамі ляжаць дакументы і фотаздымкі. Бярэ і раскладвае іх на стале.

Дзяўчына ў мяне была прыгожая… Завадатарка ў школе. Любіла на каньках катацца. Вучылася пасрэдна… нармальна… У дзясятым класе закахалася ў Ромку… Я, вядома, супраць, ён старэйшы за яе на сем гадоў. «Мама, а калі гэта каханне?» Каханне было шалёнае, ён ёй не тэлефануе, дык яна сама… «Навошта ты тэлефануеш?» — «Мама, а калі гэта каханне?» Толькі Ромка, толькі ён у ейных вачах. На маму забылася. Сёння выпускны баль, а назаўтра яны распісаліся. Ужо і дзіцятка. Ромка піў, біўся, а яна плакала. Я яго ненавідзела. Год яны так пажылі. Рэзаў рэчы на ёй добрыя, раўнаваў. Возьме за валасы, наматае на руку — і галавой аб сценку. Трывала яна, трывала… Маму не слухалася. Пакуль… Усё ж такі… Не ведаю як… Усё ж такі яна ўцякла ад яго. Куды? Да мамы… «Мама, ратуй!» Дык ён узяў і прыйшоў да нас жыць. Ноччу прачнулася… стогны нейкія… Адчыняю ванную, а ён стаіць над ёй з нажом… Я схапіла гэты нож, парэзала сабе рукі. У іншы раз дастаў нейкі пісталет, газавы, думаю, не сапраўдны. Я ад яго Алеську цягну, а ён на мяне гэты пісталет: «Цяпер ты змоўкнеш!» Плакала і плакала, пакуль яны не разышліся. Я яго выгнала… (Маўчыць.) Прайшло… ну, паўгода не прайшло… Вяртаецца з працы: «Ромка ажаніўся». — «А ты адкуль ведаеш?» — «Падвёз мяне ў горадзе». — «І што?» — «А нічога». Ажаніўся ён хутка. А ў яе гэта было дзіцячае каханне. Незабыўнае. (Бярэ лісток у стосіку дакументаў.) Судмедэксперт напісаў: стрэл у правую частку галавы, а дзірачка была на левым баку. Маленькая дзірачка… Можа быць, ён яе мёртвую і не бачыў? Яму загадалі так напісаць. Добра заплацілі.

Я спадзявалася… Чакала, калі вернецца ейны атрад. Распытаю іх… аднаўлю карціну… Дзірачка на левым баку, а пішуць — на правым. Мне трэба ведаць… Ужо зіма. Снег. Калісьці я любіла снег. І Алеська мая любіла, дастане загадзя канькі, адшаруе тлушчам. Калісьці даўно… даўно-даўно гэта было. Горка мне, горка… Гляджу ў акно: людзі рыхтуюцца да Раства, бягуць з падарункамі, цацкамі. Нясуць ялінкі. А ў мяне на кухні пастаянна працуе прыёмнік. Слухаю нашае радыё. Мясцовыя навіны. Чакаю. Нарэшце, дачакалася паведамлення: «Разанскія міліцыянты вярнуліся са службовай камандзіроўкі ў Чачню», «нашыя землякі з гонарам выканалі свой салдацкі абавязак», «не зганьбілі»… Іх урачыста сустрэлі на вакзале. Аркестр, кветкі. Уручылі ўзнагароды і каштоўныя падарункі. Каму — тэлевізар, каму наручныя гадзіннікі… Героі… Героі вярнуліся! Пра Алеську ні слова, ніхто не ўспомніў… Я чакаю… трымаю прыёмнік ля самага вуха… Павінны ўспомніць! Пачалася рэклама… рэклама пральнага парашка… (Заплакала.) Знікла мая дзяўчынка без следу. Так нельга! Алеська… Яна была першая… першая «чачэнская» труна ў горадзе… Праз месяц прывезлі яшчэ дзве труны — адзін міліцыянт больш сталы, другі зусім малады. З імі народ развітваўся ў тэатры… у гарадскім тэатры імя Ясеніна. Ганаровая варта. Вянок ад грамадскасці, ад мэра… Рэчы. Пахавалі іх на алеі Герояў, дзе «афганскія» хлопчыкі ляжаць… цяпер і «чачэнскія»… На могілках у нас дзве алеі — алея Герояў і яшчэ адна — людзі яе называюць алеяй бандытаў. Бандыты ваююць паміж сабой, страляюць трохі. Перабудова — перастрэлка. У бандытаў самыя лепшыя месцы на могілках. Труны з чырвонага дрэва, інкруставаныя пад золата, з электроннай лядоўняй. Не помнікі, а курганы славы. Героям помнікі ставіць дзяржава. Салдацкія — ну, сціплыя помнікі. І тое не ўсім. Кантрактнікам — адмовілі. Ведаю, што адна маці пайшла ў ваенкамат, ёй адмовілі: «Твой сын за грошы ваяваў». Мая Алеська… яна ляжыць асобна ад усіх, яна ж проста самазабойца… У-у-у… (Не можа гаварыць.) Нашая Настачка… Пенсію за маму ёй прызначылі паўтары тысячы рублёў — пяцьдзясят даляраў у месяц. Дзе праўда? Справядлівасць? Пенсія маленькая, бо ейная мама — не герой! Вось калі б мама забіла кагосьці, узарвала гранатай… А мама забіла самую сябе, больш нікога яна не забіла… Не герой! Як гэта растлумачыць дзіцяці? Што я ёй скажу? У адной газеце працытавалі быццам бы Алесьчыны словы: «Маёй дачцэ не будзе сорамна за мяне…» Першыя дні пасля пахавання… Настачка сядзела нібы адсутная, быццам яе няма ці яна не ведае, дзе яна знаходзіцца. Ніхто не мог наважыцца… Гэта я ёй сказала: «Алеські… матулі тваёй няма…» Яна стаяла і нібы не чула мяне, я плакала, а яна не плакала. І пасля… я згадаю што-небудзь пра Алеську… а яна нібыта не чуе. Доўга так працягвалася, мяне гэта нават пачало злаваць. Вадзіла яе да псіхолага. Сказалі: нармальнае дзіця, але моцна ўзрушанае. Былі мы і ў ейнага таты. Пытаюся ў яго: «Ты забіраеш дзіця?» — «А куды я яе забяру?» У яго ўжо там, у другой сям’і, дзіця. «Тады адмаўляйся». — «Як гэта? А раптам мне ў старасці нешта трэба будзе. Капейка якая…» Такі ў нас татачка… Дапамогі нам ад яго няма. Адны Алесьчыны сябры наведваюць… У дзень нараджэння Настачкі заўсёды збяруць і прынясуць крыху грошай. Камп’ютар купілі. Сябры памятаюць.

Доўга я чакала званка. Атрад вярнуўся — і камандзір, і тыя хлопцы, з кім яна там была. Патэлефануюць… Абавязкова! Маўчыць тэлефон… І я сама пачала шукаць прозвішчы, нумары тэлефонаў. Камандзір атрада Клімкін… Прачытала ў газеце ягонае прозвішча. Усе! Усе газеты пра іх пісалі — рускія волаты! Разанскія віцязі. І нават у адной газеце быў ягоны артыкульчык, што ён дзякуе атраду за добрую службу. Выканалі, маўляў, абавязак з гонарам… Яшчэ і з гонарам… Тэлефаную ў аддзел міліцыі, дзе ён працуе: «Запрасіце, калі ласка, маёра Клімкіна» — «Хто яго пытаецца?» — «Людміла Васільеўна Нікалаева… маці Алесі Нікалаевай…» — «Няма на месцы». — «Заняты». — «У ад’ездзе». Ты камандзір… Ты сам прыйдзі да маці і раскажы, як там было. Суцеш. Падзякуй. Я так разумею… (Плача.) Плачу, але слёзы мае злосныя… Я Алеську не пускала, прасіла не ехаць, а мая мама: «Калі трэба, няхай едзе». Трэба! Я цяпер ненавіджу гэтае слова! Ужо я не тая… А за што мне Радзіму любіць? Нам абяцалі, што дэмакратыя — гэта калі ўсім добра. Усюды справядліва. Сумленна. Падман усё гэта… Чалавек — пыл… пылінка… Адно, што цяпер у крамах усяго поўна. Бяры! Бяры! Пры сацыялізме гэтага не было. Вядома, я — простая савецкая жанчына… Ніхто мяне ўжо не слухае, таму што грошай у мяне няма. Былі б грошы — іншая размова. Яны б мяне баяліся… начальнічкі… Цяпер грошы кіруюць… Алеська з’язджала… Цешылася: «Разам з Кормчай едзем». Яны ўдзвюх былі, дзве жанчыны ў атрадзе. Вольга Кормчая… Я яе бачыла на вакзале, калі развітваліся. «Гэта — мая мама», — сказала Алеська. Быў момант на праводзінах… Можа быць, цяпер я гэтаму надаю значэнне. Пасля ўсяго. Аўтобусы вось-вось крануцца… Зайгралі гімн — усе заплакалі. Я стаяла з аднаго боку і чамусьці перайшла на іншы, нешта Алеська мне праз акно крыкнула, і я зразумела яе так, што яны будуць паварочваць. І я перабегла, каб яшчэ раз яе ўбачыць. Памахаць рукой. А яны паехалі наўпрост, і я яе не ўбачыла. Зашчымела сэрца. Ручка ад сумкі ў яе адарвалася ў апошні момант… Можа быць, гэта я цяпер так сябе накручваю… Крывіначка мая… (Плача.) Знайшла па даведцы тэлефон Кормчай… Тэлефаную: «Я — мама Алесі… Хачу з вамі сустрэцца». Яна доўга маўчала, а потым нават з нейкай крыўдай, з нейкай злосцю: «Я столькі перажыла… Калі вы ўсе адчэпіцеся ад мяне!» Паклала трубку. Другі раз тэлефаную: «Прашу! Мне трэба ведаць… Малю!»… Да тэлефона падышла ейная мама: «Дачкі няма дома. З’ехала ў Чачню». Зноў! У Чачню?! Разумееце, і на вайне нехта можа добра ўладкавацца. Каму як пашанцуе… Чалавек пра смерць не думае, памерці сёння страшна, а калі-небудзь — нічога. Усе яны за тыя паўгода, што там былі, атрымалі па шэсцьдзясят тысяч рублёў. На патрыманы аўтамабіль хопіць. Ну і заробак захаваўся. А Алеська ўзяла перад ад’ездам у крэдыт пральную машыну… мабільнік… «Прыеду і павыплочваю», — казала. Цяпер нам плаціць. З чаго? Прыходзяць квітанцыі… складаем… У Настачкі старыя красоўкі, яны ёй маленькія, вернецца са школы і плача, пальчыкі баляць. Складаем, складаем з мамай свае пенсіі, грошы лічым, лічым, і нічога да канца месяца не застаецца. А мёртвага не дагукаешся…

Два чалавекі былі з ёй у апошні момант… Два сведкі. Кантрольна-прапускны пункт… ка-пэ-пэ… будачка — два на два з паловай метры. Начное дзяжурства. Іх было трое. Першы… «Ну, прыйшла яна, — распавёў па тэлефоне, — пагаварылі дзве-тры хвіліны…» І ён нібыта сышоў, ці то па патрэбе, ці то яго нехта паклікаў. Пачуў за дзвярыма — бабахнула нешта, нават спачатку не падумаў, што стрэл. Вярнуўся, а яна ляжыць. Настрой? Які ў яе быў настрой? Настрой быў добры… нармальны быў настрой… «Прывітанне». — «Прывітанне». Пасмяяліся. Хі-хі… ха-ха… Другі сведка… І гэтаму тэлефаную на працу… на асабістую сустрэчу не прыйшоў, а мяне да яго не дапусцілі… Ён быў побач, калі яна страляла, але быццам бы ў той самы момант адвярнуўся. У тую секунду… Будачка — два на два з паловай метры, а ён нічога не бачыў. Вы паверыце? Я вымольваю ў іх: скажыце… мне трэба ведаць… Я больш нікуды з гэтым не пайду. Заклінаю! Бегалі ад мяне, як апечаныя. Ім загадалі маўчаць. Абараняць пагоны. Заткнулі ім раты доларамі… (Рыдае.) З самага пачатку, калі яна пайшла на працу ў міліцыю, мне не падабалася: мая Алеська — міліцыянер? Ну не падабалася! Ніяк не падабалася… Тут такое… Адукацыя ў яе — тэхнікум і адзін курс інстытута. Доўга не магла ўладкавацца на працу. А ў міліцыю яе адразу бралі. Мне было страшна… Міліцыя — гэта бізнес… мафія… Міліцыянтаў людзі баяцца, у кожнай сям’і хтосьці пацярпеў ад міліцыі. І катуюць у нашай міліцыі, і калечаць. Баяцца іх, як злодзеяў. Не дай бог! У газетах чытаеш: пярэваратні ў пагонах… там згвалцілі… там забілі… Такога… у савецкі час… Вы — што? А калі і было… Дык шмат чаго не казалі… не пісалі… І мы адчувалі сябе абароненымі. (Задумалася.) Палова міліцыянтаў ваявала. Ці ў Афгане, ці ў Чачні. Забівалі. Псіхіка ў іх пашкоджаная. Ваявалі там яны і з мірным насельніцтвам. Цяпер такія войны: салдаты не толькі паміж сабой ваююць, але і з цывільнымі. Звычайнымі людзьмі. Для іх усе — ворагі: мужчыны, жанчыны, дзеці. І тут, ужо дома, заб’юць чалавека, а потым дзівяцца, што гэта трэба тлумачыць. У Чачні тлумачыць не трэба было… «Мама, — спрачалася са мной Алеська, — ты не маеш рацыі. Усё залежыць ад чалавека. Дзяўчына-міліцыянт — гэта прыгожа. Сіняя кашуля, пагоны».

У апошні вечар прыйшлі да яе сябры развітацца… Цяпер успамінаю… усё я цяпер успамінаю… Усю ноч яны прагаварылі…

«…Расія — вялікая краіна, а не газавая труба з кранікам…»

«…Крыма няма… аддалі… Чачня ваюе… Татарстан варушыцца… Я хачу жыць у вялікай краіне. Нашыя МІГі дойдуць да Рыгі…»

«…Галавой аб стол Расію! А чачэнскія бандыты — героі… Правы чалавека?! А там: прыходзілі ў рускі дом з аўтаматамі — або забіваем, або сыходзь. Добры чачэнец той, хто спачатку кажа: «Сыходзь!», а потым забівае, дрэнны — забівае адразу. Чамадан, вакзал, Расія. Надпісы на платах: «Не купляйце кватэры ў Машы, яны ўсё роўна будуць нашы», «Рускія, не з’язджайце — нам патрэбныя рабы».

«…Двое рускіх салдат і афіцэр трапілі да чачэнаў у палон. Салдатам адрэзалі галовы, а афіцэра адпусцілі: «Ідзі і вар’яцей». Я на касетах бачыў… Абразаюць вушы, пальцы адсякаюць… У сутарэннях — рускія рабы-палонныя. Звяры!»

«…Паеду! Мне на вяселле грошы патрэбныя. Хачу ажаніцца.

Дзяўчынка прыгожая… доўга чакаць не будзе…»

«…У мяне сябар… Мы з ім у войску разам служылі. Жыў ён у Грозным. Сусед — чачэнец. У адзін цудоўны дзень ён яму кажа: «Прашу цябе — з’язджай!» — «Чаму?» — «Таму што мы вас хутка рэзаць будзем». Пакінулі яны там трохпакаёвую кватэру, жывуць цяпер у Саратаве ў інтэрнаце. Нічога не далі ім звезці: «Няхай Расія, — крычалі, — вам усё новае купіць. А гэта — наша!»

«…Упала на калені Расія, але яшчэ не дабілі. Мы — рускія патрыёты! Трэба доўг Радзіме аддаць! Анекдот: таварышы салдаты і афіцэры, калі вы добра праявілі сябе ў Чачні, то Радзіма пашле вас «на адпачынак» у Югаславію. У Еўропу… тваю маць!»

Сын трываў, трываў і не вытрымаў. Стаў мяне лаяць: «Мама, нічога ты не даможашся, акрамя інсульту». Адправіў у санаторый. Прымусова, можна сказаць, са скандалам. У санаторыі я пасябравала з добрай жанчынай, у яе дачка рана памерла ад аборту, мы разам плакалі. Сталі сяброўкамі. Нядаўна патэлефанавала ёй — яна памерла. Заснула і памерла. Я ведаю, што ад нуды яна памерла… Чаму я не паміраю? Я шчаслівая была б памерці, але я не паміраю. (Плача.) Вярнулася з санаторыя… «Дзіцятка, яны цябе пасадзяць, — першыя маміны словы. — Не даруюць, што праўды шукаеш». Што было… Толькі я ад’ехала, ёй тэлефануюць з міліцыі: «Цягам дваццаці чатырох гадзін з’явіцца ў кабінет нумар… За няяўку — штраф… пятнаццаць сутак арышту…» Мама — чалавек напалоханы, у нас усе людзі напалоханыя. Знайдзіце мне старога не напалоханага чалавека. І не толькі гэта… Прыходзілі і апытвалі суседзяў: што мы за людзі… якія паводзіны… Пра Алеську дапытваліся: ці бачыў яе хто-небудзь нападпітку? А наркотыкі… З паліклінікі запатрабавалі нашыя медыцынскія карткі. Правяралі: ці не быў хто на ўліку ў псiхдыспансеры? Мяне крыўда за душу ўзяла! І злосць! Бяру слухаўку… Тэлефаную ў міліцыю: «Хто пагражаў маёй маме… чалавеку дзявяты дзясятак… Па якім пытанні выклікалі?» Скончылася гэта тым, што праз дзень яны мне даслалі позву: «У кабінет нумар… прозвішча следчага…» Мама ў слязах: «Цябе пасадзяць». Мне ўжо нічога не страшна. Цьху на іх! Трэба, каб Сталін з труны ўстаў! Я прашу яго ўстаць з труны! Гэта мая малітва… Мала ён нашых начальнічкаў саджаў і расстрэльваў. Мала! Мне іх не шкада. Я хачу іх слёз! (Плача.) Прыйшла я ў гэты кабінет… прозвішча Федзін… Секанула з парога: «Што вы ад мяне хочаце? Дачку ў мокрай труне прывезлі… Мала вам?» — «Вы — няграматная жанчына. Не разумееце, дзе вы знаходзіцеся. Тут пытанні задаем мы…» Спачатку ён быў адзін… потым выклікаў Алесьчынага камандзіра… Клімкіна… Нарэшце і я яго ўбачу! Ён заходзіць… Я — да яго: «Хто забіў маю дачку? Скажыце мне праўду…» — «Дурніца ваша дачка… Ненармальная!» Ой, не магу! Не магу… наліўся ўвесь крывёй… Крычаў, тупаў. Ой! Правакавалі мяне… Дамагаліся, каб я закрычала або драпалася, як котка. Значыць, я — вар’ятка, і дачка ў мяне — вар’ятка. Іх мэта — закрыць мне рот… У-у-у…

Пакуль сэрца маё б’ецца… буду шукаць праўду… Нікога не баюся! Я ўжо не ануча для падлогі, не кузурка. Мяне назад у скрыначку не загоніш. Мне дачку ў мокрай труне прывезлі… …

Ехала ў прыгараднай электрычцы… Сеў насупраць мужчына: «Ну што, маці, едзем? Давай знаёміцца…» Назваўся: «Былы афіцэр, былы прадпрымальнік-адзіночка, былы «яблычнік». Цяпер беспрацоўны». А ў мяне пра што хто ні спытае, я пра сваё: «А ў мяне дачка загінула ў Чачні… малодшы сяржант міліцыі…» Ён папрасіў: «Раскажы мне…» Я шмат разоў ужо пра гэта распавядала… (Маўчыць.) Паслухаў і пра сваё пачаў…

«…Я сам там быў. Вярнуўся, і жыццё ў мяне тут не атрымліваецца. Не магу загнаць сябе ў гэтыя рамкі. На працу не хочуць браць: «А-а-а… з Чачні?» Я баюся іншых людзей… мяне ванітуе ад іншых людзей… А сустрэну таго, хто ваяваў у Чачні, — ён мне брат…

…Стаіць стары чачэнец і глядзіць: нас поўная машына дэмбеляў. Глядзіць і думае: нармальныя рускія хлопцы, а толькі што былі аўтаматчыкі, кулямётчыкі… снайперы… Курткі на нас новенькія, джынсы. За што купілі? За тое, што тут зарабілі. Праца якая? Вайна… Страляеш… А там і дзеці, і прыгожыя жанчыны. Але забяры ў салдатаў зброю, пераапрані іх у цывільнае… гэта ўжо трактарысты, кіроўцы аўтобусаў, студэнты…

…Жылі за калючым дротам… Вакол вышкі і мінныя палі. Цесны замкнёны свет. Зона. Выйсці нельга — заб’юць. Смерць акупантам! Пілі ўсе, напіваліся да быдлячага стану. Дзень пры дні бачыш разбітыя дамы, як цягнуць рэчы, забіваюць людзей. І з цябе раптам такое прэ! Пашыраецца ўсё… усё, што ты можаш… Можна шмат што сабе дазволіць… Ты — п’яная скаціна і ў цябе зброя ў руках. У галаве — адзін сперматазоід…

…Праца катаў… Паміралі за мафію, якая нам яшчэ й не плаціла. Падманвала. Але я ж не тут, не на вуліцы забіваў людзей, а на вайне. Я бачыў рускую дзяўчынку, якую гэтыя шакалы згвалтавалі. Прыпякалі цыгарэтай грудзі, каб мацней стагнала…

…Прывёз грошы… Папіў з сябрамі гарэлкі, купіў патрыманы «мерседэс»…» (Ужо не выцірае слёз.) Дык вось дзе мая Алеська была… Куды трапіла… Гэтая вайна паганая… Была яна недзе далёка-далёка, а цяпер у маім доме. Два гады… грукаецца ў дзверы, хаджу па розных інстанцыях. Пішу ў пракуратуру… раённую, абласную… Генеральнаму пракурору… (Паказвае на стос лістоў.) Атрымліваю адпіскі… Гара адпісак! «Па факце гібелі вашай дачкі паведамляем…» І ўсе хлусяць: загінула трынаццатага лістапада, а насамрэч адзінаццатага, група крыві першая, а ў яе трэцяя, то яна была ў ваенным абмундзіраванні, то ў цывільнай сукенцы. Дзірачка з левага боку ля скроні, а яны пішуць — з правага… Напісала запыт нашаму дэпутату ў Дзярждуму — я яго выбірала, я за яго галасавала. Я верыла нашай уладзе! Дамаглася прыёму да яго. Стаю на першым паверсе ў Дзярждуме… І вочы ў мяне робяцца па яблыку! Бачу ювелірны салон: залатыя пярсцёнкі з дыяментамі, залатыя і срэбныя велікодныя яйкі… і падвескі… За ўсё жыццё я столькі не зарабіла, колькі там каштуе самы меншы пярсцёнак з дыяментам. Адзін пярсцёнак… Нашыя дэпутаты… народныя… адкуль у іх такія грошы? Пачак грамат за сумленную працу ў мяне… і ў мамы… А ў іх акцыі Газпрама… У нас — паперкі, а ў іх — грошы. (Злосна маўчыць.) Дарэмна я туды хадзіла… дарэмна там плакала… Сталіна вярніце… Народ чакае Сталіна! Забралі ў мяне дачку і прывезлі труну. Мокрую труну… І ніхто не хоча пагаварыць з маці… (Плача.) Я цяпер сама ў міліцыі магу працаваць… Агляд здарэння, пратакол злачынства. Калі гэта самагубства, то на пісталеце застаецца кроў… на руках порах… Я ўсё цяпер ведаю… Навіны па тэлевізары не люблю. Хлусня! А дэтэктывы… забойства… ну, такое ўсё… не прапускаю. Раніцай, бывае, падняцца не магу, ногі, рукі адымаюцца — ляжала б… Успомню Алеську… Падымаюся і іду…

Па кавалачках сабрала… па слоўцу… Хтосьці з п’яных вачэй прагаварыўся, іх жа там было семдзесят чалавек, хтосьці знаёмым ляпнуў. Горад наш невялікі… не Масква… Сёння я ўжо ўяўляю карціну… што там адбывалася… Была ў іх грандыёзная п’янка ў гонар Дня міліцыі. Набухаліся да непрытомнасці і ўчынілі бардак. Калі б Алеська паехала са сваімі хлопцамі… са свайго аддзела, а то ўсе чужыя… Зводны атрад. Трапіла яна да даішнікаў. Даішнікі — цары, грошай у іх поўныя кішэні. Стаяць на дарогах з аўтаматамі і здымаюць даніну. Усе ім плоцяць. Залатое месца! Хлопчыкі любяць павесяліцца… Забіць, напіцца і трахнуць — тры радасці на вайне. У зюзю яны напіліся, набраліся да калючага дроту ў вачах… азвярэлі… І быццам там усіх дзяўчат гвалцілі. Сваіх дзяўчат. А Алеська ці то не далася, ці то яна іх пасля прыстрашыла: «Я вас усіх пасаджу». І ёй не далі сысці.

Кажуць і іншае… Стаялі яны на пасту, прапускалі машыны. Там усе круцяцца, ціснуцца, бегаюць, як ненармальныя, каб зарабіць. Якімі заўгодна сродкамі. Хтосьці правозіў кантрабанду, што і адкуль — не скажу, хлусіць не буду. Наркотыкі ці… Але ўсё ў іх было дамоўлена. Аплочана. Гэта была машына «Ніва»… усе нейкую «Ніву» ўспамінаюць… А Алеська заўпарцілася… чамусьці яна гэтую машыну не прапускала… І ў яе стрэлілі. Перакрыла яна вялікія грошы, камусьці перашкодзіла. Нібыта да гэтай справы датычны высокі чын…

І мая мама сніла «Ніву»… Да варажбіткі пайшла я… паклала на стол вось гэты фотаздымак… (Паказвае.) «Бачу — сказала яна, — нейкую «Ніву»…

…Разгаварылася з адной жанчынай… Яна — медсястра. Не ведаю, якая яна была, калі паехала ў Чачню, можа, вясёлая. А цяпер — злосная, як і я, злосная. Цяпер шмат людзей пакрыўджаных, яны маўчаць, але яны пакрыўджаныя. Усе марылі выйграць у новага жыцця, а мала хто выйграў, выцягнуў шчаслівы білецік… Ніхто не рыхтаваўся зваліцца на дно. З крыўдай цяпер людзі жывуць, у многіх крыўда. (Маўчыць.) А можа, і Алеська б іншая прыехала… незнаёмая… У-у-у… (Маўчыць.) Гэтая жанчына была са мною шчырая…

«…Па рамантыку ехала! З мяне доўга ўсе там хіхікалі. А калі шчыра — праз няшчаснае каханне ўсё дома пакінула. Мне было ўсё роўна — чачэнец мяне застрэліць ці я ад тугі памру.

…Хто з трупамі не сутыкаўся, думае, што яны маўчаць. Ціхія. А там увесь час нейкія гукі. Дзесьці паветра выйшла, дзесьці костка ўнутры хруснула. Нейкі шоргат. Звар’яцець можна… …Я не бачыла там мужчын, якія не п’юць і не страляюць. Нап’юцца і лупяць — куды хочаш. Навошта? Ніхто не адкажа.

…Ён быў хірургам… Я думала: у нас каханне. Перад тым, як нам вяртацца дадому, ён мне заявіў: «Не тэлефануй і не пішы. Калі дома гуляць, то з прыгожай жанчынай, з якой не сорамна трапіць на вочы жонцы». Я — не прыгажуня. Але мы з ім па трое сутак у аперацыйнай стаялі. Гэта такое адчуванне… мацнейшае за каханне…

…Я цяпер мужчын баюся… З тымі, хто прыйшоў з вайны, я нічога не магу… Казлы яны! Усе казлы! Збіралася дадому… і тое хачу з сабой узяць, і гэта… Магнітафон, дыван… «А я, — сказаў начальнік шпіталя, — усё тут пакіну. Не хачу везці вайну дадому». Мы вайну не з рэчамі, а ў душы прывезлі…»

Перадалі нам Алесьчыны рэчы: бушлат, спаднічку… Аддалі залатыя завушніцы, ланцужок. У кішэні бушлата ляжалі арэшкі і дзве маленькія шакаладкі. Да свята, да Раства, відаць, збірала і хацела з кім-небудзь дадому перадаць. Горка мне, горка…

Ну, напішаце вы праўду… А каму ад гэтага страшна? Улада, яна цяпер недаступная… Адно нам засталося: стрэльба і забастоўка. Легчы на рэйкі. Але няма лідара… людзі даўно падняліся б… Пугачова няма! Калі мне дадуць зброю, я ведаю, у каго страляць… (Паказвае газету.) Чыталі? Ёсць турыстычны тур у Чачню. На ваенных верталётах вязуць і паказваюць разбураны Грозны, спаленыя вёскі. Там вайна і будаўніцтва ідуць адначасна. Страляюць і будуюць. І паказваюць. Мы яшчэ плачам, а хтосьці ўжо гандлюе нашымі слязьмі. Страхам. Гандлююць, як нафтай.

Праз некалькі дзён мы зноў сустрэліся.

Раней я разумела нашае жыццё… тое, як мы жылі… А цяпер не разумею… не…

ПРА ЦЕМРУ ХІТРУЮ І «ІНШАЕ ЖЫЦЦЁ, ЯКОЕ МОЖНА ЗРАБІЦЬ З ГЭТАГА» Алена Раздуева — рабочая, 37 гадоў

Для гэтай гісторыі я доўга не магла знайсці сабе «правадніка», апавядальніка або суразмоўцу, — нават не ведаю, як мне называць тых, хто дапамагае мне падарожнічаць па чалавечых космасах. Па нашым жыцці. Усе адмаўляліся: «гэты выпадак — для псіхіятра», «праз свае хворыя фантазіі маці кінула траіх дзяцей — тут суд мусіць разбірацца, а не пісьменнік». — «А Медэя? — пыталася я. — Як жа Медэя, якая забіла ўласных дзяцей у імя кахання?» — «Гэта — міф, а ў вас рэальныя людзі». Але рэальнасць — гэта не гета для мастака. Гэта таксама свабодны свет.

Потым я даведалася, што пра маю гераіню ўжо зняты фільм «Пакуты» (студыя «Фішка-фільм»). Мы сустрэліся з рэжысёрам фільма Ірынай Васільевай. Размаўлялі, пракручвалі касету з фільмам, зноў размаўлялі.

з аповеду кінарэжысёра Ірыны Васільевай

— Мне распавялі… І мне гэтая гісторыя не спадабалася, я спалохалася. Мяне пераконвалі, што гэта будзе найвыдатнейшы фільм пра каханне, трэба ехаць і неадкладна здымаць. Вельмі руская гісторыя! Жанчына, у якой муж і трое дзяцей, закахалася ў зэка, ды яшчэ ў «вечніка», асуджанага за асабліва жорсткае забойства на пажыццёвае зняволенне, дзеля яго яна кінула ўсё — мужа, дзяцей, дом. Але нешта мяне спыняла…

На Русі катаржнікаў спакон веку любяць — яны грэшнікі, але і пакутнікі таксама. Ім патрэбны падтрымка і суцяшэнне. Цэлая культура шкадавання, яна дбайна захоўваецца, асабліва ў вёсках і мястэчках. Там жывуць простыя жанчыны, у іх няма інтэрнэту, але яны карыстаюцца поштай. Старажытным спосабам. Мужчыны п’юць, ладзяць бойкі, а яны сядзяць вечарамі і пішуць адна адной лісты, там, у гэтых канвертах, немудрагелістыя гісторыі жыцця і лухта ўсялякая — які-небудзь фасончык, рэцэпцік, і напрыканцы абавязкова будуць адрасы зняволеных. У кагосьці брат сядзіць, паведаміў пра таварышаў, у каго сусед або аднакласнік. Перадаюць па сарафанным радыё… Абрабаваў, пагуляў, сеў у турму — выйшаў і зноў сеў. Звычайная гісторыя! У вёсках, як паслухаеш, палова мужчынаў ці ўжо сядзела, ці яшчэ сядзіць. А мы ж хрысціяне, мусім дапамагаць няшчасным. Ёсць жанчыны, якія выходзяць замуж за гэтых шматразовых сядзельцаў і нават забойцаў. У мяне няма пагарды, каб узяць і растлумачыць вам, што гэта такое… Гэта складана… Але ў мужчынаў нюх на гэтых кабет. Часцей за ўсё гэта жанчыны з няўдалым лёсам, якія не рэалізавалі сябе. Самотныя. А тут яны адразу робяцца патрэбнымі, кімсьці апякуюцца. Адзін са спосабаў нешта змяніць у сваім жыцці. Лекі нейкія… У рэшце рэшт, мы ўсё ж такі паехалі здымаць фільм. Мне захацелася расказаць, што ў наш прагматычны век ёсць людзі, у якіх іншая логіка існавання. І якія яны безабаронныя… Мы шмат гаворым пра свой народ. Адны яго ідэалізуюць, а іншыя лічаць быдлам. Саўком. А на самой справе, мы яго не ведаем. Паміж намі бездань… Я заўсёды здымаю гісторыю, у кожнай гісторыі шмат усяго. Там заўсёды ёсць дзве галоўныя рэчы — каханне і смерць.

Гэта ў Калужскай вобласці, у глухой вёсачцы… Едзем туды… Гляджу ў акно: усё бясконцае — і палі, і лес, і неба. На пагорках бялеюць храмы. Сіла і спакой. Нешта старадаўняе. Едзем, едзем… З магістралі збочылі на звычайную шашу… О-о-о! Рускія дарогі — эксклюзіў, не кожны танк, бывае, праедзе. Дзве-тры ямкі на кожныя тры метры, гэта яшчэ добрая дарога. А паабапал — вёскі… Крывыя, касыя хаты з паламанымі платамі, па вуліцах сноўдаюцца куры і сабакі. З раніцы ўжо чарга алкаголікаў каля зачыненай яшчэ крамы. Усё да спазму ў горле знаёмае… У цэнтры як стаяў, так і стаіць гіпсавы помнік Леніну… (Маўчыць.) Быў час… ужо не верыцца, што ён быў, і што мы такія былі… Калі прыйшоў Гарбачоў, усе мы бегалі ашалелыя ад радасці. Жылі ў марах, у ілюзіях. Адводзілі душу на кухнях. Праглі новай Расіі… Праз дваццаць гадоў да нас дайшло: а скуль яна возьмецца? Яе не было і няма. Нехта ўсё ж заўважыў: за пяць гадоў у Расіі можа памяняцца ўсё, а за дзвесце — нічога. Абшары неабсяжныя, і пры гэтым псіхалогія рабская… На маскоўскіх кухнях Расію не пераробіш. Герб вярнулі царскі, а гімн застаўся сталінскі. Масква руская… капіталістычная… А Расія як была, так і засталася савецкай. Там дэмакратаў у вочы не бачылі, а калі б убачылі, то разарвалі б. Большасць хоча пайку і правадыра. Танная палёная гарэлка цячэ ракой… (Смяецца.) Я адчуваю, што мы з вамі з «кухоннага» пакалення… Пачалі гаварыць пра каханне, а праз пяць хвілін ужо абмяркоўваем, як уладкаваць Расію. Ну а Расіі да нас справы няма, яна жыве сваім жыццём…

П’яненькі мужычок паказаў, дзе жыве нашая гераіня. Выйшла з хаты… Адразу мне спадабалася. Сінія-сінія вочы, постаць такая… Можна сказаць, прыгажуня. Руская прыгажуня! Такая жанчына будзе зіхацець і ў беднай сялянскай хаце, і ў шыкоўнай маскоўскай кватэры. І ўявіце сабе, яна нявеста нейкага забойцы, мы яго яшчэ не бачылі, у яго пажыццёвы тэрмін, ён хворы на сухоты. Пачула, навошта мы прыехалі, — смяецца: «Гэта мой серыял». Я хаджу і думаю, як мне сказаць, што мы будзем яе здымаць. А раптам яна баіцца камеры? А яна мне кажа: «Я такая дурніца, што кожнаму сустрэчнаму-папярэчнаму сваю гісторыю расказваю. Адны плачуць, іншыя праклінаюць. Калі хочаце, я і вам раскажу…» Расказвае…

пра каханне

— Я не збіралася замуж, але марыла, вядома. Мне было васямнаццаць гадоў. Ён! Ён! Якім будзе ён? Аднойчы ўбачыла сон: я іду па лузе да ракі, яна ў нас за вёскай, і наперадзе раптам з’яўляецца высокі прыгожы хлопец. Бярэ мяне за руку і кажа: «Ты — мая нявеста. Мая нявеста перад Богам». Прачнулася і думаю: трэба не забыцца на яго… на ягоны твар… Ён у мяне ў памяці застаўся, як праграма нейкая. Год прайшоў… два… я такога хлопца не сустракаю. А да мяне доўга заляцаўся Лёша, ён быў шавец. Зваў замуж. Я яму шчыра адказвала, што я яго не кахаю, а кахаю і чакаю таго хлопца, якога бачыла ў сне. Калі-небудзь я яго сустрэну, не можа быць, каб я яго не сустрэла, проста немагчыма. Лёша смяяўся… і тата з мамай смяяліся… пераканалі мяне, што трэба выйсці замуж, а каханне потым з’явіцца.

Што ўсміхаецеся? Усе з мяне смяюцца, я ведаю… Калі жывеш так, як адчувае тваё сэрца, дык ты ненармальная. Кажаш праўду — табе не вераць, а калі хлусіш — вось гэта клас! Ідзе знаёмы хлопец, якраз у агародзе я корпалася: «Ой, слухай, Пеця, я цябе тут нядаўна ў сне бачыла». — «Ой, не трэба! Толькі не гэта!» — Адскочыў ад мяне, як ад шалёнай. Я не такая як усе, цураюцца мяне… Нікому не хачу падабацца, увагі на шмоткі не звяртаю і не фарбуюся. Не ўмею фліртаваць. Умею толькі размаўляць. Пэўны час хацела пайсці ў манастыр, а потым прачытала, што манашкай можна быць і па-за манастыром. Нават дома. Гэта лад жыцця.

Выйшла замуж. Божа мой, які Алёша добры, ён такі моцны, ён браў качаргу і згінаў. Як я яго пакахала! Нарадзіла яму сына. Пасля родаў са мной нешта здарылася, можа, пасляродавы шок, мяне адштурхнула ад мужчынаў. У мяне ёсць дзіця, навошта мне яшчэ муж? Я магла з ім размаўляць, мыць яму, варыць ежу, слаць ложак, але быць з ім я не магла… як з мужчынам… Я крычала! Я калацілася ў істэрыцы! Так мы адпакутавалі два гады, і я сышла, узяла дзіця на рукі і сышла. А ісці мне не было куды. Мама і тата памерлі. Сястра недзе на Камчатцы… Быў у мяне сябар Юра, ён у мяне яшчэ ў школе быў закаханы, але ніколі мне ў сваім каханні не прызнаваўся. Я — вялікая, высокая, а ён маленькі, нашмат ніжэйшы за мяне. Ён пасвіў каровы і чытаў кніжкі. Ведаў усялякія гісторыі, хутка разгадваў крыжаванкі. Я прыйшла да яго: «Юра, мы з табой сябры. Можна, я пажыву ў цябе? Я буду ў тваім доме, толькі ты не падыходзь да мяне. Калі ласка, не чапай». І ён сказаў: «Добра».

Так мы жылі, жылі… І я сабе думаю: ён мяне кахае, так прыгожа сябе паводзіць, нічога ад мяне не патрабуе — што ж я прымушаю пакутаваць шчырага чалавека? Пайшлі з ім і распісаліся. Ён хацеў, каб мы ў царкве павянчаліся, тады я яму прызналася, што ў царкве не магу… і распавяла пра свой сон, пра тое, што чакаю сваё «каханне»… Юра таксама з мяне пасмяяўся: «Ты — як дзіця. Верыш у цуд. Але ніхто не будзе цябе кахаць так, як я». Нарадзіла я яму двух сыноў. Пятнаццаць гадоў мы з ім жылі і пятнаццаць гадоў хадзілі, трымаючыся за рукі. Людзі дзівіліся… Многія жывуць без кахання, бачаць каханне толькі ў тэлевізары. Хто чалавек без кахання? Як кветка без вады…

У нас вось якая завядзёнка… Дзяўчыны і маладыя жанчыны пішуць лісты ў турму. Усе мае сяброўкі і я… мы са школы пісалі… Я сотні лістоў такіх напісала і сотні адказаў атрымала. І ў той раз… Усё было як заўсёды… паштальёнка крычыць: «Ленка, табе казённае». Я бягу… Бяру ліст: турэмны штэмпель, закрыты паштовы адрас. Раптам маё сэрца пачынае моцна-моцна калаціцца. Яшчэ толькі почырк убачыла, але ён такі мне родны — ад хвалявання нічога прачытаць не магу. Я — летуценніца, але рэальнасць таксама разумею. Не першы ж такі ліст… Тэкст просты: сястра, дзякуй табе за добрыя словы… вядома, ты мне не сястра, але як сястра… Адпісваю ў той жа вечар: прышлі фотаздымак, хачу ўбачыць твой твар.

Прыходзіць адказ і фотаздымак. Гляджу: гэта той хлопец… той, каго я сніла… Маё каханне. Дваццаць гадоў я яго чакала. Нікому не магу нічога растлумачыць — атрымліваецца казка. Мужу адразу прызналася: «Знайшлося маё каханне». Ён плакаў. Прасіў. Угаворваў: «У нас трое дзяцей. Трэба іх гадаваць». І я плакала: «Юра, я ведаю, што ты добры чалавек, дзеці не прападуць з табой». Суседзі… сяброўкі… мая сястра… Усе былі супраць. Я цяпер адна.

На вакзале квіток набывала… Стаяла побач са мной жанчына, размаўлялі. Яна ў мяне пытаецца: «Куды едзеш?» — «Да мужа (ён яшчэ не быў мне мужам, але я ведала, што будзе)». — «А дзе твой муж?» — «У турме». — «А што ён зрабіў?» — «Чалавека забіў». — «А-а-а. Надоўга пасадзілі? — «На ўсё жыццё». — «А-а-а… бедная ты…» — «Не шкадуйце мяне. Я кахаю».

Кожнага хтосьці павінен кахаць. Хоць адзін чалавек. Каханне — гэта… Я вам раскажу, што гэта такое… Ён хварэе на сухоты, яны ўсе ў турме хварэюць на сухоты. Ад дрэннай ежы, ад тугі. Мне падказалі, што трэба сабачы тлушч. Хадзіла па вёсцы, пыталася. Знайшла. Потым даведалася, што барсуковы тлушч лепш дапамагае. Купіла ў аптэцы. Даражэзны! Патрэбныя яшчэ яму цыгарэты, тушонка… Я ўладкавалася на хлебазавод, там заробак большы за той, што ў мяне на ферме. Праца цяжкая. Старыя печы так паляць, што мы здымаем з сябе ўсё, ходзім у станіках і майтках. Цягаю мяшкі з мукой па пяцьдзясят кілаграмаў, насілкі з хлебам па сто кілаграмаў. Пішу яму лісты кожны дзень…

— Вось яна такая… — працягвае Іра Васільева. — Імгненны, імклівы чалавек… У яе ўнутры кіпіць, ёй усяго хочацца, хутчэй. Усё празмерна, б’е цераз край. Мне суседзі распавядалі… Ішлі праз вёску таджыкскія ўцекачы, у іх вельмі шмат дзяцей, яны галодныя, распранутыя, дык яна вынесла ім з хаты ўсё, што магла: коўдры, падушкі… лыжкі… «У нас задужа ўсё добра, а ў людзей нічога няма». А ў самой у хаце: стол, зэдлікі… Можна сказаць, галеча.

Харчуюцца з агарода — бульба, кабачкі. П’юць малако. «Нічога, — супакойвала яна мужа і дзяцей, — увосень дачнікі з’едуць, пакінуць нам што-небудзь». Там летам жывуць масквічы, мясціны ж цудоўныя, шмат мастакоў, артыстаў, усе кінутыя хаты раскупленыя. За дачнікамі падбіраюць усё, аж да поліэтыленавых пакетаў. Вёска гарапашная, адны старыя… співаюцца… Яшчэ быў выпадак… У сяброўкі нарадзілася дзіцятка, а халадзільніка няма. Лена аддала ім свой: «У мяне дзеці ўжо выраслі, а тут немаўля». Усё! Забірай! У чалавека нічога няма, а атрымліваецца — шмат што можна аддаць. Гэта той рускі тып… той рускі чалавек, пра якога Дастаеўскі пісаў, што ён шырокі, як руская зямля. Не змяніў яго сацыялізм, не зменіць і капіталізм. Ні багацце, ні беднасць. Сядзяць пад крамай мужыкі, «саабразілі» на траіх. За што п’юць? Тост: «Севастопаль — рускі горад! Севастопаль будзе наш!». Ганарацца, што рускі можа выпіць літр гарэлкі і не ачмурэць. Пра Сталіна памятаюць адно, што пры ім былі яны пераможцамі… Усё гэта хацелася зняць… Я сама сябе спыняла, баялася, што куды-небудзь уцягне так, што не выкараскаешся… Кожны лёс — галівудская гісторыя! Гатовы сюжэт для фільма. Напрыклад, пра ейную сяброўку Іру… Былая настаўніца матэматыкі, яна пайшла са школы, ад жабрацкай зарплаты. У яе трое дзяцей, яны прасілі: «Матуля, пойдзем да хлебазавода. Панюхаем хлеба». Хадзілі ўвечары, каб людзі не бачылі. Цяпер Іра працуе на хлебазаводзе, як і Лена, і яна радая, што яе дзеці хоць бы хлеба ўдосталь паядуць. Крадуць… Усе там крадуць, толькі дзякуючы гэтаму выжываюць. Жыццё жахлівае, нечалавечае, а душа жыве. Паслухалі б вы, што гэтыя жанчыны гавораць… Не паверылі б! Яны гавораць пра каханне. Без хлеба можна пражыць, а без кахання — ніяк… канец… Іра чытала лісты, якія прыходзілі Лене ад яе зэка, і сама загарэлася. Знайшла ў бліжэйшай турме нейкага мазурыка. Той неўзабаве вызваліўся… Далей гісторыя развівалася па законах трагедыйнага жанру… Клятвы ў каханні да скону. Вяселле. Адразу гэты Толя… Талян… запіў. У Іры ўжо было трое дзяцей, яна яшчэ дваіх ад яго нарадзіла. Ён буяніць, ганяе яе па вёсцы, а раніцай працверазее і б’е сябе ў грудзі. Каецца. Іра… яна таксама прыгажуня! Разумніца! Але ўсё роўна мужык наш так створаны, што ён — цар звяроў…

А цяпер трэба распавесці вам пра Юру… Гэта муж Лены… У вёсцы яго называюць «пастух-чытальнік», ён пасвіцвы кароў і чытае. Я бачыла ў яго шмат кніг рускіх філосафаў. З ім можна пагаварыць пра Гарбачова і пра Мікалая Фёдарава, пра перабудову і пра чалавечую бессмяротнасць… Іншыя мужчыны п’юць, а ён чытае. Юра — летуценнік… сузіральнік па натуры… Лена ганарыцца, што ён крыжаванкі вокамгненна разгадвае. Але Юра маленькага росту… У дзяцінстве ён вельмі хутка рос… Калі ён быў у шостым класе, мама павезла яго ў Маскву. Там яму зрабілі нейкі няўдалы ўкол у хрыбет. І ён зусім перастаў расці — адзін метр пяцьдзясят сантыметраў. Праўда, прыгожы мужчына. Але побач з жонкай ён — карлік. У фільме мы стараліся, каб гледачы гэтага не заўважылі, я прасіла, умольвала аператара: «Богам прашу, прыдумай што-небудзь!» Нельга было даць абываталю простую разгадку — ад карліка яна пайшла да прыгажуна-супермена. Звычайная баба! А Юра… ён мудры, ён ведае, што ў шчасця шмат адценняў. Ён згодны, каб Лена была побач з ім на любых умовах, няхай яна ўжо не жонка, але сябар. З лістамі з казённага дома да каго яна бяжыць? Да яго… Разам гэтыя лісты чытаюць… У Юры сэрца крывёй абліваецца, але ён слухае… Каханне доўга трывае… каханне не зайздросціць… не наракае і не задумвае злога… Усё, вядома, не так прыгожа, як я цяпер расказваю… Іх жыццё — не ружовая бурбалка… Юра хацеў застрэліцца… сысці куды вочы глядзяць… Там былі рэальныя сцэны з крывёю і плоццю. Але Юра яе кахае…

пра сузіранне

— Я яе заўсёды кахаў… У школе яшчэ. Яна выйшла замуж і з’ехала ў горад. А я яе кахаў.

Гэта было раніцай… Мы з мамай сядзелі за сталом, пілі чай. Бачу ў акне: Лена ідзе з немаўлём на руках. І я маме кажу: «Мама, вось мая Лена прыйшла. Мне здаецца, што яна прыйшла да мяне назаўсёды». З таго дня я стаў вясёлы і шчаслівы, і нават… прыгожы… Калі пабраліся, я быў на сёмым небе ад шчасця. Цалаваў свой заручальны пярсцёнак, які на наступны ж дзень і згубіў. Дзіўна, ён так удала аблягаў палец, але, працуючы, я абтрос рукавіцу, а калі стаў насоўваць яе, то ўбачыў, што пярсцёнка няма — шукаў і не знайшоў. У Лены заручальны ж пярсцёнак сядзеў лёгка, але яна ні разу яго не ўпусцiла, пакуль не зняла…

Паўсюль удваіх… Вось як мы жылі! Любілі да крыніцы хадзіць разам, я нясу вёдры, а яна побач: «Давай я табе пагуду». І нешта расказвае… З грашыма было не надта, але грошы — гэта грошы, а шчасце — гэта шчасце. Як толькі пачыналася вясна, у нас у доме заўсёды стаялі кветкі, спачатку я адзін насіў, потым дзеці падраслі, мы разам насілі. Усе любілі маму. Мама ў нас была вясёлая. Іграла на піяніна (у музычнай школе вучылася). Спявала. Казкі складала. У нас пэўны час быў тэлевізар, нам падарылі. Хлопцы прыліплі да экрана, адарваць немагчыма, і нейкія яны сталі агрэсіўныя, чужыя. Дык яна ўзяла і заліла яго вадой, як акварыум. Тэлевізар згарэў.

«Дзеці, глядзіце лепш на кветкі, на дрэвы. З татам і мамай размаўляйце». Нашыя дзеці не пакрыўдзіліся, таму што мама сказала…

Развод… Суддзя пытаецца: «Чаму разводзіцеся?» — «Розныя погляды на жыццё» — «Муж п’е? Б’е?» — «Не п’е і не б’е. І ўвогуле, мой муж — выдатны чалавек». — «А чаму разводзіцеся?» — «Кахання няма». — «Няўважлівая прычына». Далі нам год, каб мы падумалі… Мужчыны з мяне смяяліся. Раілі: выгнаць з хаты, здаць у псіхіятрычную лякарню… І чаго ёй не хапае? З кожным чалавекам такое бывае. Туга, як халера, нападае на ўсіх. Едзеш у цягніку, глядзіш у акно — і туга. Прыгажосць вакол, вачэй не адвесці, а слёзы коцяцца, і не ведаеш, што з сабой рабіць. Так, руская туга… Нават калі ў чалавека нібыта ўсё ёсць, усё роўна чагосьці бракуе. І жывуць. Неяк церпяць усе. А яна: «Юра, ты вельмі добры, ты мне найлепшы сябар. А той палову жыцця правёў у турме, але ён мне патрэбны. Я яго кахаю. Не адпусціш — памру. Я буду рабіць усё як мае быць, але буду мёртвая». Лёс, ён такая штука…

Кінула нас і з’ехала. Дзеці сумавалі, доўга плакалі, асабліва маленькі. Наш Мацвейка… Чакалі ўсё маму і цяпер чакаюць. І я чакаю. Напісала нам: «Не прадавайце толькі піяніна». Адзіная дарагая рэч у нашым доме, ад бацькоў ёй засталося. Улюбёнае піяніна… Усёй сям’ёй сядзем увечары, а яна нам іграе… Хіба ж я магу дзеля грошай яго прадаць? І яна не зможа выкінуць мяне са свайго лёсу, пакінуўшы там пустое месца, гэта ж немагчыма. Пятнаццаць гадоў пражылі разам, у нас дзеці. Яна добрая, але яна іншая. Нейкая незямная… Лёгкая яна… лёгкая… А я чалавек зямны. Я з гэтых… хто на зямлі… Напісалі пра нас у мясцовай газеце. Потым паклікалі ў Маскву на тэлебачанне. Там так: ты сядзіш, як быццам на сцэне, і распавядаеш пра сябе, а ў зале гледачы. Потым абмеркаванне. Як усе Лену лаялі, асабліва жанчыны: «Маньячка! Сэксаманка!» Гатовыя былі камянямі яе закідаць. «Гэта паталогія, гэта няправільна». Да мяне пытанні… Накаўт за накаўтам… «Гэтая юрлівая сучка, якая кінула вас і дзяцей, яна не вартая вашага мезенца. Вы — святы. Кланяюся вам у самыя ножкі ад усіх рускіх жанчын…» Я хачу адказаць… пачынаю… А мне: «Ваш час скончыўся». Я заплакаў. Усе вырашылі, што мае слёзы ад крыўды, ад злосці. А я плакаў ад таго, што яны такія разумныя, адукаваныя, жывуць у сталіцы і нічога не разумеюць.

Я буду чакаць яе колькі трэба. Колькі яна захоча… Не магу ўявіць побач іншую жанчыну. А часам… раптам нахлыне жаданне…

з вясковых размоваў

— Лена — анёл…

— Раней такіх жонак саджалі ў камору або лейцы бралі…

— Калі б яна пайшла да багатага, усё было б зразумела. У багатых жыццё цікавейшае. А якія могуць быць адносіны з бандытам? Ды яшчэ з «вечнікаў». Два спатканні ў год — і ўсё. Усё каханне.

— Рамантычная натура. Няхай пакатаецца.

— Гэта ў нас у крыві — шкадаваць гаротненькіх. Забойцаў і гулякаў. Чалавека заб’е, а вочы, як у немаўляці. І яго шкада.

— Я наогул не веру мужчынам, а вязням тым больш. Ім у турме сумна. Забаўляюцца. Пішуць пад капірку: лябёдка мая белакрылая, мару пра цябе, святло ў акенцы… Якая-небудзь дурніца паверыць і кідаецца яго ратаваць: цягае перадачы ў непад’ёмных пакунках, дасылае грошы. Чакае. Ён вызваляецца, прыязджае да яе — паеў, папіў, грошыкі выдурыў — і ў адзін цудоўны дзень кудысьці выпарыўся. І — чао! Чао!

— Дзяўчаткі, гэта такое каханне! Як у кіно!

— Пайшла замуж за забойцу, а добрага мужа пакінула. Потым жа дзеці ў яе… трое малых… А квіток узяць… Ёй жа на край свету да яго трэба ехаць — дзе яна гэтыя грошы бярэ? Яна ўвесь час у дзяцей кавалак забірае. Зойдзе ў краму, і ў яе праблема: купіць ім булачку ці не купіць?

— Жонка хай баіцца мужа свайго… Яны ўдваіх ідуць да Хрыста. А проста так… так проста — навошта? Калі без гэтай мэты, то навошта?

— Без мяне, кажа Гасподзь, вы не можаце ствараць. А яна спрабуе ствараць уласным розумам. Гардыня гэта. Там, дзе няма пакоры, заўсёды ёсць нейкая іншая сіла. Д’ябал спрыяе.

— Ёй трэба ў манастыр, шукаць шлях да выратавання. Чалавек ратуецца ў журбе. Журбу трэба нават шукаць…

Працягваем нашую размову з Ірай Васільевай:

— Я ў яе таксама пыталася: «Лена, ты разумееш, што ў цябе будуць толькі два спатканні ў год?» — «Ну і што? Мне хопіць. Я буду з ім у думках. У пачуццях».

Ехаць да яго трэба далёка на Поўнач. На Агнявы востраў. У чатырнаццатым стагоддзі вучні Сергія Раданежскага ішлі і абжывалі паўночныя лясы. Прадзіраючыся праз гушчар, яны ўбачылі возера, а пасярэдзіне возера — агнявыя языкі. Гэта дух ім так з’явіўся. Вазілі зямлю на лодках… Насыпалі на гэтым месцы востраў і пабудавалі на ім манастыр. Таўшчыня сценаў паўтара метра. У гэтым старажытным манастыры цяпер турма для найстрашнейшых забойцаў. Для «смяротнікаў». На дзвярах кожнай камеры вісіць шыльда з ліхадзействамі злачынцы: зарэзаў нажом Аню, шэсць гадоў… Насцю, дванаццаць

гадоў… Прачытаеш — вусцішна робіцца, а зойдзеш туды — быццам бы звычайны чалавек з табой вітаецца. Цыгарэту просіць, і ты даеш.

«Што там на волі? Тут мы не ведаем нават, якое там надвор’е». Жывуць у камені. Вакол лясы і балоты. Ніхто ні разу не ўцёк…

Упершыню Лена прыехала туды, не думаючы пра тое, што спатканне могуць не дазволіць. Пастукала ў акенца, ніхто нават слухаць яе не стаў: «Вунь начальнік турмы ідзе. Размаўляйце з ім». Яна кінулася да начальніка: «Дазвольце мне спатканне» — «З кім?» — «Я да Валодзі Падбуцкага прыехала». — «Хіба вам невядома, што тут сядзяць вельмі небяспечныя злачынцы? У іх вельмі суровы рэжым: два спатканні ў год па тры дні і тры кароткачасовыя — па дзве гадзіны. Пускаем толькі бліжэйшых сваякоў: маці, жонку, сястру. А вы — хто яму?» — «Я яго кахаю». Ну ўсё зразумела, клініка. Начальнік хоча сысці, а яна трымае яго за гузік: «Разумееце, я яго кахаю». — «Вы абсалютна чужы яму чалавек». — «Тады дайце мне проста зірнуць на яго». — «А вы што, яго не бачылі?» Ужо ўсім смешна, тут і ахоўнікі падышлі, што за дурніца такая? Ха-ха… А яна давай ім распавядаць пра сон, які ёй прысніўся ў васямнаццаць гадоў, пра мужа і траіх дзяцей і пра тое, што яна ўсё жыццё кахае гэтага чалавека. Яе шчырасць і чысціня кожную сцяну прабіваюць. Побач з ёй чалавек усведамляе, што нешта не так у ягоным правільным жыцці — ён грубы, і слых яго не тонкі. Начальнік турмы не малады мужчына, праца ў яго такая… усяго пабачыў… І ён спачувае: «Калі вы прыехалі з такой далечыні, я дам вам шэсць гадзін на сустрэчу, але з вамі будзе ахоўнік». — «Хоць два! Я ўсё роўна нікога апроч яго бачыць не буду…» Усё, што ёсць у ёй празмернага, максімалісцкага, яна выліла на гэтага Валодзю: «Ты разумееш, якая я шчаслівая… Я ўсё жыццё цябе чакала, і нарэшце мы разам». Той, вядома, быў да гэтага не падрыхтаваны. Да яго ўжо ездзіць нейкая баптыстка, у яго з ёй раман. Там усё зразумела — звычайная маладая баба з няўдалым лёсам. Ёй мужык патрэбны, штамп у пашпарце, што яна замужам. Тут жа такі напор, такі парыў! Калі цябе вось так хочуць захапіць, кожны спалохаецца. У яго ў мазгах зашкальвала… «Я прашу цябе, — кажа Лена, — дазволь мне выйсці за цябе замуж. Каб мяне да цябе пускалі, і я магла цябе бачыць. Больш мне нічога не трэба». — «Дык ты ж замужам?» — «А я развядуся. Я аднаго цябе кахаю». У яе з сабой была сумка ягоных лістоў, размаляваных верталёцікамі, кветачкамі. Яна ні на хвіліну не магла з імі разлучыцца. Гэта апагей ейнага

шчасця, бо яна ўсё жыццё хацела абсалюту, а абсалют можа існаваць толькі ў пісьмовым выглядзе, толькі на паперы можа быць поўная рэалізацыя. На зямлі, у ложку гэтага няма. Там абсалюту не знайсці. Усё, што звязана з іншымі людзьмі: сям’я, дзеці — гэта кампраміс… Як быццам нехта ёю кіруе… Што за сіла? Якая прырода гэтага сну?

…Мы таксама наведалі Агнявы востраў. Для гэтага спатрэбілася шмат папераў і дазволаў з круглымі пячаткамі. Тэлефанаванняў. Прыехалі… А Валодзя сустрэў нас варожа: «Навошта гэтае шоу?» Шмат гадоў ён пражыў у адзіноце, адвык ад людзей. Стаў падазроным, не давяраў нікому. Добра, што з намі была Лена, яна брала яго за руку: «Валодзечка». І ён рабіўся паслухмяным. Разам мы яго ўгаварылі, а можа, ён сам падумаў, хлопец кемлівы: праз дваццаць пяць гадоў у выключных выпадках бывае амністыя; калі здымуць фільм, ён будзе мясцовай знакамітасцю, гэта яму потым дапаможа… Там усе яны хочуць жыць… там не любяць размаўляць пра смерць…

З гэтага і пачалі…

пра Бога

— Я сядзеў у адзіночцы, чакаў расстрэлу. Шмат думаў… Ну хто табе дапаможа ў чатырох сценах? Час не існаваў, нейкая абстракцыя. Я адчуў такую пустату… І аднойчы ў мяне вырвалася: «Калі ты ёсць, Госпадзе, дапамажы! Не пакінь мяне! Я не прашу цудаў, дапамажы разабрацца ва ўсім, што са мной адбылося». Упаў на калені. Маліўся. Гасподзь не прымушае доўга чакаць тых, хто да Яго звяртаецца…

Пачытайце маю справу — я забіў чалавека. Мне было васямнаццаць гадоў. Я толькі скончыў школу, пісаў вершы. Хацеў паехаць у Маскву вучыцца. Вучыцца на паэта. Мы жылі з мамкай удваіх. Грошай у доме не было, на вучобу я мусіў зарабіць. Уладкаваўся ў аўтамайстэрню. Увечары ў вёсцы танцы… Ну і закахаўся ў адну прыгожую дзяўчыну. Без памяці. Вяртаемся з танцаў… Зіма… снег… Ужо ялінкі ў вокнах міргаюць, неўзабаве Новы год. П’яны я не быў. Ідзём, размаўляем. Ха-ха… хі-хі… Яна пытаецца: «Ты мяне і сапраўды кахаеш?» — «Кахаю болей за жыццё». — «А што ты можаш дзеля мяне зрабіць?» — «Я магу сябе забіць». — «Сябе, зразумела. А ці можаш ты забіць дзеля мяне першага сустрэчнага чалавека?» Ці гэта жарт у яе быў такі… ці сцерва трапілася… Я яе ўжо не памятаю, нават твар забыў, яна ні разу мне ў турму не напісала. Можаш забіць?

Сказала так — і смяецца. А я ж герой! Мне трэба даказаць сваё каханне. Выцягнуў з плота кол… Ноч. Змрок. Стаю і чакаю. І яна чакае. Доўга ніхто не з’яўляўся, нарэшце нейкі чалавек ідзе нам насустрач. І я яму — па галаве. Трэсь! Адзін раз ударыў, другі… Ён упаў. Я яго яшчэ дабіў на зямлі… калом… А гэта быў наш настаўнік…

Спачатку мяне асудзілі да расстрэлу… Праз паўгода расстрэльны артыкул замянілі на пажыццёвае зняволенне. Маці ад мяне адмовілася. Сястра спачатку пісала, пасля кінула. Я даўно адзін… Вось у гэтай камеры пад замком я адседзеў ужо сямнаццаць гадоў. Сямнаццаць гадоў! Дрэва ўзяць або якую жывёліну — яны нічога пра час не ведаюць. За іх Гасподзь думае. Так і я… Паспаў, паеў, вывелі на шпацыр… Неба бачыш толькі праз краты. У камеры — ложак, зэдлік, конаўка, лыжка… Іншыя жывуць успамінамі… А што мне ўспамінаць? У мяне нічога не было, я і пажыць не паспеў. Азірнуся назад — там вечная цемра, часам дзесьці лямпачка запаліцца. Часцей за ўсё мамку бачу… то яна ля пліты, то на кухні каля акна… А далей паўсюль цемра…

Пачаў чытаць Біблію… не мог адарвацца… Мяне ўсяго калаціла. Я з Ім размаўляў: «За што Ты мяне так пакараў?» Чалавек дзякуе Госпаду за радасць, а калі бяда, ён крычыць: «За што?» Няма таго, каб імкнуцца зразумець сэнс пасланага цяжару. Даручыць сваё жыццё Яму… І раптам прыехала Лена… Прыехала і кажа: «Я цябе кахаю». Для мяне адкрыўся свет… Я мог уявіць сабе ўсё што хочаш… Сям’ю, дзяцей… З поўнай цемры я трапіў у найярчэйшы свет… я быў ахінуты святлом… Сітуацыя, праўда, ненармальная: у яе муж, трое дзяцей, а яна прызнаецца чужому мужчыну ў каханні, піша лісты. Калі б я быў на месцы ейнага мужа… Ды я б! «Ты што — блазнаватая?» — «Кахання без самаахвярнасці няма. Якое ж гэта каханне?» Я не ведаў…. Адкуль я мог ведаць, што такія жанчыны бываюць? У турме — як? Ёсць людзі, ёсць сукі — і ўсё. А тут трапіўся чалавек, праз якога ноччу не можаш заплюшчыць вачэй… Прыедзе — і плача, і смяецца. І заўсёды прыгожая.

Хутка мы распісаліся. А потым вырашылі павянчацца… у турме ёсць малельня… А раптам анёл-ахоўнік паглядзіць у наш бок…

Да сустрэчы з Ленай я ненавідзеў усіх жанчын, я думаў, што каханне — толькі гармоны. Жаданне цела… А яна не баіцца гэтага слова, часта яго ўжывае: «Кахаю! Кахаю!». Я тады сяджу, не варушуся. А ўсё гэта… як вам сказаць… Я не прывык да шчасця. Часам я ёй веру. Хачу верыць, што гэта праўда — мяне можна пакахаць, розніца паміж мною і астатнімі людзьмі толькі ў тым, што яны лічаць сябе добрымі, але чалавек сябе не ведае, спазнаў бы — спалохаўся. Хіба я думаў пра сябе, што я магу… Што з мяне звер можа выскачыць… Ніколі! Я думаў, што я добры. Дзесьці ў мамкі захоўваюцца сшыткі з маімі вершамі, калі не спаліла. Іншым разам… Мне страшна… Занадта доўга я жыў адзін, захраснуў у гэтым стане. Далёка ад мяне нармальнае жыццё. Я стаў злосны і дзікі… Чаго я баюся? Баюся, што нашая гісторыя — гэта кіно, а кіно не патрэбна мне. Я, можа, толькі жыць пачаў… Хацелі дзіцятка… Яна зацяжарала. І быў выкідыш. Гасподзь нагадаў мне пра мае грахі…

Страшна… Так страшна, што я хачу то сябе забіць, то… «Я баюся цябе», — кажа яна. І не сыходзіць… Вось вам кіно! Вось вам…

з турэмных размоваў

— Трызненне! Недарэчнасць! Кабетку да псіхолага трэба…

— Я пра такіх жанчын раней толькі ў кніжках чытаў, пра жонак дзекабрыстаў… Літаратура! А ў жыцці… Лена адзіны такі чалавек, якога я сустрэў. І натуральна, спачатку і я не верыў: «Можа, яна ненармальная?». А потым вось нешта ўва мне перавярнулася… Ісуса таксама лічылі вар’ятам. Ды яна самая нармальная з усіх нармальных!

— Аднаго разу ўсю ноч праз яе не спаў. Успомніў, што ў мяне таксама была жанчына, якая мяне моцна кахала…

— Гэта ейны крыж. Яна ўзяла яго і нясе. Сапраўдная руская баба!

— Ведаю я Валодзьку… Жаніха! Такі ж вырадак, як і я. Мне страшна за яе. Яна не той чалавек, які распісаўся і ўсё, а ты там жыві, як хочаш, яна будзе старацца быць жонкай. А што ён можа ёй даць? У нас няма магчымасці штосьці даць. Крывавыя хлопчыкі ў вачах. У нас адзіная магчымасць ёсць — не браць, не прымаць ніякай ахвяры. Увесь сэнс жыцця ў нас цяпер — не браць. Ну а калі ты бярэш, то ты зноў некага рабуеш…

— Ды яна шчаслівы чалавек. І яна не баіцца быць шчаслівай.

— Вось у Бібліі… Бог не названы ні дабрынёй, ні справядлівасцю… Ён названы любоўю…

— Нават бацюшка… Прыходзіць, падае мне руку праз краты і як мага хутчэй яе прыбірае, ён не заўважае, а я гэта бачу. Усё зразумела — на маіх руках кроў… А яна стала жонкай забойцы, даверылася яму, хоча падзяліць з ім усё. І кожны з нас цяпер думае: значыць, не ўсё скончана. Калі б я пра яе не даведаўся, наколькі б мне было цяжэй тут.

— Якая іх чакае будучыня? Ніводная варажбітка не скажа…

— Вырадкі! Якія могуць быць цуды? Жыццё — гэта не белы карабель з белымі ветразямі. Гэта гара гаўна ў шакаладзе.

— Тое, што яна шукае, што ёй трэба, ніводны чалавек на зямлі не дасць — толькі Бог.

Іх вянчалі ў турме. Усё было, як Лена сабе і ўяўляла: бляск свечак, залатыя пярсцёнкі… Царкоўны хор спяваў: «Ісая радуйся…»

Святар: «Ці маеш ты, Уладзімір, свабоднае і добрае жаданне і цвёрды намер узяць сабе за жонку гэтую Алену, якую тут бачыш перад сабой?»

Жаніх: «Маю, шчыры ойча».

Святар: «Ці не абяцаўся іншай нявесце?»

Жаніх: «Не абяцаўся, шчыры ойча».

Святар: «Ці маеш ты, Алена, свабоднае і добрае жаданне і цвёрды намер узяць сабе за мужа гэтага Уладзіміра, якога бачыш перад сабой?»

Нявеста: «Маю, шчыры ойча».

Святар: «Не абяцалася ты іншаму мужу?»

Нявеста: «Не абяцалася, шчыры ойча». Госпадзе, памілуй…

Праз год мы з Ірай Васільевай зноў сустрэліся.

Яе аповед

— Наш фільм паказалі па цэнтральным тэлебачанні… Прыйшлі лісты ад гледачоў. Я ўзрадавалася, але… Нешта не так у свеце, у якім мы жывём. Як у тым анекдоце: людзі ў нас добрыя, толькі народ злосны. Запомнілася: «Я — за смяротнае пакаранне, за ўтылізацыю чалавечых адкідаў», «Такіх вырадкаў, як ваш герой, супермен-забойца, публічна чвартаваць трэба на Чырвонай плошчы, а ў перапынках рэкламу снікерсаў устаўляць», «На органы іх… хай на іх новыя лекі і хімію выпрабоўваюць…» Калі зазірнуць у слоўнік Даля, слова «дабрыня» ад слова «дабраваць» — жыць у багацці, дабры… гэта калі ёсць трываласць і годнасць… А ўсяго гэтага ў нас няма. Злое не ад Бога. Словы святога Антонія Вялікага: «Бог не спараджае злога. Ён падарыў чалавеку розум, здольнасць адрозніваць дабро і зло…» Праўда, былі… памятаю і выдатныя лісты, як гэты: «Пасля вашага фільма я паверыла ў каханне. Здаецца, Бог усё ж такі ёсць…»

Дакумент — гэта інтрыга… і пастка… Для мяне ў дакументальным жанры ёсць адзін, я б сказала, адмысловы недахоп: фільм знялі, а жыццё працягваецца. Мае героі не выдуманыя, яны жывыя, рэальныя людзі, і яны не залежаць ад мяне — ад маёй волі, маіх уяўленняў або майго прафесіяналізму, мая прысутнасць у іх жыцці выпадковая і часовая. Я не вольная так, як яны. Калі б магла… Я б усё жыццё здымала аднаго чалавека. Ці адну сям’ю. Дзень пры дні. Вось вядуць дзіця за руку… едуць на лецішча… п’юць гарбату і размаўляюць, сёння пра адно, а заўтра пра іншае… пасварыліся… купілі газеты… зламалася машына… скончылася лета… хтосьці плача… Мы ў гэтым знаходзімся, але шмат што адбываецца без нас. Без нашага ўдзелу. Злавіць момант ці прасачыць пэўны адрэзак часу — мне гэтага мала. Мала! Я не магу… не ўмею развітвацца… Сябрую са сваімі героямі, пішу ім, тэлефаную. Сустракаемся. Яшчэ доўга я «даздымваю» матэрыял, перад маімі вачыма пракручваюцца новыя карцінкі. Так у мяне «знятыя» дзясяткі фільмаў.

Адзін з гэтых фільмаў пра Лену Раздуеву. Ёсць у мяне нататнік з запісамі. Нешта накшталт сцэнарыя фільма, якога не будзе…

…Яна пакутуе з-за таго, што гэта робіць, але не рабіць не можа.

…Прайшло некалькі гадоў, перш чым яна наважылася ўзяць і прачытаць ягоную справу. Але яна не спалохалася: «Гэта нічога не адмяняе, усё роўна я яго кахаю. Цяпер я ягоная жонка перад Богам. Ён забіў чалавека, бо тады мяне не было побач з ім. Мне трэба ўзяць яго за руку і вывесці адтуль…»

…Там жа, на Агнявым востраве, сядзіць былы раённы пракурор, які засек разам з братам сякерай дзвюх жанчын — бухгалтара і касіра. Піша кнігу пра сябе. Нават на шпацыр не выходзіць, шкада часу. Укралі яны зусім невялікую суму грошай. Навошта? Не ведае… Ці слесар, які забіў жонку і дваіх дзяцей… Нічога, акрамя гаечнага ключа, у руках да гэтага не трымаў, а цяпер уся турма абвешаная яго карцінамі. Кожны з іх абцяжараны сваімі дэманамі, хоча выгаварыцца. Забойства для катаў такая ж таямніца, як і для ахвяраў…

…Падслуханая там размова… «Ты думаеш, што Бог ёсць?» — «Калі Ён ёсць, то смерць — гэта яшчэ не канец. Я не хачу, каб Ён быў».

…Што гэта — каханне? Валодзя — высокі, прыгожы, а Юра — карлік… Прызналася мне, што як мужчына Юра нават больш яе задавальняе… Толькі яна павінна… Вось муж у яе такі, з ім бяда здарылася. Трэба трымаць яго за руку…

…Па першым часе яна жыла ў вёсцы з дзецьмі. Два разы на год ездзіла на спатканне. Ён стаў патрабаваць, каб яна кінула ўсіх і паехала да яго: «Ты мне здраджваеш, я адчуваю, што ты мне здраджваеш». — «Валодзечка, як я пайду ад дзяцей? Мацвейка зусім маленькі, я яшчэ фізічна яму патрэбна». — «Ты хрысціянка… Ты павінна быць пакорлівай, слухацца мужа». Завязала чорную хустку і жыве побач з турмой. Працы няма, але бацюшка ў мясцовай царкве даў прытулак. Прыбірае там. «А Валодзя побач… Я чую… чую, што ён побач… «Ты не бойся, — пішу яму, — я з табой…» Ужо сем гадоў яна піша яму кожны дзень…

…Як толькі пабраліся шлюбам, Валодзя стаў патрабаваць, каб яна пісала ва ўсе інстанцыі: ён шматдзетны бацька, яму трэба клапаціцца пра дзяцей. Гэта ягоны шанец вырвацца на волю. А Лена чыстая… Сядзе пісаць, і не можа: «Ён жа чалавека забіў. Цяжэйшага граху няма». Тады ён учыняе ёй дзікія скандалы. Яму іншая жанчына патрэбна. Багацейшая і з сувязямі. Гэтая прыдуркаватая яму ўжо надакучыла…

…Сеў ён у васямнаццаць гадоў… Тады яшчэ быў Савецкі Саюз і савецкае жыццё. І савецкія людзі. Быў сацыялізм. Ён уяўлення не мае, што за краіна цяпер. Калі ён выйдзе, як ён грымнецца аб гэтае новае жыццё! Як яно яго ўдарыць — прафесіі няма, родныя адвярнуліся. А ён — злосны. Аднойчы ў турме паспрачаўся з напарнікам і ледзь горла яму не перагрыз. Лена разумее, што ёй трэба будзе павезці яго куды-небудзь далей ад людзей. Яна марыць, што яны будуць працаваць у лясгасе. Жыць у лесе. Як яна кажа, сярод дрэваў і маўклівых звяроў…

…Не раз яна мне казала: «Вочы ў яго сталі такія халодныя, такія пустыя. Калі-небудзь ён мяне заб’е. Я ведаю, з якімі вачыма ён будзе мяне забіваць». Але яе цягне туды, яе бездань гэтая прыцягвае. Чаму? Хіба я сама не заўважала ў сабе гэтых праяваў? Да цемры цягне…

…У апошні раз, калі мы сустрэліся, я пачула ад яе: «Не хачу жыць! Больш не магу!» Яна была нібы ў коме — ні жывая, ні мёртвая…

Вырашаем паехаць да Лены разам. Але яна раптам знікла. Не адгукаецца. Ходзяць чуткі, што цяпер яна жыве ў глухім манаскім скіце. З наркаманамі, хворымі на СНІД… Шмат хто там дае зарок маўчання.

ПРА МУЖНАСЦЬ І ПАСЛЯ ЯЕ
Таня Куляшова — студэнтка, 21 год

хроніка падзей

хроніка пачуццяў

«…ішлі весела, ішлі несур’ёзна»

Прозвішча я называю не сваё, а маёй бабулі. Я баюся… вядома… Усе чакаюць нейкіх герояў, а я не гераіня. Я да гэтага не рыхтавалася. У турме я думала толькі пра маму, пра тое, што ў яе хворае сэрца. Што будзе з ёй? Хай мы пераможам, пра гэта напішуць у падручніках па гісторыі… А слёзы нашых сваякоў? Іх пакуты? Ідэі — магутная рэч, страшная, гэта сіла нематэрыяльная, яе нельга ўзважыць. Няма вагі… гэта іншая матэрыя… Нешта становіцца важнейшым за маму. Ты мусіш выбіраць. А ты не падрыхтаваная… Цяпер я ведаю, што такое ўвайсці ў свой пакой, калі кадэбісты пакорпаліся ў тваіх рэчах, кнігах… прачыталі твой дзённік… (Маўчыць.) Збіралася сёння да вас, і тут патэлефанавала мая мама, я сказала ёй, што сустракаюся з вядомай пісьменніцай, яна стала плакаць: «Маўчы. Нічога не расказвай». Падтрымліваюць мяне незнаёмыя людзі, а родныя, блізкія — не. Але яны любяць мяне…

Перад мітынгам… Збіраліся вечарам у інтэрнаце і спрачаліся. Пра жыццё і на гэтую тэму: хто ідзе на мітынг — хто не ідзе? Узгадаць гэта? Пра што гаварылі? Прыкладна так…

— Пойдзеш?

— Не пайду. Адлічаць з інстытута і заграбуць у войска. Буду бегаць з аўтаматам.

— А мяне, калі выганяць, бацька адразу аддасць замуж.

— Годзе балбатаць, час нешта рабіць. Калі ўсе будуць баяцца…

— Ты хочаш, каб я стаў Чэ Геварам? (Гэта словы майго ужо былога бой-фрэнда, я пра яго таксама скажу.)

— Глыток свабоды…

— Я пайду, таму што надакучыла жыць пры дыктатуры. Трымаюць нас за быдла без мазгоў.

— Ну, а я не герой. Хачу вучыцца, кніжкі чытаць.

— Анекдот пра «саўка»: злосны, як сабака, а маўчыць, як рыба.

— Я маленькі чалавек, ад мяне нічога не залежыць. Я ніколі не хаджу на выбары.

— Я рэвалюцыянер… я пайду… Рэвалюцыя — кайф.

— Якія ў цябе рэвалюцыйныя ідэалы? Новая светлая будучыня — капіталізм? Няхай жыве лацінаамерыканская рэвалюцыя!

— У шаснаццаць гадоў я асуджаў бацькоў, яны ўвесь час чагосьці баяліся, бо ў таты кар’ера. Я думаў: яны дурні, а мы — крутыя такія! Мы выйдзем! Мы скажам! Цяпер я такі ж, як яны, канфарміст. Сапраўдны канфарміст. Паводле тэорыі Дарвіна, выжываюць не моцныя, а найбольш прыстасаваныя да асяроддзя. Выжывае пасрэднасць і працягвае род.

— Пайсці туды — значыць быць дурнем, не пайсці — яшчэ горш.

— Хто вам, тупым баранам, сказаў, што рэвалюцыя — гэта прагрэс? Я — за эвалюцыю.

— Мне што «белыя», што «чырвоныя»… Усё пофіг!

— Я — рэвалюцыянер…

— Няма сэнсу! Прыедуць ваенныя машыны з лысымі мальцамі, і ты атрымаеш па галаве дубцом, вось і ўсё. Улада павінна быць жалезнай.

— Пайшоў ён на х…й, таварыш маўзер. Я нікому не абяцаў быць рэвалюцыянерам. Хачу скончыць інстытут і пачаць свой бізнес.

— Выбух мозгу!

— Страх — гэта хвароба…

Ішлі весела, ішлі несур’ёзна. Шмат смяяліся, спявалі песні. Усе страшэнна падабаліся адно аднаму. Прыўзняты быў настрой. Хто з плакатам ідзе, хто з гітарай. Сябры тэлефанавалі нам на мабільнікі і паведамлялі, што пішуць у інтэрнэце. Мы былі ў курсе… Так даведаліся: двары ў цэнтры горада запоўненыя вайсковай тэхнікай з салдатамі і міліцыяй. Да горада падышлі войскі… У гэта верылася і не верылася, настрой вагаўся, але страху ніякага не было. Раптам страх знік. Ну па-першае, вунь колькі людзей… Дзясяткі тысяч! Вельмі розныя людзі. Ніколі нас не было так шмат. Я не памятаю… А па-другое, мы ў сябе дома. У рэшце рэшт, гэта наш горад. Наша краіна. У Kанстытуцыі запісаныя нашы правы: свабода сходаў, мітынгаў, дэманстрацый, шэсцяў… Свабода слова… Ёсць законы! Першае непалоханае пакаленне. Нябітае. Нестралянае. А калі пасадзяць на пятнаццаць сутак? Хай сабе! Будзе пра што напісаць у ЖЧ. Няхай улада не думае, што мы статак, які бяздумна сунецца за пастухом! Замест мазгоў у нас тэлевізар. На ўсялякі выпадак у мяне быў з сабою кубак, таму што я ўжо ведала: у турэмнай камеры адзін кубак на дзесяць чалавек. Яшчэ паклала ў заплечнік цёплы швэдар і два яблыкі. Ішлі і фатаграфавалі адно аднаго, каб запомніць гэты дзень. У калядных масках, са смешнымі заечымі вушкамі, якія свяціліся… Кітайскія такія цацкі. Каляды неўзабаве… Ішоў снег… Якая ж прыгажосць! П’яных не бачыла ніводнага. Калі ў каго-небудзь з’яўлялася ў руках бляшанка піва, яе тут жа адбіралі і вылівалі. На даху аднаго дома заўважылі чалавека: «Снайпер! Снайпер!» Усе развесяліліся. Яму махалі: «Давай да нас! Скачы!» Клёва так. Раней у мяне апатыя была да палітыкі, я ніколі не думала, што ёсць такія пачуцці, і я магу іх зведаць. Я такое перажывала, толькі слухаючы музыку. Музыка — гэта для мяне ўсё, гэта рэч незаменная. Было вельмі цікава. Са мной побач ішла жанчына… Чаму я не спытала ейнае прозвішча? Вы б пра яе напісалі. Я была занятая іншым — вакол весела, усё новае для мяне. Гэтая жанчына ішла з сынам, яму на выгляд гадоў дванаццаць. Школьнік. Міліцэйскі палкоўнік яе ўбачыў і аблаяў у мегафон ледзь не мацюкамі, што яна дрэнная маці. Вар’ятка. А ўсе сталі ёй і сыну пляскаць у далоні. Спантанна атрымалася, ніхто не дамаўляўся. Гэта так важна… так важна ведаць… Бо нам увесь час сорамна. Ва ўкраінцаў быў Майдан, у грузінаў — «рэвалюцыя ружаў». А з нас смяюцца: Мінск — камуністычная сталіца, апошняя дыктатура Еўропы. Цяпер я жыву з іншым пачуццём: мы выйшлі. Не пабаяліся. Гэта галоўнае… гэта найгалоўнейшае…

Вось стаім: мы і яны. Тут адзін народ, там іншы. Гэта дзіўна выглядала… Адны з плакатамі і партрэтамі, а іншыя — у баявым парадку і ў поўнай экіпіроўцы, са шчытамі і дубінкамі. Стаялі плячыстыя хлопцы. Прыгажуны рэальныя! Ну як гэта яны пачнуць нас біць? Мяне біць? Мае аднагодкі, кавалеры. Факт! Сярод іх ёсць знаёмыя хлопчыкі з маёй вёскі, яны, вядома, тут. У нас шмат хто з’ехаў у Мінск і служыць у міліцыі: Колька Латушка, Алік Казначэеў… Нармальныя хлопцы. Такія ж, як і мы, толькі з пагонамі. І яны пойдуць на нас? Не верылася… Ну ніяк… Смяяліся, фліртавалі з імі. Агітавалі: «Што, хлопцы, будзеце з народам ваяваць?» А снег ідзе і ідзе. І тут… Ну, быццам бы як на парадзе… Пачулася ваенная каманда: «Рассякайце натоўп! Трымайце шыхт!» Мозг не ўрубаўся ў рэчаіснасць, не адразу… бо такога не можа быць… «Рассякайце натоўп…» На нейкі момант цішыня. І тут жа грукат шчытоў… рытмічны грукат шчытоў… Яны пайшлі… шыхтамі ішлі і стукалі дубінкамі па шчытах, як паляўнічыя гоняць звера. Здабычу. Ішлі, ішлі і ішлі. Ніколі я не бачыла такой колькасці вайскоўцаў, толькі па тэлевізары. Я потым даведалася ад сваіх вясковых хлопцаў… Іх вучаць: «Самае страшнае, калі вы ўбачыце ў дэманстрантах людзей». Вымуштроўваюць, як сабак. (Маўчыць.) Крыкі… плач… Крыкі: «Б’юць! Б’юць!» Я ўбачыла — б’юць. Ведаеце, яны з азартам білі. З задавальненнем. Я запомніла, што білі з задавальненнем… як быццам на трэніроўцы… Дзявочы віск: «Што ты робіш, вырадак!» Высокі-высокі голас. Сарваўся. Было так страшна, што я на нейкі момант заплюшчыла вочы. На мне белая куртка, белая шапачка. Стаю ўся ў белым.

«мордай у снег, сука!»

Аўтазак… Цуд-машына. Я ўпершыню яе там убачыла. Гэта спецыяльны фургон для перавозкі зняволеных. Усё абабіта сталлю.

«Мордай у снег, сука! Толькі кранешся — заб’ю!» Я ляжу на асфальце… Я ляжу не адна, усе нашыя тут… пуста ў галаве… думак няма… Адзінае рэальнае адчуванне — холад. Штурхаюць, б’юць дубцамі, падымаюць і пхаюць у аўтазакі. Цяжэй за ўсё падлеткам, іх стараюцца біць па прамежнасцях: «Ты па яйцах яго бі, па яйцах! Па ябалу!» «Бі ў костку!», «Мачы іх!» Білі і па ходу справы філасофствавалі: «П…ц вашай рэвалюцыі!», «За колькі долараў ты прадаў Радзіму, гад?» Аўтазак — два на пяць метраў — разлічаны на дваццаць чалавек, як сказалі дасведчаныя людзі, нас жа ўтрамбавалі больш за пяцьдзясят. Трымайцеся, сардэчнікі і астматыкі! «У вокны не глядзець! Галовы ўніз!» Мацюкі… мацюкі… Праз нас, «прыдуркаў недаробленых», якія «прадаліся амерыкосам», яны сёння не паспелі на футбол. Іх цэлы дзень трымалі ў крытых машынах. Пад брызентам. Яны сцалі ў цэлафанавыя пакеты і прэзерватывы. Выскачылі галодныя, злосныя. Можа, яны самі па сабе неблагія людзі, але яны працуюць катамі. Нармальныя з выгляду хлопцы. Маленькія шрубкі сістэмы. Біць — не біць, вырашаюць не яны, але б’юць яны… Спачатку б’юць, а потым думаюць, а можа, і не думаюць. (Маўчыць.) Доўга некуды ехалі, то наперад, то разварочваемся назад. Куды? Поўная невядомасць. Калі адчынілі дзверы, на пытанне: «Куды нас вязуць?» — атрымалі адказ: «У Курапаты» (месца масавых пахаванняў ахвяраў сталінскіх рэпрэсій). Такія ў іх садысцкія жарты. Нас доўга вазілі па горадзе, бо ўсе турмы былі перапоўненыя. Начавалі ў аўтазаку. На вуліцы дваццаць градусаў ніжэй за нуль, а мы ў жалезнай скрыні. (Маўчыць.) Я павінна іх ненавідзець. А я нікога не хачу ненавідзець. Я да гэтага не падрыхтаваная.

За ноч ахова некалькі разоў змянялася. Твараў не памятаю, яны ў форме ўсе аднолькавыя. А аднаго… Я яго і цяпер пазнала б на вуліцы, я пазнала б яго па вачах. Не стары і не малады, мужчына як мужчына, нічога асаблівага. Што ён рабіў? Ён расчыняў дзверы аўтазака насцеж і доўга трымаў іх так, яму падабалася, калі мы пачыналі дрыжэць ад холаду. Усе ў куртачках, боты танныя, мех штучны. Глядзеў на нас і ўсміхаўся. У яго не было такога загаду, ён сам дзейнічаў. Па сваёй ініцыятыве. А іншы міліцыянт сунуў мне «снікерс»: «На, вазьмі. І чаго ты паперлася на гэтую плошчу?» Кажуць, каб гэта зразумець, трэба чытаць Салжаніцына. Калі я вучылася ў школе, я брала ў бібліятэцы «Архіпелаг ГУЛАГ», але ён мне тады не зайшоў. Тоўстая і нудная кніга. Старонак пяцьдзясят прачытала і кінула… Нешта далёкае-далёкае, як Траянская вайна. Сталін — збітая тэма. Я, мае сябры — мы мала ім цікавіліся…

Першае, што з табой адбываецца ў турме… З тваёй сумачкі вывальваюць на стол усе рэчы. Адчуванне? Нібы цябе распранаюць… І ў літаральным сэнсе распранаюць таксама: «Зняць ніжнюю бялізну. Рассунуць ногі на шырыню плячэй. Прысесці». Што яны шукалі ў мяне ў анусе? Абыходзіліся з намі, як з вязнямі. «Тварам да сценкі! Глядзець у падлогу!» Увесь час загадвалі глядзець у падлогу. Ім страшна не падабалася, калі глядзіш у вочы: «Тварам да сценкі! Я ска-а-за-а-ў — тварам да сцяны!» Усюды строем… І ў прыбіральню вадзілі строем: «Пастроіцца ў калону адзін за адным». Каб усё гэта вытрымаць, я паставіла бар’ер: тут — мы, а тут — яны. Допыт, следчы, паказанні… На допыце: «Ты павінна напісаць: «Цалкам прызнаю сваю віну». — «А ў чым я вінаватая?» — «Ты што! Не разумееш? Ты ўдзельнічала ў масавых беспарадках…» — «Гэта была мірная акцыя пратэсту». Пачынаецца ціск: выключаць з інстытута, маму звольняць з працы. Як яна можа працаваць настаўніцай, калі ў яе такая дачка? Мама! Я ўвесь час думала пра маму… Яны гэта зразумелі, і кожны допыт пачынаўся са слоў: «мама плача», «мама ў бальніцы». І зноў: назаві прозвішчы… Хто ішоў з табой побач? Хто раздаваў улёткі? Падпішы… назаві… Абяцаюць, што ніхто не будзе пра гэта ведаць і адразу адпусцяць дадому. Трэба выбіраць… «Я нічога вам не падпішу». А ўначы я плакала. Мама ў бальніцы… (Маўчыць.) Здраднікам стаць лёгка, бо маму любіш… Не ведаю, ці вытрымала б я яшчэ месяц. Яны смяяліся: «Ну што, Зоя Касмадзям’янская?» Маладыя хлопцы, вясёлыя. (Маўчыць.) Мне страшна… Мы з імі ходзім у тыя ж крамы, сядзім у тых жа кавярнях, ездзім у адным метро. Усюды разам. У звычайным жыцці няма выразнай мяжы паміж «намі» і «імі». Як іх вызначыць? (Маўчыць.) Раней я жыла ў добрым свеце, яго ўжо няма, і яго не будзе.

Цэлы месяц у камеры… За ўвесь гэты час ні разу не бачыла люстэрка. У мяне было маленькае, але яно пасля дагляду рэчаў знікла з сумачкі. І партманэтка з грашыма знікла. Піць увесь час хацелася. Невыносная смага! Піць давалі толькі разам з ежай, а ў астатні час: «Піце з прыбіральні». Іржуць. Самі п’юць фанту. Мне здавалася, што я ніколі не спатолю смагу, на волі застаўлю халадзільнік мінералкай. Мы ўсе смярдзючыя… памыцца няма дзе… У кагосьці знайшоўся маленькі флакончык духоў, перадавалі адна адной і нюхалі. А дзесьці нашыя сябры пішуць канспекты, сядзяць у бібліятэцы. Здаюць залікі. Успаміналася чамусьці рознае глупства… Новая сукенка, якую я ні разу не апранула… (Засмяялася.) Даведалася, што радасць прыносіць такая дробязь, як цукар ці кавалачак мыла. У камеры на пяць чалавек — трыццаць два квадратныя метры, нас сядзела сямнаццаць. Трэба было навучыцца жыць на двух метрах. Асабліва цяжка было ўначы, дыхаць няма чым. Доўга не спалі. Размаўлялі. Першыя дні пра палітыку, а потым толькі пра каханне.

«…не хочацца думаць, што яны робяць гэта добраахвотна»

(размовы ў камеры)

«…Усё адбываецца па тым жа сцэнары… Па коле ўсё круціцца. Народ — гэта статак. Статак антылоп. А ўлада — ільвіца. Ільвіца выбірае са статку ахвяру і забівае яе. Астатнія скубуць сваю траву, азіраючыся на ільвіцу, якая выбірае чарговую ахвяру, ва ўсіх палёгка, калі ільвіца ахвяру заваліць: «Не мяне! Не мяне! Можна жыць далей».

«…Я любіла рэвалюцыю ў музеі… Рамантычны быў настрой. Гуляла ў казку. Мяне ніхто не клікаў, я сама пайшла на плошчу. Цікава было ўбачыць, як рэвалюцыя робіцца. Атрымала за гэта дубінкай па мазгах і па нырках. На вуліцу выйшла моладзь, гэта была «рэвалюцыя дзяцей» — так яе назвалі. Так цяпер кажуць. А бацькі нашыя засталіся дома. Сядзелі на кухнях і гаварылі пра тое, што мы пайшлі. Перажывалі. Ім страшна, а ў нас няма савецкіх успамінаў. Мы пра камуністаў толькі ў кніжках чыталі, у нас страху не было. У Мінску жыве два мільёны чалавек, колькі нас выйшла? Тысяч трыццаць… А тых, хто глядзеў, як мы ішлі, было больш: стаялі на балконах, сігналілі з машын, падбадзёрвалі: давайце, маўляў, хлопцы! Давайце! Заўсёды больш тых, хто сядзіць з бутэлькай піва каля тэлевізара. Так вось і ўсе… Пакуль на вуліцах толькі мы, інтэлігентныя рамантыкі, гэта не рэвалюцыя…»

«…Думаеце, што на страху ўсё трымаецца? На міліцыі і дубінках? Памыляецеся. Кат з ахвярай можа дамовіцца. Гэта засталося ў нас з камуністычных часоў. Існуе маўклівая згода. Кантракт. Вялікая дамова. Людзі ўсё разумеюць, але маўчаць. За гэта яны хочуць атрымліваць прыстойны заробак, купіць хоць бы патрыманую «Аўдзі» і адпачываць у Турцыі. Паспрабуй загавары з імі пра дэмакратыю, правы чалавека… Кітайская грамата! Тыя, хто жыў у савецкі час, адразу пачынаюць успамінаць: «Нашыя дзеці думалі, што бананы растуць у Маскве. А паглядзі, што цяпер… Сто гатункаў каўбасы! Якая яшчэ свабода патрэбная?» Шмат хто і сёння хоча ў Савецкі Саюз, але каб каўбасы было поўна».

«…А я выпадкова сюды трапіла… Апынулася на плошчы з сябрамі за кампанію, захацелася патусавацца сярод плакатаў і шарыкаў. А калі шчыра… мне адзін хлопец там спадабаўся. На самой справе, я абыякавы глядач. Выкінула з галавы ўсякую палітыку. Блін, надакучыла гэтае змаганне дабра і зла…»

«…Загналі нас у нейкі барак. Ноч стаялі на нагах тварам да сцяны. Раніцай: «На калені станавіся!» Стаялі на каленях. Каманда: «Устаць! Рукі ўгору!» То рукі за галаву, то сто прысяданняў. То стаяць на адной назе… Навошта яны гэта рабілі? Для чаго? Спытайся ў іх — не адкажуць. Ім дазволілі… яны адчулі ўладу… Дзяўчынак ванітавала, прытомнасць гублялі. Першы раз выклікалі на допыт, я смяялася следчаму ў твар, пакуль ён не сказаў: «Я цябе зараз, дзетачка, адтрахаю ва ўсе дзіркі і кіну ў камеру да крымінальнікаў». Я не чытала Салжаніцына, і следчы, думаю, яго не чытаў. Але мы ўсё ведалі…»

«…Мой следчы — адукаваны чалавек, скончыў той жа ўніверсітэт, што і я. Высветлілася, што мы адны і тыя ж кніжкі любім: Акунін, Умберта Эка… «Адкуль, — кажа ён, — ты ўзялася на маю галаву? Я займаўся карупцыянерамі. Мілая справа! З імі ўсё зразумела. А з вамі…» Неахвотна ён робіць сваю справу, саромеецца, але робіць. Такіх тысячы, як ён: чыноўнікі, следчыя, суддзі. Адны б’юць, іншыя хлусяць у газетах, трэція арыштоўваюць, выносяць прысуды. Так мала трэба для запуску сталінскай машыны».

«…У нашай сям’і захоўваецца стары агульны сшытак. Дзед напісаў для дзяцей і ўнукаў гісторыю свайго жыцця. Распавёў, як перажыў сталінскі час. Яго пасадзілі ў турму і катавалі: апраналі процівагаз на галаву і перакрывалі кісларод. Распраналі і жалезным прэнтам або дзвярной ручкай у анус… Я вучылася ў дзясятым класе, калі мама дала мне гэты сшытак: «Ты ўжо дарослая. Мусіш гэта ведаць». А я не разумела — навошта?»

«…Калі вернуцца лагеры, вертухаі знойдуцца. Ды іх будзе валам! Аднаго добра памятаю… Гляджу яму ў вочы — нармальны хлопец, а ў яго пена з рота. Як у сне яны рухаліся, у трансе. Малацілі налеванаправа. Адзін мужчына ўпаў, яны накрылі яго шчытом і танчылі на ім. Амбалы… пад два метры… Восемдзесят ці сто кілаграм у кожным, іх гадуюць да баявой вагі. АМАП і спецназ — гэта адмысловыя хлопцы… як апрычнікі Івана Жахлівага… Не хочацца думаць, што яны робяць гэта добраахвотна, намагаюся так не думаць. Да апошняга намагаюся. Ім есці трэба. Хлопец… У яго за плячыма толькі школа і войска, а ён атрымлівае больш, чым універсітэцкі выкладчык. Потым… гэта будзе, як заўсёды… гэта абавязкова… Потым яны будуць казаць, што выконвалі загад, нічога не ведалі, яны ні пры чым. Яны і сёння знаходзяць тысячу апраўданняў: «А хто маю сям’ю будзе карміць?», «Я даваў прысягу», «Я ж не мог выйсці з шыхту, нават калі б хацеў». З кожным чалавекам можна гэта зрабіць. Ва ўсякім выпадку, з многімі…»

«…Мне толькі дваццаць гадоў. Як жыць далей? Мне здаецца, што я выйду ў горад і буду баяцца падняць вочы…»

«…гэта ў вас там рэвалюцыя, а ў нас савецкая ўлада»

Выпусцілі нас уначы. Журналісты, сябры — усе чакалі каля турмы, а нас вывезлі ў аўтазаку і раскідалі па ўскраінах горада. Мяне пакінулі дзесьці ў Шабанах. Каля нейкіх камянёў, каля новабудоўляў. Рэальна было страшна. Пастаяла ў разгубленасці і пайшла на агні. Грошай няма, мабільнік даўно сеў. У кашальку ляжала толькі квітанцыя, нам усім выдалі такія квітанцыі, каб мы аплацілі сваё ўтрыманне ў турме. Гэта мая месячная стыпендыя… Нават не ведаю… Мы з мамай ледзь перабіваемся з грашыма. Тата памёр, калі я вучылася ў шостай класе, мне было дванаццаць гадоў. Айчым сваю зарплату прапівае-прагульвае. Алкаш. Я яго ненавіджу, ён сапсаваў нам з мамай жыццё. Я ўвесь час стараюся падпрацаваць: разношу па паштовых скрынках усялякія рэкламкі, летам садавіной з латка гандлюю або марозівам. Ішла з гэтымі думкамі… Нейкія сабакі бегалі… людзей нідзе не відаць… Страшэнна ўзрадавалася, калі побач спынілася таксі. Назвала адрас свайго інтэрната, але кажу: «У мяне грошай няма». Таксіст чамусьці адразу здагадаўся: «А-а-а, «дзекабрыстка» (арыштавалі нас у снежні). Сядай. Ужо адну такую падабраў і адвёз дадому. І чаму гэта вас ноччу выпускаюць?» Вёз і вучыў жыць: «Дурнота ўсё гэта! Лухта! Я ў дзевяноста першым вучыўся ў Маскве і таксама бегаў на дэманстрацыі. Нас было болей, чым вас. Мы перамаглі. Марылі, што кожны адкрые фірму і стане багатым. І — што? Пры камуністах я працаваў інжынерам, а цяпер кручу стырно. Адных свалачэй прагналі, іншыя прыйшлі. Чорныя, шэрыя, аранжавыя — усе яны аднолькавыя. У нас улада кожнага сапсуе. Я — рэаліст. Веру толькі ў сябе і ў сваю сям’ю. Пакуль чарговыя ідыёты ладзяць чарговую рэвалюцыю, я батрачу. У гэтым месяцы трэба дочкам на курткі зарабіць, а ў наступным — жонцы на боты. Ты — дзяўчынка прыгожая. Знайдзі добрага хлопца і выходзь лепей замуж». Заехалі ў горад. Музыка. Смех. Парачкі цалуюцца. Горад жыў, нібы нас не было.

Мне карцела пагаварыць са сваім сябрам. Не магла дачакацца. Мы ўжо тры гады былі разам. Мелі планы. (Маўчыць.) Ён абяцаў мне, што будзе на мітынгу, але не прыйшоў. Я чакала тлумачэнняў. Ды вось з’явіўся — не запыліўся. Прыбег. Дзяўчынкі пакінулі нас удваіх у пакоі. Якія тлумачэнні!? Смешна! Я, аказваецца, «проста дурніца», «яркі экзэмпляр», «наіўная рэвалюцыянерка». Ён мяне папярэджваў — забылася? Ён мяне вучыў, што не рацыянальна парыцца пра рэчы, на якія не можаш паўплываць. Ёсць такая пазіцыя — жыць дзеля іншых, але яму яна не блізкая, ён не хоча паміраць на барыкадах. Не ягонае гэта пакліканне. У яго галоўная мэта — кар’ера. Ён хоча шмат грошай. Дом з басейнам. Трэба жыць і ўсміхацца. Сёння столькі магчымасцяў… вочы разбягаюцца… Можаш падарожнічаць па свеце, афігенныя круізы, але яны каштуюць дорага, купляй хоць палац, але ён каштуе дорага, можаш замовіць у рэстаране чарапашы суп… Толькі плаці за ўсё. Грошыкі! Грошыкі! Як вучыў нас выкладчык фізікі: «Дарагія студэнты! Памятайце, што грошы робяць усё, нават дыферэнцыяльныя ўраўненні». Суровая праўда жыцця. (Маўчыць.) Ну а ідэалы? Нічога такога, выходзіць, няма? Можа, вы мне што-небудзь падкажаце? Вы ж кнігі пішаце… (Маўчыць.) На агульным сходзе мяне адлічылі з інстытута. Усе паднялі руку «за», акрамя майго любімага старога прафесара. З інстытута яго павезлі ў гэты дзень на «хуткай». Сяброўкі суцяшалі ў інтэрнаце, калі ніхто не бачыў: «Ты, маўляў, не крыўдуй, дэкан застрашыў, што выганіць з інтэрната, калі што… А-а-а-а!» Гераіні!

Узяла квіток дадому. У горадзе я сумую па сваёй вёсцы. Праўда, я не ведаю, па якой вёсцы сумую, напэўна, я сумую па сваёй «дзіцячай» вёсцы. Па той вёсцы, дзе тата браў мяне з сабой, калі даставаў з вуллёў цяжэзныя рамкі з мёдам. Спачатку ён абкурваў іх дымам, каб пчолы адляцелі і нас не джалілі. Маленькая, я была смешная… Я думала, што пчолы — гэта таксама птушачкі… (Маўчыць.) Ці люблю я вёску цяпер? Жывуць тут як раней, з года ў год. Капаюць рыдлёўкай бульбу на сваіх гародах, поўзаюць на каленях. Гоняць самагон. Увечары цвярозага мужыка не сустрэнеш, яны п’юць кожны дзень. Галасуюць за Лукашэнку і шкадуюць аб Савецкім Саюзе. Аб непераможнай Савецкай арміі. У аўтобусе побач са мною сеў наш сусед. П’яны. Гаварыў пра палітыку: «Кожнаму вылюдку-дэмакрату я сам бы галаву разбіў. Мала вам далі. Ну слова гонару! Страляць такіх трэба. У мяне б рука не здрыганулася. Амерыка за ўсё плаціць… Хілары Клінтан… Але мы народ моцны. Перажылі перабудову, перажывём і рэвалюцыю. Я ад аднаго разумнага чалавека чуў, што рэвалюцыю

прыдумалі жыды». Увесь аўтобус яго падтрымліваў: «Не было б горай, чым цяпер. Уключыш тэлевізар — усюды бамбяць, страляюць». Вось і дом. Адчыніла дзверы. Мама сядзела на кухні і чысціла клубні вяргіні, яны падмерзлі і загніліся ў склепе, бо капрызлівыя. Баяцца марозу. Я стала дапамагаць. Як у дзяцінстве. «Што там у вас у сталіцы? — першае пытанне мамы. — Па тэлевізары паказалі мора людзей, усе крычалі супраць улады. Божачка мілы! Страх! Мы тут баяліся, што вайна пачнецца: у адных сыны ў АМАПе служаць, у іншых — студэнты, выйшлі на плошчу і крычалі. У газетах пішуць, што гэта «тэрарысты» і «бандыты». Нашыя людзі газетам вераць.

Гэта ў вас там рэвалюцыя, а ў нас савецкая ўлада». У доме пахла валяр’янкай.

Я даведалася пра вясковыя навіны… Па Юрку Шведа, фермера, ноччу прыехала машына і двое ў цывільным, як у трыццаць сёмым па нашага дзеда. Увесь дом перавярнулі. Камп’ютар забралі. Звольнілі медсястру, Аню Н. — яна ездзіла ў Мінск на мітынг, запісалася ў апазіцыйную партыю. У яе дзіцятка маленькае. Муж напіўся і пабіў: апазіцыянерка! А маці хлопцаў, якія служаць у мінскай міліцыі, выхваляюцца, што іх сыны вялікія прэміі атрымалі. Прывезлі падарункі. (Маўчыць.) Падзялілі народ на дзве паловы… Я пайшла ў клуб на танцы, за ўвесь вечар мяне ніхто не запрасіў танцаваць. Бо… тэрарыстка… Мяне баяліся…

«…ён можа ператварыцца ў чырвоны колер»

Сустрэліся выпадкова праз год у цягніку «Масква–Мінск». Усе ўжо даўно спалі, а мы размаўлялі.

— Вучуся ў Маскве. Хаджу на маскоўскія мітынгі з сябрамі. Клёва так! Мне падабаюцца твары людзей, якія бачу я там. Памятаю падобныя твары ў нас, калі мы выйшлі на плошчу ў Мінску. Я не пазнавала свой горад, людзей не пазнавала. Гэта былі іншыя людзі. Сумую па дому, моцна сумую па дому.

Сяду ў беларускі цягнік і ніяк не магу заснуць. Паўсон… паўява… То я ў турме, то ў інтэрнаце, то… Усё ўспамінаецца… Мужчынскія і жаночыя галасы… «…Ставілі на расцяжку, ногі задзіралі за галаву…»

«…Паклалі аркуш паперы на ныркі, каб не засталося слядоў, і білі пластыкавай бутэлькай з вадой…»

«…Ён насоўваў мне на галаву цэлафанавы пакет або процівагаз. Ну, а далей… самі разумееце, праз пару хвілін я губляў прытомнасць… А ў яго дома жонка і дзеці. Добры муж. Добры бацька…».

«…Б’юць, б’юць, б’юць, б’юць… ботамі, чаравікамі, красоўкамі…»

«…Ты думаеш, што іх вучаць толькі скакаць з парашутам, дэсантавацца па канаце з верталёта? Іх вучаць па тых жа падручніках, што і пры Сталіне…»

«…У школе нам казалі: «Чытайце Буніна, Талстога, гэтыя кнігі ратуюць людзей». У каго спытаць: чаму гэта не перадаецца, а дзвярная ручка ў анус і цэлафанавы пакет на галаву — перадаецца?»

«…Ім падвысяць заробак у два-тры разы… Баюся, яны будуць страляць…»

«…У войску я зразумеў, што люблю зброю. Прафесарскі хлопчык, які вырас сярод кніг. Я хачу мець пісталет. Прыгожая рэч! За сотні гадоў яго добра прыстасавалі да рукі. Трымаць прыемна. Мне падабалася б яго даставаць, чысціць. Змазваць. Люблю гэты пах».

«…Як ты думаеш, рэвалюцыя будзе?»

«…Аранжавы — гэта колер сабачай мачы на снезе. Але ён можа ператварыцца ў чырвоны…»

«…Мы ідзём…»