Чужая бацькаўшчына

XXIII

Сiняй, працятай хрумсткiм марозiкам ранiцай пад набрынялаю ружоваю хмаркай коса праляцеў, залiўшыся кароткiм цвiрканнем, першы жаваранак. Удзень на падпараных сонцам грудах за Верасавам выпралi чорныя лапiкi зямлi. Сшарэў, як на яго ўпалi вошы, снег. Набрынялi ў iм зеленаватаю вадою глыбокiя сляды. За хлевушкамi ў вёсцы, топячы камлi чорных прысадзiстых яблыняў, збiралiся i броснелi жоўтыя лужыны. Курэлiся мокрыя стрэхi, пахла падапрэлымi сметнiкамi. З парных хлявоў сачылася смярдзючая жыжка — скацiна душылася на высокiм, настоеным за зiму гноi. Стачыўшы, як мышы, аселыя курганы, з-пад плота на вулiцу дзюраём лiлася вада, кацiла ружаватыя каменьчыкi, лiзала на лёдзе дробны пясок.

Счуўшы вясну, ровам за вёскаю хлынула з палёў густая i ржавая, як луг, паводка. Падточвала каля Лiтавараў лабаты груд, заносячы верасаўскi поплаў нiшчымным пяском. Сабраўшы з палёў снегавую ваду, уздулася, як жыла на натруджанай руцэ, i пералiлася цераз край верасаўская рэчка. Шукаючы выйсця, вада залiвала спады i лагчынкi верасаўскага балота, затапiла гразкi Ельнiк. Спярша цiхенька, паверх лёду, пайшла завоняю каля самае вёскi, потым, падтачыўшыся пад яго, з грукатам пачала паднiмаць тоўстыя крыгi, ломячы i абiваючы да жаўтаватых ран малады алешнiк, выносiла iх на бераг.

Залiўшы карычняватую смугу алешнiку, купы жаўтлявых голых вербаў, на верасаўскiм балоце, як кiнуць вокам, блiшчала вада. Заторыўшыся мiж старых вербаў, з шкляным хрустам крышылiся, трашчалi i лезлi адна на адну прынесеныя недзе з возера крыгi. Густа, як падаючы з заставак, у глыбокiм рэчышчы шумела вада, падмывала на крутой луцэ стромыя абвiслыя берагi, адносiла далей старыя карчы i купiны.

Перад змярканнем пад калыскаю маладзiка, што зачапiўся за востры цвiчок першае яснае зоркi, збiўшыся з дарогi i закруцiўшы пятлёю свой роўны шнурок, свойскiм голасам закрычалi дзiкiя гусi. Iхнi гагатлiвы крык паплыў над ружаватаю вадою — на захадзе, не стухшы, яшчэ гарэў пасак неба.

На трэцi дзень паводка спала, толькi скрозь на гразi каля смугi карычняватага алешнiку вострымi i сiняватымi, як лёд, палосамi зiхацела нерухомая вада. На рудым ад леташняе травы поплаве стаяў занябожаны бусел — ногi яго яшчэ чулi ўмерзлую зямлю.

Пры выцвiлым за зiму жаўтлявым хвойнiку, па заплеснелым жыце ў разорах яшчэ ззяў палосамi ясна-белы снег. Але верасаўцы ўжо разбiралi прызбы, носячы радзюжкамi ў хлеў на подсцiл скацiне сухую порсткую кастрыцу, выскрабалi i мялi забруджаныя за зiму надворкi, раскручвалi з маладзенькiх яблыняў збуцвелую салому. Раздражджалаю прэснаю зямлёю, раскiслым леташнiм лiсцем, заплеснелаю травою i брудам пахла вёска.

Каля хлява ў Мондрых курэлася куча гною. Выпусцiўшы на надворак чырвоную з абкарэлымi сцёгнамi карову, каля якое яшчэ круцiлася нядужае цыбатае цяля, Iмполь выкiдаў з хлява гной. Яму памагала нямая Еўка: начапiўшы на жалезны сахор заплеснелыя пласты, нясла iх далей ад дзвярэй, кiдала на ружовенькую шчотку спарышнiку, што дробнымi чарвячкамi ўжо вытачыўся на сцежцы. З-пад выцвiлае хусткi ў Еўкi вылезлi стрэшкай русявыя валасы з белаватаю, як чужою, пасмаю. Дробнаю расою на лобе выступiў i палiўся на бровы пот, нязвыклаю сiняватаю чырванню загарэлiся шчокi. Абапёршыся на сахор, яна пастаяла, сашмаргнула з лоба рукавом пот i памаленьку, пахiстваючыся, як п’яная, падышла да адчыненых насцеж дзвярэй, скрывiўшы рот, загукала да Iмполя. I калi ён высунуўся з поцемку хлява, падбiваючы локцем аб’еханую кепку, паказала абедзвюма рукамi на голаў, потым, склаўшы iх, як для малiтвы, прытулiла да шчакi. У яе асалавелых вачах свяцiўся каламутны бляск.

— Ну iдзi прыляж, раз хворая, цi што? — варухнуў плячом Iмполь, мусiць, не вельмi разабраўшыся, чаго яна хоча, i зноў пасунуўся ў затхлы ад едкага смуроду хлеў, з дзiвам азiраўся на Еўку. Яна, як знябожаная, уцяўшы голаў у плечы i насiлу перастаўляючы тоўстыя кароткiя ногi ў сiвых суконных панчохах, iшла ў хату. Неяк ззаду целяпалiся яе доўгiя, чорныя ад гною рукi. Ёй, пэўна, нядобрылася.

Уночы Еўку здушыла гарачыня, як з кавальскага мяха, з яе пагнала дух. Пачырванелi, налiлiся крывёю вочы. Задыхаючыся, яна пачала паказваць на разяўлены рот — там, калi падняслi лямпу, быў вiдаць набрынялы карычняваты патрэсканы язык. Назаўтра, як ад плачу, у яе распух i змянiўся твар, на iм распаўзлiся лiловыя плямы.

Еўка качалася ў гарачцы, скiдала з сябе злямцаваную коўдру i, задыхаючыся ад плачу i вырачыўшы невiдушчыя шкляныя вочы, выцягвала спруцянелыя рукi, лезла на сцяну, хваталася за яе растапыранымi пальцамi.

— Ах, матка найсвенша! — чапляючыся за абшморганую цэглу, старая Мондрыха злазiла з печы, скоранька здымала з цвiка ручнiк i, ткнуўшы яго ў вядро з вадою, прыкладвала Еўцы да лоба.

Ачуняўшы i прыйшоўшы да памяцi, Еўка ацiхала, гэтымi чырвонымi, як у ангорскага труса, вачмi глядзела на жоўты i звялы твар старое Мондрыхi i, уздрыгваючы i турзаючыся, засынала зноў.

На пяты дзень Алеся паклiкала Ваўчка.

Зухавата насунуўшы на адно вуха стракатую пляскатую кепачку, ён прыйшоў са сваiм тоўсценькiм, абшморганым на кантах сакваяжыкам. Зняўшы i павесiўшы на цвiк стракатую кепачку, доўга прытоптваў на патылiцы, закiнуўшы за вуха, рэдзенькi касмык валасоў, доўга мыў над вушатым цабэркам рукi, тады ўжо раскрыў, пстрыкнуўшы замком, свой карычневы з абшморганымi кантамi скураны сакваяжык. Зiркнуў на печ, дзе зза мурка выглядвала сiвая галава старое Мондрыхi, здзiвiўся:

— Ого, дак вы тут усе ўпокат ляглi.

— Не кажы, Марцiнка, — старая Мондрыха перавярнулася на бок, падперла рукою голаў. — I што гэта на нас упала, цi не кара боская? Я ўжо ж каторая пара хварэю i нiяк во не выкачаюся, як тая паршывая авечка, i на табе, яна во…

— Даўно? — Ваўчок выцягнуў з сакваяжыка аблезлую бляшаную трубачку.

— Каторы дзень… Гарыць, як агнём. Здаецца, на ёй i скура зварылася. А ўчора гарачка была.

Нямая Еўка, як малое дзiця, нечым заняўшыся, нерухома глядзела ў столь, толькi высунутая з-пад коўдры рука шкрабла дошку палка.

Ваўчок, прысеўшы на кукiшкi, злавiў гэтую руку, сцiснуў яе ў запясцi сваiмi кароткiмi тоўстымi пальцамi. I раптам прыжмурыўся, сабраўшы каля вачэй павучыну маршчын, засоп носам, адсунуў далей коўдру — на згiбе рукi ў Еўкi стракатымi плямамi чырванеў трут.

— Мо шкарлатына якая? — цiкуючы сюды адным вокам, спытала Алеся.

— Не-е-е, — пакруцiў галавою Ваўчок, страсаючы зноў з цеменi на вуха абсмыканую пасму валасоў. — Падазрэнне тут на другое.

Нямая цяжка сапла разяўленым ротам. Як падбiтая пташка, падазрона касiлася на Ваўчка, калi ён адкiнуў з яе коўдру, загукала тонкiм вострым крыкам, паднiмаючыся i нацягваючы нiжэй на ногi караткаватую споднюю сарочку.

— Каб як гэта яна ногi паказала — цi няма там гэтай сыпкi? — азiрнуўся туды на печ, на старую Мондрыху, Ваўчок. — Але я i так бачу…

— Дак што ж у яе, — старая локцямi падсунулася на самы край печы.

— Я прызнаю тыфус, — Ваўчок злавiў над вухам касмык тлустых блiшчастых валасоў, закiнуў iх на цемя, прыгладзiўшы рукою. — Але не шкодзiла б, каб збадаў iншы дохтар. Тут з мяне помач слабая.

— Ах, божачка ты мой! — голас старое Мондрыхi перасох i змянiўся. — Так што ж мы рабiцьмем? Каб хоць якое лякарства?..

— Падстрыгчы яе трэба. Хвароба заразлiвая. Каб бронь божа… — Ваўчок спадылба глянуў на Алесю, не дагаварыў.

— Што ты кажаш? — адступiлася ад палка Алеся.

Пасля ўжо, выйшаўшы ўслед за Ваўчком на двор i прытупнуўшы на сучачку, што забурчала на яго, нiкога ўжо не тоячыся, перапытала:

— Кажаш, заразлiвая?

— Дзiва што — тыфус, — махнуў сваiм задзёртым i перакошаным набок брылём Марцiн Ваўчок. Доўга не зводзячы з яе твару сваiх вачэй, прыкмячаў, што яна цяжарная: на пакатым лобе, на верхняй падпухлай губе, у ямачцы падбародка распаўзалiся карычняватыя, як рабацiнне, плямы, выцвiталi вочы, iх марыў сон.

Яна, злавiўшы гэты пiльны зiрк, зацяла ад злосцi губу i адвярнула голаў. Чула, што ён, ужо забегшы з другога боку, гаварыў:

— Не шкодзiла б нямую дзе асобна палажыць.

— А дзе ж ты яе паложыш? — раптам спытала яна, зверху зiркнуўшы на Ваўчка.

— I проўда, дзе ты яе паложыш пры нашых хатах, — Ваўчок адапхнуў каленам веснiкi, схаваўшыся за частаколам, сказаў:

— А нямая будзе жыць! Я ўжо бачу — хвароба пайшла на спад. Толькi пiць ёй болей давайце, пiць!.. А так — жыцьме…

«Яна-то жыцьме, а як я во пры iх», — падумала Алеся ўслед Ваўчку, i нешта злое працяло яе.

Ён, ганарыста задраўшы голаў, як задзiраюць чамусьцi ўсе недарослыя мужчыны, замiльгаў пляскатаю, пасаджанаю набакiр кепкаю за рэдкiм, зеленаватым ад вясновае вiльгацi частаколам.

З-пад хлява нясло разварушаным гноем. Iмполь кiдаў яго на воз. Разганяючы на надворку курэй, што дзяўблi пры сцежцы зялёную шчотку маладое травы, Алеся борзда пайшла туды. Запрэжаны конь падымаў над цабэркам голаў, хрумстаў жоўтую сечку, перамешаную з ружаватымi пасечанымi картоплямi. Цярнуўшыся аб яго сiвую, у рэдзенькай валаснi храпу, Алеся падышла да Iмполя.

— Ты чуў, што Ваўчок кажа?

— Што? — Iмполь, узяўшыся за вушка, адцягнуў убок цэбар.

— Няхай крые бог — у Еўкi тыф.

— Дак што? — ён адкруцiў з вазовай ручкi канец сырамятных лейцаў, шлегнуў iмi па канi.

— Удурбаў сабе — што ды што? Пачакай, кажу, сказаць нешта маю! — крыкнула яна, iдучы ўслед за возам.

Ён прыпынiў каня, здзiвiўшыся, глядзеў на Алесю — выцвiлыя i падпухлыя яе вочы тамiла санлiвасць.

— Тыф жа ж — заразлiвая хвароба, каб i мы пад якую злыбеду не набралiся.

— А дзе ж ты дзенешся? Тут ужо нiчога не парадзiш, тут ужо як бог дасць…

— Да бацькi трэба iсцi нанач.

— Куды ты пойдзеш — людзi ж смяяцца будуць.

— Смех не грэх. Пасмяюцца ды сцiхнуць.

— Ну, рабi, як знаеш, — забягаючы наперад каню, ён адчыняў прымацованую рэхвамi да шула жардзяную браму.

— З табою пагаворыш… Ты во гэдак заўсёды, надзьмешся, як сыч… — i яна, ужо чуючы нязносную, балючую, як недаспелы нарыў, злосць, шуганула ў хату.

Злым прыплюшчаным вокам зiркнула на Еўку. Тая, разявiўшы перасохлы рот, захлынаючыся ад цяжкай задухi, гамтала нагамi, бэрсала коўдру. Падняла раскалмачаную голаў, скоранька скацiлася з палка i, не абцягваючы высока закасанае сарочкi, свецячы белымi, у павучыне лiловых жылак нагамi, подбегам пусцiлася да акна.

— Авой, ратуйце! — з печы шкрабалася, спускаючы Iногi на лаўку, старая Мондрыха. — Ах, божа лiтасцiвы, заб’ецца!

Але Еўка не дайшла да акна, пахiснулася i, як падцятая ў каленях, аб’ехала на сухi глiняны ток. Твар у яе збялеў, пасiнелi сцятыя губы.

Алеся з перапуду, яшчэ нiчога не сцямiўшы, нагнулася над Еўкай, хацела падняць. I раптам, як ступiўшы ў прысак, адскочылася назад. Успомнiла тое, нядаўна ўчутае ад Ваўчка: «Хвароба заразлiвая. Каб бронь божа…» Зводдаль глядзела, як старая Мондрыха, чэрпаючы скурчанаю жменяю з вядра, пырскала вадою на скамянелы Еўчын твар, адлiвала яе. Бачыла, як у Еўкi заварушылiся векi i па твары прабегла сутарга, памякчэў скамянелы твар — яна паварушыла губамi, аблiзвала тлустыя скалкi вады.

— Памажы ж падняць, — коўзаючыся па мокрым таку, старая пад пахi паднiмала Еўку.

«Праўда, што будзе жыць. Лiха яе не возьме». — Алеся, быдта не ўчуўшы старую, вышмыгнула за дзверы. Прыпынiлася ў адчыненых сенях, падумала раптам, нават жахнуўшыся сама: «Хоць вазьмi ды… атруты якое. Як абрыдлi яны абедзве!»

Па спiне халоднымi мурашкамi заказытаўся раптоўны страх — гэта ж грэх.

Пастаяла, гледзячы на варштат, што вiсеў на сцяне, успомнiла, што пара ставiць кросны — верасаўскiя бабы даўно ткуць, — i, прыпёршы да сцяны збiтыя з жэрдак драбiны, палезла на гору: там недзе ляжалi з леташняе вясны скручаныя нiчальнiцы.

Чужы вялiкi кот блiснуў жоўтымi вачамi, шмыгануў пад застрэшак, задрапаўся па вугле, спускаючыся ў гародчык. Ад вялiкiх, прывязаных да кроквенных папярочак кошыкаў на гары пахла кменам i кiлбасамi, пяршыла ў горле ад сухога, перамешанага з кастрыцаю пяску.

Прывыкаючы да поцемку i прыгiнаючы голаў, каб не зачапiцца за падсаджаны за крокву стары серп цi касу, Алеся пайшла туды, пад самы шчыт, дзе праз закурэлую i невялiкую, усяго на пядзю, шыбу цадзiлася яснасць, дзе на дошках мiж кроквенных папярочак ляжалi ад леташняга вялiкадня нiчальнiцы i бёрды. Спатыкнулася на старыя расколатыя ночвы i зноў зазлавала на Мондрыху, што пазносiць сюды, на гору, спытай дзеля чаго, розных зломкаў. Адцягнула, каб не стаялi пад нагамi, за комiн. Пад нагамi зашамацела перасохлае з калiвамi счарнелага чэмеру закурэлае сена, якога ўжо, мусiць, нацягала Еўка, калi ўсё спала тут.

Алеся нагнулася, падняла перасохлую кветку, яна крышылася, як сатлелы, высушаны ў печы тытунь. Iзноў на памяць набегла тое, што думалася тады ў сенях: «Гэта ж, кажуць, атрута. Во каб узяў ды i наварыў…»

Але нейкi страх зноў перабiў мыслi — што яна, дурная, думае.

Перабiраючы бёрды i нiчальнiцы, чула ўжо, як дрыжыць ад гэтых звар’яцелых i раз’ятраных думак.

Але гэты счарнелы сухi чэмер успамiнаўся ўвесь дзень. Нават у бацькавай хаце, калi яна прыйшла зiрнуць, цi не навiвае Хрысця свае кросны.

Там i праўда ўжо замест адсунутага стала на покуцi ў Корсакаў стаяў варштат. Седзячы на падлозе i ўпiраючыея босымi нагамi ў кантовы збоiч, Хрысця нацягвала жаўтлява-зеленаватую, пад колер моху, выфарбаваную мучарнiкам пражу. Мiця круцiў за рассохлую, збiтую ўжо бляхай котку скрыпучы навой.

— Вой, дак ты апярэдзiла мяне, — сказала яна, увайшоўшы ў хату i расшпiльваючы ад духаты тоўсты на кудзелi каптан.

— Нiчога, паспееш i ты. Вот кончым i табе паможам, — падмаргнуў ёй Мiця.

— Дзе ж тыя кросны паставiш, калi вунь абедзве ўпокат ляжаць, ды яшчэ з заразлiваю хваробаю.

— Што ты кажаш, з якой хваробаю? — Хрысця зняла з калень цяжкi, тоўсты жмут пражы, прыгнуўшыся, вылезла з-пад варштата.

— Ваўчка сёння клiкала, кажа, тыф у Еўкi.

— Няўжо? — Хрысця выпнула нiжнюю губку i вырачыла свае чорныя лупаваценькiя вочы.

— Можа, да вас трэба прыйсцi нанач. А то, няхай крые бог, набяруся якое заразы. У Еўкi блох — як пяску.

— Во праўда, сястра, даўно не начавала ў бацькавай хаце, — засмяяўся Мiця.

— Табе смех, — незалюбiла Алеся.

Ужо вечарам, калi, управiўшыся пры доме, напаiўшы i накармiўшы скацiну, яна прыйшла з Iмполем да Корсакаў, бацька пачаў чмыхаць:

— Вот яшчэ выдумляюць цяперашнiя людзi. У нямецкую вайну гэты тыф быў у Жыткоў, усе там покатам ляжалi, i ты малая бегала да iх, i нiчога, дзякуй богу…

Але бацьку перабiў Мiця:

— Ты ўжо дачцэ шкадуеш удома пераначаваць, цi што?..

— Вот табе маеш, — засмяяўся, але пачаў чырванець стары Корсак. — Няхай спiць — хаты не пралежыць.

Iмполь, цiхенька стаiўшыся, сядзеў на лаве ў канцы стала, прыглядаўся да Хрысцi. За гэтыя паўгода, як ён застаўся ў верасаўскiх прымах, Хрысця яшчэ больш паспраўнела, пахарашэў, крышку ўжо загарэўшы на першым вясновым сонцы, яе смуглявы твар з белаватым абадком каля вушэй i валасоў, дзе сядзела хустка. Хiтранька, як у малога дзiцяцi, што нарабiла шкоды, блiшчалi яе пукаценькiя чорныя, вавёрчыны вочы i няўзнак, усё болей з-за пляча, зiркалi на Iмполя. Ён, чуючы i вясёлую радасць, i нейкую вiнаватасць, перамешаную з сорамам, азiраўся на Алесю, цi не бачыць яна.

I ўжо калi паклалiся спаць — ён з Алесяю на Мiцевым новым ложку (Мiцю, прынёсшы куль саломы, паслалi на падлозе за плiтою), ён украдкам пачаў цiкаваць, калi яна будзе распранацца, кладучыся спаць на той ложак, што стаяў упрытык да акна, але не дапiльнаваў: яго, змучанага за дзень работаю, змарыў, цяжка навалiўшыся, сон.

Не спала толькi Алеся — перад вачыма ўсё калыхаўся той закураны пылам пучок чэмеру ды шалясцеў газетаю Мiця. Там за плiтою яшчэ гарэла, павешаная на доўгi дрот, ледзьве не дастаючы «магазынам» да стала, з падкручаным кнотам цьмяная лямпа.

— Мiця, цi чуеш? — сказала яна туды, за плiту, цiхiм, здушаным голасам. — Ты не спiш?

— Не, не сплю, — там зноў зашалясцела газета.

Алеся цiха ссунулася з ложка i, абгладжваючы караткаватую сарочку, пайшла за плiту.

— Вой, ты не глядзi, я ж раздзетая, — яна раптам засаромелася сваiх высока адкрытых ног i голых рук, села на лаву, каб трохi схавацца за варштат, абедзвюма рукамi каля вушэй зграбла на плечы доўгiя раз’еханыя валасы, спытала: — I што ты там вычытаў?

Ён адкiнуў газету, перавярнуўся на бок, топчучы локцем падушку, сказаў:

— Ды во гляджу, што вайна блiзiцца.

— Якая вайна? — яна страсянула галавою, зноў закiдваючы далей на плечы свае валасы.

— Iтальянцы занялi Албанiю. Трыццаць пяць тысяч войска…

— Ая-ёй! I далёка тая Албанiя?

— Дый не блiзка, — скрывiўся ад смеху Мiця.

— Так, можа, да нас не дойдзе?

— Ты як маленькая.

— Вой, цi ж я разбiраюся, — абхапiўшы рукамi каленi, яна пакалыхвала iмi з боку на бок, памаўчала, заглядваючы Мiцю ў вочы, раптам загаварыла: — Войны прыходзяць i адыходзяць, а людзям жыць трэба… Лякарства во трэба. Цi не будзеш ты, Змiтрычак, у Дварчанах?

— Буду, — насцярожыўся ён, падсунуўся вышай на падушку.

— Парашкоў мне якiх ад кашлю вазьмi.

— Чаго там — вазьму.

— Дзякуй табе, Змiтрычак, — яна, абхапiўшы рукамi голыя плечы i стулiўшыся, нiбы ад холаду, скоранька запляскала босымi нагамi да ложка.

Адсоўваючы Iмполеву руку, ляжала ўжо радая, што прыдумала з гэтым лякарствам: дасць яго разам з чэмерам, скажа, што Ваўчок нараiў…

I зноў браў нейкi страх, аблiваў усё цела халодным лiпучым потам. Супакойвала сябе ў нейкай гарачцы — нiхто ж ведаць не будзе. Затое б будзе зямля… воля… Iмполь…

Не згледзела, калi Мiця патушыў лямпу — бачыла перад вачыма ружаватую чарнату хаты, той пучок сухога счарнелага i крохкага, як высушаны тытунь на блясе ў печы, чэмеру.