Чужая бацькаўшчына

XXV

За акном на акоранай жэрдцы бусака, што ляжыць на дзвюх выпушчаных з вугла дзеравiнах, скача i падцiкоўвае ў хату чорнаю пацеркаю вочка шары, з стракатымi карычняватымi крыльцамi верабей.

Змецiўшы яго, Хрысця перастае стукаць лядам, падпiрае рукамi падбародак, упёршыся ружаватымi локцямi ў збоiч варштата, туга абцягнуты жоўтаю ў чорныя крыжы полкаю радзюжкi, i доўга ўзiраецца ў акно. Верабей пырхае недзе ў дзiрачку за лiштваю, шалпочацца, як мыш, i вылятае адтуль, трымаючы ў дзюбку касмылёк кудзелi, смешны ўжо i вусаты. Хрысця глядзiць на яго, i ў яе, як у маленькае, ад радасцi блiшчаць рудаватыя, з чорнымi чалавечкамi вочы. Крывiцца ад смеху куточак рота, дужкаю тонкага маладзiка на шчацэ дрыжыць неглыбокi тугi шнарок.

Пераляцеўшы наўскасяк гародчык, верабей заварочвае на другi бок хаты i хаваецца з Хрысцiных вачэй. Нясе гэты злiнялы вус леташняе кудзелi сабе на гняздо — мо дзе ў шчыт цi пад лату ў чужой страсе.

Гiне з вачэй верабей, i гiне на Хрысцiнай шчацэ гэты трапятлiвы, выгнуты дужкаю шнарок. Мяккiя надзьмутыя губы падцiнае нейкая чэрствая злосць.

Жмурачыся ад нязыркага, завешанага рэдзенькаю смугою сонца, што схiлiлася на полудзень i коса свецiць на шуфляду акна, Хрысця глядзiць на блiзкi поплаў, дзе ўжо лапiчкамi зазелянелася порсткая маладая трава i пагусцелi, натапырыўшы жаўтлявыя таўкачыкi з вострымi язычкамi лiсця, парасоны старых вербаў. На выцвiлы хвойнiк, дзе ўжо недзе кiпiць i пахне, як воцатам, невысокi каўпачок мурашнiку.

Далей за хвойнiкам у сiняватай, як тытунёвы дым, смузе цямнеюць карычняватаю скарынкаю раллi вялiкiя боханы прылуцкiх грудоў. Белым каснiком у цёмнай лагчынцы ззяе яшчэ снег. На спадзе грудоў, як копы сена, расселiся Прылуцкiя хутары.

Хрысця, зняўшы з сашчэмленых кулачкоў падбародак, пiльней цiкуе туды i пазнае абкiданую на прыстаўленыя да сцяны калкi, каб у дзверы не заганяла снег, ужо зрудзелым хваёвым галлём Рэпкаву хату.

Чорнаю мурашкаю на полi варушыцца конь. «Цi не Рэпкаў Жэнiк барануе авёс?» Хрысцiны губы зноў пачынаюць дрыжаць i крывiцца, за куточкам рота на шчаку набягае выгнуты дужкаю глыбокi шнарок. Хрысця смяецца сама сабе, успомнiўшы, як у тую суботу да яе прыходзiў сватацца Жэнiк Рэпка, надзеўшы новы, у некага, мусiць, пазычаны пiнжак — з доўгiх рукавоў выглядалi толькi кончыкi пальцаў з ружовымi пазногцямi. Каб не надта выдавала, што ён маленькi i недарослы, Жэнiк нават схiтраваў — узяў за свата Марцiна Ваўчка.

Яны абодва i перакацiлiся цераз парог ужо прыцемкам, акурат натрапiўшы да Корсакаў на вячэру. Марцiн, перавязаны цераз плячо белым ручнiком, з боханам хлеба пад пахаю, нават збiўся з панталыку, не ведаючы, што казаць; зняўшы шапку, доўга лавiў за вухам вышмарганы касмылёк валасоў, доўга прытоптваў яго на белым, што нiколi, пэўна, не бачыла сонца, цеменi, покуль ужо не схамянуўся i не гукнуў тое, з чаго пачынаюць, зайшоўшы ў хату, сваты:

— Сват прысланы, каб быў стол засланы!

— Хоць сабе i не засланы, але нешта на iм ёсцека. Просiмо i цябе, сваток, — засмяяўся Корсак, папярхнуўшыся сопкаю картопляю.

— Ну, няхай i наш траяк не будзе шчарбаты, — Ваўчок палажыў на стол бохан хлеба i неяк скоранька абедзвюма рукамi вышмаргнуў з адтапыранае кiшэнi сiняватую бутэльку гарэлкi.

Жэнiк, падтрасаючы на плячах гаматны пiнжак i круцячы, выцягваючы з непрывычкi перацiснутую карычневым у белыя бубачкi гальштукам шыю, прысеў на лаву, як i належыць маладому, пад трэцяю бэлькаю.

Хрысця, каб не зарагатаць, закрываючы рукою рот, выскачыла з-за стала i ўжо ў сенях дала сабе волю — зайшлася, спытай чаго, ад гвалтоўнага смеху.

У хату яна ўжо не вярнулася. Не акрыўшыся, як стой, у белай кофтачцы i чорнай паркалёвай спаднiцы, босая, не чуючы пад сабою ног, паляцела да Мондрых.

На вулiцы ўпоцемку ўбачыла белага Мондравага каня i задыхнулася ад нечаканай гарачынi: Iмполь, напаiўшы ў рэчцы каня, ехаў дадому.

— Во гарачая, — засмяяўся ён, паказваючы белыя ўпоцемку зубы i паварочваючы каня, каб заступiць ёй дарогу.

— Вой, пусцi, бо i проўда змерзну, — адступiлася яна, чуючы, як цёплым потам пахне стары конь.

— Папрасiся добранька.

— Дальбог, Алеся згледзiць.

— I няхай!..

На ганку, праўда, грукнула i зазвiнела, пакацiўшыся, пустое вядро.

Хрысця абышла каня, подбегам кiнулася ў расчыненыя веснiкi, гонячы перад сабою палахлiвую сучачку.

У Мондравых густа, як багуном у разапрэлым лесе, пахла тарпатынаю — намазаўшыся лякарствам, на палку сапла старая Мондрыха. Звесiўшы з печы босыя ногi, драла грэбенем распушчаныя, з сiваю, як ад перапалоху, пасмаю валасы ачунялая ад хваробы Еўка. Ад далёкае лямпы цямнелi яе глыбокiя вачанiцы.

Сагнуўшыся над вялiкiм чыгуном, Алеся перамывала на вячэру неабiраныя картоплi — грабучы iх сашчэмленымi рукамi, перакiдала ў меншы палiваны чыгунок.

— I ты, мусiць, прыглядаешся, што мы брудам зараслi? — яна выцерла аб фартух мокрыя рукi, голым локцем адсунула стрэшку навiслых на вочы валасоў, паглядзела на Хрысцю.

— Цi ж я прыглядаюся? — зачырванелася Хрысця.

— Нiчога, — Алеся ўсё гаварыла пра сваё, — заўтра пойдуць у гумно. Жывы будуць — на дварэ вунь як цёпла. А я перад вялiкаднем хоць хату выпрачу.

Хрысця думала пра другое: што там робяць Жэнiк Рэпка з Ваўчком — сядзяць, чакаючы яе, цi ўжо, не ўтрываўшы, пайшлi.

Алеся нагнулася i абедзвюма рукамi ўзяла чыгун з бруднаю вадою, перад сабою панясла з хаты, каленам папiхаючы непрычыненыя дзверы.

— Во, цераз яе пайду ў магiлу, — голас у старое перасядаў, яе душыла задуха. — Цераз яе…

— Можа, грэх казаць такое, — Хрысця глядзела ў чорнае акно, дзе адбiваўся жоўты звялы твар старое Мондрыхi, там недзе затупаў нагамi конь i загаварыў Iмполь.

— Мае вы дзеткi, паглядзеце, як рукi мае знявечыла, бiла во, — старая закапашылася пад коўдраю, выцягваючы худую доўгую руку.

Хрысця, азiраючыся на дзверы, цi не iдзе Алеся, падступiлася да палка. З дзiвам i страхам прыгледзелася да Мондрышынай рукi, убачыла, што каля зморшчанага локця расплываўся вялiкi жаўтлявы сiняк.

У старое дрыжала барада з трыма белымi, закручанымi аж на падбародак валаскамi. Пустыя, выцвiлыя, у глыбокiх ямах вочы налiвалiся слязьмi: старая адвярнулася, мусiць, хаваючы iх.

— Як памру, так ты хоць, Крыстынка, прыйдзi ды ўбяры. Во ў куфры ўсё чысценькае прыгатавана, мне на смерць ляжыць. I ружанец мне палажы… — старая павярнулася на бок, доўга шлупалася рукою пад падушкаю, выцягнула адтуль чорны ружанец з белым алюмiнiевым крыжыкам i маленькую, перашытую ўжо дратваю, кнiжачку — на чорных скураных вокладках вiлiся вытачаныя моллю жоўтыя норкi. — I кнiжачку во касцельную палажы — надта ж песнi ў ёй харошыя.

— Палажу, цётка, палажу. I дайце падушку вам папраўлю, — падклаўшы руку пад спiну, Хрысця памагла падняцца старой, падбiла злямцаваную, прапахлую потам i нейкiм гаркаватым зеллем падушку. Старая лягла, у яе выцвiлых вачах таiлася нейкая перамешаная з слязьмi цеплата да Хрысцi, але яна толькi ўздыхнула i злавiла сваёю халоднаю, як смерць, рукою Хрысцiну руку. Цяжка сапучы i задыхаючыся, загаварыла:

— Каторую ўжо ноч я не сплю, Хрысцечка, няхай крые бог, як мне круцiць рукi i ногi. Чаго ўжо нi перадумала, лежачы: што нас, старых людзей, толькi во адзiнаццаць чалавек у вёсцы асталося… Божа, колькi людзей на маiх вачах у вёсцы памянялася… Што нi хата — то ўсё новыя людзi нараслi.

Старая ўздыхнула i змоўкла: у хату ўвайшлi Iмполь з Алесяю.

Хрысця, як злавiўшы на сабе Iмполевы вочы, азiрнулася. У поцемку лямпы чарнеў ад першага вясновага загару i сухога ветру яго твар, над брывом, выбiўшыся з-пад кепкi, завiўся кучаравы чубок. З-пад доўгага брыля блiшчалi быстрыя, з нейкай затоенай радасцю вочы. Хрысця ўсё лавiла iхнi зiрк, i саладжава-горкая, як асовы яблык, злосць падымалася на Жэнiка Рэпку: куда яму да Iмполя. Нават падумалася тады ў Мондравай хаце, каб перамянiўся свет ды замест Жэнiка ў сваты прыйшоў ён, Iмполь…

Дадому вярнулася, калi стары Корсак ужо соп на печы. Унурыўшыся ў кнiжку, за сталом сядзеў Мiця. Падняў голаў i засмяяўся, успомнiўшы пра сватоў:

— Яны тут i бутэльку нават не раскаркавалi. Пайшлi з хаты як мыла з’еўшы.

«А можа, i брыдка гэта ўсё?» — Хрысця зноў бярэцца за ляда, пускае пад мiгатлiвую стрэшку скрыжаванай асновы слiзкi чаўнок, прыстуквае нiтку густым i жоўтым, як воск, бёрдам, раптам перарваўшы свае думкi.

Рытмiчны ляскат i грук б’ецца ў хаце, недзе асыпаючы са сцяны адлушчаную скарыначку мелу.

А за акном, занёсшы на гняздо касмылёк кудзелi, па сухiм патрэсканым бусаку зноў скача i падцiкоўвае ў хату чорнаю пацеркаю вочка хiтры верабей. Раптам, страпянуўшыся з перапуду, пырхае з бусака i губляе сваю сiваватую перынку. Яна доўга вiсiць за акном, паднiмаецца па-маленьку ўгору — вецер нясе яе недзе пад шчыт, потым, адарваўшы з зацiшку, круцiць на вулiцу.

Толькi цяпер Хрысця бачыць, што за рагатым частаколам спынiлася фурманка. Жоўты з выцвiлаю грываю конь махае цяжкаю галавою, ганяючы мух, i маленькi даўганосы Зэлiк, седзячы на сваiм зялёным куфэрку i прыскалiўшы адно вока, трасе медзяным званком. Там на вулiцы стаiць сiплаваты, нядужы крык:

— Бабо, ануцы, бабо!

За плотам мiльгаюць хусткi, да воза ледзьве не навыперадкi бягуць верасаўскiя бабы. Чутно iхнi знарок моцны голас i смех.

«Вой, у мяне ж мыла няма», — успамiнае Хрысця i вылазiць з-за варштата, падступiўшыся на лаўку, дастае з печы звязаныя, прыгатаваныя на той дзень, калi будзе ездзiць Зэлiк, суконныя ды шарачковыя анучы — парцяных Зэлiк не бярэ — i выбягае на ясны, што слепiць вочы пасля хаты i сеняў, надворак. У жоўтым мроiве плавiцца сонца. Млее ад першае гарачынi вясновы дзень. Нiбы перабягаючы Хрысцi дарогу, уецца салацевенькая лёгкая матылька. Ад маладое кучаравенькае бярэзiнкi пахне гаркатою ўжо набрынялых почак, што ў першы гром з-пад карычневатае лускi растапыраць зморшчаныя зеленаватыя крыльцы лiсткоў — як маладыя грачанiкi на межах, калi абсохне раса.