Гульня ў падкіднога

Таіса БОНДАР

ГУЛЬНЯ Ў ПАДКІДНОГА

Раман

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

Розыгрыш

Вечар упаўзаў у горад па усіх вуліцах і вулачках, ні на што, ні на каго не зважаючы. Ды і на што зважаць? На каго? Было б яшчэ неба чысцейшым, каб якой зорцы зрэдку падзівіцца, а то шэра і шэра. Ва ўсім, на ўсіх - звыклая шэрань. Нават бліскі фар ці асветленыя сям-там вокны - карціны не мянялі. Застаўленая карабкамі камяніц прастора выдавала жывою і нежывою адначасна, а знізу, з палопанага асфальту зацёртага між высокіх сцен дворыка увогуле успрымалася каменным мяшком, напоўненым гулам і гудам.

Статкі машын... Натоўпы людзей... Стужкі трамвайных рэек... Слупы ліхтароў... Пагляд адштурхоўваўся ад усяго, што трапляла на вочы, і саслізгваў у цёмную твань якой-небудзь пазаўчарашняй думкі. Міг-другі, і зноў - той жа рух, той жа рытм... Пакуль не завішчаць на бліжнім павароце тармазы ці не загалосіць паблізу, ачышчаючы шлях, сірэна. Хто прымружыць вочы, хто плечы ўнурыць, міжволі сцінаючыся і азіраючыся, а момант мінае, як мінуў папярэдні, як міне наступны. Падглядваць за каторым з іх можна, а навошта? Тая сцэнка, іншая, а герой - хто? Дзе?

***

- Шаноўная публіка! Разыгрываецца драма...

- Трагедыя! - чуецца сіпенне аднекуль збоку.

- Разыгрываецца вострасюжэтная драма... - спрабуе пачаць спачатку дылда ў парыку часоў Людовіка, і каб льга было разгледзець пад маскаю спакойнай, упэўненай абыякавасці яго твар, стала б ясна: пярэчыць не выпадае, не варта...

- Трагедыя! - гучней пярэчыць-сіпіць тоўсты карантыш аднекуль у яго з-пад пахі і, адштурхнуты, не падае, а адкочваецца ўбок, каб гэпнуцца пасярод пляцоўкі, падкурчыць пад сябе ногі і абаперціся на іх локцямі, абхапіўшы далонямі твар.

- Шаноўная публіка! Разыгрываецца вясёлая драма, у якой на памінках па вялікай дзяржаве п’юць-гуляюць усе, прапіваючы рэшту стра­ху перад усеўладнымі валадарамі гэтага свету, - тэатральна, ва ўсю моц голасу, абвяшчае дылда і, задаволены сам сабою, гучна смяецца. - Дзе ўжо ім, ха-ха-ха, уразумець-уцяміць, якому валадару шлях расчышчаюць!

- Перад кім ты вылузваешся? - з ледзь прыхаванаю непрыязнасцю кідае рэпліку карантыш, не памяняўшы позы, нават не зварухнуўшыся.

- Як гэта перад кім? - заёрзаў той, азіраючыся. - Хіба публіка не сабралася? Ці мо занавес...

- Ага.

- Што - «ага»? Ага, публіка, ці ага...

Разыгрываючы здзіўленне, зрабіўшы колькі кругоў вакол той кропкі, дзе стаяў, а потым вакол карантыша, вось ужо шмыгае дылда носам, як шапку, сцягвае з галавы парык, шпурляе яго долу, пад ногі, і шырокім ру­кавом пачынае выціраць узмоклую пад парыком плешыну.

- Чорт ведае што... - бурчыць. - Перад кім вылузваюся? Нафіга гэтыя каралеўскія кудзеркі сучаснаму палітыку?

- Ага.

- Што - «ага»?

- Нафіга.

- Ды пайшоў ты! - незласліва агрызаецца, апускаючыся на падлогу непадалёку, дылда. - Няма ні з кім, ні перад кім іграць, а іграеш...

- Ты не іграеш, а ўсё больш каркаеш: драма... памінкі... Яшчэ чаго добрага, накаркаеш!

- Можна падумаць: ты што б іншае казаў, трапіўшы на авансцэну!

- Ты і ўзапраўду верыш, што трапіў на авансцэну жыцця, што мы на сцэне, а не ў закуліссі? - неяк лена, пацягваючыся, адказаў карантыш, і па ўсім было відаць, што яму даўно збрыдла гэта гульня.

- Пасады, кшталту маёй - ці тваёй! - абы-каму не даюцца.

- Сёння ёсць пасада, заўтра...

- Пад зад нагой? Ну, не-е! На тое і галава, каб сядзелася ўтульна... Аднаму каму паднясеш, другога каго падхваліш - глядзіш, і ты заўважаны кім трэба. А ўжо як заўважаны, дык і ўшанаваны. У свой час. Усё ў свой час!

- Палыселі, свайго часу чакаючы, - бурчыць карантыш, мяняючы позу на больш зручную. - А прыйдзе той час мо толькі для таго, каб нас уперад нагамі вынесці.

- За сябе кажы! - злуецца дылда. - Намеснік міністра не заўсёды міністрам становіцца, але і сваё рэдка ўпускае. Ён - я! - наменклатура, а каго здолею сыграць сёння ці заўтра, тое заўтра вырашыцца. Ужо ж, у хеўры адвергнутых не апынуся. I ты - калі будзеш за мяне, за маё змагацца! - не апынешся. А то смэркі развесіў, загундосіў: завышаем... падрываем... не заўважаем... А хто і чаго, запытаць, не заўважае? Ужо ж і сляпому відаць, што калос - на гліняных нагах: піхні - і рассыплецца!

- Мы што - ужо гатовы падпіхнуць? - палохаецца карантыш.

- Будзе каму падпіхнуць! - прыцішыў той голас. - Нам бы не прапусціць тую хвіліну, калі пасыплецца, каб сабе што якое прыхапіць. Скарбы ж нямераныя - у распыл пойдуць.

Карантыш з усёй сілы стараўся не паказаць, як напалоханы смеласцю пачутых слоў, і ў яго гэта атрымлівалася кепска, ненатуральна, ад чаго яго кідала то ў жар, то ў холад. Ён не заўважаў, што даўно зняў парык і марна спрабаваў уцерціся ім, паціху адсоўваючыся ад суразмоўніка.

- Шаноўная публіка! Разыгрываецца драма... - ускочыў на ногі той, адкрыта пасмейваючыся з карантыша.

- Ты што? Зусім збрэндзіў? Арты-ы-ыст!

- Мы ж не на сцэне. І не на пляцоўцы ў скверы, як разыграна, - уціраўся сурвэткаю дылда. - Мы ў кабінеце. У маім кабінеце! I няма чаго вочы пучыць! Сёння ніхто ні ад чаго не застрахаваны, і трэба быць гатовымі да ўсяго. I ў краіне, і ў партыі... На тое мы і служакі, каб службу несці. Дзе? Там, дзе патрабуецца. У закуліссі наменклатуры. У старым ці новым мундзіры. Ці ў парыку скамароха. Ці нават у яго пад нагамі. Дзе скажуць!

- Дык гэта розыгрыш?! - яўна ачуняў яго падначалены сябра. - Яшчэ адна імправізацыя для сцэны дзеля пацехі?

- Ты не зразумеў, - паморшчыўся дылда. - Прыйдзе час - зразумееш. А цяпер ідзі... Квартальную справаздачу ніхто за цябе не давядзе да патрэбных лічбаў. Ідзі, ідзі!

Сказаў - як адмахнуўся. А ад чаго адмахнуўся? Ад пастарэлага сябрука, які апошнім часам усё неахвотней падыгрываў яму? Ад разыгранага дыялога? Ад уласных думак, што міжволі выліліся падчас гэтага дыялога?

У пакоі сцёмнілася, а ўключыць святло - азначала ўключыцца у рэальнасць гэтай шарай гадзіны, гэтага здоўжанага вечара, які так і не ўдалося разыграць, сыграць, як мізансцэну з драмы, з яшчэ не напісанай дра­мы пра найвялікшую ў свеце здраду - здраду самому сабе.

***

Іван Пекар вырас да намесніка міністра не проста па чыёй-небудзь там пратэкцыі (хоць і не без таго, як водзіцца), але найперш - дзякуючы артыстычным здольнасцям, унаследаваным хто ведае ад каго. Ужо ж, не ад бацькі - калгаснага скотніка (работніка малочнай фермы, як пісаў звычайна ў анкетах), бо той, колькі помніў яго, здаралася, і дзесяці фраз за дзень не сказаў - адно смактаў цыгарку, паплёўваючы. Ды і маці сярод вясковых баб нічым не вылучалася: у перадавых не хадзіла, але норму выконвала спраўна і на сваім гародзе не бур’яны, а бульбу ды жыта пасадзіць-пасеяць паспявала. Трое дзяцей, хворая свякроўка ды муж з вечнай самакруткаю ў зубах... Ці да гульні тут? Ці да песень? I свякроўку, і мужа, і малодшанькую дачку, якая шчэ дзіцем ціха, як свечачка, дагарэла ў яе на вачах, пахавала - а сама жыла, ніводнага з сыноў асабліва не турбуючы: у іх сваё жыццё, гарадское, у яе - сваё... Час кожным з іх распараджаўся па-свойму, і ніхто яму не ўказ. Паспрабуй абміні ці падмані!

Хоць, трэба сказаць, і абмінуць многія спрабавалі, і падмануць. Сяму-таму - а Іван Дылда якраз з іх ліку! - часам шэнціла ўхапіць крыху больш таго, што выпадала, але рэдка. У-га, дзе б ён апынуўся, калі б часцей мог удачу за хвост ухапіць! Не разумнейшыя ж за яго над ім стаялі, ролі распісвалі.

Вырас да намесніка міністра. Ужо за сорак. Далёка за сорак, калі не падыгрываць люстэрку. Заслугі перад партыяй маюцца. Кар’ерыстам перад начальствам не выглядае. Сям’я ўладкаваная. Гатоў выканаць любое заданне, сыграць любую ролю. Што яшчэ трэба для добрай біяграфіі? Ён служыць - яму служаць, ён падыгрывае - яму падыгрываюць... Пры чым тут ленінскія ідэалы, вышэйшыя партыйныя інтарэсы? Іван і па маладосці не дужа верыў, што сённяшняе пакаленне савецкіх людзей будзе, як заяўлялася, жыць пры камунізме, а пажыўшы, паназіраўшы за тымі, у чыё кола так упарта прабіваўся, праціскваўся, увогуле перастаў верыць у што б там ні было.

Перш, памятае, нудзіўся, азіраўся на свой адбітак у люстэрку: ці не спаўзла з твару адпаведная пасадзе сур’ёзнасць, потым знайшоў аднадумцаў - і супакоіўся. Верных ленінцаў сярод партыйцаў аказалася няшмат, калі ўвогуле былі...

***

Азваўся тэлефон. Узяўшы трубку, здзівіўся, што чуе не голас сакратаркі, як зазвычай, а грубаваты мужчынскі бас, але перапыніць сувязь і званком выклікаць Веру Паўлаўну з прыёмнай не паспеў: бас ракатаў ужо на ўвесь пакой:

- Не кідай трубку, гнусь! Думаеш, не знаем, чыёй жонкаю, як падсцілкай, карыстаешся? Думаеш, ніхто ніколі не ўзгадае, куды згвалтаваную малалетку запхнуў далей ад людскіх вачэй? Усё ўзгадаецца! Усё спомсціцца! I не табе аднаму, сакратар! Калос на гліняных нагах абрушыцца - і мы пахаваем вас пад яго абломкамі. Сцеражыся!

Ковачу здалося, што яшчэ міг-другі - і ён пазнае голас, пазнае таго, каму ён належыць, але раптоўна наступіла цішыня. Такая глыбокая, такая глухая цішыня, што ў першы момант ён як не захлынуўся ёю: нават дыхан­не перахапіла... Але ўжо ў наступны міг не збянтэжанасць, а гнеў дыктавалі патрэбныя дзеянні, патрэбныя рухі: званком выклікаў Веру Паўлаўну, адначасова набіраючы код сувязі.

- Падпалкоўнік Шэршань... - не паспеў завяршыць той даклад па форме.

- Разбярыцеся, падпалкоўнік, хто і адкуль толькі што званіў у мой кабінет па прамой сувязі! Як такое ўвогуле магло здарыцца? - жалезныя ноткі ў голасе не пакідалі сумнення ў тым, што загад тэрміновы і выкананне яго будзе пракантралявана. Ковач жа ніяк не адрэагаваў на сухое «Ёсць!», падняў пагляд і, крыху змякчыўшы тон, прадоўжыў: - Гэта пытанне і да вас, Вера Паўлаўна.

- Званкі па «вяртушцы» на прыёмную не выходзяць, Віктар Віктаравіч. Па гарадской лініі за апошнія паўгадзіны званілі двойчы - абодва званкі - з просьбаю аб кансультацыі.

- Так, так, так... - лёгенька пастукваў ён пальцамі па стосе папер на стале, так і не апусціўшыся ў крэсла. - Выклічце на шаснаццаць гадзін... Хоць не! 3 КДБ я сам звяжуся. А вы, Вера Паўлаўна, скажыце, каб прынеслі шклянку чаю. Моцнага чаю!

Настрой паляпшаўся. Мо таму, што пагрозы, адрасаваныя яму (і не толькі яму), не напужалі, а нечакана ўзбадзёрылі, вярнуўшы напружанне, напружанае прадчуванне новага вітка барацьбы, адсутнасць якой, як даўно ўжо заўважаў, злёгку прытупіла нюх - вастрыню ўспрымання жыцця і людзей. Не быў бы ён ганчаком вайсковай вывучкі, калі б не адчуў прыхаваную ў грубым звароце пагрозу - пагрозу не яму асабіста, а тым пла­нам, якія ўжо абдумваліся разумнымі галовамі на выпадак... Выпадак мог і не паўстаць перад партыяй ва ўсёй яго неабвержнасці, але ўсё ішло да та­го, што аддасць генсек краіну. Перш - уладу, потым - краіну... Не ўсім жа бегчы, як пацукам з карабля... А ўжо і бегчы, то не з пустымі рукамі і на запасны аэрадром!

Напружанне паступова саступала ўзрушэнню, але Ковач па-ранейшаму (адно зверыўся з графікам сустрэч на гэты дзень) мераў пакой спакойна, хоць і цяжкаватымі, крокамі. Зрэдку адхлёбваў з прынесенай шклянкі у меру гарачы чай, зрэдку, калі паглядам чапляуся, застываў перад партрэтам, які вісеў над сталом, міжволі моршчыўся, але зноў працягваў рух - уздоўж пакоя і крыху наўскос, па дыяганалі, з канца ў канец.

Даўняя звычка абдумваць усё нахаду, па ходу, дапамагала і цяпер - думалася нязмушана, вольна, карціна вымалёўвалася хоць і грувасткая, але выразная. I не было ў той карціне месца ні таму, хто яшчэ задоўга да галоўных падзей баяўся іх наступстваў, ні таму, хто радаваўся іх набліжэнню, не думаючы, што апынецца яшчэ ніжэй і страціць нават сённяшні свой статус. Абраннікі фартуны заўжды, пры любым раскладзе - мечаныя. Хто кім ці хто чым - значэнне мае самае мізэрнае, галоўнае - тая самая адмеціна, што раней або пазней ці над ілбом, ці ў лёсе выяўляецца-пазначаецца. I ў народзе скрозь гэта ведалі. Ведалі - і асцерагаліся, не заступаючы дарогу, а то і абмінаючы яе, калі выпадала. Далей ад граху...

- Таварыш сакратар! Мы ўстанавілі, адкуль прайшоў званок.

- Дакладвайце, падпалкоўнік.

- Званок з нумара 081, зарэгістраванага на імя намесніка міністра прамысловасці.

- Звяжыцеся з кім належыць, няхай высветляць, хто званіў і як ён трапіў у кабінет намесніка міністра, - распарадзіўся Ковач, і нічым, ніводнай ноткаю ў голасе не азвалася ні яго лёгкае здзіўленне пачутым, ні падагрэты ім інтарэс да дробнага і, па сутнасці, не вартага павышанае ўвагі здарэння: загуляўся хтосьці, за ролю мсціўцы ўхапіўшыся... волі рэжысёрскай не чуе... Каб жа ўсё з такой, як тут, лёгкасцю льга было вылічыць і выправіць!

***

Рэпетыцыя з самага пачатку пайшла не так, як бачылася яму, рэжысёру. Ну, накрычаў на «любімца публікі»... Дык жа нельга ўвесь час іграць караля Ліра як якога-небудзь забулдыгу з сучаснай п’ескі, то паплёўваючы на далоні і прылізваючы распатланыя космы, то ікаючы на кожным слове! Ну, не падбадзёрыў, як зазвычай, прыму лёгкім пацалункам пры стрэчы ці шчасліваю ўсмешкаю потым, на адной з першых яе рэплік... Дык магла і сама падысці, чмокнуць у лысіну: ёсць за што быць удзячнаю! Ну, вылаяўся, не стрымаўшыся, калі Юра (каторы ўжо раз!) прапусціў сваю рэпліку... Дык ці першыня пачуць падобнае ў тэатры, падчас рэпетыцыі па новым спектаклі!

Не, справа яўна ў іншым, не залежным ні ад гэтага ранку, ні ад рэпетыцыі, ні ад настрою акцёраў. Як ён, Глінскі, думаў, справа ў «Каралі Ліры», у тым, што выбар - і калі? сёння? у часы перабудовы? - спыніўся менавіта на гэтай шэкспіраўскай п’есе. «Чаму - каіроль Лір?», «Ты што - хочаш сказаць, што кароль - голы?», «Калі дазволена ўсё, ты хочаш схавацца ў схроне гісторыі?» - толькі і чуў увесь апошні месяц: ад каго са спачувальнымі ноткамі ў голасе, ад каго - з насмешлівымі... I не нагадваць жа ў адказ задужа «заклапочаным», што смяецца той, хто смяецца апошні! Шчыра ўжо даўно ніхто не смяецца, і кінутае натоўпам «усё даз­волена» - зусім не азначае дазволу на ўсё і для ўсіх. Для такіх, як Глінскі, ніколі не патрабавалася нічыйго дазволу - ні ў адзін з часоў: мяняліся кіроўцы, накірункі, законы, пісаныя і няпісаныя, а кола эліты не шырэла і не звужалася. На сцэне звычайна працуюць выканаўцы, а не рэжысёры: плата акцёрам - кветкі, апладысменты публікі, узнагарода рэжысёру - улада над імі і публікаю. Расклад не толькі справядлівы, але і адзіна магчымы. I зусім неабавязкова (у вышэйшай ступені непажадана!) даводзіць гэта ўсім і кожнаму. Што на сцэне, што ў жыцці...

- Эд Саныч, перапынак зацягваецца.

- Завяршаем на сёння, - кіўнуў і, заўважыўшы спецыфічны рух брыва памочніка, пасміхнуўся. - Не ідзе, ты ж бачыш, Алег. Мо невялікую ракіроўку зрабіць, пераставіць некалькі фігур.

Апошняе сказаў сам сабе, хоць і не адвёў пагляду, якім звыкла падчышчаў светлацені на твары суразмоўніка, дакопваючыся да аднаму яму вядомай сутнасці таго.

- Ты... Вы сур’ёзна? - заёрзаў той пад занадта пільным паглядам. - Ужо ж і ў ігру ўсе ўвайшлі...

- Я думаю, - ледзь заўважным жэстам рукі ўжо, здавалася, адпусціў Глінскі памочніка, але ў апошні момант адгукаў назад. Гэтак жа, пры дапамозе жэста, своеасаблівага пашчоўквання пальцамі. - Усіх адпусці. Да мяне - Ліра.

- Ліра дык Ліра, - буркнуў, перасмыкнуўшы плячамі, Алег, і тут жа загукаў ва ўсю моц галасавых звязак: - Гукаў! Гукава - да рэжысёра! Усім астатнім - шчасліва! Да вечара!

- Як гэта - да вечара? - выбегла на авансцэну Ганна Шалевіч, і па ўсім было відаць, што звычайна з ёю, прымаю, лічыліся. - Мы ж не прагналі нашу сцэну.

- Заўтра пачнём прама з яе, - абняў жанчыну за плечы Алег, ціхенька падштурхваючы да кулісы. - Гукава знайшлі?

- Чаго мяне шукаць? Вось ён - я, і пытаюся: з якой прычыны гэтулькі шуму?

- Рэпетыцыю адмянілі... - адгукнулася Ганя.

- А вас рэжысёр чакае, - не даў ёй прадоўжыць Алег. - У зале. Пад лямпаю.

- А-а-а... - насмешліва працягнуў Гукаў, прыгожым тэатральным жэстам закідваючы крысо накідкі на плячо. - Разумею. Іду. Бягу!

Бегчы не стаў. Азірнуўся раз-другі назад, праводзячы паглядам памочніка, які па-ранейшаму прыабдымаў незадаволеную прыму за плечы. Звыкла пералічыў пяць нязручных прыступак, што вялі са сцэны ў залу. Спакойна, хоць крыху па-тэатральнаму запаволена, падышоў да Глінскага.

- Сядай, Павел Віктаравіч, - апярэдзіў яго рэпліку Глінскі. - Параіцца хачу.

- Параіцца? А я ўжо, грэшнай справай, думаў: пад разнос трапіў і гэ­ты раз... Як надоечы...

- Надоечы я зразумеў, дзе і ў чым памыляюся ў трактоўцы спектак­ля, хоць па-новаму - новай карціны! - яшчэ не бачу. Так іграць, як мы сёння іграем, нельга. Гэта ясна. А як? Як іграць? Пры якім асвятленні? У якой часавай прасторы? 3 прыцэлам на што? На якую такую мараль? На якую публіку?

- Вядома, на якую, - яўна не чакаў ад рэжысёра ні такога павароту гаворкі, ні такога запалу Гукаў.

- Вядома, кажаш? - не прыцішваў наступу Глінскі. - Ды не! Публіка і думаць не думае, і ведаць не ведае ні таго, што «распалася повязь часоў», ні таго, што прыйдзе ўслед за распадам! Вось у чым праўда. Вось дзе сабака закапаны.

- Які сабака? - не знаходзіў ні патрэбных слоў, ні патрэбнай у дадзенай сітуацыі інтанацыі стары акцёр, і ад таго пачынаў злавацца: чаго ён прычапіўся да яго? Кароль Лip - не Шэкспір, а адзін з яго персанажаў...

- Ды не пра сабаку размова! - адмахнуўся Глінскі. - Вось ты ду­маеш: Кароль Лір - не Шэкспір, а адзін з яго персанажаў... А я больш ска­жу, - не заўважаў ён раптоўнага спалоху на твары акцёра. - Лір - не проста адзін з персанажаў, ён - адна з іпастасяў чалавека, стварэння Божага, аголеная да канца, з жорсткай дакладнасцю хірурга. Так, так, хірурга, якім з’яўляецца любы геніяльны драматург, любы сапраўдны творца! I не сюсюкаць над чалавекам трэба, глупства яго, гнуснасць яго паэтычнасцю слоў прыкрываючы, а адкідваць, здзіраць адну за адной усе маскі, усе абалонкі, за стагоддзі паначапляныя, - і ў гразь іх! пад ногі! замест пустых спадзевак!

- А як жа запаведзі? - спрабаваў Гукаў хоць неяк падыграць рэжысёру.

- Два тысячагоддзі гэтыя запаведзі ўбіваюцца ў пустыя галовы, а дзікунства не менее. Мо час спыніцца, спыніць усе спробы - і паглядзець, хто яшчэ здатны падабраць уладу. Ужо ж, не Лір... Не чалавек...

- Не чалавек?! - агаломшана дзівіўся на яго Гукаў, не ў стане паверыць, што чуе гэта ад Глінскага, што спадобіўся пачуць гэткае не ад парт­нёра па спектаклі, па п’есе якога-небудзь звар’яцелага генія, а ў падобнай на спавядальную гаворцы. - Не чалавек, а хто?!

- Якая розніца! Бог... Сатана... Хтосьці з іх служак... - павярнуўся да яго ўсім тулавам Глінскі: як апрытомнеўшы раптам пасля гарачкавых слоў. - Трэба мяняць спектакль, мяняць героя, і мне хацелася б пачуць, што табе, Павел Віктаравіч, не падабаецца ў сённяшнім увасабленні яго. Чаго яму не стае? Больш выверанай рытмічнасці? Падсветкі сучаснасцю, сучаснымі праблемамі?

- Не разумею, чым праблемы сённяшняга дня адрозніваюцца ад праблем шэкспіраўскай эпохі... - буркнуў разгублены Гукаў. - Усё аддаўшы, аддаеш жыццё.

- Так, так. Усё аддаўшы, аддаеш жыццё!

Глінскі глыбока задумаўся, тут жа забыў, што не завяршыў гаворку з вядучым акцёрам (па сутнасці, і не пачынаў яе), што той увогуле быў увесь гэ­ты час побач, на суседнім крэсле, - то выключаў лямпу на століку, то зноў уключаў, прыкрываючы вочы. Нават калі Гукаў, якому збрыдла назіраць за «творчымі мукамі» рэжысёра, спытаў, ці можа ён ісці адпачываць, як не чуў. Ды і не чуў, пэўна, бо ніяк не зрэагаваў ні на словы, ні на яго па акцёрску шумны адыход - то выключаў лямпу на століку, то ўключаў...

- Усё аддаўшы, аддаеш жыццё... А хто аддаў усё?! Вось пытанне, над якім варта разважаць і сам-насам з сабой, і са сцэны.

Сказаў гэта Глінскі або толькі падумаў, у пустой зале значэння не ме­ла. Ён раптам зразумеў, чым незадаволены ў спектаклі, які ставіў: выпучанай, паказной трагедыйнасцю. Трагедыйнасцю, якая ў свеце, дзе ні на дзень не спыняліся войны і зверскія забойствы, а чалавечае жыццё часам не каштавала і ломанага гроша, успрымалася як фарс, як скамарошы розы­грыш у святле цыркавой арэны. Любы спектакль, урэшце, ні што іншае, як скамарошы розыгрыш: крыху больш, крыху менш патэтыкі - вось і ўся розніца ў падыходзе да перажытых ці перажываемых падзей. «Ніхто, павер, не вінаваты з нас, ніхто злачынства не ўчыніў, не чыніць!» Шэкспір ведаў, чаму ўклаў гэтыя словы ў вусны старога Ліра, перш чым той пакінуў гэты свет.

Думкі гаслі гэтак жа імгненна, як і ўспыхвалі, перапад напружання адчувальны, але Глінскі яшчэ нейкі час сядзеў, адкінуўшыся на спінку крэсла, упэўнены, што ужо заўтра, на ранішняй рэпетыцыі, зламае усё напрацаванае трупаю за месяц, i хто б што яму ні даводзіў, спектакль выйдзе такім, якім убачыўся ў гэтыя хвіліны.

***

- Што гэта сёння найшло на Эд Саныча? То адно яму не так, то другое...

- Ды кінь ты, Любаша! - не пераставала ўзірацца ў люстэрка, у свой стомлены твар Саня. - Што надумае, тое і сыграе. Не першыня ж, на самай справе.

- Але ж Шэкспір! Разумееш? Упершыню ў трагедыі Шэкспіра ўся трупа занята - і ў якой трагедыі!

- Калі толькі ты сваю экзальтаванасць зацугляеш? - пстрыкнула вечкам пудраніцы тая, падняўшы на яе цемны, злегку захмелены позірк. - I ад аднаго ў цялячым захапленні, і ад другога, і яшчэ чорт знае ад чаго ці каго! А цябе ўсе проста выкарыстоўваюць.

- Зноў ты пачынаеш...

- Зноў! Ды мне б твой талент, тваю фізію, я б вакол сябе паўгорада закруціла б, ні ў чым сабе не адмаўляючы. А цябе выкліча якое-небудзь хамло, паабяцаўшы чарговую медальку пры выпадку на грудзі пачапіць, ты і бяжыш.

- Калі гэта я бегала? - пакрыўдзілася Люба. - Калі і хаджу наверх, то не за сябе - за трупу, за тэатр прашу.

- За тэатр... Што - няма каму за яго пашчыраваць? Адных памрэжаў паўтузіны набярэцца, а яшчэ ж дырэктар са сваёй світай і муміфікаваная прыма са сваімі апекунамі!

- Адкуль у табе столькі злосці, Саня? - дапівала каву Люба, спрабуючы адгарадзіцца ад сяброўкі звыклымі рухамі і не падымаючы на яе вачэй. - Ты ж нават таго, каго любіш, топчаш... Пакуль не ўтопчаш у гразь...

Апошнія словы прагучалі так ціха, што наўрад ці тая пачула іх, але і папярэднія, відаць, зачапілі штосьці балючае ў Санінай душы, бо яна раптам прыўзнялася, рэзкім рухам адсунуўшы свой кубак на сярэдзіну стала. Хацела адказаць штосьці, абурыцца, закрычаць - усё было напісана на пабялелым раптам твары, - але неагучаны крык толькі балюча скрывіў рот, і Саня зможана гэпнулася назад у крэсла. Утаропіўшыся ў звычайна спагадлівую, мяккую сяброўку, маўчала колькі хвілін, быццам збіралася з думкамі, потым ціха, неяк вельмі горка ўздыхнула. I - як захлынулася гэтым уздыхам. На вачах выступілі слё­зы, шчокі сталі нервова ружавець.

- Ды ты што, Сань? Чаго ты? Я не хацела... Прабач!

Люба выглядала такой спалоханай (калі гэта было, каб сяброўка пла­кала!), такой няшчаснай (знайшла ў каго камень кінуць!), што самы час яе самую пашкадаваць. Шкадаваць не было каму. Саня ўсю волю збірала-напружвала, каб узяць сябе ў рукі і не расплакацца ўсур’ёз: сама ад сябе не чакала падобнай рэакцыі на нечаканы папрок... Не ўся праўда ў тым, што каго любіла, таго губіла...

Думка, перайначыўшы пачутае, паглыбіла горыч («Губіла?!»), але слёзы не праліліся, адступілі («Каго гэта я губіла, загубіла?»), і дыханне стала выраўнівацца. Калі ж разам з крэслам падсунулася да яе Люба і ціха, без слоў прабачэння, прыпала плячом да пляча, лёгка, быццам і не перажыла толькі што хвіліны надрыву, выпрасталася, насмешліва азвалася:

- Ранку пасля ўкусу залізваеш?

Тая не адхінулася, нават не ўздрыгнула: да насмешлівага тону Сані яна звыклая, ды і больш пасаваў ён ёй, чым істэрычнасць. Скажы ёй хто цяпер, што кіравалася адно эгаістычным разлікам (страціўшы апору, якую заўжды знаходзіла ў сяброўцы, яна канчаткова страціць душэўную раўнавагу), ні за што не пагадзілася б. Хоць так яно і было.

- Дурніцы мы - бабы, - падалася да разламанага бутэрброда Са­ня, раптам адчуўшы галоднае пасмоктванне пад лыжачкай. - Дурніцы, бо дазваляем не толькі карыстацца намі, а і выкарыстоўваць - там, дзе таму ці іншаму лысаму кабялю схочацца.

- Да матрыярхату свет не дажыве.

- Ды пляваць мне на свет! - жуючы, адказала тая амаль абыякава. - Пляваць, бо ён плюе на мяне. То з асалодаю, то з агідаю... Не цікавячыся тым, што я адчуваю, наткнуўшыся на чарговую «ўвагу» або знявагу.

- Не хочаш жа ты сказаць, што не жадаеш быць заўважанай? - вя­ла прадоўжыла гаворку Люба.

- Жадаеш... не жадаеш... Самае небяспечнае ў нашых жаданнях тое, што яны час ад часу збываюцца.

- Гэта нешта новае.

- Усё новае...

- Добра забытае старое, - падхапіла Люба, ацярэбліваючыся ад замерлага на адным градусе настрою. - А ты, як скрозь, мела на ўвазе мя­не, мае жаданні, а не свае?

- Ды і свае, Гаруня.

- Ну-у, калі ты ўжо прозвішча маё ўзгадала, справы дрэнь. Ведаць бы яшчэ, у каго - у цябе, у мяне ці...

- Ці! - рэзка перапыніла яе Саня, чамусьці не падыграўшы сяброўцы, што канчаткова збіла тую з панталыку. - «Нядобрыя зноў думкі? Чалавек не вольны выбраць момант адыходу і тэрмін новага вяртання ў свет, дык, значыць, трэба быць заўжды гатовым...»

- Саня! Што ты сёння ўсё загадкі загадваеш? Штосьці здарылася? А? - раптам занепакоілася Люба, адсоўваючыся і зазіраючы сяброўцы ў твар. - Нейкая ты не такая...

- Ігнатаўна! - гукнула тая буфетчыцы. - Я сёння такая ці ней­кая не такая?

- Ды вы заўсёды самая арыгінальная, Аляксандра Юр’еўна!

- Во! Голас народа, сяброўка... - даядала і яе бутэрброд, запіваючы гарбатаю, Саня. - А ты? загадкі... тэрмін...

- Пра тэрмін - не я, а Шэкспір, - прамаўляла, узіраючыся ў Саню, Люба. - Хоць я з ім згодна.

- 3 кім? - не зразумела тая.

- 3 Шэкспірам.

- А-а-а... Думаю, мы яго так і не сыграем на нашай сцэне.

- ?!

- Угу. Не праглыні мяне разам з непражаваным бутэрбродам, - хмыкнула Саня: такою агаломшанаю яе новым прароцтвам глядзелася Люба, што, здавалася, міг-другі - і гнеўныя іскры з вачэй пасыплюцца. - I ў геніяў бывае клімакс, а Эд Саныч - не геній, як сам пра сябе думае, і даўно не ставіў нічога выключнага.

- Ды ты... - захлынулася гнеўным абурэннем тая. - Ты проста ніяк не можаш забыць, што ён... што ў вас не склалася...

- Мо ведаеш, у каго з ім склалася? - і брывом не павяла Саня.

- У мяне!

- ?!

- Не ў тым, пра што ты падумала!

- Адкуль табе ведаць, пра што я падумала? - задумліва пакручвала пусты кубак у пальцах Саня. - У тым, каб пераспаць з рэжысёрам, ні граху, ні заслугі няма. Было б што абмяркоўваць! А вось на тое, што тычыцца тэатра - прафесіі! - заплюшчваецца грэх: ні часовая слепата, ні часо­вая замілаванасць не апраўдаюць потым правалу.

- Як ты можаш так гаварыць? - як заўжды, змірылася Люба з тым, што не за ёй будзе апошняе слова ў спрэчцы з сяброўкаю.

- А калі я гаварыла іншае? Зняўшы і выкінуўшы некалі ў маладосці ружовыя акуляры, я, спадзяюся, назаўсёды пазбавілася комплек­су страху ці пазней аказацца пакінутай, адзінокай, няшчаснай. Мне здраджвалі - я здраджвала, мяне пакідалі - я пакідала... Ну і што? У чым тут трагедыя?

Люба маўчала. Сядзела, апусціўшы пагляд на дрогкія рукі, і ні сло­вам, ні рухам не рэагавала на сказанае. Пярэчыць Сані тады, калі яна заводзілася, было справай марнай - ды і што б яна аспрэчыла? Яе ўпэўненасць у сваёй праваце? Яе падкрэсленую пагарду да любой слабасці? Яе непераможнае нежаданне прайграваць, нават калі прайграна ўсё? Яе жорсткасць, скіраваную не толькі на сябе?

- Не падабаецца мой максімалізм? - нахілілася да Любы праз стол Саня. - Што ж, не толькі табе не падабаецца. Але як жыць, як выжыць у сканструяваным мужыкамі свеце, не знаходзячы ў іх ні сілы, ні разумення, ні любві, калі самой - самой! - не станавіцца дужай, упэўненай у сваёй сіле?

- «Мы плакалі, прыйшоўшы ў свет, - на прадстаўленне гэтае з шу­там!...», - чамусьці ўспомніліся Любе словы з шэкспіраўскай п’есы, але прамаўляла яна іх так ціха, што словы быццам і не прагучалі.

- Што? - зрэагавала на непачутае Саня.

- Я толькі цяпер зразумела шэкспіраўскае: «Мы плакалі, прыйшоўшы ў свет, - на прадстаўленне гэтае з шутамі...»

Саня ўтаропілася ў яе, пакусваючы губу: не адразу ўцяміла, як і што адказаць. А Люба сумна ўсміхнулася і ціха дадала:

- А яшчэ кажаш: мы ніколі не сыграем Шэкспіра на нашай сцэне...

***

Вечар ціха пагойдваўся на густым вецці таполяў, на струменях пакуль яшчэ не выключанага фантана ў цэнтры сквера, на блісках фараў збоку праспекта, што зрэдку крамсалі няяркае святло ліхтароў, на лёгкім водгуллі крокаў, якое то цішылася, то зноў агучвала каменную павуціну алеяў, заглушаючы то ледзь чутны ўздых, то ледзь чутнае нашэптванне... 3 гадзіну, як абязлюдзелы сквер, звыклы да чаго заўгодна ў такі час, па-свойму абыякава, бязгучна дзівіўся на паэта (хто б яшчэ блукаў па сцёмненых алеях у адзіноце, мармычучы, складваючы адно да аднаго словы!), той жа не зважаў ні на бязлюддзе сквера, ні на павуціну дарожак, ні на час. Іх звёў, спалучыў гэты вечар, повязь магла абарвацца ў любое імгненне, і ў тым, што чаканае імгненне ўсё не наступала, была і свая прычына, і свая інтрыга. Вось толькі каму дакопвацца да тае прычыны, каму разблытваць тую інтрыгу?

Познім вечарам нават час запавольвае хаду: прырода рыхтуецца да сну, нягледзячы на ўсе яшчэ не аціхлы сям-там людскі тлум i pyx крыху асалавелых ад мігцення агнёў легкавікоў. I ўсё ж гадзіннікі, што на вежах будынін ці спецыяльна ўстаноўленых тумбах, што на прыборных панелях аўто, звыкла адлюстроувалi pyx часу, адлічвалі яго прамежкі - і вечар паступова, хоць і непрыкметна, пераходзіў у ноч. У ноч, якая збудзіць чарговы летні месяц, хоць гэта адбудзецца толькі праз пяць-шэсць гадзін: перш трэба было заснуць... Гарадскому люду, гораду, ночы...

Але як заснуць пад мігценне светлафораў і бліскі фар? А тут яшчэ паэт са сваімі заклінаннямі!

Стас - а гэта менавіта ён, Стас Чарняеў, блукаў па скверы ўжо дру­гую гадзіну! - перш навязаў сябе да вечара думкамі пра стрэчу, няхай на­ват выпадковую, з Любашай. Спектакль заканчваўся а дзесятай гадзіне, акцёры пакідалі тэатр хвілін праз сорак, так што напачатку Стаса чакала цэлая вечнасць, - думаць, марыць, мроіць ніхто не перашкаджаў, не перашкодзіў бы, нават калі б схацеў. Ды і хто схацеў бы - тут, у цэнтры Мінска, на сцёмненых алеях, што кружылі вакол старога фантана са скульптураю хлопчыка ў абдымку з лебедзем? Хлопчык абдымаў птушку, лебедзь пускаў струмень вады, вада ціха спявала... Каму якая справа да ўсяго гэтага, апроч паэта?

Словы прыходзілі - дакладней, усплывалі! - з самай глыбіні душы, І, каб не забыць ніводзін з радкоў, Стас прамармытваў іх па некалькі разоў, вывяраючы рытм крокамі. «Абы гучаў, гукаў - хоць чыйсьці кліч трывожны - душа, а не рука - лавіла водгук кожны, - не літасці нябёс - прасіла мукі новай... I зноў - ламаўся лес, і - выжывала слова...» Ён не ведаў, ды і не хацеў ведаць, чые гэта словы, адкуль, чаму нараджаліся ў ім менавіта тут і цяпер, калі нават блакнота ў кішэні не знайшлося, - проста ўслухоўваўся ў сябе, баючыся штосьці ўпусціць. Упусціў, як аказалася, вечар...

Тэатр даўно патушыў агні, цёмны гмах яго высіўся на рагу сквера няўклюднай глыбаю, якая з-за дрэў і на фоне значна лепш асветленага пляца перад будынкам ЦК выглядала нават змрочнаю. Міжволі хацелася адвесці пагляд. Як ад чагосьці мёртвага. I згадка пра тое, што ў тэатры штодня, штовечар тоўпіліся людзі - шуты і трагікі, панёнкі і куртызанкі, гандляркі і прайдзісветы! - прымаючы ўдзел у чарговым спектаклі трупы і публікі, уражання не мяняла. Не адмяняла. Адно што хімераў на сценах і над імі не ставала! Дык і іх легка было ўявіць, пазіраючы са змрочнага закутка сквера.

Злавіўшы сябе на падобных думках - ухапіўшы адну з іх за чорны, як уяўлялася, хвост, - Стас зразумеў, што час выбірацца адсюль і шукаць чым даехаць дадому. Вечар адыходзіў у памяць, і марна азірацца на яго са шкадаваннем: Любу праводзіў пасля спектакля хтосьці іншы, імчацца, каб пастаяць пад яе вокнамі, пазнавата...

- Ба-а! Якія людзі!

3 Гукавым, па ўсім відаць, на добрым падпітку, Стас сутыкнуўся так знянацку, што ні абмінуць, ні саслізнуць у цень таполі ўжо не выпадала. Думаць жа, што цяпер няхутка выбавіцца ад яго, было сабе даражэй. Таму спакойна прыпыніўся, дазволіў паляпаць сябе па спіне, усміхнуўся.

- 3 «Мутнага вока», няйначай, Павел Віктаравіч?

- А няхай яго мухі забадаюць! - пахітваўся той, усё стараючыся заваліцца яму на плячо ці зазірнуць у твар. - Зойдзеш чарачкаю пражыты дзень памянуць, а гэта - другая кампанія ўжо ў поўным складзе, і нагода - не з тых, якую можна праігнараваць.

- I якая ж сёння нагода? - спрабаваў Стас прасоўвацца ўбок тралейбуснага прыпынку, скіроўваючы туды ж і старога акцёра.

- Сёння? Не помню! I, заўваж, не ў тым справа, помніць ці не помніць Гукаў - я! - з якой нагоды піў. Ён - я! - заўсёды п’ём з радасці. 3 ра-дас-ці, малады чалавек! А гэта табе не шухры-мухры за будзь здароў!

- Вера раскрыльвае неба, небам світаюць гады... - мармытнуў Стас, узгадваючы занатаваныя ў памяці радкі, сам не ведаючы чаму.

- Слухай, ты - хто? - зноў устаў у яго на дарозе Гукаў. - Я ця­бе знаю?

- Мы сустракаліся. У тэатры.

- Так, так, так... Прыгадваю. Каля Любашы круціўся... Дык хто не круціўся? А? Загубіце дзеўку...

- Як гэта? - разгубіўся Стас, і калі стары не адказаў, а, топчучыся, адступіў, моўчкі замахаў у адказ рукамі, сам ухапіў яго за плечы, добра-такі трасянуў. - Што вы сказалі? Хто загубіць?

- Вера раскрыльвае неба, небам світаюць гады... Я знаю, хто ты, - атрос той яго рукі. - Ты Стас. Паэт Божай ласкаю. I не станеш вялікім, не-a. Змушаны будзеш, як я, як усе мы, зарабляць на хлеб надзённы.

- Вы... Пры чым тут Любаша?

- Яна яшчэ не ведае, што яе зламалі. Знутры, - адмахнуўся і ад яго, і ад сказанага Гукаў, кіруючыся ў процілеглы ад праспекта бок. Але Стас не мог застацца з загаданаю загадкай сам-насам - ён павінен быў дазнацца, што той меў на ўвазе.

- Вы гаворыце пра яе, як пра цацку! Яна - не цацка, якую мож­на зламаць.

- Усе мы - цацкі ў руках лёсу, Стас, - не азірнуўся ні на яго крокі, ні на яго ўсхваляваны голас той. - Пражывеш з маё, каму іншаму пацвердзіш праўду слоў гэтых. Жыццё - гэта табе не шухры-мухры за будзь здароў!

Ён няроўнай паходкаю аддаляўся, а Стас як прырос да свайго гневу. «Стары дурань! Скамарох з прапітымі мазгамі!» - паўтараў і паўтараў у думках, не разумеючы, чаму так балюча асыпалася на яго цішыня.

***

Новае застолле... Звыклы гул галасоў... Нервовае брэньканне гітары... Люба, як звычайна ў такія вечары, спрабавала пераключыць увагу на штосьці глыбока сваё, унутранае, не залежнае ад натоўпу няпрошаных гасцей, сярод якіх было нават двое малазнаёмых. Калі ўдавалася, то тут жа ўзнікала старое шкадаванне з-за няўдалай спробы тры гады таму стварыць нарэшце сям’ю - і яна шарахалася ад гэтых думак, міжволі пачынала мітусіцца, перастаўляючы талеркі, ці надоўга, пакуль хто-небудзь не знаходзіў яе там, хавалася на кухні. Штосьці паласкала, штосьці перацірала...

Пэўна ж, як цяпер разумела, намер выйсці замуж за вядомага журналіста-міжнародніка з афіцэрскімі пагонамі быў з самага пачатку недарэчны і беспаспяховы. Яна, актрыса драмтэатра, - і афіцэр Камітэта дзяржбяспекі... Заведамая лухта! Серж па-свойму кахаў яе, ні ад каго асабліва таго не ўтойваючы, але ён памятаў (і да скону схільны быў памятаць) апёкі, атрыманыя падчас першага шлюбу і цяжкога разводу. I гэта паўстала паміж імі з першай хвіліны знаёмства. Паўстала і так і не згладзілася. Hi ў самыя рамантычныя дні іх знаёмства, ні напярэдадні шлюбу, ад якога - у самую апошнюю хвіліну - хапіла сілы і розуму адмовіцца. Яна - актрыса, і нават калі б спатрэбіліся паперы аб «неразглашэнні» і «супрацоўніцтве», не магла даць гарантыі на той выпадак...

Дадумваць не стала. Hi шкадаваць асабліва не было аб чым, ні радавацца... Mo і стала б жыццё крыху больш ураўнаважаным, спакайнейшым (падобная да сённяшняй кампанія так позна ў кватэру яўна не ўвальвалася б!), ды жыццё актрысы скрозь ёй не належала. Або - або. Залатая сярэдзіна не для такіх, як яна. Любая спроба спраміць, змяніць сцежку, на якую ступіла, уступіўшы ў акцёрскае брацтва, заканчвалася паражэннем і слязьмі. Даўнімі - у падушку - слязьмі, калі раптам яс­на бачылася, што тэатр - ніякое не брацтва, а, хутчэй ужо, гадзюшнік. Гадзюшнік амбіцый, дзе паражэнне магло азначаць і смерць, зусім не ўяўную. Як там - у Шэкспіра? «Калі надумаўся пакінуць свет, смяртэльнае - і ўяўнае памкненне»?

Талерка выслізнула з рук і бразнулася вобзем, рассыпаўшыся на друзкі так нечакана, што Люба і войкнуць не паспела. Застыла, пазіраючы то на мокрыя рукі, то на чарапкі на падлозе, быццам не ведала ні што рабіць з рукамі, ні як паставіцца да ўтворанага.

- Дапамагчы, Любоў Георгіеўна?

Падняла пагляд: адзін з двух малазнаёмых маладых людзей... Паэт, здаецца...

- Я тут жа ўсё збяру, калі вы скажаце, дзе ў вас сметніца, - ужо збіраў той чарапкі проста рукамі, - праз хвіліну ўсё будзе ззяць чысцінёю, як раней.

- Дзякуй, - атрэсла Люба нарэшце здранцвенне. - Мо дазволіце ўсё ж мне самой? Вы - госць...

- Я - Стас Чарняеў, - выпрастаўся той з поўнымі жменямі сабраных чарапкоў. - Паэт. I я люблю вас. Усе мае вершы прысвечаны вам. Толькі вам.

- Вось нават як! - пасміхнулася Люба, выціраючы рукі. - I прачытаць што знойдзецца?

Чакаю слоў, чужых, расстайных слоў:

Мо прынясуць палёгку, вырвуць з сэрца

Пяшчоту, што ўбіраецца у квецень,

Паверыўшы якомусьці са сноў.

Забыўся сон. Не збыўся. Ёсць жыццё.

Яго шляхі, нарэшце - будні проста,

3 якімі не ўпраўляюся са ўзростам!

А тут - за квеценню ды за лісцём

Не тое што шляхоў, не разглядзець

Бяды, якая стукаецца ў дзверы

Пасланніцай даўно пазбытай веры

У выкупленне, што прыносіць смерць.

Была б вясна! Быў сон. У сэрцы ж зноў

3 такой сляпой нястрымнасцю буяе

Пяшчота, бы не чую, бы не знаю

Нясказаных і прагучалых слоў.

Калі верш адгучаў, настала такая напружаная цішыня, што, здавалася, паветра вось-вось пачне крышыцца, асыпацца, - трэба было нешта рабіць, мусова нешта рабіць...

Першаю апамяталася Люба. Азірнулася на дзверы ў калідор, на пакой з гасцямі, адкуль даносіўся звыклы гул галасоў і ціхае брэньканне гітары, зірнула на крыху збянтэжанага ад уласнае смеласці паэта, заўсміхалася, толькі цяпер усвядоміўшы ўсю недарэчнасць ягонай постаці - з мокрымі чарапкамі ў руках...

- Ды высып ты свае чарапкі ў сметніцу! Памочнік!

- Канешне, канешне, - шукаў той сметніцу паглядам, пакуль Люба не падвяла яго да тумбачкі з прыадчыненымі дзверцамі. - Прабачце. Я выглядаю недарэчна... Знайшоў момант! 3 чарапкамі замест шампанскага...

- Ну, шампанскага я не п’ю. Не люблю, - падала хлопцу ручнік Люба і, пакуль той уціраўся, разглядвала яго: няма і трыццаці... цаны сабе не знае ні як мужчына, ні як паэт... - А прачытаны верш мне спадабаўся. Шмат у цябе такіх?

- Другі зборнік рыхтую. А вам... вам праўда спадабаўся верш?

- Не ведаю, ці дарэчы тут слова «спадабаўся». Гэта - сапраўдная паэзія, і калі вы падарыце мне пры наступнай стрэчы сваю кнігу...

- Абавязкова падару! Я цэлы свет падарыў бы вам, Любоў Георгіеўна!

- Думаю, кнігі будзе дастаткова, - паспрабавала яна астудзіць яго парыў, а калі заўважыла, што словы не падзейнічалі, рашуча і вонкава холадна падштурхнула да дзвярэй нецярплівым жэстам: - Ідзіце! Далучайцеся да астатніх, пакуль я не папрасіла ўсіх пакінуць мой дом.

- Канешне, канешне, - збянтэжыўся той.

- А мо ты ад майго імя выправадзіш...

- Лю-ба!

- Любаша! 3 кім ты там зачынілася?

- Мы патрабуем гаспадыню! - пачулася з калідора, і Люба адчайным рухам, які не схаваўся ад Стаса, зачыніла за ім дзверы і падперла іх спіной.

- Цс-с! Гаспадыня, змарыўшыся, заснула, і мы будзем парсюкамі ванючымі, калі не вымецемся з яе кватэры, - устаў на варце дзвярэй збоку калідора Стас. - Дзве гадзіны ночы, сябры! Глыбокая ноч!

- А ты смаркач яшчэ, каб камандаваць! - крыху прыцішыў голас адзін з нецярплівых (Люба адразу пазнала Пальчэўскага). - Хто ты такі, увогуле?

- Ты што, Юра, заліў вочы і не пазнаеш нашага маладога генія? - прыхінулася да хлопца Ганна, упэўненая, што ёй, як прыме, дазволена і ў гэтым доме, і паўсюль усё. - Стасу далі ад варот паварот, як бачыш. Вось мы яго і прыгрэем.

«Во лярва старая!» - мільганула ў думках без асаблівае злосці, але ў вачах сталі збірацца слёзы, і Люба рабіла аграмаднае намаганне, каб не расплакацца, не завыць уголас: прыйшлі... наеліся-напіліся... замест таго, каб дзякуй...

- Усё, усё, сябры! - гучным шэптам камандаваў Стас, спіной, праз дзверы, адчуўшы ўсю складанасць моманту. - Каго куды давезці, разбяромся па дарозе. Я да вашых паслуг, дамы! Вось так... Вось сюды... Я ўслед за вамі...

Голас цішэў, аддаляючыся, а хутка і зусім аціх. Бразнулі ўваходныя дзверы. Смех і глухія рэплікі яшчэ нейкі час трывожылі рэха - перш у пад’ездзе, потым у двары, куды вываліла кампанія, і стала ціха. Так ціха, што кроплі вады з кепска перакрытага крана падалі ў ракавіну, здавалася, аглушальна гучна. Падалі... скочваліся і падалі... I так не магло больш прадаўжацца, бо слёзы ўжо і так каціліся па шчоках. Каціліся, падалі... услед за кроплямі вады... апярэджваючы іх...

Званіў тэлефон. Недзе ў пакоі, недзе ў тым жыцці, якое яна аднойчы выбрала і якое так ніколі да канца і не прыняла, прызнавалася сабе ў тым або не, званіў і званіў тэлефон.

***

Нарада па ідэалогіі праходзіла ў звычайным рэжыме, нішто не патрабавала ні пазачарговых мер, ні тэрміновых рашэнняў, і Ковач дужа не ўслухоўваўся ў доўгія тлумачэнні дасланае з Масквы цыдулькі, якія ў вуснах Паўлюка (яго, загадчыка аддзела ЦК, шмат хто нават з высокіх партыйных чыноў непрыкрыта пабойваўся) гучалі амаль загадна і пярэчанняў, як заўжды, не выклікалі. Назіраць за ім было не дужа цікава: верны служака партыі, якому за сабачую вернасць спісваліся і залішняя часам жорсткасць у адносінах з падначаленымі, і залішняя заўзятасць у зборы кампрамату на ўсё і ўсіх, і залішне падкрэсленая ўпэўненасць у заўсёднай нязломнасці і незаменнасці. Дзіўна будзе, калі ён так і пражыве свой век, ні разу не азірнуўшыся на сотні, тысячы нязломных і незаменных, чые імёны ўтаптаны ў гразь. Перш - у кроў, потым у гразь... Хто, што ў жыцці мог калі-небудзь гарантаваць, хоць раней, хоць сёння?

Рэформы ў планах... Галоснасць абвешчана... У дэмакраты сёй-той спяшаецца запісацца... «Не па службе, а па розуме - трэба б партыйную чыстку праводзіць, - аглядваў сабраных у кабінеце журналістаў Ковач, пераводзячы позірк з аднаго на другога, - ды няма каму, відаць. Такім, як Паўлюк, разгарнуцца сёння ўжо не дадуць, а астатнія...»

Думка чамусьці балюча кальнула: сорак гадоў як у партыі, і рап­там - сумненні?! Ну, не дайшоў да верхняй прыступкі па службовай лесвіцы... Дык жа, папраўдзе, не вельмі і шчыраваў, каго больш нахабнага наперад прапускаючы! Ведаў: не там верх, дзе лесвіца заканчваецца, а там, адкуль нельга ўпасці, коцячыся ўсё ніжэй і ніжэй. Было ж - і галовы каціліся. I не памятаць гэтага ці рабіць выгляд, што не памятаеш, - хоць і не адно і тое ж, але аднолькава непрымальнае. Для разумнага чалавека. У любы з часоў.

I час абвешчанай перабудовы быў бы нічым не лепшы, нічым не горшы за папярэднія ці наступныя часы, калі б перабудова тычылася не структуры грамадства, а структуры эканомікі, дзе змены наспелі даўно. А так... Ковачу не вельмі хацелася заглядваць за край бачнага: у тым і небяспека, што гэта край, мяжа, за якою магло аказацца што заўгодна. Нават крах краіны. .

- Хачу папярэдзіць, - узвысіў голас Паўлюк, і Ковач, міжволі павярнуўшыся да яго, паспрабаваў звярнуць увагу на тое, што адбывалася: заўзятае следаванне новаму курсу на ўсеагульную галоснасць вітацца не будзе. Любы дазвол - не ўсёдазволенасць, і навыперадкі бегаць, як вядо­ма, добра толькі на стадыёне. Краіна - не стадыён, і хто хоча ўтрымацца на службе, паперадзе бацькі ў пекла не палезе. Я, спадзяюся, ясна выказаўся? Ніхто не хоча запярэчыць?

Журналісты ніяк не зрэагавалі: хто разглядваў пазногці, хто сцяну, у якую ўпіраўся пагляд... Баяліся. Як і раней баяліся. I гэта было так відочна, што выклікала непрыемнае адчуванне. I не толькі ў Ковача. Усе - быццам саромеліся адно аднаго, хаваючы ад сябе саміх самую думку пра страх, запіхнуты ў самы цёмны куток душы: не праяўлены, не выказаны, ён праляжыць там столькі, колькі спатрэбіцца, як ляжаў дагэтуль, а за сценамі гэтага кабінета, гэтага будынка рэдка калі ўвогуле ўсплываў і ўзгадваўся.

- Гатовых прыняць удзел у абмеркаванні ці штосьці аспрэчыць са сказанага няма... - пачаў падводзіць вынік гаворкі ў бязмоўнай зале Паўлюк, каб перадаць права сказаць заключнае слова сакратару, і тут адбылося нечаканае - нечуванае ў гэтым будынку.

- А пытанне можна?

Усе, як па камандзе, павярнуліся на голас, і не на адным твары выбліснула і застыла здзіўленне: жанчына? Паўлюку? пытанне? у прысутнасці сакратара? I не выказаныя, пытанні віселі ў паветры, якое, здалося яшчэ больш загусла і пацяжэла.

- Пытайцеся, пытайцеся, Таццяна Васільеўна! - падбадзёрыў жанчыну Ковач, адразу ўспомніўшы яе імя і месца работы: намесніца Краўцова, былога яго памочніка, і тым крыху палепшыў абстаноўку. - Смелага куля баіцца...

- Ну, да куль, спадзяюся, не дойдзе, - усміхалася жанчына, хоць безумоўна, заўважыла, як збялеў Краўцоў, яе шэф, і напружыліся ўсе астатнія, пазіраючы не на сакратара, а на Паўлюка. - Сярод нас няма людзей выпадковых, не правераных на прафесіяналізм і вернасць Айчыне. Чаму ж нам не давяраюць, адпуджваючы ад галоснасці? Дык мо галос­насць і патрэбная адно таму, каб нарэшце сказаць з усёй партыйнай адказнасцю і адкрыта: штосьці не тое ў нашым каралеўстве, штосьці нядобрае.

Лёгкі шумок пакаціўся ад крэсла да крэсла, але Ковач адным паглядам спыніў яго, павярнуўшыся да жанчыны ўжо ў наступнае імгненне.

- Упэўнены, вы перабольшваеце наш недавер да журналістаў, Тац­цяна Васільеўна. А вось што вы маеце на ўвазе, перафразуючы Шэкспіра, хацелася б уразумець. Выкажыцеся ясней.

- Ідэя галоснасці, як і ідэя перабудовы, зарадзілася, на маю думку, не ў сэрцы партыі, а ў галовах нашых ворагаў. Яна падкінута нам. 3 Захаду. I калі мы заглынём нажыўку, то не будзем свабоднымі ні ў адным рашэнні, - Таццяна міжволі пачала запінацца ад хвалявання: сама ад сябе не чакала падобнай смеласці...

- Не згушчаеце фарбы? - зноў падтрымаў яе пытаннем Ковач.

- Таварыш сакратар... Віктар Віктаравіч! Ды забрадзіў ужо хмель: тое і глядзі, што моладзь пацягнецца да напояў ненашанскіх! Паслабленні павінны быць, ды разумныя. Вывераныя ўсім ходам нашай гісторыі. А не тыя, што правакуюць на вольніцу, разрываючы повязь паміж пакаленнямі, - старалася яна не пазіраць на Паўлюка, які, здавалася, зжыраў яе паглядам: і так словы захрасалі ў горле - не пракаўтнуць.

- Курс партыі не можа падвяргацца сумненням, - не прамінуў той перапыніць жанчыну, не прымаючы ні яе недысцыплінаванасці, ні яе імпэту ні да места.

- Гэта не сумненні, Валерый Юр’евіч, на якія не знаходзяць адказу многія камуністы і якія выклікаюць недаўменне. Калі курс партыі памяняўся - так рэзка мяняецца на нашых вачах! - а з камуністамі, з партыйнымі арганізацыямі не раяцца, не праводзячы ніякай растлумачальнай ра­боты, пра якую галоснасць у сродках масавай інфармацыі можна гаварыць?

Жанчына села, у душы ўшчуваючы сябе за нястрыманасць: ведала ж, што і гэта спроба выклікаць дыскусію, як ранейшыя, акажацца няўдалаю і калегі ніяк не адгукнуцца на сказанае, не падтрымаюць!

- Мяркую, пытанне пастаўлена своечасова, - нечакана падтрымаў Ковач. - I ў бліжэйшы час, - павярнуўся да Паўлюка, у якога твар, што называецца, пайшоў плямінамі, - трэба ў рамках рэспубліканскага семінара правесці шырокую дыскусію, на якую запрасіць вучоных, выкладчыкаў ВНУ, ветэранаў партыі. Упэўнены, падчас гэтай дыскусіі маглі б быць выпрацаваны неабходныя рэкамендацыі для прэсы. I не толькі для прэсы.

- Будзем рыхтаваць, Віктар Віктаравіч.

- Завяршаючы ж сённяшнюю нараду,- прадоўжыў ён, - хачу заклікаць усіх да ўдумлівага, а не бяздушнага асэнсавання ўсіх працэсаў, якія адбываюцца ў партыі і краіне. Асэнсаванне не на старонках газет ці ў тэлестудыях - якраз з гэтым спяшацца не варта, - а ў душы. Усе мы носім партыйныя білеты, і пачуццё адказнасці перад партыяй павінна быць на першым месцы. Што не апраўдвае, як вы разумееце, безыніцыятыўнасці ці абыякавасці. 3 усімі невырашальнымі на ўзроўні міністэрстваў пытаннямі звяртайцеся да нас. У аддзел. Ці да мяне. Дарогу ведаеце.

- Матэрыялы нарады можна атрымаць у сакратарыяце, - падняўся Паўлюк. - Усім усяго добрага!

Кабінет, хоць народу было поўна, апусцеў неяк вельмі хутка і амаль бязгучна: нават крэсла ніводнае не азвалася. Адно што Паўлюк як падняўся з-за стала, завяршаючы пасяджэнне, так і стаяў у нерашучасці, не ведаючы, адпускае яго сакратар ці чакае пэўных тлумачэнняў. Паўза зацягвалася, і ён не вытрываў.

- Штосьці памылковае сказаў я ў часе гаворкі з галоўнымі рэдактарамі і іх намеснікамі, Віктар Віктаравіч?

- 3 чаго ты ўзяў? - усміхнуўся Ковач.

- Дык жа... Гэты дыялог з Голубевай...

- Нельга дапусціць, каб такія, як Голубева, перайшлі ў стан незадаволеных, з якіх ужо фарміруецца апазіцыя. I табе, Валерый Юр’евіч, гэта вядома лепш, чым каму, - вяла корпаючыся ў паперах, патлумачыў Ко­вач. - I табе, і мне - усім нам! - трэба вучыцца так разыгрываць любую сітуацыю, каб і сумнення ні ў каго не ўзнікала, што ёсць нейкае выйсце з яе, апроч таго, якое мы прапануем.

- Ды гнаць іх... - мармытнуў Паўлюк. - Туды, дзе чорт кароў пасвіць...

- Усіх не пагоніш. Бо і так можа выйсці, што самім там няроўным часам давядзецца апынуцца. Таму і кажу. Час ад часу ўсім знаёмую маску мяняць рэкамендуецца. На мякчэйшую... На весялейшую... На іншую!

- Ёсць.

- Ну, ну... Пабачым... - складваў сёе-тое з папер у папку Ковач. - На Краўцова цісні: вытрымае. А Голубеву не чапай: яна яшчэ спатрэбіцца. Не заўтра, паслязаўтра... Гульня толькі пачынаецца! Хто выйдзе з яе пераможцам, яшчэ далёка не ясна.

Апошнія фразы прагучалі ўжо пасля таго, як за Паўлюком зачыніліся дзверы - як сам сябе падбадзёрваў Ковач, думаючы пра сваё, ніяк не звязанае з нарадаю, што толькі што завяршылася.

***

Сказаць, што Ганя не любіла гастрольныя паездкі ў межах рэспублікі з-за дарожных нязручнасцей і неўладкаванага гатэльнага побыту - гэта нічога не сказаць. Яна - проста захворвала за некалькі дзён перад выез­дам, і не так угаворы сябе самой на працягу ўсіх гэтых дзён, як валявы націск дапамагаў выйсці з хворага стану і ўсё-ткі выправіцца на гастролі разам з трупаю. У дарозе ўсё станавілася на свае месцы: анекдоты, розыгрышы, жартаўлівыя заляцанні, найграныя споведзі - ігра, пачаўшыся, не заканчвалася да завяршэння выступленняў, і хоць гэта і выматвала да поўнай пустаты ўнутры, ды калі б не бясконцае тэатральнае дзейства, бы­ло б яшчэ горш і невыносней. А так... Ігра... Прадстаўленне... Тэатр! Жыц­цё вакол - тэатр, чаго ж чакаць ад скамарохаў?

Урэшце, усе (хоць кожны вёў сваю гульню на падмостках жыцця) прыходзілі на спектаклі, каб атрымаць асалоду ад разыгранай перад імі гісторыі чужога кахання, чужой драмы, - і не так важна, што ў ходзе спектакля хтосьці хаваў у вусы з’едлівую ўхмылку, а хтосьці цішком уціраў набеглую слязіну: і пасміхаўся кожны з самога сябе, і плакаў над сваім. У любым выпадку станавілася лягчэй адно ад думкі, што ты не адзін такі ў свеце, не адзін гаруеш са сваімі бедамі, не адзін радуешся маленькім радасцям, якія зрэдку выпадаюць. Ну, як тут не падыграць?

Падыграць - штука няхітрая. Хоць публіцы, хоць каму з партнёраў па спектаклі, разыграным на сцэне ці ў гасцінічным нумары. А потым? Сам-насам з сабой? Сам-насам з даўкай начной цішынёю? Калі ўсе, няхай нават перад самым золкам, пазасынаюць? 3 чым ужо з чым, а з бяссонніцаю Ганя змагацца ніколі не ўмела - здаралася, усё пражытае і перажытае па шматку перабярэ, перамацае думкаю, пакуль зможацца і засне. А ўжо тут, у Наваполацку, пасля ўчыненага Генікам...

Вярнулася адчуванне гідлівасці, калі, здавалася, яе вось-вось званітуе, і зноў давялося выходзіць на балкон, у ноч, якая ціха пагойдвалася над горадам, над Дзвіною, акрываючы іх усім сваім бяздонным небам. Небам, што жыло сваім уласным - таямнічым - жыццём, бо ледзь толькі Ганя абаперлася на парэнчы і падняла вочы, здалося, пагляд выслізнуў і тут жа патануў у срэбна-чорным ззянні яго - патануў, а ўсё рухаўся некуды ўглыб, у міжзорную пространь, уцягваючыся, урастаючы ў яе. I адразу зніклі ўсе думкі і шкадаванні - знікла само ўсведамленне канкрэтнасці, матэрыяльнасці перажываемых імгненняў! Так, быццам ноч чакала менавіта гэтыя імгненні, каб твар у твар, вочы ў вочы з ёй, Ганяю, - з ра­бой Божай Ганнаю, як называлі яе часцяком сябры, - падзівіцца на беспрытульную душу яе, - падзівіцца і Гані паказаць. Зірні, маўляў, угледзься, уразумей, якая ты ў сапраўднасці - якой магла б быць, стаць!

Бо вось жа ўжо ахінала, ахутвала Ганю срэбна-чорнае - не, срэбна-сіняе! - ззянне, і паўставала перад паглядам дзівосная, як на аточанай срэбрам іконе, постаць... Постаць маці? Сама Багародзіца?! Але ж Яна не трымала на руках дзіцёнка, Сына Божага ці Сына Чалавечага - проста ішла насустрач, не кранаючыся Зямлі, не атрасаючы зорнай мітусні з шырокага покрыва свайго, не набліжаючыся... Так, не набліжаючыся! Быццам іх сцяжыны не маглі ні сысціся, ні перасекчыся нідзе ў цэлым свеце, хоць сустрэча і адбылася, адбывалася тут і цяпер, на зыходзе ночы.

I думкі ў Гані не мільганула апусціцца на калені ці хоць пакланіцца Той, да Каго імкнула душа ад нараджэння, - само імкненне ўвысь, насу­страч даўняй мары аб стрэчы, падтрымлівала, утрымлівала яе на крайку ночы, давала сілу не адводзіць пагляд, не агучваць маленне сэрца. Шчасця і так замнога, шчаслівыя імгненні доўжыліся і доўжыліся...

Усё жыццё прамільгнула за гэтыя імгненні перад паглядам душы, і нічога з таго, што выплывала з глыбіняў свядомасці, тут жа знікаючы, раствараючыся ў наступным вобразе, у наступнай карціне, не выклікала шкадавання. Ганя пазнавала сябе і ў басаногай дзяўчынцы, што з дзікунскімі крыкамі захаплення насілася па лужынах пад дажджом, і ў праўдалюбцы-школьніцы са старэнькім партфелем у руцэ, і ў цыбатай юнай спартсменцы пад валейбольнай сеткаю, і ў піянерважатай з вывадкам малых, і ў швачцы ў начным цэху, дзе пад гул машын нараджаліся і дужэлі мары пра сцэну, пра мноства роляў, якія яна некалі абавязкова сыграе на лепшай са сцэнаў, і ў студэнтцы-актрысулі, падманутай умела разыграным каханнем, і у жанчыне-развядзёнцы, на твары якой ніводнае люстэрка не заўважыла б сляды слёз... Пазнавала - і ўсміхалася, калі паспявала ўсміхнуцца, кожнай з іх. Бо за кожнай - і гэта было невытлумачальна! - паўставала зіхоткая постаць Той, да Каго Ганя імкнула, колькі сябе памятала. Яна была перад ёю, хоць і ў некаторым аддаленні ад яе, і нішто у гэту хвіліну не магло устаць паміж імі, засланіць ззянне, якім акрывала іх неба.

«Нішто? Нават тое, што адбылося пасярод ночы, гадзіны паўтары на­зад?» - вярнула свядомасць сваю страчаную ўладу над жанчынаю, і Ганя ўздрыгнула, быццам яе ўдарылі. Уздрыгнула, напружыла пагляд, чапляючыся ім за раптам апусцелы, хоць і пасвятлелы, далягляд, за нябеснае покрыва над ім, што шэрхла, шарэла проста на вачах, і толькі глыбокі горкі ўздых азваўся болем у грудзях. Ці то шчасця перажытых імгненняў сапраўды аказалася замнога - і душа надламалася, ці то ноч адгарала - адгарэла і засыпала шэрым попелам усё, што ўбачылася, або звідзілася.

Па ўсім было відно, што хутка пачне брацца на золак, і крыху азяблай Гані нічога не заставалася, як вярнуцца ў пакой і паспрабаваць сагрэцца. Залезці ў пасцель, сцяцца ў камячок, баронячыся ад згадкі, што зноў нага­дала пра сябе, і сагрэцца. Mo i на душы палягчэла б, калі б цела перастала ўздрыгваць і пакрывацца мурашамі не так на перадсвітальны халадок, як на ўзгаданую абразу зрэагаваўшы.

Адчуванне цяпла і ўтульнасці хутка вярнулася, на душы лягчэй не стала. Горш таго! - перажытае, калі з ёй, актрысаю, узжадалі абысціся, як з вяхоткаю, падабранай на панелі. I хто?! Свае... Гэткія ж, як і яна, служкі сваёй прафесіі і сцэны!

Абурэнне ўспыхнула з новай сілай, і як ні сціналая яна ў камячок, як ні старалася атрэсціся ад яго і павярнуць думкі ў якоесьці іншае - любое іншае! - рэчышча, нічога не атрымлівалася. Зноў яна, паддаўшыся ўгаворам Геніка, уваходзіла ў паўлюкс, які займаў памрэж, зноў уся кампанія ўставала ёй насустрач, і яна ледзь не павярнула назад проста ад дзвярэй - здзівіла не так тое, што разам з акцёрамі ступіў ёй насустрач, пахітваючыся, намеснік міністра... Пекар... Чула пра яго нямала і рознае, сутыкалася чыста вонкава і здалёк...

- Во! - прыклаўся той да яе рукі. - Нарэшце сярод асалавелых ад гарэлкі фізій мужыкоў з’явіўся твар... Прабачце...

Ён пахіснуўся, і калі б Генік не падхапіў яго і не ўсадзіў у крэсла, пэўна, страціў бы і такую ненадзейную апору, як падлога пад нагамі. Ногі - не трымалі, рука ж паслухмяна пацягнулася да шклянкі, паслужліва напоўненай другім сабутыльнікам - драматургам... Ганя не адразу звярнула на яго ўвагу, уражаная не так відовішчам загулу (не гэткае даводзілася бачыць у «Мутным воку», куды сыходзілася ўся калятэатральная брація!), як гнусна-саладкаватаю атмасфераю таннага бардзеля, якая панавала ў пакоі, нягледзячы на адсутнасць жанчын.

«Бач! I гэны тут! Няйнакш, новую п’есу прадаць хоча...» - чамусьці з непрыязнасцю падумала пра мілейшага фанфарона, як усе называлі Жлуктава, Ганя, падшукваючы словы, каб павярнуцца і пайсці ў свой нумар. Але Генік па старой (такой старой, што адзін ён і ўзгадваў калі-нікалі) памяці абняў яе за плечы, на міг прытуліў да свайго пляча, шапнуў у самае вуха: «Не дрэйф... П’ём за яго кошт...»

- Той-сёй ужо напіўся, - адхінаючыся, кіўнула Ганя ўбок Гукава, які спаў у кутку кушэткі ў такой нязручнай позе, што толькі дзіву дацца. - Я пайду...

- Не, не, не! - тут жа падскочыў да яе памрэж. - Хоць на мінутку! Хоць на адзін тост, як той казаў...

- «Той» - гэта той, каго вы так лісліва ўлагоджваеце... на карысць агульнай справы? - атрэсла цяпер ужо яго руку з пляча Ганя.

- Ганна Васільеўна!

- Раба Божая Ганна? - лыпнуў вачыма Гукаў. - Ганнуся! Яны мя­не, старога, спойваюць, каб пераключыцца на цябе...

- Цябе споіш! - падсела яна да яго. - Ішоў бы спаць, Павел.

- Чаму ніхто не налівае даме? - стараўся выпрастацца, сесці раўней Гукаў. - Раба Божая Ганна - гэта вам не хухры-мухры за будзь здароў!

- Ужо наліта, - падаваў праз стол напалову напоўненую шклянку Жлуктаў. - А за што вып’ем, скажа Іван Георгіевіч.

- За цыцкі! За жаночыя цыцкі, мужыкі! За гэткія, як у... - запнуўся той, забыўшы імя актрысы. - За любыя!

- Ну-у-у-... - расчаравана адкінуўся назад, прываліўшыся да сцяны, Гукаў.

- Што «ну»? Што «ну»? - замітусіўся Генік, і Ганя гідліва паморшчылася, потым рэзка, адным глытком выпіла налітую гарэлку, таўханула Гукава.

- Пайшлі, кароль. Давяду да дзвярэй нумара.

Гэтак жа рэзка, адным рухам паднялася, тузанула старога за рукаў, змусіўшы зварухнуцца і пачаць падымацца. Потым усміхнулася Геніку, які падскочыў да яе з разгубленым тварам.

- А як жа Іван Георгіевіч? Ён жа хацеў... Мы хацелі...

- Чаго хацеў Іван Георгіевіч, трэба было хацець да таго, як набраўся, як свіння. Чаго хочаце вы? Ды вы ніколі нічога, апроч таннага поспеху і выпіўкі на халяву, не хацелі!

- Во адбрыла! - пахітваўся побач Гукаў, чапляючыся за яе. - А то ўздумалі падкласці бабу... Раба Божая Ганна - гэта табе, Генік, не хухры-мухры за будзь здароў! Будзь здароў!

- А як наконт бабы? - ікнуў, нават галавы не павярнуўшы ў іх бок, госць. - Што - я так і не патрымаюся за цыцкі? Вы абяцалі, мужыкі...

- Вось іх брудныя сракі і заменяць іх табе! - адказала Ганя, адштурхнуўшы Геніка, і пайшла да дзвярэй. Ужо з парога, ледзь паспеўшы падхапіць пад руку Гукава, які пасунуўся за ёй і ледзь не бразнуўся вобзем, кінула: - Скаціна ты, Генік. Як і твой заступнік.

Пэўна ж, слёз Ганніных ніхто не бачыў, хоць яна з заплаканымі вачыма не адразу знайшла пакой Гукава. Не адразу, але знайшла. I калі той, асалавелы і раскіслы, нарэшце апынуўся на месцы, нават не развіталася са старым: дзе ўпадзе, там і засне...

«Спакайней, цішэй, раба Божая Ганна! Не табе першай, не табе апошняй плюнулі ў душу...» - угаворвала сябе і ў калідоры, і ў пакоі, і на бал­коне, куды адразу, зашчоўкнуўшы толькі замок, скіравалася, адчуўшы, што задыхаецца, задыхнецца, калі не ўздыхне на поўныя грудзі, каб адпусціў боль. Незнаёмы боль... Так, бы на часткі разрывалася душа, а яна нічым не магла дапамагчы ёй... сабе... Думкі блыталіся, невымаўленыя словы забівалі рот, непралітыя слёзы пяклі, выпякалі ўсё ўнутры.

- Цішэй... цішэй... - шаптала. - Hi зямля з-пад ног не выслізнула, ні неба на галаву не ўпала... Вунь яно, неба! Зорнае-зорнае... Агромністае-агромністае! Пасвятлее - і наступіць новы дзень...

Урэшце, Ганя так і не заўважыла, калі наступіў дзень.

***

- Таццяна Голубева. Таццяна Васільеўна, - падала руку памрэжу жанчына і ледзь стрымалася, каб не вырваць яе, калі той паднёс руку да губ. - Часопіс «Айчына»...

- Ну, хто ж не ведае ваш часопіс і вас, яго натхніцельку і кіраўніцу, Таццяна Васільеўна!

- Калі можна, пяройдзем на дзелавы тон... - разглядвала яна памрэжа з той цікаўнасцю, якую выклікаў бы незнаёмы від раптоўна сустрэтага насельніка іншай планеты: гэткі пяцідзесяцігадовы лысы «хлопчык», што заўжды на падхопе, - знешне да прытарнасці паслужлівы і ўсмешлівы, у душы - атрутна колкі і хітры. - Мне хацелася...

- Мне паведамілі, Таццяна Васільеўна, Эд Саныч... Прабачце, Эду­ард Аляксандравіч, галоўны рэжысёр! - упаўнаважыў мяне зрабіць для вас усё, што пажадаеце.

- Так ужо і ўсе?

- Прашу ў кабінет, - выгнуўся той дугою. Усяго на міг. Бо ўжо ў наступны міг узвышаўся над ёю ва ўвесь свой немалы рост, адчыняючы дзверы. - Пакінеце парасон. Вып’еце што-небудзь лёгкае.

- Дзякуй, - павярнулася Таццяна спіной і да дзвярэй, і да свайго праважатага. - Але пройдзем адразу на сцэну, да артыстаў. У мяне мала часу, Алег...

- Алег! Проста Алег! - прычыніў той дзверы, скараючыся яе волі і незаўважным жэстам скіроўваючы Голубеву ўбок грымёрак даволі вузкім калідорам. - Як скажаце, Таццяна Васільеўна, так і зробім. Акцёры пасля рэпетыцыі не разышліся. Эдуарда Аляксандравіча, праўда, выклікалі ў міністэрства. Але ўсё, што вам...

- Канешне, канешне. Дзякуй. Упэўнена, наперадзе - яшчэ не адна сустрэча... Хочам зрабіць сур’ёзны матэрыял пра новую пастаноўку.

- Адно тое, што вы самі...

- Чула: пераглядваецца канцэпцыя спектакля, - зноў перапыніла яго Голубева, і гэты раз даволі груба. Нават сама адчула. - Прабачце, не дала вам дагаварыць, Алег... Не люблю, ведаеце, бясконцага расшарквання. Справа ёсць справа. Нават калі знаходзішся ў нацыянальным тэатры.

- Прашу, - адвёў перад ёю кулісу памрэж. - Мне дазволена будзе прысутнічаць? Ці... У любым выпадку, калі мая прысутнасць неабавязковая, вас потым любы з прысутных праводзіць у мой кабінет.

Адчувалася, што «лысы хлопчык» злёгку пакрыўдзіўся ці рабіў выгляд, што пакрыўдзіўся, але ўсмешка, хоць і сухаватая, твару не пакідала. Голубева кіўнула яму, узіраючыся ў невялікую купку акцёраў, якія сядзелі хто на чым, і ўслед памрэжу галавы не павярнула.

- Добры дзень. Спадзяюся, вы не паміналі мяне нядобрым словам за тое, што змушаны былі затрымацца і чакаць? 3 Паўлам Віктаравічам мы даўнія знаёмцы, для тых, з кім я не сутыкалася, - намеснік галоўнага рэдактара часопіса «Айчына» Голубева. Таццяна Васільеўна, - шукала яна паглядам, дзе лепш размясціцца, каб бачыць усіх, хоць, урэшце, вымушана была апусціцца на вызваленае для яе крэсла побач з Гукавым. - Па Мінску чуткі папаўзлі, што вы тут класіку па-жывому рэзаць пачалі, геніяльны праект ажыццяўляючы.

- Ага. Геніяльны, - буркнуў Гукаў, бо ўсе астатнія, як згаварыўшыся, маўчалі: адно павіталіся з госцяю, а цяпер толькі разглядвалі яе, суадносячы ў думках тое, што чулі пра «жалезную лэдзі», і першыя свае ўражанні. Відаць, уражанні складваліся не на яе карысць, бо Ганна (не лічыла б яна сябе непераўзыдзенай прымаю!) абыякава адвяла пагляд, Генік, павярнуўшыся да Любы, штосьці шэптам пераказваў, а Ганя, хоць і пазірала ў іх бок, думала яўна пра сваё.

- I ў чым яна, геніяльнасць гэтая? - падшуквала словы Голубева, задаволеная, што падчас гэтай першай гаворкі не было рэжысера. - У тым, каб вывернуць сярэдневяковую гісторыю і нацягнуць яе на зламаны войнамі хрыбет дваццатага стагоддзя?

- О-о-о! - падняў галаву Генік.

- Ці ў тым, каб адкінуць трагізм - не гэткае, маўляў, на нашай памяці адбывалася! - і разам з публікай пасмяяцца са старога трагіка з яго залішне эмацыянальным успрыманнем звычайнай сямейнай драмы - адной з тых, што лічыць не злічыць?

- Адкуль вы... - тузанулася Ганна, недаўменна азіраючыся на Геніка. - Няўжо ўвесь горад ужо ў курсе?

- У курсе чаго? - хмыкнула Саня. - Геніяльнасці новай трактоўкі п’есы?

- Вы...

- Аляксандра Юр’еўна, - падказаў Гукаў.

- Вы, Аляксандра Юр’еўна, напраўду лічыце трактоўку п’есы геніяльнай?

- Каго цікавіць мая думка?

- Ну, мяне ж цікавіць, - не адступалася Голубева.

- Вы - не рэжысёр, - залішне рэзка адгукнулася Саня і, каб неяк змякчыць сказанае, дадала: - Акцёры іграюць тое, і так, як бачыць і патрабуе рэжысёр. Сыграць жа мы, як вы разумееце, можам усё што заўгодна.

- Веру. Бачыла. Неаднойчы, - усміхнулася Голубева. - I ўсё ж ёсць - не можа не быць! - у вас і сваё бачанне. Няхай толькі на ўзроўні думкі. Не згоды ні нязгоды - вы ж сыграеце што заўгодна! - а думкі.

- А ў часопісе потым надрукуеце: акцёры іграюць тое, з чым унутрана не пагаджаюцца, - за ўсіх адказала Ганна. - Дык жа не ў гэтым справа. Зусім не ў гэтым.

- У чым жа?

- Таццяна, ты змушаеш рабу Божую Ганну выказацца смялей, чым яна намервалася, - умяшаўся Гукаў, бачачы пэўную насцярогу, а то і прыхаваную пагрозу, як у Сані, у позірках сяброў па сцэне.

- Раба Божая - не раба каго-небудзь са смертных, нават калі ад гэ­тага «каго-небудзь» залежыць на пэўным прамежку жыцця яе лёс.

Ганя не проста не пагадзілася з заступніцтвам Гукава («Чаго гэта ён так напужаўся?»), а зазлавала: у гаворцы між сабой каменя на камені не цакідалі ад прапанаванай канцэпцыі спектакля, абураючыся, а на пытанне каго старонняга гатовы былі шарахацца і хавацца? Напішуць, не напішуць... Голубева не выдавала дурніцаю, а ў тым, як узіралася яна ў іх, услухоўваючыся ў нявыказанае, яўна бачылася не адно жаданне разабрацца, зразумець, але і гатоўнасць прыняць іх думку, іх разуменне. Калі ўжо чуткі папаўзлі па Мінску...

- Ганя, мы ж не выслухалі нашу госцю, - паспрабавала выправіць сітуацыю Люба. - Мы нават не ведаем мэты яе прыходу ў тэатр. Ёй, пэўна ж, нецікавыя нашы стасункі і погляды. А Эд Саныч...

- Вось ужо каго-каго, а Эд Саныча нашы погляды ніколі не цікавілі і не зацікавяць!

- Факт, - паддакнуў прыме Генік, як, дарэчы, заўсёды рабіў.

- А я думаю...

- Па-а-авел Віктаравіч, - тэатральна ўзвыў Генік, паказваючы на гадзіннік, - давайце проста адкажам на пытанні... Таццяны Васільеўны, і ўсё! I не будзем высвятляць, хто пра што думае.

- Я думаю, - праігнараваў той яго патэтыку, - што тэатр - не ба­лаган, дзе адно скамарохам месца. I трагедыя - хоць старая, хоць сучасная! - не шухры-мухры за будзь здароў, калі можна і жыццё і смерць асмейваць, не азіраючыся на ўласны шлях, не ўзгадваючы пра ўласную смерць, што не сёння, заўтра...

Гукаў адмахнуўся, палез у кішэню пінжака, каб выцягнуць трубку і хоць у пальцах яе пакруціць, як нельга прыпаліць, і нечакана прадоўжыў:

- Нічога звышардынарнага, урэшце, не адбываецца. I калі б табе, Тац­цяна, часцей выпадала зазіраць да нас за кулісы ці ў грымёркі, тако-о-ога б наслухалася! Ды гаворкі гаворкамі, а работа работай... Спектаклі, як бачыш, ідуць. Рыхтуецца новы... Рэпетыцыі штодня... Што яшчэ?

- Толькі тое, што гэта - рэпетыцыі «Караля Ліра». Упершыню ў гісторыі тэатра.

- Згодны, - павярнуўся да яе Гукаў. - Гэта не шухры-мухры за будзь здароў, І я не адмоўлюся ад ролі Лipa толькі таму, што рэжысёр ба­чыць караля шутом, старым шутом, які з’ехаў з глузду і аддаў царства, а потым і жыццё, дзеля пацехі публікі.

- О-о-о, штосьці новенькае...

- Старое як свет, - рэзка абарваў ён Геніка, не даўшы сябе перапыніць. - Вось толькі, відаць, дагналі нас часы, калі ўсё - на пацеху, усё - каб публіку весяліць. I не толькі ў тэатры - паўсюль. На плошчах, на экранах, у часопісах... Так, так, так, Таццяна, не ў крыўду табе будзь сказана, і ў часопісах! I да твайго часопіса, як бачна, чарга дайшла...

- 3 чаго ты ўзяў?

- 3 чаго? У тэатр - падчас рэпетыцыі - прыходзіць - упершыню, заўваж! - не хтосьці з аддзела культуры, а намеснік галоўнага... I прычына, як я зразумеў, самая банальная: пайшлі чуткі! трагедыя Шэкспіра прачытваецца, як скамарошы розыгрыш! трупа не разумее рэжысёра!

- Усё так і ёсць, - сказала, як цвік забіла, Ганна.

- I гэта наша ўнутраная справа. Табе так не здаецца? - пакпіла, прыпудрываючы носік, Саня.

- Не знаю, што вам, бабам, здаецца, а мне, старому - і дадам: заслужанаму! - акцёру, раздзьмуты перабудоваю касцёр амбіцый не даспадобы, - сплюнуў Гукаў. - Хутка плюнуць не будзе куцы, каб на генія не патрапіць, а ўся геніяльнасць сяго-таго ў адным слове ўмяшчаецца: брыдота!

- Во дае стары! - буркнуў, схіліўшыся да Сані, Генік.

- Сказанае можна аднесці да новай пастаноўкі ці гэта проста думкі ўслых? - звярталася Голубева ўжо толькі да Гукава, у душы папікаючы сябе за спробу выйсці на гаворку аб тым, што цікавіла, з наскоку, адразу з парога: па усім было відаць, што канцэпцыя спектакля нават тымі, хто заняты ў ёй у галоўных ролях, успрымаецца неадназначна. - Мая цікавасць, павер, падагрэта не чуткамі, і не жаданнем першай ухапіць штосьці смаленае, тым больш - за кошт аўтарытэту акцёраў. Адусюль плыве такое, што і падумаць страшна: а раптам захлынёмся? Не спахопімся своечасова - і захлынёмся брудам, пацехі дзеля... Вось чаму прыйшла да цябе.

- Мо астатнія тут увогуле толькі для масоўкі? - фыркнула Саня і, неяк грэбліва агладжваючы спадніцу, паднялася. - У мяне асабіста - больш ні хвілінкі вольнае.

- Канешне, канешне. Прабачце! - на міг схіліла ў яе бок голаў Голу­бева. - Гаворка толькі для зацікаўленых... Так што дзякуй. Дзякуй усім!

Усе, апроч Гукава, падняліся: хто звяраўся з гадзіннікам, хто збіраў свае паперчыны, перш чым развітацца. Ганна, якой муляла застацца (іх жа ўсіх папросту ветліва выправаджвалі), не адразу, але рушыла за астатнімі. Азірнулася на Голубеву: тая схілілася да суразмоўніка і штосьці ціха даводзіла яму, ці то супакойваючы, ці то дапытваючы, і толькі ўзмахнула ру­кой, калі тая заўважыла яе марудлівасць.

- Ты што? Застаешся? - гукнула з калідора Люба.

Куліса захінулася. Стала ціха. Так, быццам сцэна зусім апусцела. Хоць крыху ўбаку ад пляміны святла ў цэнтры сцэнічнай пляцоўкі па-ранейшаму гаманілі двое - жанчына і мужчына. I ў гэтыя хвіліны не мела значэння, што яна - вядомая журналістка, а ён - народны артыст, што гаманілі яны пра адносіны да трагедыі Шэкспіра і мажлівасць поспеху альбо правалу яе пастаноўкі ў Мінску. Голубева нічога не запісвала, стары акцёр нічога не сцвярджаў пэўна і безапеляцыйна - ён, здавалася, увогу­ле страціў усякую цікавасць да нечыяй там трактоўкі, быццам ніколі і на міг не губляў упэўненасці, што Лір на беларускай сцэне будзе такім, якім сыграе яго ён, Гукаў.

***

- Ды хто ён такі, гэты ваш Гукаў? - лена адмахваўся ад гаворкі Глінскі. - Ну, сорак гадоў на сцэне... Ну, народнага яму выбілі некалі... Дык не яму аднаму! А гады - той скарб, што належыць яму, акцёру, а не тэатру.

- Дык жа не сабе пад нос бурчыць, а на буйны паклёп...

- Ты ідзі, Ген. Я сам разбяруся.

Глінскі праводзіў паглядам Геніка да самых дзвярэй, потым лёгкім рухам рукі сцёр з твару пагардлівую усмешку, што нагадвала грымасу, і нягучна, але груба вылаяўся, памянуўшы далёкую прабабку ўсіх на свеце шутоў: і ходзяць, і гадзяць адзін на аднаго...

«Калі б вы ведалі, з якога смецця...» - выплыў з памяці ахматаўскі радок, і Глінскі стомлена адкінуўся на спінку крэсла, прыкрыў вочы, спрабуючы адключыцца ад занадта шэрай і бязрадаснай рэальнасці свайго, па ўсіх мерках, высокага становішча. Рэжысёр... Галоўны рэжысёр... Тэатр - не нейкі там тэатр марыянетак... А ўсё з марыянеткамі меў справу. Што тут, у тэатры, што вышэй.

«Калі б вы ведалі...» Ды ведаў, ведаў ён, з кім меў справу! 3 кім даводзілася мець справу тут, на зямлі, на гэтай смярдзючай грудцы гразі, на якой адно і льга зрэдку пацешыць сябе, спіхнуўшы каго з разумнікаў у змрок апраметнай, каб пад нагамі не блытаўся. Носіцца то адзін хто, то другі з думкаю на кульгавай кабыле яго аб’ехаць на якім з паваротаў шляху, а таго і не падазраюць, што і шлях, і любы паварот яго ў той ці іншы бок не так званай грамадскасцю вызначаюцца, нават не дзяржаўнымі дзеячамі самага высокага кшталту, а імі - такімі, як ён, Глінскі. Абраннікамі. 3 незапамятных часоў, з жыцця ў жыццё, перадавалася гэта права на абранніцтва лепшым з лепшых у іх крузе - і нікому не разарваць гэты круг, покуль стаіць Зямля і кіруюць усім на зямлі грошы. Нікому са смертных.

Змовы, рэвалюцыі, войны, смерці... Калі трэба - мільёны смярцей! План падпарадкавання ўсіх дзяржаў, усіх народаў адной магутнай купцы Абраных прапісаны да дэталяў не сённяшнім днём, не ў апошнім стагоддзі. I - няўхільна выконваўся. Без якіх бы там ні было адхіленняў ці няўвязак. Так было скрозь. I ніхто не мог парушыць - і не парушаў! - рух па ўзведзенай на пачатку часоў лесвіцы здзяйсненняў і перамог, падножжа якой гублялася ў змроку прамінулых тысячагоддзяў. Прыступка за прыступкаю адольвалі яе не народы, як уяўлялася гісторыкам, падманутым грудамі пакінутых ці, дакладней, падкінутых, ім сведчанняў, а Пасвечаныя. Жрацы, Філосафы, Архітэктары, Папы, Пастыры... Hi займаемае месца, ні імя ніколі не мелі значэння! Іерархія выбудоўвалася па іншых прынцыпах, і таямніцу будовы не разгадаў дагэтуль ніводзін разумнік.

Урэшце, таямніца на тое і таямніца, каб, нават высвечаная з таго ці іншага ракурсу промнікам разумення, была здольная тут жа ачысціцца, адкінуць выяўлены фрагмент і зноў замкнуцца, стаць недасягальнай не толькі для позіркаў, але і для думкі. Пасвечаных жа ў таямніцу - у кол, пад уздзеяннем якога адкрывалася б яна хоць адной гранню, - заўсёды было няшмат. Адзінкі. I яны - Зямлі не належалі...

Думкі забуксавалі, і Глінскі ўнутрана насцярожыўся: раптам перайшоў мяжу дазволенага? Міжволі ж паспрабаваў і сябе ўбачыць на лесвіцы іерархіі... Але насцярога праз міг знікла, не закрануўшы свядомасці, і спакой вярнуўся. Хутка ён ужо зноў закалыхваў Глінскага на сваёй плыні: блакітныя ўсплёскі то ўспыхвалі, то злёгку чэзлі, не згасаючы, а быццам аддаляючыся. Аддаляючыся і вабячы, уцягваючы яго ў незнаёмую духоўную пространь.

I - ці тое, пра што думаў, выклікала адпаведную асацыяцыю, ці то збуджанае думкамі ўяўленне ўзялося маляваць жывую, рухомую карціну, але перад паглядам замест кабінета, застаўленага старой, ледзь не даваенных часоў, мэбляю, з’явілася бязмежная ў абодва канцы пірамідальная лесвіца. Яна ні на чым не трымалася, ні на што не абапіралася - проста імкнула адначасова ў абодва бакі. Дакладней, не сама лесвіца ўтварала гэ­ты pyx, а напачатку шматлікі, а потым, з кожнай новай прыступкаю, усё больш разрэджаны людскі натоўп. Натоўп паломнікаў, натоўп прэтэндэнтаў на вышэйшае становішча, агалцелы натоўп вечна галодных і незадаволеных... Вызначаць Глінскі не ўзяўся б, ды і не было на тое ні часу (усё рухалася, мянялася, знікала і зноў узнікала адначасова, аднамомантна), ні выяўленага праз волю жадання. Мільганула думка: дзе ў гэтым натоўпе ён, Глінскі? - ды мільганула і мільганула, згасшы незаўважнай іскаркай у густой цемнай сінечы.

Выява лесвіцы не знікала. Наадварот - быццам набліжалася, узбуйняючы постаці. Мо толькі для таго, каб у нейкі момант убачыў ён твар натоўпу. Менавіта не кагосьці аднаго ў натоўпе, а - натоўпу. I відовішча аказалася мярзотным (якім яшчэ яно магло аказацца?!), калі, здавалася, усе грахоўныя памкненні, уся жывёльнасць людскіх істотаў увасабляліся ў паточаных чорнай злосцю рысах - усе штурхаліся, кожны груба адпіхваў іншага, працярэбліваючы сабе шлях угору, а pyx, быццам замыкаючыся ў самім сабе, не доўжыўся, а закручваўся, скручваўся ў жахлівы клубок брудных, потных целаў. Піхні - і пакоціцца гэты клубок уніз, душачы, трушчачы тых, хто яшчэ не дапяў сюды, на вышыню пагляду...

Няйначай, думка нейкім чынам матэрыялізавалася, увасобіўшыся ў рух, жорсткі сваёй неадменнасцю, - натоўп адхлынуў, клубок целаў абрушыўся ўніз, крышачы ўсё на шляху. Бачылася гэта выразна, ва ўсёй жорсткай рэальнасці імгнення - і здзівіла Глінскага (калі б мог ён усведамляць цяпер здзіўленне) не аголеная, нічым жыццёва неабходным не выкліканая жорсткасць пакарання, не скрыўленыя, а то і вывернутыя невыноснай пакутаю смертнікаў твары збітых з ног, раздушаных гэткімі ж, як самі, гарапашнымі людзьмі, а тое, што ён пазіраў на ўсе з задавальненнем. Хоць калі задумацца...

Задумвацца ён не стаў - не тая мінута, як кажуць. Задавальненне ж, ледзь толькі крайком свядомасці ўлавіў яго, узмацнялася, расло. У нейкі міг з’явілася адчуванне, што гэта ён, Глінскі, з задавальненнем адкідвае, спіхвае з прыступак гэты натоўп, - усё з большай жорсткасцю, усё ніжэй і ніжэй. Пад ногі! У гразь! У ліпкі змрок апраметнай! Туды, адкуль спрабуюць выбрацца!

- Так, колькі б смутку ў сэрцы ні насіў, быць цвёрдым змусяць гэткія часы!

Хто гэта сказаў? Чаму словы раскатам перуна пракаціліся недзе ўгары, асыпаўшы Глінскага халоднымі іскрамі сінечы? Пры чым тут Шэкспір з яго Лірам? Лесвіца...

Лесвіца знікла. Уся карціна, так выразна бачная толькі што, знікла, і цішыня, пэўна ж, была ўяўнаю. Бо вось ужо слых улоўліваў нечыя крокі ў калідоры, гул горада за вокнамі, дзіўнае рытмічнае пастукванне... Не ад­разу і ўцяміў, што чуе ўдары ўласнага сэрца. Уцяміўшы, глыбока ўздыхнуў і расплюшчыў вочы. Яшчэ падумаў: гэта ад ператамлення, але тут жа схамянуўся, адмахнуўся ад думкі, паспрабаваў аднавіць у памяці сцэну, якую толькі што назіраў аднекуль збоку ці зверху. Хоць мо дакладней: знутры... 3 глыбіні сканцэнтраванасці...

- Эдуард Аляксандравіч, ці можна?

- А-а, - паморшчыўся, пачуўшы голас сваёй прымы, Глінскі і, перш чым устаў насустрач Ганне, даланёю сцёр з твару і самы непрыкметны след раздражнення: з дамамі вечна трэба быць напагатове, каб ненарокам, па неасцярожнасці, не апынуцца раптам перад раз’юшанаю львіцаю. - Заходзь, Ганначка! Цалую ручкі... Цалую ручкі...

Цалаваў ён не ручкі, а шчочкі - ды якое гэта мела значэнне? Ганна адразу адмякла, адтала і... няхай часова, але схавала кіпцікі, якімі ўжо намервалася злёгку паказытаць яму бараду.

- 3 чым да мяне? 3 крыўдаю? 3 просьбаю?

- 3 прапановаю, - какетліва паправіла шалік прыма, усаджваючыся ў крэсла так, каб святло падала на твар крыху збоку. - Не ведаю, чаму ты сам не заўважаеш, што нашы актрысулі ўсё робяць, каб сарваць спек­такль і як не цяпер, то падчас прэм’еры выставіць цябе - цябе, цябе, Эду­ард, як бы ты да гэтага ні паставіўся! - недавукам і пыхліўцам. Я ўжо не кажу пра сябе!

- А што ў іх да цябе? - задумліва агладжваў бараду Глінскі, разглядваючы актрысу, як разглядваў бы казюрку, злоўленую сачком.

- Як што? Як гэта што? - заёрзала тая пад гэтым цяжкім паглядам. - Нельга сыграць ніводзін на свеце спектакль, калі табе не падыгрываюць партнёры! А тут у цябе гэткія выкрунтасы...

- Ну, якія такія выкрунтасы, радасць мая? Табе было б больш да спадобы проста далдоніць завучаны тэкст?

- Не пра мяне гаворка. Калі гэта я самавольнічала, тваю волю ігнаруючы?

- Было, было, - падняўся Глінскі, каб узяць са шкапчыка выпіўку. - Ды каб не ўспамінаць, - па чарцы каньяку... А?

- Ты мяне не даслухаў!

- Даслухаў, не даслухаў... - разліваў той каньяк. - Чаго і пра каго я ў тэатры не ведаю? Ды мне вядомы ўсе насмаркі і крытычныя дні нашых актрысуль, не тое што іх выказванні ці намеры! Упэўнены, што і яны, як і ты, дарагуша, памятаюць, хто ў тэатры гаспадар, чыя воля пануе з ранку да ночы. За гэта і вып’ем.

- За гэта? - вагалася тая.

- А за што? - пацвельваўся Глінскі, задаволена пасміхаючыся.- Усё жыццё - тэатр, а які тэатр - без рэжысёра? А, дарагуша?

- Нешта ты задужа вясёлы... - так і не выпіла Ганна, насцярожана назіраючы за рухамі Глінскага. - Няйначай, новую ахвяру знайшоў?

- Калі ты маеш на ўвазе новую бабу...

- Пляваць мне на тваіх баб, Эдуард! I даўно! Але калі ты ўздумаў пад руінамі свайго новага спектакля пахаваць маю мару пра новае званне, сцеражыся. Я занадта доўга ішла да яго, зашмат паклала...

- Ні-чо-га ні-ко-лі, дарагуша, ты не клала на алтар поспеху, апроч сябе самой, - наліваў сабе другую чарку Глінскі, - апроч свайго шыкоўнага без апраткі цела. Чаго ж раптам захвалявалася? Спалохалася, што старэеш?

- Ну і свіння ты, Глінскі! - ускочыла яна.

- Хіба я пярэчу? - цадзіў той каньяк, быццам пагладжваючы актрысу паглядам. - Са мной трэба ласкаю... Ці забыла?

- Ды пайшоў ты! - ужо ад дзвярэй кінула Ганна, не адразу вырваўшыся з яго ўчэпістага позірку. - 3 ім, як з чалавекам...

- У тым і памылка, - буркнуў Глінскі, адвярнуўшыся ад дзвярэй, перш чым яны зачыніліся. - У тым і памылка, дарагуша.

Ён узважыў у руцэ добра ўжо перапалавіненую бутэльку, зіркнуў на гадзіннік і, спакойна разваліўшыся ў крэсле, чарговы раз напоўніў чарку...

***

Званіў Стас. I Любу, якая ў кватэры была не адна, хоць і не напалохаў гэты званок, але насцярожыў: занадта пільна ўглядваўся ў яе, у яе жыццё прыблудны паэт, і кіравала ім яўна не толькі пачуццё, што б ён сам ні гаварыў і ні думаў у тую ці іншую мінуту. Няйначай, прыглядваў за ёй. То перастрэне ў горадзе - быццам бы выпадкова, то назвоньвае ледзь не сярод ночы, то вакол дома яе бадзяецца... Канешне, можна было б пайсці на больш рашучыя процідзеянні, сказаць каму... з высокапастаўленых, ды іх Люба, хоць і прымала ў доме, баялася яшчэ больш, чым свайго маладога наглядчыка, і лепш не думаць ні пра яго, ні пра іх, нанач гледзячы.

- Хто там так позна, Любаша? - пачула голас Пекара з ваннай і ўздрыгнула ўсім целам.

- Саня. Сяброўка, - салгала, не задумваючыся, і пагладзіла даўно апушчаную трубку: ці то для большай пэўнасці, ці то з падсвядомым шкадаваннем.

- Я сей мамент! Ты ідзі, ідзі ў спальню.

Загад і ў малой ступені не паходзіў на просьбу, і Любе, якая ціха зглынула ўздых, нічога не заставалася, як прыглушыць святло ў кухні і ісці разбіраць пасцель. Яна спрабавала падключыць, як рабіла звычайна, уяўленне і паставіцца да таго, што адбывалася і прадоўжыцца на працягу наступнай паўгадзіны, як да ролі, - да чарговай ролі, на якую пагадзілася і якую змушана была выканаць, пажадана - без адзінай фальшывай но­ты. 3 кожным разам рабіць гэта было ўсё цяжэй: уяўленне прабуксоўвала, душа пачынала пратэставаць... Яе, Любу, выкарыстоўвалі, перадаючы з рук у рукі, і віной таму - яе страх. Так, так! Хацела яна ў тым сабе прызнацца або не, усяму віной - жывёльны страх, у які, як у пастку, загналі яе душу. 3 яе, Любінай, згоды загналі. Напачатку. На самым пачатку, калі ёй, наіўнай, здалося: за поспех на сцэне, за мажлівасць увайсці ў кола набліжаных да ўлады людзей можна ахвяраваць усім, аддаць усё.

3 чаго пайшло? 3 гатоўнасці пайсці на што заўгодна дзеля будучай славы - дзеля славы! Адкуль Любе тады, тры гады таму, было знаць, што з усяго ёй паабяцанага і сотай долі яна не атрымае, што давядзецца расплачвацца сабою ўсё жыццё! - перш за абяцанне, потым заплаціўшы, пачаўшы плаціць - хоць і ў думкаах не трымала, што будзе плаціць, - за страх? За страх, што адкрыецца ўся гнусная падаплёка яе двухмесячнага замежнага ваяжу, дзе давялося «тушыць» сексуальны жар вырваных з до­му, з цёплых жончыных абдоймаў чыноўнікаў - аднаго за адным, па чарзе, хаваючы ўласны жах перад тым, што чынілася...

- Як? Ты яшчэ не ў ложку? - перапыніў яе думкі голас Пекара, і Люба, перш чым азірнулася на яго, незаўважна змахнула набеглыя слязіны. - Позна... Так што часу ў нас няшмат.

«Сухажылы, нахабны, упэўнены ў сваёй перавазе арангутанг...» - па­думала яна, распранаючыся і прымружваючы вочы, каб не адкрыць, не адкрываць іх потым на працягу усіх наступных хвілін: цела скаралася чужой волі, душа, калі б магла, калі б мела неабходную сілу, пакінула б цела...

Жалобна зарыпеў ложак, сцялася ў ложку пад цяжарам распуснай грубай страсці Люба, збіраючы ўсю волю ў сцятыя кулачкі, каб не ўзвыць ад бездапаможнасці, ад бездапаможнай тугі па волі, па чыстым паветры любві, якога каторы ўжо год ёй так не ставала.

***

Дзіўны трохкутнік утваралі ў цэнтры горада гэтыя тры будыніны, аддзеленыя адна ад адной старым скверам. Цяжкі, грувасткі гмах ЦК, цэнтральны ўваход у які ахоўвалі аграмадныя каменныя галовы (менавіта не бюсты, а галовы) правадыроў пралетарыяту, пампезны ў сваіх прэтэнзіях на архітэктурны шэдэўр тэатр з гэткай жа пампезнай прыбудоваю грамадскага туалета на рагу паміж сваім службовым уваходам і цэнтральным ўваходам у высокую партустанову, і па-канструктывісцку строгі шэры сталак­тыт Дома афіцэраў, да якога выкшталцона і па-свойму грацыёзна ляпіўся разам з узгоркам, дзе стаяў, былы архірэйскі дом. Мала хто пра гэта помніў, але сапраўды ў канцы XIX - пачатку XX стагоддзя тут мясціўся архірэйскі падворак, і тое, што сёння дом займаў Саюз тэатральных дзеячаў, адно з невялікіх памяшканняў на паўпадвальным паверсе за рыфлёнымі непразрыстымі аконнымі шыбінамі аддаўшы пад рэспектабельную забягалаўку, празваную ў народзе «Мутным вокам», было глыбока сімвалічна. Асабліва, калі накласці намаляваную на цэнтральным пагорку Мінска карціну на знак эзатэрычнага трохкутніка з вокам у верхнім куце.

Ну, ды такія асацыяцыі нават Стас рэдка спалучаў падчас разважанняў - з чаго б раптам? Калі было што містычнае ў «Мутным воку», зазірнуць куды заўжды знаходзілася нагода, то сама атмасфера там... Атмасфера элітарнага басяцтва, інакш не вызначыш: мэтры ад культуры з тужэй, чым у астатняй браціі, набітымі кашалькамі, заходзілі сюды рэдка - звычайна менш крэдытаздольная і больш кампанейская публіка збіралася, каб пагаманіць за чаркаю ці выпіць пад бясконцую гаману...

Гул галасоў, то ціхі, то грамчэйшы, як і воблікі цыгарэтнага дыму і лёгкага кухоннага чаду над галовамі, даўно не ўспрымаўся чымсьці неардынарным ці, тым больш, надакучлівым: дзеля сустрэч, выпадковых ці прызначаных, сюды, ва ўлонне старога пагорка, спускаліся... Калі ж звыклы голас выбухаў зрэдчас гнеўным крыкам ці істэрычным рогатам (здаралася і такое), парушальніка няпісаных правілаў паводзін тут жа ўціхамірвалі. Налівалі... Выводзіць каго нячаста даводзілася: усе ж, ведалі адно аднаго або не, - свае. А са сваімі - па-свойму і абыходзіліся. Не дапамагала чарка налітая, і мацюкамі абкласці маглі, гукнуўшы буфетчыцы: «Тома, заткні вушы!» I напіваліся, і цверазелі тут хутка. Мо таму, што ніхто нікога не выганяў, покуль вечар доўжыўся і было каму заплаціць за чарговую пляшку...

- Нешта ты невясёлы, Стас. I гэта - пасля чацвёртай чаркі? - распавёўшы ўсё, што хацеў, пра сваю новую п’есу і не дачакаўшыся сур’ёзнага водгуку ці хоць бы проста ўхвалы, азіраўся ў пошуках весялейшай кампаніі Жлуктаў. - Прабач, што я ўсё пра сябе ды пра сваё... Ты - як? Што з кнігай?

- Днямі абяцалі сігнальны экземпляр.

- Ну-у, гэта ж падзея! Сама радавацца, а ты...

- Не зважай, - крыва ўсміхнуўся Стас, не здольны ўзяць сябе ў рукі пасля сутычкі з Генікам, які злосна шыпеў: «Шлюха! Ды Любаша - про­стая шлюха, а табе ўсё няймецца ўзвысіць яе, апець...» - 3 адным мярзотнікам не размінуўся, ідучы сюды.

- Плюнь! - махаў некаму драматург з таго кутка, куды яны ўплішчыліся, шукаючы вольнае месца. - Не адразу, не з маладых гадоў пачынаеш разумець, што ўсе людзі - мярзотныя па сваей сутнасці істоты, але калі ўразумееш, жыць значна лягчэй. Hi на каго не ўскладаеш надзей, нікога не падпускаеш бліжэй, чым на аплявуху.

- Жанчыне ж аплявуху не ўмажаш, - падумаў услых Стас і сам уздрыгнуў ад нечаканасці. - Я гэта.. Не ўсё ж аплявуха вырашае...

- Баба! Як жа я адразу не ўцяміў, тваю перакошаную фізію ўгледзеўшы? - усплёснуў рукамі і тут жа пачаў разліваць гарэлку па чарках. - Ды пра баб і ўвогуле думаць не варта. Замуляе - падкоцішся да якой на гадзінку, дужа не ўзіраючыся і не выбіраючы, а здаволішся - гуд бай, май бэбі! I не ўспомніш потым.

- Цынік ты, Жлуктаў.

- Я - цынік, ты - дурань... У чым розніца?

- У тым, што за дурня можна і пакрыўдзіцца, - не стаў піць Стас, нават чарку адсунуў крыху.

- Хочаш праўду? - зрабіў выгляд, што не заўважыў яго руху Жлуктаў, і наліў сабе яшчэ. - Дык хочаш - ці кішка тонкая, каб яе пераварыць?

- Адзін ужо сказаў... - буркнуў Стас, думаючы, як падняцца і прайсці між шчытна ссунутых крэслаў.

- Угу. Сказаў. А ты, паверыўшы, не паверыў...

- Ты - пра што? - тузануўся ён, зачапіўшы стол, і Жлуктаў ледзь паспеў утрымаць яго хісткую раўнавагу. - I ты - ўсё ведаеш?!

- А хто не ведае, стары! Ды выпі, ёш тваю! Выпі і плюнь. Шукаць небажыхарку сярод актрыс толькі паэту ў галаву прыйдзе, а рэальнасць...

- Паслаць бы вашу рэальнасць!

- Вось і пашлі. Адразу палягчэе, - шукаў на стале, чым прыкусіць, і, не знайшоўшы, зноў напоўніў чарку Жлуктаў. - Сюжэт твой і на драму не цягне, не тое што на трагедыю.

Стас моўчкі выпіў, моўчкі пасунуў чарку да Жлуктава, каб той зноў напоўніў яе: лягчэй ад гарэлкі не станавілася, але ж не сядзець як на пахаванні.

Думка зачапіла, і чамусьці стала не па сабе. Якое пахаванне? Каго ён хавае? Што яму раптам убілася ў галаву? Ажно мурашкі па спіне папаўзлі... Міжволі пацягнуўся да ўжо амаль пустой пляшкі, хоць паўнюткая чарка стаяла перад ім.

- Цьфу ты!

- Даўно сплюнуў бы, - адгукнуўся Жлуктаў, хоць увесь гэты час штосьці запісваў на нейкім шматку паперы. - Бабы - толькі бабы, і ў пасцелі...

- Ды што ты ўсё пра пасцель? - ціха, неяк зусім безнадзейна запярэчыў Стас.

- Што азначае толькі адно: да пасцелі ў цябе не дайшло, - пасміхнуўся Жлуктаў крыху грэбліва. - Што, дарэчы, зусім не азначае, што трэба сядзець з пахавальнай мінай.

- I ты - пра пахаванне? - падняў на яго асалавелы пагляд ён.

- Я - пра баб-с! - рагатнуў той. - Хочаш, адну падкіну па-прыяцельску? Не Любаша, канешне, але, павер майму вопыту, хрэн за рэдзьку не саладзейшы.

- Ты не знаеш...

- Я?! Не знаю?! То-ом! Тома! - загукаў той праз увесь пакойчык. - Перадай нам сюды беленькую... Знаеш жа, за мной не заржавее. А то, ёш тваю, тут паэт, таго і чакай, вершамі пачне плакаць...

- Па-эт? Хто тут паэт, апроч мяне? - раўнуў хтосьці з-за дальняга століка, але яго тут жа асадзілі, супакоілі, перадаючы пляшку Жлуктаву.

- Прызнайся: плакаў калі-небудзь вершамі? - адкаркоўваў Жлуктаў бутэльку, адкаркаваў, зноў павярнуўся ўбок буфета. - Тома! Як не згарэў на попел, то аджалкуй нам шашлык з турком, а?

- Шашлык? Не-е-е... - затрос галавой Стас, моршчачыся.

- У цябе не пра шашлык пыталі, а пра вершы, - рабіў сваю спра­ву Жлуктаў, напаўняючы чаркі. - Вершамі плакаць умееш? Як класікі ўмелі некалі?

- Плакаць? Але ж словы...

- Чытай, чытай!

- Пагляд, пагляд... Цяжар іх не ўтрымаць. Чыя ж, урэшце, гэта перамога? Нібы перад душой сваёю строгай стаю як ёсць. А радасці - няма. Ёсць толькі боль. Цяжкі, незразумелы, боль ва ўсім целе, цела ўсяго ўздоўж. I дождж, цяпер ужо бясконцы дождж, там, за акном. I гэты пэндзаль смелы: нічога - за паглядам - не міне, нічога не мяняючы, усё зменіць... 3 малітваю б упасці на калені перад табою - той, на палатне!

Стас чытаў нягучна, але ў пакоі раптам пацішэла, быццам усе ўслухоўваліся ў яго голас. Калі рэзка, крыху ўзвысіўшы голас, закончыў хтосьці непадалёку колькі раз пляснуў у далоні, хтосьці азваўся: «Па-э-эт!», і гул аднавіўся, вечар пакаціўся наезджанай каляінаю. Чокаліся, пілі, гулі, кожны штосьці сваё даводзячы ўсім астатнім, - і каб позірк хто кінуў убок іх століка! Быццам і не гучаў толькі што верш (хоць колькі іх гучала ў гэтых сце­нах!), быццам і не абарвалася, абарваўшы апошні радок, нейкая тонкая стру­на ў сэрцы паэта (хто калі зважаў на чыё - ды і на сваё ўласнае! - сэрца?).

Дзіўна, але нават Жлуктаў у першую хвіліну не знайшоў што ска­заць, - і гэта ён, драматург, які мог звязаць і развязаць любы вузельчык у любой чалавечай драме!

- Гэта праўда... пра Любу? - выціснуў з сябе Стас, зглынуўшы ўздых.

- Ды ты адзін, хто гэтага не ведаў... Том! Што з нашым шашлыком?

- Я пайду, - падняўся Стас.

Падняўся з такой рашучасцю, што бы­ло ясна: утрымліваць марна. I Жлуктаў, якому збрыдла, папраўдзе, іграць ролю цынічнай нянькі, нават спробы не зрабіў. Павярнуўся разам з крэслам, каб прапусціць Стаса, і стаў азірацца, шукаючы, да каго са сваей раскаркаванай пляшкаю прыстаць.

Стас, асалавелы не так ад выпітага, як ад удыхнутага (дым плаваў па пакоі цяжкім брудным ашмоццем), праціскваўся да дзвярэй, ні на каго не пазіраючы, ні з кім не развітваючыся: на гэтым свяце вольніцы і загулу ён быў чужы. Па крайняй меры, сёння.

***

Тое, што Першы не выклікаў яго ў кабінет, а запрасіў прыехаць у нядзелю ў летнюю рэзідэнцыю, Ковача адразу насцярожыла: па ўсім відаць, няпростая размова чакала... Паспрабаваў нават вызначыць мэту падобнага запрашэння ці хоць бы прычыну больш-менш выразную, але потым адмовіўся і ад спробы штосьці загадзя ўразумець, і ад самой думкі пра паездку. Сказана - прыедзе. Не на рыбалку ж запрашаўся: і кастрычніцкае надвор’е не спрыяла, і палітычнае... Палітычнае ўвогул псавалася, пагражаючы якім-небудзь катаклізмам. Прысмак здрады адчуваўся ледзь не у кожным моўленым наверсе слове, і насцярога перапаўзала з аднаго кабінета ў другі - па ўсёй партыйнай вертыкалі. Перашэпты, шушуканні, першыя пошукі запаснога акопа ў выпадку чаго... Не трэба дужа ўзірацца, каб заўважыць, адкуль дзьмуў сіберны вецер.

Нядзеля выдалася бязветранай, хоць шэрань зацягнула ўсё неба з но­чы. Раніцою ж, калі Ковач скіраваўся ў Дразды, пачало накрапваць. Дождж, не дождж... Спярша сыпалася драбнюткая сеянка, заўважная ад­но на лабавым шкле машыны, потым кроплі крыху пацяжэлі, і стаў чуцен лёгкі, асцярожны шолах. Мільганула нават думка: ехаць бы і ехаць вось так няспешна праз ранак, праз восень, забыўшыся на ўсе клопаты, на ўсё, што даводзілася і яшчэ давядзецца вырашаць! Ды дарога недалёкая: праз паўгадзіны «Волга» ўжо абмінала міліцэйскі пост, а яшчэ праз паўгадзіны перад ім патрэсквала паленне ў каміне, а на нізкім століку побач дыміўся кубак гарбаты.

- Нябось, здзівіўся, прымаючы запрашэнне прыехаць сюды? I для грыбоў, і для рыбалкі пазнавата...

Гаспадар сядзеў побач з камінам, зрэдку падварушваў паленне, дзівячыся на агонь, і сур’ёзную гаворку не пачынаў. Быццам адно для таго і прымаў Ковача, каб адагрэць і чаем напаіць. А той і да кубка не дакрануўся. Чакаў.

- Ды ты пі, пі гарбату, Віктар Віктаравіч! Сам заварваў. Па старым рэцэпце. Потым мы з табой пройдземся па алеях, падыхаем лясным паветрам, - не паварочваўся гаспадар, і толькі цяпер Ковач заўважыў, што апрануты ён у світэр і гатоў у любы момант падняцца і пакінуць утульны пакой. - Парасоны знойдуцца. Я, прызнацца, падрыхтаваў іх, зірнуўшы на неба.

- Дзякуй. I за запрашэнне, і за пачастунак, - адпіўшы з кубка колькі глыткоў, паставіў Ковач яго на стол і падняўся: упершыню трывожнае адчуванне нестандартнасці сітуацыі змянілася у ім трывогаю. Штосьці, чаго ён не ведаў і што адбывалася ці ў самым хуткім часе адбудзецца, патрабавала поўнай сакрэтнасці: нездарма ж выходзілі яны пад дажджом прагуляцца!

Дождж хоць і не перастаў, але і не ўзмацніўся. 3-за вялікага парасона неба не праглядвалася, ды і не шукаў Ковач яго паглядам, услухоўваючыся ў ціхі перастук кропель, у крокі, якімі яны мералі мокрую дарожку, услухоўваючыся ў маўчанне гаспадара. Калі той урэшце загаварыў, у голасе не чулася ні трывогі, ні напружання.

- Мяркую, ты, Віктар Віктаравіч, не можаш не здагадвацца, што вымагае нашай гаворкі тэт-а-тэт, далей ад чужых вачэй і вушэй, і разумееш, што не гукаў бы, каб не давяраў табе як раней, так і цяпер.

- Я высока цаню гэты давер. I не падвяду.

- Знаю. I таму хачу, каб слухаў і запамінаў. Не па пратаколе, а па сутнасці.

Нейкі час ён маўчаў. Ішоў, не запавольваючы крокаў і не паварочваючыся да Ковача, і нават шолах крокаў, шолах дажджавых кропель, здавалася, не парушалі цішыні.

- Цана свабоды - вечная пільнасць, казаў хтосьці з філосафаў, - прадоўжыў гаспадар, - і справядлівасць гэтага сцвярджэння адчуваецца асабліва ў нашы дні. Пільнасць, пільнасць і яшчэ раз пільнасць! Каб не застацца ў дурнях. Каб не аддаць усё, што такою працаю здабывалася.

- Усё так сур’ёзна? - не здолеў схаваць заклапочанасці Ковач.

- Вярхушка ўжо амаль нічым не кіруе, хоць многія - і мы! - па інерцыі падпарадкоўваемся. Робім выгляд, што падпарадкоўваемся! Але ж калі з-пад носа імкнуцца вынесці не толькі напрацаванае народам, a і на будучыню партыі, народа з Крамля замах робіцца, нельга жыць, быццам нічога не адбываецца. Мы проста абавязаны прадугледзець, прадухуліць што якое з магчымых наступстваў задуманага развалу краіны і абараніць, калі спатрэбіцца, сваіх. Сваіх людзей.

Зноў колькі хвілін чулася толькі пастукванне кропель, і Ковач не перапыняў узніклую паўзу, абдумваючы не пачутае (нічога новага - таго, чаго ён не знаў, - не прагучала), а магчымасць павароту гаворкі бліжэй да ўласных спраў і планаў. Хто ўспомніць пра іх, рэспубліканскіх лідэраў, у выпадку чаго? Хто да іх прыслухоўваецца сёння?

- Самастойнасці нам не стае! - нечакана вырвалася ў яго даўняе, не аднойчы абсмактанае ў думках.

- Правільна. Правільна мысліш, Віктар Віктаравіч, - запыніўся той, паварочваючыся да Ковача. - Нават тэатр марыянетак развальваецца, калі няма таго, хто ведае, калі і за якую вяровачку тузануць, каб дзеянне працягвалася. Што ўжо казаць пра краіну? Пра вялікую краіну! То змаразмелым старым дазвалялі тузаць сябе туды-сюды без толку і карысці, то мечанаму нячыстай сілай падкаблучніку аддалі ўладу, а цяпер дзівімся, што усе рассыпаецца.

«Смела! - мільганула ў Ковача. - Відаць, і сапраўды спра­вы дрэнь...»

- Вось і кажу, - рушыў той далей, атросшы парасон. - Галоўнаму перабудоўшчыку архітэктары гэтай перабудовы з Захаду шчодра з плацяць - Нобелеўскай прэміяй не абыдзецца! Тым, хто акружае яго сён­ня, мала што перападзе - і яны, разумеючы гэта, выходзяць, прадзіраюцца на авансцэну падзей самастойна і думаць не думаюць, чым усё абернецца. Чым можа абярнуцца... Рэспубліканскія ж партыйныя эліты - і наша ў тым ліку! - пакуль што толькі прыглядваюцца да сітуацыі. Чакаюць. А чаго чакаць? Таго, што у выпадку змовы калякрэмлёўскіх арлоў застанёмся незапатрабаванымі ні ў Маскве, ні дома? Што апынёмся пад нагамі ў больш нахабных пераемнікаў, якіх самі гадавалі ў камсамольскіх школах? Што будзем пахаваны пад шалёнай плынню зняславы і нянавісці? Усё да таго ідзе.

- I выкліча хаос, калі выявіцца, - падумаў уголас Ковач і тут жа папікнуў сябе ў душы за нястрыманасць.

- Хаос... Хаос... - у галовах. I даўно ўжо, - зноў задумаўся Першы на хвіліну, перад тым чым прадоўжыў. - Давераных асоб, з кім мож­на гаварыць больш-менш адкрыта, няшмат. Мажліва, кола іх трэба яшчэ звузіць, пакідаючы толькі самых-самых. Верных - пры любых абставінах. Пры любым павароце падзей. 3 табой першым гавару, Віктар.

- Дзякуй. Я апраўдаю...

- Не спяшайся дзякаваць, бо на цябе ўскладваю немалыя спадзяванні: спатрэбіцца ж не толькі сіла душы, але і сіла волі, і вопыт работы ў органах, і ўменне маніпуліраваць патрэбнымі людзьмі на карысць справы, і актыўна задзейнічаная памяць. 3 гэтага дня - ні слова нідзе не занатоўваць! Увесь распрацаваны план дзеянняў, усе прозвішчы - у схронах памяці. Да таго моманту, калі што якое спатрэбіцца падняць і скарыстаць. Інакш - не тое што кагосьці са сваіх не далічымся, а і ворагаў новых нажывём раней часу. Задача на сёння: калі ўжо і не застацца на кані, то і пад канём, пад капытамі яго не апынуцца.

Не перапыняючы яго, Ковач слухаў уважліва і, як ні дзіўна, усё больш супакойваўся: тое, пра што не мог не думаць усе апошнія гады, набывала выразнасць, думкам адкрывалася новае рэчышча і, як аказалася, не з раз­мытымі брудам і раскаю берагамі, а ўжо ўмацаванымі наколькі магчыма, і цяпер штосьці пачынала залежаць і ад яго, ад яго руплівасці і кемлівасці. Было ж - было, было! - рыхтаваўся шукаць нейкае выйсце самастойна, не давяраючы нікому. Не прызнаўся б, напэўна, у тым самому сабе (з кім жа тады ён працаваў?), а не давяраў, не верыў...

Што ўжо што, а кадэбісцкі нюх яму ніколі не здраджваў: не раз даводзілася пераконвацца, што самыя заўзятыя абаронцы ленінізму і чысціні партыйных шэрагаў без ценю сумнення пакідалі гэтыя шэрагі, здраджваючы і ідэі, і сваім паплечнікам за панюх тытуню... Ну, няхай не за яго, але цана заўсёды аказвалася мізэрнай: ніхто са здрадцаў каму б там ні было ці ча­му б там ні было, па вялікім рахунку, ніколі і нідзе ў свеце не разжыўся на шчасце. Пакуль служылі - служылі. Пайшоўшы на здраду, і ў старых і ў новых гаспадароў выклікалі адно пагарду. 3 тым і жылі. Паблізу ад Крамля ці ў адной з рэзервацый заходняга раю, значэння не мела: на ду­шу - на тое, што ўжо пушчана на распрадажу, - ніхто больш не квапіўся...

Думкі не перашкаджалі Ковачу ўважліва слухаць і запамінаць пачутае. Першачарговыя дзеянні, праверкі, сустрэчы, прозвішчы, банкаўскія рэквізіты... Усё вымагала канспірацыі, усё запатрабуе дадатковых высілкаў: спатрэбяцца не толькі рашучасць, адкрытая і непахісная, але і хітрасць. Абыгрываць жа збіраліся вядомых ігракоў і на іх полі, што заўсёды таіла небяспеку: любая ўцечка інфармацыі магла прывесці да краху. Не да пройгрышу, а менавіта да краху, і таму вывяраць і ўзважваць кожны pyx, кожнае слова давядзецца пастаянна: чым менш пасвечаных, тым лепш.

- Чым менш пасвечаных, тым лепш, - пацвердзіў, замацаваў гэту думку Першы, завяршаючы гаворку.

- Ёсць.

- Застацца на абед не запрашаю: яшчэ адна сустрэча наперадзе. На развітанне скажу: думай. I дзейнічай. Так, як вызначана, - з асцярожнасцю, але няўхільна. Спатрэбіцца - знойдзецца мажлівасць сустрэцца і пагаварыць.

- Ёсць, - зноў адгукнуўся Ковач.

- Не мы распачалі новарэвалюцыйную гульню, мы павінны ў той ці іншай ступені яе выйграць. Бо калі прайграем - і падчыстую! - адыграцца не дадуць.

«Не дадуць...» - пагадзіўся ў думках Ковач і потым, не адразу заўважыўшы, што думка не адпусціла, што два гэтыя словы перакочваліся ў мазгах і хвіліну, і другую, і трэцюю: не дадуць!

Машына з дазволенай хуткасцю рухалася ў накірунку горада, пакінуўшы ззаду асенні дождж, залітыя дажджом алеі загараднай сядзібы, доўгую гаворку з кіраўніком рэспублікі ўбаку ад чужых вушэй, а ён ніяк не мог пераключыцца на новую хвалю часу, на запозненую нядзельную раніцу, якая быццам не хацела аддаваць свае правы новаму дню.

***

- Што да сумленнасці - яна ў цане, тым большае, калі манарх здурнеў... - другі раз, быццам смакуючы, паўтарыў шэкспіраўскую фразу Гукаў, кіруючыся да выхада. Потым, перш чым выйшаў, азірнуўся на Любу, якая ўсё яшчэ корпалася ў сваім кутку. - Штосьці згубіла, Любаша?

- Ды завушніца недзе падзелася... Шкада будзе, калі не знайду.

- 3 маім зрокам дапамагчы не здолею.

- Не, не! Я зараз... Дзякуй! - Люба стомлена прысела на крэсла, на хвіліну прыкрыўшы вочы. Калі ж паднялася, вырашыўшы спыніць пошук, па ледзь заўважным бліску на падлозе адразу ўбачыла непадалёку тое, што шукала. Уздыхнула і, забыўшыся на завушніцы тут, на сцэне, скіравалася ў грымёрку: усе, відаць, разышліся, і яна спакойна, не спяшаючыся, прывядзе сябе ў божы выгляд.

Чамусьці ўзрадавалася, з калідора ўчуўшы Санін голас з грымёркі: з кімсьці яна размаўляла на павышаных танах... Яшчэ праз колькі крокаў стала выразна чуваць, з кім. 3 Ганнай. I тая ўзгадвала яе, Любіна, імя, што змусіла насцярожыцца, прыцішыць крокі і ўслухацца ў галасы: чым яна зноў некаму не дагадзіла?

- Ды адна ты і не ведаеш - ці прыкідваешся, што не ведаеш, - прычыны гэтае ўвагі, - пагардліва прамаўляла Ганна, раз-пораз хмыкаючы.

- Прычына адна: талент. Большы, чым у каго б там ні было, - у мя­не, у цябе... Вось і душыць жаба зайздрасці, вось і плятуць абы-што!

- Як жа! Плятуць... Ды са шлюхамі лепш абыходзяцца, чым з на­шай Любашаю!

- Ну і гнусь жа ты, Ганна! Баішся, што яна, маладзейшая і больш таленавітая, цябе з авансцэны ў цень адсуне? Што не цябе, а яе хутка прымаю будуць называць, узнагародзіўшы званнем народнай артысткі?

- А што? Ужо пра званне гаворка ідзе? - хіхікнула тая. - Неда-а-ца-ніла яе, аказваецца? Думала: за так, за пустыя абяцанкі кватэру сваю ператварыла ў таемны бардзель для чыноўных кабялёў, а ёй усё-ткі вырашылі заплаціць...

- Ды ты... Ты! - захлынулася гневам Саня. - На сябе азірніся! Выеш, як сука старая, не здольная ўкусіць ці хоць бы прылюдна абгаўкаць, а сваіх кабялёў ці палічыла? Ці падлічвала калі?

- Хто з нас не грашыў! I не ў падліках справа, - падкрэслена спа­койна зрэагавала на яе выпад Ганна. - Вось сяброўку кінулася абараняць, а хіба ты - ці я! - не выбіралі, з кім спаць, з кім гуляць. А ў яе, дурніцы, нават не спыталі. Не пытаюцца...

Люба, якая стаяла, прыпаўшы да сцяны, перад самымі дзвярыма, не зачыненымі, а толькі прычыненымі (таму і чула ўсё выразна), адчувала, што вось-вось страціць прытомнасць: у чым, у чым, а ў тым, што тычылася таямніцы яе паводзінаў з высокапастаўленымі асобамі, яна і думкі не дапускала пра іх няпэўнасць ці, тым больш, адкрытасць для ўсіх і кожнага. Канфідыцыяльнасць ёй была абяцана... канфідыцыяльнасць і падтрымка ва ўсім...

«За што? За што?!» - білася ў ёй, разбіваючыся ў кроў, душа, даўно ўжо і так у шышках і драпінах ад сумненняў і няпэўных апраўданняў, і Люба прыціскала абедзве рукі да грудзей з усёй сілаю, на якую цяпер бы­ла здатная, каб утрымаць сэрца, каб утрымацца на нагах і змусіць сябе зрабіць колькі крокаў - у пакой ці прэч ад яго.

- Ды калі хочаш ведаць, - спрабавала прыцішыць голас Ганна, бо но­ты былі такімі высокімі, што ўжо нагадвалі віск, - любы з чыноўных кабялёў адмовіцца ад яе і ўсяго, што ёй наабяцаў, калі ўзнікне хоць самая малая пагроза спакою, упэўненасці ў яе маўчанні. Калі раптам хто-небудзь...

- I гэты «хто-небудзь» - ты?! - ускочыла Саня так рэзка, што перакінулася крэсла. - Пайшла прэч!

«Пайшла прэч... прэч... прэч...» - перакочвала гэты крык па калідоры рэха. Усё цяжэй і цяжэй. Прыгінаючы, прыціскаючы Любу да сцяны. Перш - да сцяны, потым - да падлогі, на якую апаўзала, асоўвалася яна, чапляючыся за свядомасць, як чаплялася б за апошнюю саломінку, і адштурхоўваючы чарнату. Чорную даўкую цішыню...

Дзіўная гэта была цішыня: ні воднага згуку не чула болей Люба ні з-за прычыненых дзвярэй грымёркі, ні з калідора ў абодва бакі ад яе, але, узнікшы немаведама адкуль, набліжалася, нарастала музыка, якую ўсё больш заглушаў барабанны перастук. Бам-бам, бум-бум! Бам... бам... прэч... прэч... Хто і куды яе праганяў? Што ад яе патрабавалі? Падняцца? Ісці? Бегчы... уцякаць...

Апошняе слова, апошні сколак думкі ярка ўспыхнуў, высвеціўшы недзе па-за свядомасцю карціну сонечнага зімовага ранку, праз які, выдзіраючыся з рук ганіцеляў, бегла яна, Люба. Захлыналася марозным паветрам, але бегла, уцякала, пакідаючы ззаду, на белым снезе, перш шматкі садранага, разадранага адзення, потым - ярка-чырвоныя і ўсё больш буйныя кроплі крыві. Яна крычала (ці гэта толькі здавалася ёй?), плакала - а снежны цалік перад ёю шырэў і шырэў, зліваючыся з краямі далягляду, з небам...

***

Прэм’ера «Караля Ліра» фурору не выклікала. Ці то таму, што чуткі самага рознага шкталту распаўзліся па Мінску задоўга да яе і сёй-той з на­чальства, перастрахаваўшыся, не прыйшоў. Ці то таму, што тэатральныя крытыкі як змовіліся не выказваць ацэнак, пакуль публіка не разбярэцца, што да чаго, і ў прэсе з’явіліся толькі кароткія паведамленні: спектакль адбыўся... заняты ў галоўных ролях... цікавая рэжысура... I ўсё на тым. На­ват Эвеліна, якую Глінскі столькі абходжваў і агладжваў у свой час, не азвалася. Хоць на яе выходзілі... прапаноўвалі... Ён сам званіў! Няўжо ўзапраўду ў нечым памыліўся?

- Эд Саныч, да вас...

- Можна без прадстаўлення, - адным рухам галавы, здалося, адцясніла, выцесніла з дзвярэй сакратарку Эвеліна, высокая, мажная і, як заўсёды, грацыёзная ў сваім наймодным футры і футравым шыракаполым капелюшы. - Упэўнена, што мяне чакаюць.

Глінскі падхапіўся раней, чым усвядоміў сказанае, рушыўшы насу­страч знакамітай крытыкесе з усёй магчымай да сябе галантнасцю: з Эвелінай трэба было іграць па яе правілах, не інакш, калі не хацеў прайграць загадзя.

- Якая радасць! Які сюрпрыз! - прыклаўся да абедзвюх яе рук Глінскі. - Не паверыш, але толькі што думаў пра цябе.

- Чаму ж не паверу? - скінула яна футра, якое, калі б гаспадар не падхапіў на ляту, упала б на падлогу. - Я нават ведаю, my dear, як я выглядала ў тваіх думках.

- Зусім так, як цяпер, - падсоўваў ён крэсла. - Варта ўзгадаць толькі імя - Эвеліна! - і ніводзін эпітэт нічога не дадасць і не зменіць. Кава?

- Каньяк! Памятаю, у цябе вадзіўся...

- Для самых дарагіх гасцей!

- Нязвыкла бачыць цябе няўпэўненым ў чымсьці, - так нечакана, што Глінскі ледзь чаркі не ўпусціў, падсумавала яна першыя хвіліны сустрэчы. - Што - не так? Ці ўсё - не так?

- Госпадзе, Эвеліна! - узмаліўся той. - Ну прыкрый трапяткімі вейкамі свой няўмольна востры позірк хоць да таго моманту, калі ў чарках каньяк забулькае. Потым - усё, што заўгодна. Бі! тапчыся! здзекуйся! - я ўвесь твой...

- А то мне табе расказваць, што найбольшае пакаранне для маста­ка - маўчанне. Сцяна маўчання вакол зробленага, - няспешна прамаўляла Эвеліна, назіраючы за рэжысёрам, за тым, як ён рыхтаваў няхітры пачастунак. - Сцяна, нават штучна, з загадзя спланаванае нагоды, узведзеная, - усё-ткі сцяна: ілбом упёршыся, яе не паваліць. I гэткаму ўпёртаму казлу, як ты, Эдуард, не паваліць...

- Мо па старой дружбе, - усаджваўся той паблізу, - скажаш, кім спланаванае? Хоць... - прыўзняў сваю чарку, схіляючы голаў у яе бок, - хоць і так ясна.

- А калі ясна, то чаму ніякіх захадаў не робіш? Чаго чакаеш? - павольна, па глыточку, яўна смакуючы, адпівала яна прапанаваны каньяк.

- Што я, па-твойму, павінен рабіць?

- Ну-у, my dear! Не мне цябе вучыць.

- Зняць спектакль?! - прыўстаў Глінскі.

- Зняць.

- Пасля столькіх месяцаў працы над ім... - зжыраў ён Эвеліну паглядам.

- Ты забыў адзін з неабвержных законаў: варта прызнаць пройгрыш раней, чым пра яго загавораць усе навокал, - і ты ў выйгрышы. Паўза зацягваецца, Эдуард.

- Эвеліначка, я веру табе, як Богу, але ж... - не закончыў ён фразы, быццам наткнуўшыся на яе цяжкі позірк. - Няўжо ўсё так кепска?

- Не сёння-заутра рассыплецца савецкая імперыя. Доўгі шлях барацьбы за гэта завяршаецца. Вось-вось завершыцца! - дзе фарсам, дзе трагедыяй, а дзе і крывёю... На казку попыту не будзе. A і будзе - не на старую, раз­мытую слязьмі скамароха, а на новую, поўную жахаў і вольніцы. I дзівіць не тое, што ты звярнуўся да старога як свет, сюжэта, а тое, што не змог павярнуць яго ў наш час, у сённяшнюю рэальнасць. I гэта ты, Эдуард! - які можа практычна ўсё. Штосьці здарылася? Стаміўся? Страціў арыентацыю?

- Спачуваеш ці абвінавачваеш? - напоўніў ён сваю чарку, не прапаноўваючы (ведаў, што п’е толькі адну) Эвеліне.

- А ты чаго чакаеш? Спачування?

- Падтрымкі. Як раней. Як заўсёды.

- Хочаш ведаць, што я думаю? - гарэзліва абапёршыся локцем на стол, нахілілася яна ў яго бок. - Дык вось, думаю я, my dear, пра тое, што сёння выносіцца на авансцэну, на святло пражэктараў, усё тое, што ўтойвалася, заганялася ў падтэкст, - і выносіцца смела, без аглядак на ідэалагічныя нормы і наштампаваныя традыцыі. Вычышчаць! разбураць! вынішчаць! - вось выклік для наступных дзесяцігоддзяў, і панясе штандар - ужо нясе! - мастацтва.

- Нават з тваіх прыгожых вуснаў, Эвеліна, гучыць пагрозліва, - прайшоўся па пакоі, потым зноў апусціўся на крэсла Глінскі. - Вось толькі што вынішчаць, як усё, дагэтуль не вынішчанае, прагніло да кораня?