Гульня ў падкіднога

- Корань!

Глінскі і брывом не павёў на яе рашучае сцвярджэнне, але ўнутрана насцярожыўся і стаў узірацца ў даму ўважлівей: Эвеліна іграла, як здалося ў той момант, не сваю ролю. Але калі не сваю, то чыю? I чаго чакала ад яго? Якой рэплікі? Якой рэакцыі?

- Ты ж разумееш, my dear, не наш корань, а іхні, - спакойна пацвердзіла Эвеліна сказанае толькі што залішне эмацыянальна, з лёгкай усмешкаю назіраючы за рэжысёрам, які яўна не чакаў ні такога павароту гаворкі, ні таго, што загаворыць з ім пра гэта яна, жанчына. - I тут шэкспіраўскай метафорыкі мала. Метафарай нашага часу павінна стаць штосьці, накшталт: Богам абранаму народу - Богам створаны свет!

- Э-ве-ліна! - развёў рукамі Глінскі, жэстамі паказваючы, што кабінет маглі праслухоўваць, а тая зусім па-тэатральнаму рассмяялася.

- Я заслужыла другую чарку каньяку?

- Э-ве-ліна! - толькі развёў ён рукамі.

- Сказана: жанчынаю праз жанчыну... - задумліва разглядвала яна каньяк, злёгку пакручваючы чарку пальцамі. - Тэатральнай пляцоўкаю сёння ўвесь свет успрымаецца, і не грэх задумацца, што, якога спектаклю ў мініяцюры - у тэатры! - такая сцэна вымагае. Ды так, каб не мініяцюрным, не карлікавым ён выглядаў... Вось задача для такога рэжысёра, як ты, my dear.

- Таму і ўзяўся за «Караля Ліра», - падтрымаў гаворку Глінскі, хоць думаў пра сваё - дакладней, пра нечаканасць візіту Эвеліны і загадкавую няўцямнасць мэты яго: ні слова пра сам спектакль...

- Чаму ж не заўважыў супраціўленне матэрыялу?

- Супраціўленне? - перапытаў, выцярэбліваючыся з думак, - што ты маеш на ўвазе?

- Усё ў спектаклі працівіцца слову.

- ?!

- Дзеянне і гучанне тэксту не супадаюць. Часта не супадаюць, - крыху змякчыла яна ацэнку. - Няўжо сам, Эдуард, не заўважаеш? Усе - падкрэсліваю: усе акцёры! - іграюць адно, прамаўляюць другое, а думаюць... у вогуле, здаецца, не думаюць.

- Думае рэжысёр!

- Рэжысёр, my dear, ажыццяўляе рэжысуру - тузае за вяровачкі, - адпіла яна невялікі глыточак з чаркі. - Твае словы, дарэчы! Ты неаднойчы даводзіў мне, што любая ўлада - і ўлада над сцэнаю і публікай перад сцэнаю таксама! - гэта ўменне маніпуліраваць словамі, ідэямі, людзьмі. Калі ламаецца любое праціўленне, знешняе і ўнутранае. I ламаецца лёгка, без непамерных высілкаў, амаль незаўважна, у стылі загадзя пралічанай, разлічанай на выйгрыш гульні.

- Маналог класнай дамы...

- Што?

- Гэта маналог знакамітага крытыка, і ён, як я здагадваюся, не вы­магае маёй рэплікі.

- Я чакала: ты неяк патлумачыш чаму, у нейкі момант упусціўшы рычагі ўплыву на трупу, развязаў з ёй вайну... амаль...

- Я? Вай-ну?! Госпадзе, Эвеліна! Чые байкі ты слухаеш? - амаль непадробна абурыўся ён. - Акцёрскі імпэт, піетэт перад Шэкспірам, перад тэатральнай «класікай», мажліва, перашкаджае - шкодзіць інтэрпрэтацыі спектакля, таму што я - рэжысёр! - не змог давесці кожнаму свой погляд, свае патрабаванні, але - вайна?! Да гэтага, мяркую, не дойдзе.

- Пры адной умове, - смакавала Эвеліна.

- І якой, калі не сакрэт?

- Ты адменіш спектакль. Да лепшых часоў, - зноў паспрабавала яна змякчыць вынесены вердыкт, усміхаючыся.

- I ты, канешне, ведаеш усё пра тыя часы, - буркнуў Глінскі, падліўшы колькі важкіх кропель у сваю чарку.

- Я - не ведаю. А ты, my dear, павінен ведаць! - і брывом не павяла Эвеліна на яго буркатню і незадаволенасць. - Калі возьмеш на дні тры адпачынак і наведаеш Вільнюс, усё ў святле гэтай паездкі ўявіцца іншым.

- Парада ці закамуфліраванае парадаю патрабаванне? - церабіў бародку Глінскі, стараючыся зразумець больш таго, што пачуў.

- Табе вырашаць, Эдуард, - паднялася тая. - Вырашыш ехаць, до­брая кампанія знойдзецца.

- Я до-о-обра падумаю! - засмяяўся Глінскі. - Пасля такое сустрэчы, пасля такой гаворкі...

Ён немітусліва таптаўся вакол Эвеліны: прыклаўся да абедзвюх пульхных ручак, падаў футра, дапамагаючы апрануцца, цікаваў за кожным яе рухам, за кожным жэстам. Зрэдку адпіхваў недарэчнае ў гэту хвіліну пытанне: недаацэньваў ці пераацэньваў ён уплыў Эвеліны на падзеі апошняга часу? Зрэдку лавіў усмешлівы бліск яе позірку, міжволі схіляючыся перад ім голаў, і пачынаў злаваць: паводзіць сябе, як хлопчык... а разабрацца: без дай прычыны...

- Мы недагаварыілі, Эдуард, - абаперлася яна на яго локаць, лёгенька разварочваючы на сябе. - Наступны ход - твой, і час, як кажуць шахматысты, пайшоў.

- Што, калі прыеду да цябе вечарком? - паспрабаваў ён абняць Эвеліну.

- Прапанова не прымаецца, - рухам пляча атрэсла яна яго руку.

- Што, калі запрашу лэдзі ў рэстаран? - прадоўжыў ён гульню, праводзячы Эвеліну да дзвярэй.

- Надумаеш - запрасі, - чмокнула яна паветра каля шчакі Глінскага і выслізнула за дзверы, на міг апярэдзіушы яго наступны крок.

Калі дзверы зачыніліся літаральна перад носам, нейкі час ён стаяў нерухома; думкі рушыліся ўслед за Эвелінаю, а ён не мог ні звярнуць іх, ні ступіць да дзвярэй - з тым ці іншым намерам... Штосьці Эвеліна недагаворвала... Што?

***

Калі і выпадала Ковачу вольная хвіліна, то адно між двума тэлефоннымі званкамі або дзвюма прызначанымі загадзя стрэчамі: людзі! людзі! людзі! Кожнага трэба яшчэ раз праверыць, кранаючыся самых патаемных вузельчыкаў памяці, і ў выпадку чаго - адсеяць. Адхіліць. Цяпер ужо незваротна. Выпадковага ў іх рабоце і раней было няшмат, у сувязі ж з маскоўскімі палітычнымі бойкамі, пасля якіх разломы і шчыліны пайшлі па ўсёй краіне, руйнуючы партыю, пільнасць патрабавалася ва ўсім. Ва ўсім і пастаянна. Памылкі, і самыя што ні на ёсць нязначныя, надалей проста недапушчальныя: на карту пастаўлена многае... Калі не ўсё. I нават здагадкі не павінна ні ў каго ўзнікнуць, што ў калідорах ЦК...

Дадумваць не стаў, хоць думкі не першы дзень мулялі, змушаючы сяды-тады і волю, валявы націск скарыстаць, каб даць ім адпачыць. Адпачыць... Выпрастацца ў крэсле ва ўвесь рост, закінуць рукі за галаву, прымружыць вочы і расслабіцца. Так, каб на хвіліну-другую адключыцца ад рэальнасці, убачыць лагчыну, зараснікі лотаці над ціхай рачулкаю, човен, сябе ў чоўне з самаробнай вудаю ў руцэ... Калі тое было, не мела значэння, колькі гадоў з таго дня мінула, лічыць не злічыць, а спакой вяртаўся, паглынаў яго, закалыхваў - хвіліну, другую... Больш - рэдка выпадала, але калі б не гэта здольнасць душы, уяўлення вяртацца ў адно з імгненняў пражытага, у памяць, ён не вытрываў бы шалёнага рытму працы - з дня ў дзень, з году ў год.

Вось і цяпер, пасля тэлефоннай размовы з маскоўскім стратэгам, калі ўсё гаварылася толькі для таго, каб нічога не сказаць («Вы ж глядзіце там!» - усё, што запомнится), Ковач не стаў піць астылы чай, а крыху адсунуў крэсла ад стала і выпрастаўся ў ім ва ўвесь свой рост. Хрыбетнік - як мага прамейшы, галава - злёгку адкінутая на спінку крэсла... Прымружыў вочы, пачаў пагладжваць лоб над пераноссем, сціраючы з памяці ўсё, не вартае ўвагі сёння, цяпер - чакаючы ціхага ўсплёску святла, з якога вы­плыве спомін. Той ці іншы спомін... 3 мінулага ці з яшчэ непражытага...

Думка, крыху каструбаватая («Спомін... з непражытага...»), слізганула па краі свядомасці, не зачапіўшы, не парушыўшы засяроджанасці, і, здавалася, яшчэ міг-другі - і нішто не скране запоны цішыні. Але імгненне доўжылася, не пераходзячы ў наступнае, а ў цьмяным святле ніяк не магла акрэсліцца знаёмая далеч. Павольныя, ледзь заўважныя ў сваёй запаволенасці хвалі цяжкой непразрыстай сінечы падступалі, накочваліся бясконца - канца ім не было! - а час застыў, прыстыў да спыненага імгнення.

- Я палюбіла цябе... Люблю цябе ўсім сэрцам! А ты кінуў маё сэрца пад ногі натоўпу...

Голас прагучаў так выразна, што Ковач уздрыгнуў: там, у шэра-сініх хвалях цішыні нікога - нічога! - не было. Ды і адкуль чаму было ўзяцца, як яго самога ў гэты момант не ўгледзеў бы ніхто ні там, ні дзесьці ў іншым кутку часу?

- Ты прыйшоў... ты ўвайшоў у маё жыццё, перавярнуўшы, павярнуўшы наўстырч. Усё, чым жыла мая душа, аказалася зруйнаваным, раструшчаным, а я як аслепла: рвалася туды, куды мне ўваходу не было, куды мяне не пускалі. Ты - не пускаў! Любіў мяне - казаў, што любіў! - і не ўпускаў у сваё жыццё. Мажліва, не мог... Мажліва, не хацеў...

Ковач пазнаваў і не пазнаваў голас, узіраючыся ў цьмянае святло. Хто да яго звяртаўся? Адкуль?

- Адтуль, адкуль я ўжо не вярнуся. Не вярнуся... Хоць я так доўга чакала твайго прыходу, каб прыпасці да цябе, зліцца з табой - і стаць шчаслівай, самай шчаслівай жанчынаю ў свеце! Ты забыў, што прыходзіў... што абяцаў зноў прыйсці.... Абяцаў - і больш не прыходзіў... пасылаў іншых...

Словы часам абрываліся, не дагучаўшы, і ён быў упэўнены, што расчуць усё да канца перашкаджала раздражненне, невядома чым выкліканае.

Чым? Нежаданнем успамінаць? Раптоўна збуджаным пачуццём незразумелай віны? Ці мала каму ён штосьці некалі абяцаў!

- Ты забыў... А я рабіла ўсё так, як ты хацеў, як перадаваў праз тых, каго пасылаў у мой дом...

«Ды нікога нікуды я не пасылаў! - абурыўся ў душы Ковач. - Толькі звар’яцелай ад адзіноцтва бабы мне не ставала!»

Абурэнне было непадробным: ён не мог уцяміць, у чым яго абвінавачвалі. I хто? Жанчына? Ён - жанаты. У яго сям’я. Двое дзяцей.

- Я палюбіла цябе... Люблю! I штодня, штоміг паміраю ад любві, растаптанай тымі, каму ты мяне аддаваў... аддаў... I нават калі б сказаў, што аддаваў на пагібель, я не запярэчыла б! Любоў не можа абараняцца... абараняцца ад людзей... ад жорсткага свету... I гіне. Чуеш? Яна гіне - і губіць мяне. Пагубіць! Чуеш?

«Чуеш? чуеш?.. чуеш?..» - перакочвалася дзесьці глыбока ў ім рэха ледзь чутнага клічу, і Ковач адчуваў, як болем адгукаецца на яго сэрца.

- Што здарылася? Што павінна здарыцца?

Падумаў ён ці прамовіў, пэўна б не вызначыў. 3-за разарванай пытаннямі запоны цьмянага святла выплывала карціна сквера, звычайна бачнага з акна яго кабінета, фантан, будыніна тэатра... Яшчэ да таго, як перш на каменнай сцяне будыніны, а потым на вышчарбленым асфальце з’явілася выява жаночага твару, Ковач зразумеў, каму належаў голас, хто звяртаўся да яго з памяці. Хоць хіба толькі з памяці?

- Лю-ба?! - ці то здзівіўся, ці то перапытаў здагадку Ковач, і цішыня выбухнула, на вачах развальваючыся на кавалкі, рассыпаючыся на друзкі. Лыпнуў вачамі, тузануўся ў крэсле, вяртаючы больш зручную по­зу: задрамаў ён, ці што?

Падаўся да кубка, але піць не стаў, а ўключыў сувязь з прыёмнай і папрасіў прынесці наноў завараны чай. Потым падняўся і, перасмыкнуўшы плячамі, пайшоў да акна. Нейкі час бяздумна, бяспамятна дзівіўся на заснежаны сквер, у цэнтры якога стаяў выключаны, укрыты ад халадоў фан­тан, на амаль бязлюдныя цяпер алеі, ачышчаныя ад снегу, на гмах нацыянальнага тэатра, які нечым няўлоўна нагадваў агромністую, завешаную ад адсутных гледачоў і акамянелую ў сваёй нерухомасці сцэну. Якога спек­такля чакала яна? Чым - пражэктарамі ці вогнішчамі? - асветліцца?

***

Здавалася, ночы не будзе канца: яна то правальвалася ў цішыню - і тады ўсё вакол мярцвела, пачынала растварацца ў дрогкай цемры, то з нейкай сляпой безвыходнасцю білася ў сцены, у вокны - і тады гучнеў, нарастаў халодны, нейкі металічны звон, ад якога было не ўкрыцца, не схавацца ні пад коўдраю, ні пад падушкамі. Любу як ліхаманка трэсла: перш яна не магла сагрэцца, потым аблівалася потам, скідвала з сябе ўсе коўдры - і ўсё на працягу некалькіх хвілін, а то і адной хвіліны. Незразумела, адкуль кожны раз бралася сіла на новы pyx, але зноў і зноў яна саскоквала з ложка, каб, зрабіўшы круг па кватэры, знайсці ручнік ці любую сухую анучыну і ўцерціся, зноў і зноў пасля таго, як вярталіся дрыжыкі і пачынала ляскаць зубамі ад холаду, кідалася да ложка, накідвала, нацягвала на сябе ўсё, што трапляла пад руку.

Тэмпературу Люба не мерала, нейкім дзесятым пачуццём адчуваючы, што прастуда тут ні пры чым, - атрутнай стрэмкаю перасела ў душы крыўда, і атрута болем расцякалася па раптам аслаблым целе, знясільваючы, нявечачы яго. Вось-вось, здавалася, абваліцца яно хоць на ложак, хоць на падлогу і пачне нерухомець, мярцвець - і нарэшце адпусціць душу, адпусціць жыццё на ўсе чатыры бакі, ажно не. Вярталася думка пра загнаны ў душу боль - вяртаўся боль - і стогнам адгукалася на яго жанчына.

А ноч доўжылася і доўжылася, стрэлкі гадзінніка быццам бы ўвогуле спыніліся... I - каб які нечаканы тэлефонны званок! Каб якая ратавальная думка! Не... Чым далей, тым горш. Калі стома або чарговы наступ ліхаманкі перапынялі яе кіданні па пакоях - з пакоя ў пакой, Любе пачыналі мроіцца нечыя постаці паблізу, нечыя твары. Мноства самых розных твараў! I ўсе схіляліся над ёю, па чарзе, а то і ўсе разам корчылі грымасы, крыва пасміхаліся, запаўняючы пакой спярша гэтымі абразлівымі усмеш­камі, потым не менш абразлівымі словамі.

- Вы толькі зірніце на яе! Вяхотка, а туды ж! - пра любоў, пра слё­зы па страчаным каханым...

- Званне выслужвала, перад кожным чыноўным кабялём спадніцу задзірала, перад кім іншым недатыкальную з сябе корчачы.

- Маладая, ды ранняя!

- Усім вочы не завяжаш: ба-а-ачылі - і... неаднойчы бачылі, як перш скача, а потым плача!

- Даскакалася...

- А гонару колькі! I той ёй не пара, і той не партнёр... Не тым заваблівалі, відаць. Не ўхваляць, а добра пужануць трэба было, каб у абдымкі трапіць.

- Ды не абдымаў шукалі...

Галасы таўклі цішыню, якая калючымі іголкамі асыпалася на Любу, і хутка яна перастала ўспрымаць сэнс слоў, сэнс таго, што адбывалася.

- Мама! ма-ма! - гукала тую, чыйго твару не памятала, а над ёю схіляўся перакошаны злосцю твар незнаёмай жанчыны.

- Любоў... Бач чаго захацела!

- Саня! Я збіралася ўсё табе расказаць... Абавязкова расказала б! - адпіхвала яна незнаёмы твар, звяртаючыся да сяброўкі, а ў адказ гучаў смех, чыйсьці істэрычны смех.

- Другая ганарылася б сонмам грашавітых палюбоўнікаў, а гэта апраўдваецца.. I перад кім!

- Я палюбіла цябе... Люблю цябе! Няўжо ты не адчуваеш, як я паміраю? - узгадвала Люба каханага, а сэрца спынялася, дыхаць не было чым.

Неймаверным намаганнем волі змусіла сябе ўстаць, уключыла святло, каб яшчэ раз пераканацца, што ў пакоі нікога не было, і зірнула на гадзіннік. Пяць гадзін раніцы... Улетку дзень бы ўжо займаўся, а цяпер... I цяпер яна магла апрануцца і пайсці на вуліцу. Прайсціся па ўсё яшчэ сон­ным горадзе, падыхаць чыстым марозным паветрам.

Думка падбадзёрыла. I яшчэ да таго, як прыйшло рашэнне, Люба пачала нацягваць боты, шукаць паглядам футра і шапку: на вуліцы, на марозе ўсё прыйдзе ў норму, усё нейкім чынам вытлумачыцца - і боль аціхне. Паціху, памалу адпусціць, вярнуўшы спакой. Хоць некалькі гадзін спакою, у якія льга будзе адпачыць, адаспацца. I тады... Тады яна здолее ўгаварыць душу змірыцца - прыняць адзіноту як належнае і змусіць яе дараваць адступніцтва сяброў, адступніцтва каханага. Каб жыць. Каб неяк жыць далей...

Спускаючыся па лесвіцы, Люба лічыла прыступкі. Чаплялася за парэнчы, змушала сябе ісці далей, рабіць крок за крокам і лічыць. Сто дзевяноста шэсць... сто дзевяноста сем... Лічбы свядомасцю не фіксаваліся, але думкі адганялі - і адно гэтым дапамагалі, падтрымлівалі, адлічваючы і прыступкі, і крокі, і імгненні, уціснутыя ў паўцёмны лесвічны прагал з усё яшчэ адключаным ліфтам.

Марознае паветра, ледзь толькі ўправілася Люба з цяжкімі ўваходнымі дзвярамі, апякло дыханне, змусіла страпянуцца, апрытомнець, узгадаць пра мэту сваіх дзеянняў. Прайсціся... аддыхацца... забыць пра начныя прывіды... суцішыць боль у грудзях... Словы, як толькі што лічбы, надавалі пэўны рытм руху, павольным, калі не запаволеным, крокам. Прайсціся... аддыхацца... забыць... Неглыбокі снежны покрыў, у які ўдрукоўваліся і словы, і крокі, ледзь прыкметна адбліскваў час ад часу сваімі сінімі крышталікамі, хоць Люба наўрад ці заўважала гэта. Ішла, ку­ды ішла, - уздоўж доўгай сцяны. Калі сцяна заканчвалася, паварочвала, рухаючыся ўздоўж другой сцяны. Што гэта за сцены, чаму яна як навяза­на да іх увесь час, куды б ні паварочвала, не ведала. Ды і не хацела ведаць. Важнейшым здаваўся сам рух, павольны, але няспынны, - пакуль не пакінула сіла, пакуль не скавала стома, трэба было ісці. I ні аб чым не ўзгадваць, ні пра што не думаць!

Дзіўнае (калі б хто дзівіўся на яе ў гэтыя хвіліны) гэта кружэнне вакол дома - круг за кругам вакол дома, дзе жыла, - крыху запавольвалася, але Люба не магла спыніцца. Ледзьве ногі валакла ўжо, заграбаючы снег то адным, то другім ботам і раз-пораз спатыкаючыся, а ішла і ішла. Імкнулася прагуляцца па горадзе - вось і прагульвалася! У той бок ці іншы - якая розніца! Яна толькі ўзрадавалася б, калі б раптам заблудзілася ў бязлюднай шэрані гарадской прасторы. А яшчэ лепш - у бяздоннай шэрані ночы, адкуль ужо не выбралася б... Ды не гэта, не гэта змушала рухацца, бо вось жа ўжо заазіралася Люба, пазнаючы і не пазнаючы дом, няроўную сцежку, пратаптаную ёю ўздоўж дома, дзверы ў пад’езд. Вось ужо збірала апошнюю сілу, каб адолець некалькі прыступак да дзвярэй, адчыніць дзверы...

Яшчэ ў ліфце адчула, што задуха вяртаецца, што трэба расшпіліць футра і зняць шапку. Перад дзвярмі ў кватэру ўзгадала, што не ўзяла ключы, але дзверы, не прымкнёныя пры выхадзе, лёгка адчыніліся, упускаючы яе ў прыхожую.

- Вярнулася... вярнулася... вярнулася... - засіпелі з усіх бакоў, здавалася, самі сцены, і Люба не вытрывала новага наступу думак: абхапіла галаву рукамі, сціснула яе, быццам хацела разгнесці, раструшчыць, каб нічога не чуць. Сіла пакідала яе - і трэба было паспець... Паспець выбавіцца ад усяго, што тузала, мучыла, гняло!

На падлозе засталася кінутая шапка, потым - футра, потым - шалік, што, як удаўка, доўга працівіўся акалелым Любіным пальцам... Pyx доўжыўся - і гэта было галоўным. Апошнім, на што яшчэ Люба была здатнаю цяпер.

- Дурніца! дурніца... дурніца... - падганялі думкі, а паветра не ставала, дыханне перапынялася.

Не ўціраючы слёз, якія залівалі шчокі, засцілі позірк, Люба навобмацак шукала шлях на балкон, натыкалася на крэслы, пераварочвала іх, не звяртаючы ўвагі на грукат, па сутнасці, і не заўважаючы яго. Доўга, адкашліваючыся, тузала цяжкую штору, якой звечара завесіла акно і дзверы на балкон. I калі дзверы нарэшце адчыніліся, і свежае марознае паветра хлынула ў пакой, ледзь не збіваючы Любу з ног, раптам - і зусім нечакана - прыйшла палёгка. Ці то перадсвітальнае неба, да якога памкнулаея душа, кранулася яе, супакойваючы, ці то там, за спіной, у пакоі, засталіся ўсе крыўды, усе балючыя згадкі і настаў час пакінуць іх назаўсёды, не вяртаючыся да іх ні ў думках, ні наяве, - Люба былому ўжо не належала. Яна рабіла і зрабіла, што магла, на што стала сілы, і цяпер не павінна нікому нічога. Слёзы высахлі, дыханне аднавілася, пагляд лунаў высока ў небе, між зорак, якія зачароўвалі, вабілі, гукалі яе кудысьці ў невядомыя пространі.

Ніводнага свайго наступнага руху яна не ўсведамляла. I не магла ўсвядоміць, бо жыла толькі душа, і жыла ўжо ў іншай рэальнасці - нябеснай. Люба проста адштурхнулася ад пражытага - не ад парэнчаў бал­кона, а менавіта ад пражытага і перажытага за трыццаць гадоў і апошнія, атручаныя болем дні - і ўзляцела, паляцела ўслед за душою. I не было ў гэту хвіліну ніякага спачування целу, скаванаму, скурчанаму жахам падзення і потым уплішчанаму ў зямлю, прысыпаную снегам, побач з няроўнаю, натаптанаю ёю нядаўна сцежкаю. Яна рабіла і зрабіла, што магла, на што хапіла сілы...

***

Рэпетыцыя даўно ўжо павінна была пачацца, але «выхад» Эд Саныча, па якім звычайна звяралі гадзіннікі ўсе прысутныя, затрымліваўся, і ад­но гэта выклікала пытанне. Яшчэ больш загадкавай здавалася адсутнасць гераіні дня - Любы, чые партрэты красаваліся на першых палосах цент­ральных газет з нагоды прысваення ёй звання народнай артысткі БССР: з чаго б ёй не прыляцець на крылах славы своечасова, пакуль не сагрэлася падрыхтаванае шампанскае?

- Крылы славы... крылы славы... - бурчаў у адказ на Саніна пакепліванне Гукаў. - Калі ўзгадаць, чым, здараецца, яны запэцканыя...

- Мо Любашу разам з «рэжам» выклікалі наверх? - зрэагавала на нейкую сваю думку Ганна, падымаючы галаву і акідваючы позіркам прысутных з незразумелай трывогаю.

- Ага! Зрання! Тады ўжо хутчэй - сярод ночы! - фыркнула Саня, хоць для перасцярогі і адступіла крыху ўбок, абапёршыся на спрытна падстаўлены Генікам локаць. - Маглі б патэлефанаваць. Спіце, маўляў, даўжэй, даражэнькія: у нас свята...

- Свята - у тэатра! - сказаў, як адсек Гукаў. - I нават у такой зайздрослівай душы, як твая, Саня, павінна ж хоць на міг ускалыхнуцца гордасць за наш, купалаўскі.

- Знайшоў дзе шчырасць шукаць!

Ганна нервавалася, і сама не вытлумачыла б, чаму. Ну, не адказаў тэ­лефон... Ну, спазняецца Люба... Дык жа горад, транспарт... Выпадковая стрэча ўрэшце!

Разумела: гэта не вытлумачэнне. Hi на якую сустрэчу з кім бы там ні было не прамяняла б Любаша рэпетыцыю: тэатр быў яе лёсам, яе жыццём - і адно смерць...

- Цьфу ты, насланнё! - адпюнулася яна ад недарэчнай думкі, не адразу заўважыўшы, што ўсе змоўклі і ўтаропіліся ў яе. - Што? Чаго вочы вылупілі?

- Ты сказала...

- Я нічога не казала! Я падумала... Я не ведаю, чым вытлумачыць узніклую сваю трывогу, а вы! Вы... - у Ганны пачыналася істэрыка, і зразумеў гэта толькі Гукаў, які падышоў, узяў яе рукі ў свае і стаў моўчкі ківаць на кожнае яе слова, супакойваючы. - Вы... Усе мы - чурбаны бяздушныя, калі маглі асудзіць, судзіць Любашу за мяккасць, за дабрату!

- Ды хто што казаў? - падміргнуў Сані Генік. - I каму з нас костачкі ў гэтым жыцці ні абмывалі?

- Прысядзь, раба Божая Ганна, - папрасіў Гукаў. - Пасядзі са ста­рым. Удваіх і маўчаць лацвей.

- Ты не думаеш...

- Я думаю: хутка ўсё праясніцца, - хаваў ён раптам узніклую і ў яго ў душы трывогу. - Гэткая навіна для любога не хухры-мухры.

- Прыехаў! - высунуў галаву з-за кулісы хтосьці са статыстаў.

- Хто? Эдуард? - віхлянула клубамі Саня, атросшы Генікаву руку.

- Пайшоў да сябе... Твар чорны, як зямля... - пакаціўся шэпт ад аднаго да другога, і ўсё аціхла.

Саня дзвюма рукамі ўчапілася ў парэнчы крэсла, каб устаць, прыўстаць, і не змагла нават зварухнуцца. Яшчэ нічога не было сказана, а жах ужо ўціскаў яе ў крэсла: яна адчувала! прадчувала нядобрае! ёй не варта было пакідаць Любашу адну пасля той балючай размовы!

- Вазьмі, - падаў ёй Гукаў таблетку. Саня машынальна ўзяла і, зглынуўшы пераселы ў горле камяк горычы, паклала пад язык.

- А што здарылася? - падскочыў Генік. - Што адбываецца? Мы што - на пахаванні?

- Заткніся! - рэзка кінуў Гукаў, не павярнуўшы галавы.

- Эд Саныч... Эдуард Аляксандравіч! - кінулася насустрач рэжысёру Ганна, першаю ўгледзеўшы яго праз кулісы. - Мы вас зачакаліся! Мы ўсё падрыхтавалі, каб павіншаваць новую народную артыстку, а яе дасюль няма. I вы...

- Любы... Любові Георгіеўны больш няма, - адхінуў яе Глінскі, звяртаючыся да ўсіх. - Трагічны выпадак.

Усе, падрыхтаваныя для гэтай хвіліны словы зніклі, перш чым прыйшлі на памяць, і ён стаяў там, дзе спыніўся, за тры крокі ад знямелых акцёраў (дзве такога маштабу навіны для адной раніцы і для акцёраў замнога), і не ведаў, што шчэ казаць, куды сунуць рукі, якія раптам сталі перашкаджаць і няўклюдна торгаліся ў пошуку патрэбнага зараз жэста.

Колькі доўжылася агульнае зняменне, калі б раптоўна не ўскрыкнула, прыкрываючы рот далонню, Саня, невядома, але тут жа, быццам адчараваныя яе ўскрыкам, усе ажылі: хтосьці зашморгаў носам, хтосьці падаўся бліжэй да яе і Гукава, як адчуўшы, што ў гэту хвіліну не вакол рэжысёра, а менавіта вакол іх трэба згрупавацца, каб нейкім чынам, хоць бы і моўчкі, асэнсаваць толькі што пачутае і яшчэ да канца не ўсвядомленае.

- Забілі... усё-ткі забілі... - пахітвалася з боку ў бок Саня, абхапіўшы галаву рукамі.

- Хто?!

- За што?

- 3 чаго ты ўзяла? Нічога ж не вядома.

Пытанні наўрад ці дасягалі яе слыху, акружаючы хісткай цьмянаю сцяной, з-за якой Саня самастойна, без дапамогі, не выбралася б, і дапамога не змусіла сябе чакаць. Перш Гукаў, які не адходзіў ад Сані ні на крок, прыўзняў, падняў яе з крэсла і абняў, тулячы да сябе. Потым і астатнія падаліся бліжэй, каб крануцца яе, пагладзіць па плячы, жэстам і словам выказаць спачуванне, паказаць, што гэта і іх боль, і іх страта.

Момант ісціны? Непадуладны кантролю эмацыянальны парыў? Патаемны, глыбока ў душу загнаны страх пакінутасці ці, больш таго, адвергнутасці людзьмі і небам у іх прэтэнзіях на жыццё і славу? Штосьці адгукнулася у кожным з акцёраў у гэту хвіліну - штосьці, што перамагло ўсе іншыя прыхільнасці, пачуцці і страхі, падштурхнуўшы ўсіх з’яднацца, сплесці ўсе памкненні ў адно.

Глінскі, пра якога ўсе раптам забылі, пакінуўшы ў адзіноце там, дзе запыніла скіраваная на яго ўвага трупы, спярша нават разгубіўся: хіба не ён у тэатры галоўны? Хіба не ад яго залежала...

«Мабыць, не цяпер», - мільганула думка, і, асабліва не засяроджваючыся на ёй, Глінскі павярнуўся і пайшоў са сцэны. Мажліва, і чакаў, што хто-небудзь кінецца следам ці хоць бы пагукае, але і сабе не прызнаўся б у тым. Тым больш, што ніхто не пагукаў.

***

Вяла перабіраючы паперы на стале і не ўчытваючыся ні ў адну з іх, Пекар чакаў памочніка з дакладам і раз-пораз адплёўваўся ў душы ад непрыемных думак. А яны з упартай настойлівасцю вярталіся, атручваючы хвіліны, гадзіны каторы ўжо дзень. «I трэба ж было гэтай дурніцы менавіта цяпер, калі разглядвалася пытанне аб яго павышэнні, сігануць з бал­кона! Ды іншыя, не менш таленавітыя, дзесяцігоддзямі выслужвалі зван­не, а ёй... Тлумач цяпер, апраўдвайся!»

- Ат, Бог бацька! - адмахнуўся чарговы раз і рашуча адпіхнуў па­перы: не да іх! Потым, пачуўшы прыглушаны голас памочніка за дзвярыма, гукнуў: - Што ты там топчашся, Іван? Заходзь. Дакладвай.

Той бачком праціснуўся ў прыадчыненыя дзверы і шчыльна зачыніў іх за сабой. Паспрабаваў выпрастацца, крыху развінуць плечы, але пад цяжкім позіркам Пекара гэтак жа, бачком, і наблізіўся да стала.

- Ну? Што нашкроб? - адсунуўся ад папер разам з крэслам, перакінуў нагу на нагу. - Сядай і выкладвай.

Пэўна ж, пасля дазволу прысесці ў Івана трохі адлягло ад душы: мо не будзе бос кідацца, як згаладалы сабака? А то ўчора... Дадумваць не стаў, бо ледзь толькі падняў пагляд над сталом, як словы самі, здаецца, пасыпаліся:

- Прэса, як загадана, адмоўчваецца. Калі што дзе і ўзнікае, то як спа­чуванне з нагоды трагічнага выпадку, недарэчнай выпадковасці. Інфармацыя праходзіць і сумніву не выклікае, бо, як справядліва лічыць абывацель, з на­годы прысваення звання народнай артысткі з балкона не выкідваюцца.

- Абстаноўка ў тэатры?

- Нервозная. Не ўсіх задавальняе афіцыйнае заключэнне, - разглядваў свае складзеныя на каленях рукі памочнік. - Сёй-той, хоць і не ў поўны голас, пагаворвае пра забойства... пра мажлівасць забойства маладой і таленавітай...

- Што за манера таптацца па ўласных словах? - паморшчыўся Пекар, адводзячы нарэшце позірк. - 3 Глінскім гаварыў? Яго думку выслухаў?

- Рэжысёр лічыць, што акцёрскаму асяроддзю трэба свядома падкінуць інфармацыю пра хваробу... пра нервовае захворванне актрысы, якое яна ўмела хавала, пакуль удавалася... Мяркую, прапанова рызыкоўная, на мяжы скандала... - зноў пачаў заікацца той.

- Гледзячы як падаць, - не пагадзіўся з ім Пекар, здавалася, нават злёгку ажывіўшыся. - Калі ненавязліва... тонка... час ад часу абвяргаючы... чыста неафіцыйна...

Ён быццам забыў пра прысутнасць памочніка, разважаючы ўголас, і было відаць, што падкінутая ідэя яму спадабалася хоць бы тым, што прапаноўвала новы шлях для думкі, якая трэці дзень тапталася на адным і тым жа месцы. Тапталася менавіта таму, што рассеянасць, неасцярожнасць актрысы, якой вытлумачылі недарэчнае здарэнне, пакідалі за дуж­камі шмат пытанняў. Хоць, пэўна, не менш пытанняў выклікала б і спасылка на нервовы стан ці, тым больш, нервовае захворванне: каму у такім выпадку давалася званне народнай?

- Не, не! - адмахнуўся ад пытання. - Чым менш тлумачэнняў, тым лепш. Ёсць афіцыйная думка. - I ўсе - падкрэсліваю: усе! - павінны ад яе адштурхвацца.

- Рот жа ўсім не закрыеш, - асмеліўся запярэчыць памочнік.

- А хто кажа пра нейкія дзеянні? Тым больш сілавыя?

- Я мушу паправіцца... Замала часу мінула. Mo і не забудзецца ўсё з цягам дзён, але змуляецца, аціхне. Сёння ж... Цяпер...

- Што - сёння? - зноў пачаў губляць цярпенне Пекар. - Пра «сёння» і гаворка! Ёсць мажлівасць штосьці змякчыць, выправіць?

- Калі мая думка ўзапраўду цікавіць, - раптам зазлаваў у душы той, - то, мяркую, не зашкодзіла б высокаму начальству з’явіцца ў тэ­атры, і не інкогніта, а адкрыта. Пайсці, пагутарыць з акцёрамі, а не толькі з рэжысёрам. Падтрымаць, паспачуваць іх гору: спачуванне ча­сам дарагога каштуе. Асабліва, калі трэба адвесці цень сумнення альбо падазронасці.

- I ты на нешта намякаеш?

- А мне гэта навошта? А то не ведаю...

У голасе Івана нечакана з’явіліся жорсткія ноткі: збрыдла іграць, прыкідвацца дурнем... I перад кім? Перад гэтым блудлівым кабялём, што, нашкодзіўшы, гадзіць на ўласны след? Збрыдла! Трэба б паслаць і яго, і ўсіх астатніх да дзесятае чортавай бабкі і сысці!

Таго, чаго не дазволіла б зрабіць шматгадовая службовая вывучка, лёгка адолелі крыўда і абурэнне: плечы развінуліся, спіна выпрамілася, галава прыўзнялася, твар пасуровеў... Нават пагардлівая ўсмешка слізганула па твары, яшчэ больш змяніўшы звыклы выраз яго. Калі б Пекар зірнуў на памочніка ў гэты момант, моцна задумаўся б: каму ўжо каму, а Івану ён давяраў, аднойчы і назаўсёды вырашыўшы для сябе і лёс, і месца старога сябрука ў табелі рангаў, думаць не думаў, вядома, што таго магло не задавальняць прапанаванае і кімсьці там вызначанае.

- Зробім так, - прыпаліў ён цыгарэту, пасунуўшы пачак і запальнічку ўбок Івана. - Ты пойдзеш у тэатр...

- Але...

- Ты, - не даў яму аспрэчыць сваё рашэнне Пекар, - пойдзеш у тэ­атр. Афіцыйна або неафіцыйна - твая справа, а гаворка павінна адбыцца максімальна адкрытая і шчырая. Я... Я падключу Эвеліну і праз яе - іншых тэатральных крытыкаў, каб увесь бліжэйшы нумар «Тэатральнай Беларусі» быў прысвечаны купалаўцам, іх былой і новай славе.

Іван, адзначыўшы ў думках, што прапанова разумная, ніяк не адрэагаваў. Узяў цыгарэту, прыпаліў, зацягнуўся, шукаючы позіркам попельніцу, потым сеў яшчэ вальней, перакінуў нагу на нагу.

- Будзеш пярэчыць? - нарэшце заўважыў гаспадар кабінета змены ў паводзінах памочніка. - Ці літасціва пагодзішся? А то бачу: надзьмуўся, наструніўея...

- Плюнуць на ўсё хочацца.

- Плюнь! - засмяяўся той. - Супраць ветру, сам ведаеш...

- Ну-у, калі пад ветрам ты маеш на ўвазе сябе, небяспека невялікая, - нават не ўсміхнуўся ў адказ Іван. - Духу не хопіць.

- Ш-што?! - папярхнуўся смехам ці цыгарэтным дымам Пекар, бо тут жа закашляўся, выпучыўшы на яго вочы.

- Духу не хопіць, кажу. Быў - ды ўвесь выйшаў, - і брывом той не павёў, хоць і дзівіўся сам на сябе: столькі гадоў цярпеў, а тут як прарвала... - Любога, з кім зводзіла жыццё, з кім сутыкаўсяя, і ў грош ніколі не ставіў, а таго не заўважаў, што душа выпетрала і роля, якую выконваеш, даўно не па табе.

- Ды ты... Ты хоць ведаеш, што ў ЦК на разглядзе дакументы на маё павышэнне?! - узарваўся Пекар, нервова тушачы, трушчачы ў попельніцы акурак з такой злосцю, быццам яго, свайго намесніка, нішчыў. - Ды хто ты такі? Кім бы быў, калі б не мая падтрымка?

- Чалавекам. Чалавекам быў бы, - падняўся Іван, упершыню ў жыцці шчаслівы і, нягледзячы на прысутнасць Пекара, незалежны і ад яго, і ад ягоных загадаў. - Мяркую, у мяне ўсё яшчэ ёсць шанец. У адрозненне ад цябе.

Не гасячы цыгарэту, з цыгарэтаю ў руцэ пайшоў ён з кабінета - і ні голасу яго, ні постаці, пазіраючы ўслед, знямелы ад здзіўлення Пе­кар не пазнаваў. Больш не пазнаваў. Трыццаць гадоў побач - плячо ў плячо... Самы надзейны памочнік ва ўсіх справах і ўцехах... Hi сло­вам ніколі не папракнуў, не папрасіў для сябе самога... Што, урэшце, здарылася? Што адбывалася і адбудзецца, калі пачынаюць бунтаваць самыя надзейныя?

Адказаў не было. Ён, Пекар, не ведаў. Мо таму, што пазіраў на спакойна, як заўсёды, зачыненыя Іванам дзверы і гэтак жа злосна, не шкадуючы сілы, трушчыў у попельніцы не дакураную падчас спрэчкі цыгарэту. Бунт? У яго ціхім ведамстве - бунт?!

***

Бунтам пахла паўсюдна: у калідорах ЦК, у ведамствах і ўстановах, у партыйных арганізацыях. Адны выходзілі з партыі, часам як мага эфектней - у разліку на рэакцыю публікі, другія прымерваліся да іншай у бліжэйшай перспектыве рэальнасці (а значыць, і да іншых пасад), трэція імкнуліся прыбраць да рук, прысвоіць што якое з таго, чым пагарджалі больш самавітыя. I ўсе як адзін прыслухоўваліся, прыглядваліся, прынюхваліся да няпэўных чутак то з Масквы, то з Кіева, то з суседняга кабінета.

Навіны не пахнуць, як вядома... Ды не! Гледзячы якая навіна! Нездарма кажуць: дыму без агню не бывае, а змены, рэформы, як правіла, не абыходзяцца без крыві. Ці, па меншай меры, без мардабою. I хто чыёй мордаю каляіны на шляху возьмецца згладжваць, наперад не вызначыш.

Стасу не падабаліся гэтыя разважанні, але думкам ён не працівіўся. Сядзеў, утаропіўшыся ў шклянку, і думаў. Так, як думалася. То пра адно, то пра другое. Старанна абмінаючы ўзгадкі пра Любу, пра жахлівы яе адыход. Усё астатняе, якою б крывёю ад яго ні патыхала, было менш жахлівым. Хоць бы таму, што ўсё-ткі паддавалася нейкаму вытлумачэнню. А тут... Тут без нячыстай сілы не абышлося!

Падняў галаву. Перасмыкнуў плячамі, каб атрэсці выпадковую ўзгадку, кволы цень яе, і зноў апусціў пагляд... Піць не стаў. Нават шклянку недапітую адсунуў, першы раз на тыдні ўсвядоміўшы і свой стан, і пагібельнасць падобнага стаўлення да праблемы. Не тое, каб зусім апрытомнеў пасля доўгага запою, схацеўшы жыць, цвяроза ўспрымаць жыццё, але маятнік, якім яно вымяралася, яўна прытармазіў і вось-вось павінен быў пачаць рухацца ў адваротны бок. Хвілінаю раней, хвілінаю пазней... Гэта ўжо не мела значэння.

- Стас?!

Вынырнуў са здранцвення не адразу. Калі ж пагляд, шкрабануўшы па процілеглай сцяне, па свяцільні, да яе прымацаванай, перамясціўся крыху ніжэй і ўбок, пазнаў Саню... Аляксандру Юр’еўну з купалаўскага і пачаў цяжка падымацца з крэсла. Каб павітацца. Каб прывітаць яе.

- Вы, Стас? 3 цяжкасцю, прызнацца, пазнала, - падышла да століка са шклянкаю соку Саня. - Мо вам непрыемная наша стрэча, тады...

- Не, не! Прысаджвайцеся! - гэпнуўся той на месца. - Піць больш не магу, а пагаманіць...

- А пагаманіць давядзецца: мы доўга не бачыліся, а чуткі... Чуткі я і раней цярпець не магла. Цяпер - больш, чым калі-небудзь.

- Чуткі? - спрабаваў настроіцца на гаворку Стас. - Хіба яшчэ не ўсё абгаджана і заплявана? Прабачце...

- Ты ўпэўнены, што хочаш са мной гаманіць? - раптам перайшла на «ты» Саня, нейкім сёмым пачуццём адчуўшы, убачыўшы тую глыбіню пакуты, з якой імкнуўся выбрацца Стас.

- Канешне. Калі вас не бянтэжаць ні мой стан, ні мой выгляд, Аляксандра Юр’еўна, - не адразу ўспомніў ён яе імя па бацьку. - Папраўдзе, і ўзгадаць цяжка, калі я апошні раз зазіраў у люстэрка. Усё каціўся, каціўся пад адхон... услед за абрынутым у сумёт часам...

Дагаворваў, нізка апусціўшы голаў, - быццам прыслухоўваўся да водгулля сказанага, да таго, як зрэагавала на забароненыя дагэтуль словы душа. I Саня, ад якой не схаваўся міг глыбокага ўнутранага напружання, перажытага Стасам, адгукнулася не адразу. Няспешна, па глытку, піла сок, разглядваючы паэта, яго схуднелы твар, цёмныя кругі пад вачамі, зблытаныя, не прыгладжаныя валасы, непаслухмяныя нервовыя пальцы, якія ён то сціскаў, то распростваў... «Мо ніхто так, як Стас, не перажываў смерць Любашы», - мільганула думка, і Саня, хоць і адчула, што ў гэтай нечаканай выснове тоіцца папрок ёй самой, апраўдвацца нават у думках не ста­ла. Быццам не адно гэты папрок заслужыла і даўно пагадзілася з ім.

- Бог мой, усяго два тыдні мінула, а думаецца пра ўсё, як пра штосьці, што даўно мінула! - не падумала, сказала. I - уздрыгнула, не ведаючы, як зрэагуе на яе словы Стас, але той толькі падняў ад стала пагляд і зірнуў у яе бок. Менавіта не на яе, а ў яе бок, таму што вочы па-ранейшаму засталіся згаслымі, без іскры цікавасці і гэта чамусьці абурыла яе. - Думаеш у сваёй гардыні, што табе горш за ўсіх? Думаеш, адзін ты любіў яе? Не ведаю, ці стане сказанае мною табе суцяшэннем, але скажу: Любаша была для мяне ўсім тым, чаго не ставала ва мне самой, і я не проста любіла яе - я... шмат у чым менавіта я вінаватая ў тым, што адбылося.

- Вы?! - ад нечаканасці, ад нечаканае рэзкасці ў яе голасе, ад патрабавальнасці ў словах, звернутых да яго і ўсяго свету, ускінуўся Стас, свідруючы Саню паглядам, у якім мільгацелі шалёныя іскаркі. - Вы не можаце быць вінаватаю. Вы - адзіная, каго... каго Любоў Георгіеўна любіла.

- I адзіная, што магла яе ўратаваць, - шморгнула носам і хуценька адвярнулася, шукаючы ў сумачцы насоўку, Саня. - Вось што горай за го­ра, Стас. Вось чаму менавіта я магу сказаць табе: до! досыць!

- I розум тое кажа. А сэрца не пагаджаецца.

- Ты нават не разумееш, што шчаслівейшы - так, так, і ў горы шчаслівейшы! - заўважыўшы, што той збіраўся пярэчыць, павысіла го­лас Саня. - У цябе - талент, над табою няма рэжысёра, ты - вольны ўсе свае пачуцці, увесь свой боль выказаць у слове. Праз слова. А гэта - многага каштуе. Вышэй мо і няма нічога.

- Вы так рашуча сцвярджаеце... - не знайшоў, чым адказаць на падобную шчырасць Стас, хоць адчуваў, што словы яе ўплываюць на ўвесь настрой думак, што недзе ў іх, за імі - супакаенне. Абяцанне супакаення.

- Я шмат думала. Шмат перажыла за тыя дні і ночы, што прамінулі пасля забойства Любашы.

- За... забойства? - здавалася, не ўздрыгнуў, а здрыгануўся Стас і, каб схаваць разгубленасць, моцна абхапіў сябе рукамі.

- Неразуменне людское... Наша неразуменне забіла яе, - зрабіла Саня пэўнае душэўнае намаганне, каб прадоўжыць, як мага спакайней прадоўжыць: - Душэўна тонкія натуры - безабаронныя. Абсалютна безабаронныя! Не толькі жорсткасць, не толькі злосць людская раняць такія душы, a і любая несправядлівасць, любая няшчырасць, любая спроба за дабро адплаціць насмешкаю. Многія гэтага не разумеюць... Я, здавалася, разумела, а ў нейкі момант адступілася, адышла ўбок, замест таго, каб прыкрыць Любашу сабою.

- Вы нагаворваеце на сябе, - паспрабаваў перапыніць паток прызнанняў Стас, нарэшце заўважыўшы, як цяжка, як пакутна цяжка даецца ёй кожнае слова.

- Дзякуй, Стас. Але я ведаю, што гавару.

Саня змоўкла. Апусціўшы голаў, нейкі час маўчала, перабірала сказанае і нясказанае, прыйшоўшы да думкі, што карысць была хоць бы ў тым, што, здаецца, вывела Стаса з утрапення - змусіла зірнуць на ўсё не толькі праз сябе, праз сваё гора: дасць Бог, і ён, і яна сама акрыяюць, знойдуць у душы сілу прадоўжыць шлях, прадоўжыць працу.

Паўза, напэўна, дужа зацягнулася, бо калі Саня падняла пагляд на Стаса, то ўбачыла трывожны бляск у яго ў вачах. Паспрабавала ўсміхнуцца - і ўсміхнулася.

- Не напалохала цябе сваімі разважаннямі?

- У мяне яны яшчэ больш бездапаможныя, - не здолеў той усміхнуцца ў адказ.

- Я толькі цяпер задумалася, чаму яна... чаму мы выбралі сцэну, тэатр. Былі ж іншыя мажлівасці, іншыя дарогі, - зноў думала ўголас Са­ня. - Святло пражэктараў, апладысменты, кветкі... Гэта вабіла, так, і было б смешна аспрэчваць падобную прывабнасць штодзённага... штовячэрняга свята. I ўсё ж, галоўнае - гульня. Вечная гульня ў стварэнне новага свету, якая давала і дае мажлівасць штораз быць іншаю - не мяняючы ні знешнюю, ні унутраную структуру свайго жыцця, пражыць пэўны прамежак жыцця гераіні, усякі раз новай, незнаёмай. 3 гэтым ма­ла што можна параўнаць.

- Але ж так заўсёды ў творчасці. У любой творчасці, - не вельмі ўпэўнена пагадзіўся Стас.

- Калі хтосьці не прысвойвае тваё права на творчасць, не патрабуе слепа следаваць сваім уласным уяўленням і патрабаванням. Нават у дробязях, у дэталях, у гучанні тваіх фраз. Так, быццам ты - не з племені акцёраў ці няхай нават простых скамарохаў, быццам ты - лялька. У касцюм таго ці іншага стагоддзя апранутая лялька з тэатра марыянетак.

- Жыццё - тэатр... - мармытнуў Стас і тут жа апамятаўся, нават пачырванеў. - Прабачце, Аляксандра Юр’еўна! Я перапыніў вашу дум­ку... Неяк само вырвалася!

Саня піла сок, і заўважалася, што выказанае толькі што працягвае ў ёй вымалёўвацца, гучаць, доўжачы разважанне. Твар заставаўся спакойным, нават яшчэ паспакайнеў, і пазіраць на яго было прыемна. Hi пра што такое Стас, канешне, не думаў. Проста цішком узіраўся ў Саню, проста дзівіўся яе душэўнай сіле і адкрытасці: падышла да яго, загаварыла, суцешыла, не шкадуючы для яго дабрыні, разумеючы яго муку. Трэба б падзякаваць, а не мог. Не знаходзіў патрэбнай ноты. Не хацеў, каб гаворка перапынялася.

- Жыццё - тэатр, і ўсе ў ім - скамарохі... Сёння гэта часта - і не беспадстаўна - паўтараецца, - быццам пачуўшы яго нямую просьбу, прадоўжыла Саня. - Вось толькі тэатры розныя здаўна існавалі: драматычныя, музычныя, сатырычныя, эксперыментальныя... Страшна, калі ўсе яны раптам - па патрабаванні адпаведна настроенай публікі - ператвараюцца ў тэатры марыянетак, з тым, каб сцэна і зала зліліся ў жаданні іграць і перайграць уся і ўсіх. Калі не будзе ні акцёраў, ні гледачоў, а тыя, і другія акажуцца лялькамі ў спрытных руках якога-небудзь рэжысёра, свайго ці заезджага. Свят, свят, свят!

- Няўжо такое магчыма? На самай справе, магчыма? Мы ж - жывыя!

- Той, хто жывы, жыве. Змагаецца. Супрацьстаіць любому замаху на сваю індывідуальнасць. Не аддае каму б там ні было права на твор­часць. I не адно табе кажу гэта, Стас, з усёй цвёрдасцю, на якую здатная, a і сабе.

- Няўжо такое магчыма? - зноў задумліва паўтарыў ён.

- Усё магчыма. На жаль. Ці на шчасце... Як для каго, напэўна. Але я пра іншае, Стас, - узіралася ў яго Саня.

- Пра іншае?

- Той, хто становіцца лялькаю ў чыіхсьці руках - па сваёй волі ці пад прымусам, - аднойчы ламаецца. Ламаецца, бо ніводная канструкцыя, апроч створанай Богам па Ягонай волі і ласцы, не мае сілы і ўстойлівасці, не можа вытрываць зменлівасці і жорсткасці жыцця. Не можа ў прынцыпе. А калі не пра прынцып, а пра чалавека разважаць, то творчую, тонкую чалавечую натуру, адораную Госпадам не толькі свабодай волі, a і асобым дарам, талентам, нішто не абараняе, не ратуе ад краху. Найперш - душэўнага. А ўжо за ім...

- За ім - беспрасветны змрок, - зноў пазмрачнеў Стас, хоць і адчуваў у сэрцы ўдзячнасць Сані за тое, што не пакінула яго сам-насам са сваімі думкамі і гаворка працягвалася.

- Беспрасветны тады, калі не асветлены нічыёй памяццю, - ледзь заўважна кранулася яна дрогкай рукі Стаса, быццам супакойвала, быццам пералівала ў яго крупіцу сваёй сілы. - Ты напішаш... лепшыя свае вершы напішаш, Стас, прысвяціўшы іх памяці Любы. I ўсе будуць чытаць іх, узгадваючы вялікую актрысу, дзівячыся радкам, якія прадыктуе любоў.

- Так, так! Я напішу!

- Веру, Стас, - пагладзіла яна яго руку, падымаючыся. - А я запрашаю цябе на спектакль. Апошні спектакль па шэкспіраўскай п’есе, дзе Люба сыграе Кардэлію.

- Сы... сыграе?! - падымаўся той услед за ёю. - Ты... Вы што та­кое гаворыце?

- Яе не будзе, Стас. I ўсё ж - яна сыграе гэты спектакль! Гэта паклон наш ёй на расстанне. Прыходзь. Сам усё ўбачыш.

Саня пайшла да выхада, чамусьці, нягледзячы на стан паэта і яго разгубленасць, упэўненая, што ўсё будзе добра, што Стас прыйдзе на спектакль і потым напіша цудоўныя вершы, над якімі заплача не адна чуйная душа.

***

Слізгаючы паглядам па афішы, якая абвяшчала аб апошнім спектаклі па п’есе Шэкспіра «Кароль Лір», мала хто заўважаў, што ў ролі Кардэліі па-ранейшаму значылася Любоў Гаруня. А калі хто і заўважаў, то не надаваў асаблівага значэння: старая афіша, ранейшы склад трупы - не паспелі ці не схацелі мяняць... Пытанне, чаму ў сярэдзіне сезона гаворка ішла аб апошняй пастаноўцы, гэтаксама асабліва нікога не хвалявала: хто гэтым часам хадзіў у тэатр? Заўзятых тэатралаў, якія ведалі пра тэатр калі не ўсё, то многае, дзесяткі два набралася б, ды што яны маглі ў атмасферы агульнае абыякавасці да сваёй - і, тым больш, чужой - долі? У іх была свая роля, зусім нязначная, можна сказаць, незаўважная, і на авансцэне, чаго б ні тычылася, яны рэдка з’яўляліся. Адно каб кветкі каму з акцераў перадаць.

Урэшце, афіша і афіша! Апошні спектакль дык апошні! Чуткі пра трагічную смерць адной з галоўных гераінь калі і не зусім аціхлі, то до­бра прывялі, а нечая задума... Якой новай задумаю можна ўзрушыць сучасную публіку?

Пэўная інтрыга, вядома, была. Адчувалася. У блізкіх да тэатра колах, сярод тых, хто асабіста, па ўзгодненай схеме, запрашаўся на спектакль у гэты вечар. Пасвечаных жа ў разгадку яе не набралася б і дзесятка. Ды і сярод іх двое-трое выглядалі залішне напружанымі і незадаволенымі: Саніна задумка... I яшчэ невядома, чаму раптам рэжысёр пагадзіўся з ёю, адступіўшы ад уласнае інтэрпрэтацыі.

Урэшце, Стас над такімі рэчамі не задумваўся: напярэдадні пазваніла Саня, нагадала пра запрашэнне - хіба мог ён не пайсці? Хіба мог прапусціць спектакль, прысвечаны памяці Любашы? Надламаная трагедыяй душа паціху распроствалася, звыкалася з прыступамі болю і праваламі у пустату, адкуль патыхала холадам і адчаем, наноў вучылася прамауляць да неба. Паэзія, хоць і нячаста, гасцявала ў яго заваленым кнігамі пакойчыку - і тады нараджаліся сумныя, шчымлівыя радкі. «Ноч заварвае чорную каву, чорны дзёгаць бяссонных хвілін, ледзь прыгубіўшы, штосьці пра славу, пра пакутніцтва шэпча зямлі. А якая ў тым слава - памерці? Дзень прачнецца папросту раней, каб паспець тую плямінку сцерці, што зашэрхне крывёй на сцяне. Разагнуўшыся - гэткага гора! - нават не прыгадае імя, што насіў толькі ўчора. Учора... Ноч нясе шкадаванні дарма: я прымаю і гэту пакуту. Веру ў пеўчую долю сваю і па кроплі - па сло­ву! - атруту з пераможнай усмешкаю п’ю...»

3 пераможнай усмешкаю? Гэта наўрад ці. I ўсё ж цем паціху адступала, упускаючы у душу святло, - і жыцце аднауляла свае ранейшыя прэтэнзіі і прапановы. Іх можна было не прымаць, але незаўважнымі яны больш не з’яўляліся, і значыць, прыйдзе - ужо набліжаўся! - час, калі ўсе правы жыцця на яго адновяцца. Адновяцца, аднаўляючы інтарэс да ўсяго навокал. Найперш - праз паэзію, праз слова.

I па кроплі - па слову! - атруту з пераможнай усмешкаю п’ю... - паўтарыў заключныя радкі верша уголас, заўважыўшы гэта толькі па рэакцыі пасажыраў тралейбуса, які пад’язджаў да цэнтральнай плошчы, і папракнуў сябе ў душы: занадта засяроджваўся на сабе, на сваім - добра, што выходзіў якраз на гэтым прыпынку і не трэба прабачацца.

Саскочыў з прыступкі на зацярушаны снегам асфальт, удыхнуў паветра на поўныя грудзі і, агледзеўшыся (раптам хто са знаёмцаў дзе паблізу?), няспешна пакрочыў убок сквера. Думкі пачалі рассыпацца, і Стас рабіў немалыя намаганні, каб утрымліваць увагу і не наткнуцца на каго з прахожых. Лягчэй стала, калі ўвайшоў у сквер і, трымаючыся краю алеі, яшчэ больш запаволіў хаду: раптам нахлынулі ўспаміны, узгадаліся доўгія вечары, праведзеныя тут, пад старымі таполямі і ліпамі, сам-насам з паэзіяй, у чаканні Любы. Нейкім крайком свядомасці адзначыў, што боль, як звычайна раней у падобныя хвіліны, не азваўся ў душы, і толькі ціха ўздыхнуў. Быццам у адказ на ўздых, наперадзе асыпаўся зіхоткім срэбным воблачкам іней, і Стас прыпыніўся, задраў галаву і доўга дзівіўся на цёмныя вершаліны, падсвечаныя знізу святлом ліхтароў і бела-блакітным атачэннем намерзлага на галіны інею: усё хацелася дамкнуць паглядам да высокага неба, убачыць зорны россып па ім. Не адразу, не ў першую хвіліну, але праз пэўны час, калі перастаў заўважаць каго б там ні было паблізу ці воддаль, усё ж убачыў - і неба, і зоркі сям-там, у прагалах паміж галінамі, высока ўгары.

Паўгадзіны мінула ці крыху больш, але зрушыўся Стас з месца адно тады, калі холад да яго дабраўся і стала зябка. Пацепваў па ходу плячамі, памахваў рукамі, адганяючы хвіліны засяроджанасці і спрабуючы вызначыць, прыпазняўся ён на спектакль ці паспяваў. Калі меркаваць па тым, што сквер амаль абязлюдзеў і перад уваходам у тэатр ніхто не маячыў, - прыпазняўся.

Цяжкія дзверы не паддаваліся. На спробы Стаса дастукацца да вахцёра ніхто не абзываўся. Здалося нават, што там, за дзвярмі, у тэатры, нікога і не было, а спектакль прызначаўся не на гэты дзень - на іншы. Але будыніна заззяла усімі вокнамі, ледзь толькі ён адышоўся і падняў пагляд, - і каб думка якая пра магчымае выйсце! Час назад не адкруціш, але штосьці ж ён мог зрабіць!

Незразумела адкуль узніклая злосць не давала супакоіцца, змірыцца - ён таптаўся каля ўвахода, раз-пораз зіркаючы на асветленую афішу, пакуль раптам не спыніўся перад ёй. Што яго запыніла, не ведаў. А позірк слізгаў па тэксце - спярша хутка і бяздумна, потым усё павольней...

- Кардэлія - народная артыстка Любоў Гаруня, - прачытаў уголас, раз і другі раз, і ўсё ніяк не мог уцяміць значэння прачытанага: Любоў Гаруня? Люба?! Але ж яна... Яна ніколі не іграла ў званні народнай... Яна не паспела... не ведала...

Думкі таўкліся адна ўкруг адной, пакуль раптам не адхлынулі ўсе ра­зам, пакінуўшы ў ім пустату. I рэальнасць паведамленага ў афішы падалася самай што ні на ёсць рэальнай, і Стас кінуўся да дзвярэй, пачаў малаціць па іх кулакамі. Потым, узгадаўшы, што ёсць яшчэ адзін уваход у тэатр - службовы, кінуўся бегчы ўздоўж сцяны, каб апынуцца там, пе­рад ім, і ўсё ж дастукацца да каго-небудзь з вахцёраў, патрапіць у залу і ўбачыць Любу.

***

Глінскі нерваваўся. Мала таго, што выслухаў перад спектаклем доўгую натацыю ад Пекара, у якой, нягледзячы на тэлефонныя «праслушкі», вядомыя абодвум, гучалі толькі нелітаратурныя выразы і словы, дык і залу запоўніла ўсё больш журналісцкая публіка. «Зляцеліся... няйначай, як груганнё на мярцвячыну... Нябось, і тое, што ён, рэжысёр, ад вачэй хаваецца, заўважылі!» - лаяў сябе ў думках Глінскі і так, і гэтак, хоць і разумеў, што позна і карысці аніякай. Не адмяняць жа, на самай справе, спек­такль пры бітком набітай зале! Не толькі журналісты не ўспрымуць...

Мёртвая цішыня панавала ў тэатры. Не, спектакль ішоў, акцёры жылі спектаклем, перажываючы ўсё, што адбывалася ў часы Шэкспіра, без адзінай нацяжкі, без аднюткага збою: і іх галасы, і голас Любы з магнітафоннай стужкі чуліся і ў зале, і тут, за сцэнаю, у прапахлым пылам закуліссі, ясна і выразна, а ўражанне, што вакол стаяла мёртвая цішыня, не знікала.

- Цьфу, чорт! - нягучна вылаяўся Глінскі, не ўпэўнены, што вытрывае ўсё да канца, што не сарвецца. - Дай бабе веры...

Вядома, тлумачэнне ўсяму простае: калі ўжо і развітвацца са спек­таклем, то эфектна - па-тэатральнаму эфектна. I незадаволены Глінскі (тут ён не падманваўся!) зусім не ад таго, што званіў раз’юшаны праяўленаю ініцыятываю Пекар, а хутчэй таму, што ініцыятыва гэта сыходзіла не ад яго, рэжысёра, а ад занятых у спектаклі акцёраў. Як змовіліся, паставіўшы яго перад выбарам: сыграюць без актрысы, якая замяніла б Лю­бу, ці ўвогуле адмовяцца іграць... Нават Ганна ўступіла ў змову! Нават Генік лапатаў пра абавязак перад памяццю! Быццам яму, Глінскаму, не муляла памяць...

Вось і даў згоду. А з чым, запытацца, пагаджаўся? 3 тым, каб распаўзлася чутка аб задуманым па горадзе, не абмінуўшы высокіх кабінетаў? 3 тым, каб успыхнуў нездаровы інтарэс прэсы? Каб зрэагавала як ніколі гнеўна начальства? Зрэагавала. Пекар дагаварыўся да таго, што ў бязволлі і некампетэнтнасці абвінаваціў. Яго, Глінскага?! I хто?! Чыноўны пацук з даўно вышчарбленымі ад залішняй сквапнасці зубамі!

Злосць саступала абурэнню, і Глінскі зноў мераў цёмную пляцоўку закулісся шырокімі ўпэўненымі крокамі. Урэшце, Пекар - толькі Пекар! Хоць пакуль і пры пасадзе. I хто-хто, а галоўны рэжысёр галоўнага нацыянальнага тэатра яму не па зубах. I зубы ўжо не ранейшыя, і за Глінскага заступіцца было каму. I ў Мінску, і (калі што якое) у Маскве. Так што самы час плюнуць на ўсё і выйсці на людзі. Не ў ложу, вядома, не пад прыцэл журналістаў, але бліжэй да акцёраў, да сваіх, што б яны часам пра яго ні думалі...

Прайшоўшы на сцэну, стаіўшыся за бліжняй кулісаю, Глінскі ўважліва агледзеў залу - той край яе, які быў відзён з яго месца. Адзначыў лёгкае напружанне, якое дзіўнымі хвалямі перацякала з канца ў канец памяшкання. Заўважыў, што некаторыя гледачы, не зважаючы на слёзы, плакалі. I каб крэсла дзе зарыпела! каб шолах дзе абудзіўся!

Ён, дзівячыся, перавёў увагу на сцэну. Прыслухаўся нарэшце да акцёраў, як бы збоку, адасоблена, успрымаючы іх ігру, іх рэплікі. Спектакль завяршаўся. Ігралася апошняя сцэна трагедыі. Менавіта трагедыі! - і ні час, ні месца, дзе адбываліся тыя далёкія падзеі, не мелі у гэтыя хвіліны значэння: на сцэне гінула жыццё і перамагала саму смерць любоў. Стары Лір (і думкі не ўзнікла, што гэта толькі вобраз, таленавіта ўвасоблены акцёрам!), які, перажыўшы і сваю славу, і сваё вар’яцтва, спяшаўся да любай дачкі, прыспешваў і сцежку, і сэрца. I ў той напружанай цішыні, якой ды­хала зала, здавалася, чуўся кожны ўдар бацькоўскага сэрца, кожны ўсё цішэйшы усплеск яго.

- Зладзеі і забойцы! Я б яе

Уратаваў ад роспачы і смерці...

Кардэлія, Кардэлія, крыху

Хвілінку - пачакай! Што ты сказала?

О гэты пекны, чысты галасок...

Гукаў пераўзышоў самога сябе: шалёна-спакойны бляск вачэй, святло радаснага чакання на твары, шчасце стрэчы у кожным руху пасля таго, як вынеслі мёртвую Кардэлію, і любоў, любоў! Здавалася, любоў тачылася з кожнай тканкі, з кожнага моўленага і нямоўленага слова, з кожнага пагляду... Гэта зачароўвала - зачаравала нават Глінскага, які і не думаў пра такую глыбіню тэксту, кантэксту п’есы, калі браўся за пастаноўку: наўрад ці ўсведамляючы гэта, не зводзіў вачэй з распатланага, з дзівосна прасветленага хвілінамі стрэчы з дачкою старога, быццам баяўся ўпусціць нейкую нябачную нітачку падзеі, быццам, як і ўсе прысутныя, баяўся нават уздыхнуць.

Сіла мастацтва, неверагодная сіла таленту пераўвасаблення былі такімі, што нават калі прагучапа апошняя рэпліка спектакля і акцёры застылі у тых позах, у якіх яна кожнага заспела, зала не скалыхнулася. Маўчала. I некалькі кароткіх імгненняў бязмернай, бязмежнай, як здалося, цішыні, доужыліся цэлую вечнасць.

Дзе - на сцэне ці сярод гледачоў - азваўся першы рух, першы згук, ніхто не вызначыў бы. Але ўжо ў наступнае імгненне цішыня выбухнула: шквал апладысментаў узарваў яе. Людзі ўставалі, без адзінага воклічу і таму неяк асабліва ўрачыста - апладзіравалі. Хвіліну, другую, трэцюю... Акцёры раз-пораз выходзілі на авансцэну, кланяліся, не адразу разгінаючыся. Быццам вытрымлівалі паўзу, каб усвядоміць да канца, што спектакль завершаны, сыграны, і мэты сваей яны дасягнулі.

Занавес закрываўся і зноў адкрываўся. Хтосьці выпхнуў з-за кулісы рэжысера, змусіўшы выйсці на паклон разам з акцерамі, і той, агаломшаны нечаканым поспехам спектакля, падпарадкаваўся. Выйшаў, пакланіўся, зноў і зноў узіраўся ў твары людзей у зале, якія не спяшаліся разыходзіцца: даўно ён не бачыў такіх твараў, такой рэакцыі залы на спектакль. I ўжо ж, калі б сказаў яму хто ў гэтыя хвіліны, што няма ў тым яго заслугі, што акцеры ігралі свой спектакль, па-свойму - так, як разумелі і адчувалі, Глінскі, вядома, пакрыўдзіўся б. Але ніхто нічога не сказаў, і стомленыя акцеры разыходзшюя па грымерках гэтак жа моўчкі, як гледачы пакідалі перш залу, потым вестыбюль тэатра. Не адзін з іх за дзвярмі міжволі азіраўся на афішу, дзе значылася, што ролю Кардэліі выконвала ў спектаклі народная артыстка БССР Любоў Гаруня

***

Газеты пісалі пра спектакль купалаўцаў, сыграны без адной з галоўных гераінь, стрымана, без асабістых эмоцый: ці то сама незвычайнасць падзеі перашкаджала выказацца з большым захапленнем альбо з большай насцярогаю, ці то папярэджанне, якое сыходзіла зверху, спрацавала, але і слоў і ацэнак прагучала няшмат, а вядучыя тэатральныя крытыкі ўвогуле адмаўчаліся. Сяго-таго з іх, як Эвеліну Райскую, давялося асаджваць, але вынікам Ковач быў задаволены і ў думках нават пахваліў Пекара, якога рэдка ўспрымаў усур’ёз: з узніклай сітуацыі той выйшаў гэтым разам без асаблівых страт, мо таму, што сам з племені скамарохаў...

Думка чамусьці не выклікала ўсмешкі, хоць Пекар і ўбачыўся ў момант, калі яна мільганула, у скамарошай шапцы са званцамі, і Ковача гэта зачапіла: ён што - сапраўды ўсур’ёз успрымаў тэатральную эпапею любві і адпомсты? Толькі гэтага цяпер не ставала! Падобных гісторый - толькі што воддаль ад падмосткаў! - лічыць не пералічыць...

- Не трэба дакладваць, - пачуўся голас Першага, і перш чым адчыніліся і потым шчыльна зачыніліся за ім двайныя дзверы, Ковач паспеў падхапіцца і зрабіць тыя некалькі крокаў, што падзялялі іх.

- Вы маглі выклікаць мяне, - схіліў галаву, вітаючыся, і потым паціснуў пададзеную руку.

- У цябе спакайней, - пайшоў той да стала і апусціўся на крайняе, дальняе ад стала крэсла, жэстам прапануючы Ковачу сесці насупраць. - Дакладваць абстаноўку не абавязкова. Ведаю. Трэба яшчэ раз нагадаць табе пра мэту тваёй паездкі ў Маскву.

- ?!

- На нараду, дзе будуць абмяркоўвацца вынікі рэферэндуму, - не даў ён Ковачу мажлівасці здзівіцца ці штосьці спытаць, а, прадоўжыўшы, паклаў на стол і пасунуў у яго бок паперчыну, аркуш з тэкстам, напісаным ад рукі. - Пазіцыя рэспублікі выразна акрэсленая і нязменная: вынікі галасавання гавораць самі за сябе, але могуць быць іншымі ўнесеныя карэктывы.

- Так, так, - ківаў Ковач, прабягаючы напіcанае і адрасаванае яму асабіста, дзе паведамлялася: «Курс на распад СССР будзе падтрыманы Украінаю. Не напрамую, але цвёрда. Там хочуць скарыстаць сітуацыю і замацавацца ў статусе незалежнай краіны. Прашу абдумаць наш курс і з прапановамі (пажадана мець некалькі варыянтаў) у нядзелю - да мяне. На прыродзе ўсё абгаворым».

- Наша рашэнне, - убачыўшы, што нататка прачытаная, забраў той яе ў Ковача, - прынята, і мяняцца не будзе. 3 гэтым і паедзеш.

- Ёсць, - па-вайсковаму адказаў Ковач, але штосьці, відаць, мільганула ў яго на твары, бо Іван Кузьміч ледзь заўважна ўсміхнуўся, перш чым спытаў:

- Што? Кепска выглядаю?

- Ды не... - сумеўся Ковач.

- Кепска. Ведаю. Работы шмат. А да паездкі рыхтуйся!

- Ужо прыступіў.

Ковач праводзіў Першага да парога, адчыніў перад ім дзверы і потым, калі застаўся ў кабінеце адзін, доўга стаяў за два-тры крокі ад акна, узіраючыся ў бачную праз яго лапіну неба. Думаў, як ні дзіўна, не пра тое, што прагучала ці не прагучала колькі хвілін таму, а пра даўняе сваё захапленне парашутнымі скачкамі, калі не толькі пагляду, а і душы, здавалася, адкрываліся такія пространі, такія вышыні, што ажно дух займала.

«Старэю...» - мільганула ў думках, але ўздых утрымаць Ковач усё ж здолеў: знайшоў час маладыя гады ўзгадваць!

А лапіна неба шырылася, павялічвалася - і вось ужо лёгка пагойдваліся побач аблачынкі, вось ужо плыла празрыстая, прасвечаная наскрозь зыркімі сонечнымі промнямі сінеча, бязмежная ва ўсе чатыры бакі, пакалыхваючы яго. Hi зямлі ўнізе, ні яркага купала парашута над галавою - неба і неба!

Дзіўнае адчуванне лёгкасці, здавалася, ужо забытае пачуццё злітнасці з вышынёю не адпускалі - і імгненні цяклі праз яго незаўважна, і сонечныя бліскі плёскаліся паблізу. Нібы спомін пра палёт абярнуўся самім палётам, вярнуўшы далёкую радасць.

- Ты прыняў маю любоў... Ты абяцаў вярнуцца ў мае абдымкі...

Словы прагучалі хоць і ціха, быццам аднекуль здалёк, але так выразна, што Ковач заазіраўся, не адразу зразумеўшы, чаму з ледзь чутным зво­нам рассыпалася, асыпалася доле празрыстая сінеча неба, чаму перарваўся палёт, знікла адчуванне бязважкасці і зноў азваўся ў грудзях стары боль.

«Які палёт? Чый голас? - зазлаваў, папікнуў сам сябе ў душы Ко­вач. - Не ставала яшчэ з глузду з’ехаць!»

Але і тады, калі ён адвярнуўся ад акна і заняў сваё месца за сталом, каб абдумаць адзін-два хады хуткага, па ўсім відаць, візіту ў Маскву, засяродзіцца на рабоце не змог. Напэўна, не збягаць трэба было ўвесь час ад спомінаў, ад пытанняў, якія яны заўсёды нечакана высвечвалі, а паспрабаваць разабрацца, на што натыкаўся ў сваіх разважаннях, ледзь толькі азіраўся назад, на некалькі гадоў назад...

Што, урэшце, здарылася тады? I калі - тады? Ён і ў тэатры нячаста бываў, звычайна - з якой афіцыйнай нагоды, калі яго адсутнасць успрынялася б пэўным выклікам, і з натоўпу жанчын (а тым больш - актрыс) вылучаў каго-небудзь ад выпадку да выпадку, і то чыста вонкава. Па крайняй меры, нічога дзіўнага ў тым, што не адразу і ўспомніў кароткі флірт з адной з актрыс купалаўскага тэатра, не бачыў: калі б не фізічная - недарэчная! - смерць яе, то ўсё дарэшты сцерлася б з памяці непрыкметна, без аніводнае ўзгадкі.

Ковач вынуў з шуфляды пачак цыгарэт і запальнічку, падсунуў бліжэй да сябе попельніцу. Потым адкінуўся на спінку крэсла, перакінуў нагу на нагу. Памарудзіў, вырашаючы, ці варта курыць (курыў цяпер рэдка - толькі калі нерваваўся), і ўсё ж пстрыкнуў запальнічкай. Прыкурыў не адразу, нейкі час проста дзівіўся на агеньчык, які ледзь заўважна паміргваў (быццам падміргваў), але калі зрабіў першую зацяжку, то адчуў асалоду: атрута атрутаю, а штосьці абуджала - штосьці выцягвала з глыбіні забытага, узбуджаючы і супакойваючы адначасова.

«Старэеш, браце! - пакпіў з сябе. - Ад адной зацяжкі рассіропіўся, як маладзён». Але асалода не знікла, і колькі хвілін, расслабіўшыся, ён адпачываў нават ад думак. Хітраваў крыху, вядома, бо намерваўся ж раза­брацца з успамінамі, але прыспешваць іх, баронячыся невядома ад чаго, не хацеў. Усё даспявала ў свой час, думкі таксама... Даводзілася напружваць памяць, каб аднавіць падзеі мінулага хоць бы ў нейкім парадку: ні падзеямі тыя некалькі стрэч не ўспрымаліся і та­ды і цяпер, ні ў больш-менш выразную карціну споміну не складваліся. Так... Урыўкі... Імгненні...

Прывабілі ўвагу, памятаў, радасны бляск у вачах актрысы і тое, што гэ­ты бляск быццам наліпаў на яго, узвышаючы і амалоджваючы адначасова. Ён нават не адразу зразумеў, у чым справа, адкуль з’явілася маладая зухаватасць, але паводзіны яўна мяняліся, настрой паляпшаўся і хацелася жартаваць, паддражніваць памочніка, які, улавіўшы гэты яго настрой, завіхаўся каля актрыс, вынаходзіў усё новыя прычыны для таго, каб вечар прадоўжыўся дзе-небудзь у невялікім рэстаранчыку. Прычыны хапіла б і самай недарэчнай, але жанр, як кажуць, патрабаваў.

Рэстаран... Рэстаран ніхто асабліва не выбіраў: у падобных выпадках выкарыстоўваўся загарадны, пад Заслаўем, на беразе Мінскага мора, дзе мелася не толькі закрытая ад старонніх позіркаў зала... Усё - як зазвычай. Усё - па вышэйшым разрадзе. Ковачу мо таму, што нячаста дазваляў са­бе падобныя вечары, усё падабалася: і вячэра, і вясёлыя байкі, і дрогкае плечыка актрысы, якая, апынуўшыся побач, хінулася да яго і пазірала радасна, наіўна-закахана. Наіўна закаханая цнатлівасць актрысы, пэўна ж, была найграная: хто дзе страчаў цнатлівую актрысу! Але ў той вечар хаце­лася верыць нават у гэта.

«Люба, Любоў!» - пры знаёмстве назвалася жанчына, і так потым і называў яе Ковач: Люба-Любоў. Што ж да любві... Хто гаварыў пра любоў?

Увогуле, цяжэй за ўсё ўспомніць, пра што гаварылі яны падчас тых дзвюх-трох сустрэч: словы (як для яго, Ковача, то абсалютна пэўна) ніколі не мелі асаблівага значэння ў адносінах з жанчынаю. А тут - актрыса... лялька ў мужчынскіх руках... Вядома, лапатала штосьці на сваёй птушынай мове, перш чым пачынала стагнаць у ягоных руках, але і ў галаву не прыйшло б усур’ёз услухоўвацца ў падсалоджаныя момантам словы! Разумеў, што за ўсё трэба плаціць, і амаль адразу, без доўгіх роспытаў, ведаў, чаго ад яго чакала Люба-Любоў: усе яны чакалі і прагнулі аднаго - вядомасці. Славы! I не тлумачыць жа прыгожай жанчыне, распаленай страсцю, што і вядомасць, і слава не варты ніводнага з такіх імгненняў, - калі наогул чаго-небудзь варты...

Ковач глыбока зацягнуўся, нават папярхнуўся дымам - і рашуча патушыў цыгарэту: знайшоў чым бавіцца, забыўшыся на ўзрост? Што бы­ло - было. Ён - заплаціў за кароткія ўцехі напоўніцу, і хто б мог яго папракнуць? Хто - з тых, каго яна потым прывячала ў сваім ложку?

- Ты казаў, што любіш... - зноў з’явіўся, прагучаў у ім голас.

- Кожны чуе тое, што прагне пачуць, - не стаў адмахвацца ад думкі Ковач. - Hi розніца ва ўзросце, ні неадпаведнасць уяўленага рэальнасці не спыняе.

- Рэальнасць у любві - сама любоў.

- Скамечаная пасцель, падкамечаныя збуджанай у целе жарсцю абяцанні і прызнанні - не любоў, і толькі наіўныя дурніцы вераць у прызнанні цела, - невядома каму патлумачыў Ковач, міжволі нядобрым словам памянуўшы таго, хто скіроўваў на гэту ўяўную спрэчку яго думкі. - I толькі такія старыя дурні, як я, потым пачынаюць апраўдвацца хто ведае за што!

- Апраўдваецца той, хто вінаваты, - мякка папракнуў голас, які і жаночым наўрад ці выдаваў з усёю пэўнасцю.

- Ві-на-ваты?! За што? За тое, што не адпіхнуў прыгожую жанчыну, якая ліпла да мяне? Што разлічыўся за любоў тым, чаго прасілі? Што не азірнуўся, аднойчы развітаўшыся назусім? - ён быццам абкручваў сябе непрагучалымі і ад таго яшчэ больш даўкімі пытаннямі, хоць і адчуваў, што зноў навальваецца незразумелая стома. Цяжкая, непад’ёмная стома...

Міжволі прыкрыў вочы. Нават далонню - паверх павекаў. I не про­ста адкінуўся на высокую спінку крэсла, а як уплішчыўся ў яе ўсім цяжарам цела. Здаецца, каб можна, зліўся б з ёю, шукаючы ці то абароны, ці то спакою - хвіліны спакойнага адпачынку. Але думкі вярэдзілі душу, малюючы, выяўляючы то адну карціну, то другую. Дакладней, не карціны, а фрагменты іх, якія самой гэтай фрагментарнасцю нагадвалі нейкія сколкі, абрыўкі, чарапкі цэлага. Чаго - цэлага, у думках не чыталася. Mo таму, што Ковач i не хацеў нічога прачытваць ці ўдакладняць. Галоўным скрозь была работа, а побыт, сям’я - тым больш, выпадковыя знаёмствы! - заставаліся калі і не па-за свядомасцю, то ўжо ж, не на пярэднім плане яе. Партыя развальвалася, улада ледзьве ліпела, ужо амаль няздольная прадухіліць распад краіны ці хоць бы не застацца каля разбітага карыта, а думкі разбрыдаліся - расцякаліся хто ведае куды...

- Апраўдваецца той, хто вінаваты, - вярнулася ўжо прагучалае колькі хвілін таму, і гэты раз Ковач ніяк не зрэагаваў на словы: апраўдвацца - перад кім? Перад ахвяраю ўласнага глупства? Перад сабою?

- Прэч! Прэч усе ўзгадкі! - мовіў уголас і рашуча выпрастаўся ў крэсле. Пакратаў плячамі, быццам гэтымі няспешнымі рухамі атрасаўся ад здранцвення, і, уключыўшы сувязь з прыёмнай, загадаў выклікаць машыну.

***

Эвеліна, разваліўшыся ў крэсле так вальяжна, як магла толькі яна, пакручвала ў пальцах цыгарэту, нібы раздумвала, прыпальваць яе ці пакласці ў пачак і засяродзіцца на тым, што, часам зрываючыся на фальцэт, даводзіў ёй Пекар. Але цяпер гэта давала занятак пальцам і, калі яна над чым і раздумвала ў гэту хвіліну, то над тым, чаму такія чыноўныя пацукі, як ён, аказваюцца ва ўрадавых структурах: прагрызаюць сабе дарогу, ці што? Акцёрам некалі хацеў стаць - не стаў, не пацягнуў. У рэжысёры спрабаваў падацца - на партыйную работу вылучылі. А там прасцей: сачы, каму, дзе і як прыслужыць - і ўся работа. За каго даведкі пісаў, каму дзве-тры ідэйкі ў даклад падкідваў, а з кім вышэй і ў верных лакеях пахадзіць год-другі не саромеўся...

- Ты не слухаеш мяне, Эвеліна! - перастаў Пекар размахваць рукамі і ўтаропіўся ў жанчыну.

- Пакуль што не было чаго слухаць, - прыўзняла яна цяжкія ад тушы вейкі. - Супакоішся - скажаш. Пашукаў бы лепш агню.

Гаварыла ленавата, разглядвала колішняга свайго палюбоўніка калі і не грэбліва, то без імпэту. Пастарэў... Мяшкі пад вачамі... За дамачкамі наўрад ці ўхлёствае, як раней: няма чаго прад’явіць...

- 3 мяне скуру здымаюць, а ёй хаханькі!

- У такіх, як ты, my dear, новая скура тут жа вырастав, так што скарга не прымаецца, - ўсміхнулася Эвеліна і, назіраючы, як ён корпаецца ў шуфлядзе ў пошуку запалак, спакойна адкрыла сумачку і ўзяла запальнічку. - Чаго ты ўсхадзіўся, быццам пораху пад хвост сыпанулі? Даручана правесці выхаваўчую гутарку - праводзь. А то: нігілізм! западэншчына! знявага ўлады, вінаватай за амаральнасць усіх і кожнага!

- Дык ты ўсё-ткі чула ўсё, што я думаю...

- Ты ніколі ні пра што не думаеш, my dear, i мы абое гэта ведаем, - пстрыкнула яна запальнічкаю, і хутка прыемны пах дарагога тытуню паплыў над сталом, каля якога сядзела ў залішне вольнай для начальніцкага кабінета позе. - Ты паўтараеш тое, што кажуць твае начальнікі, паплечнікі ці сабутыльнікі. I правільна робіш! Так лягчэй. I бяспечней. Калі ўсур’ёз успрымаеш сваю пасаду.

- Хто каго выхоўвае? - гэпнуўся Пекар на крэсла насупраць, наперад пагадзіўшыся, што ніякая гаворка ні да чаго не прывядзе. - Не я ж, а ты напісала: «У нас няма палітыкаў, ёсць партфункцыянеры».

- I што? Я схлусіла?

- А вось яшчэ шэдэўр: «Любая імперыя хавае сябе пад сваімі абломкамі, сённяшні час - не выключэнне», - моршчыўся, удыхаючы цыга- рэтны дым, Пекар. - Маеш на ўвазе...

- Ты цудоўна разумееш, што я маю на ўвазе! Даўно быў у Прастольнай?

- Пры чым тут...

- Пры тым, што ніводзін з былых не патлумачыць - не ведае! - хто сёння на перадавой, хто ў абозе: старыя разумнікі павыміралі, новыя да новага прыглядваюцца, кішэні расшываючы.

- Пры чым тут... - зноў недагаварыў ён.

- Даць цыгарэту? А то храпамі, як конь, паводзіш, - перакінула на­гу на нагу Эвеліна.

- Не, не! - як спалохаўся, падхапіўшыся і вяртаючыся на сваё месца, той. - Кінуў. Завязаў. I не загаворвай мне зубы, Эвеліна! 3 чаго табе раптам схацелася чужых гусей дражніць?

- Чужых? Ужо - чужых?! - засмяялася яна. - А як жа з вядомым: «Усё вакол народнае, усё вакол маё»? Ці пасля таго, як маскі аказаліся намаляванымі і пацяклі, стала відаць, што не сваю ролю ўвесь час іграў?

- Э-ве-ліна! - ёрзаў Пекар, даўно не рады, што па настойлівай просьбе зверху запрасіў да сябе на гаворку гэтую... гэтую аўтарку... А то ён Эвеліну не ведаў! Ды яна такіх, як ён, дзесятак вакол сябе пакладзе!

- Што? Штаны замулялі? - весялілася тая, не знаходзячы ў душы ні кроплі патолі: Пекару міністрам ужо не стаць, а без высокага крэсла ён і выведзенага яйка не каштаваў. - Заму-у-лялі! Адно і суцяшэнне, што не аднаму табе.

- Якая ж ты ўсё-ткі дрэнь! - зазлаваў Пекар, забыўшыся на меры перасцярогі. - Вечна выстаўляеш сябе перад любым з нас непадступнай амазонкаю, а сама з таго ж цеста, што і ўсе. 3 таго ж, што і ўсе, родненькая!

- Mo і з таго ж, ды не ўсім па зубах, - бліснула злосным позіркам Эвеліна і тут жа зноў засмяялася. - А пра амазонку - ты ў самую кропку, my dear! Я ўсё ніяк не магла вызначыць ролю, што падышла б мне, а ты, аказваецца, бачыў... Убачыў!

- Для нечага ж я тут сяджу, - астываў той (ці, дакладней, астуджваў сябе пасля ўспышкі). - Прашу прабачэння за нястрыманасць, але і ў ЦК узгрэлі, і ты... Хоць бы для прыстойнасці змоўчала!

- Божа мой! Ты, Пекар, яшчэ такія словы, як прыстойнасць, памятаеш?

- Паслухай, Эвеліна. Не ведаю, якая муха цябе ўкусіла і што табе ўздумалася высвятляць у адносінах паміж чыноўніцтвам і ўладаю менавіта цяпер, калі і так усё хістка, але спадзяюся, што індульгенцыю ты на ўсякі выпадак прыдбала. Раптам абернецца ўсё не так, як вымалявала?

- Маляваць і без мяне было каму, - прытушыла цыгарэту і задумліва разглядвала Пекара Эвеліна. - А наконт індульгенцыі... Хто калі ў гэтым свеце звяртаў увагу на нечыя граматы і дазволы? Ты яшчэ ўбачыш, як будуць паліць партбілеты тыя, хто душы сваёй не шкадаваў каб займець іх. Ужо сёй-той адхрышчваецца ад прыналежнасці да партыйнай касты, не надта тоячыся ад астатніх. Быццам выклік кідаючы грамадству: хто - наступны?! Не ты, my dear?

Пекар не адказаў. Не так з боязі, як ад нечаканасці павароту гаворкі: замест таго, каб прыняць (хоць бы вонкава!) ушчуванні, якіх сваім артыкулам заслужыла, пацвельваецца, як заўжды...

- Пагарджаць такімі, як ты, лёгка, а даводзіцца ж мець справу сяды-тады, - прадоўжыла, адвярнуўшыся, Эвеліна. - I няхай бы толькі ў лож­ку! - там хоць ініцыятыву льга ўзяць на сябе, а то і ў жыцці, і ў прафесіі. Вось ад чаго нос верне.

- Цябе б на маё месца! - буркнуў той.

- А то ты яго аддаў бы! - нават не ўсміхнулася яна. - Зубамі ўчапіўся б у выпадку чаго: столькі пагарды сцярпеў, каб выбіцца, столькі чыноўных задоў вылізаў!

- Ды ты... Ты!

- Дагаворвай, my dear. Нічога новага не скажаш, бо і ў душы і ў дум­ках калі не сцервай, то прыгожай сукаю даўно такіх, як я, называеш. Хоць і ведаеш, што пазногціка майго не варты. Hi ў справе, ні ў ложку.

Пекар, якога душыла злосць, сарваўся з месца, падскочыў да яе і, наткнуўшыся на яе халодную пагарду, не адразу знайшоўся, як, чым адказаць: не размазваць жа аплявуху па гэтым прыгожым твары, каб іскры з вачэй сыпанулі! - і выхаванне не тое, і твар не той.

Эвеліна зноў пстрыкнула запальнічкай, прыкурыла новую цыгарэту і няспешна адкінулася на спінку крэсла, з-пад паўапушчаных вейкаў назіраючы за ім, за яго таптаннем вакол стала, вакол яе крэсла. Калі надакучыла, выпрасталася, пакратала плячамі, падняла пагляд.

- Мяркую, гаворка завершана?

- Гаворка?! - узрадаваўся той, што напружаныя хвіліны маўчання мінулі. - Ды ты нічога з таго, што я казаў, і на дух не ўспрыняла, не тое што...

- Калі гэта я ўсур’ёз успрымала твае словы, my dear? - грацыёзна, як котка, пацягнулася яна. - Ты ж проста рупар таго, хто на прыступку вышэй: уключаць - гаворыш, выключаць - шукаеш няспраўнасць. I марна робіш выгляд, што пакрыўдзіўся: не гэткае цярпеў і церпіш штодня, абы крэсла не забралі.

- Крэсла... крэсла... - зноў гэпнуўся той на крэсла насупраць. - Тут паленым з апраметнай запахне, калі што...

- Паленым? 3 апраметнай? - пасунула яна яму цыгарэты і запальнічку. - А мы дзе, па-твойму, жылі і жывём? У райскіх кушчах?

- Райскіх, не райскіх, але ж пэўнасць ва ўсім нейкая была, - павагаўшыся, узяў той цыгарэту і закурыў. - Была - і заканчваецца. Чорт галаву зломіць, куляючыся паміж супрацьлегла рознымі рашэннямі і патрабаваннямі! 3 Дома - адно, з Масквы - другое...

- Фігара тут, Фігара там... Не спрабаваў спыніцца?

- Спыніцца дзе? Для чаго? - не разумеў ён.

- Ды проста спыніцца, - злёгку пацвельвалася Эвеліна. - Адных паслаць у адзін бок, другіх - у другі. Можна ж і не агучваючы, калі сло­вы ў горле ад страху захраснуць. Няўжо ніводнага разу не замуляла вымацюкацца ў адказ на чыё-небудзь распараджэнне?

- Ага, - закашляўся той, але цыгарэту не патушыў, - і ў той жа дзень апынуцца...

- Там, дзе чорт свіней гадуе, - дагаварыла за яго Эвеліна, пасміхнуўшыся. - Дык шмат хто апынецца там неўзабаве. На пацеху новай публіцы.

- Яшчэ накаркаеш! - жэстам паказаў ён угору, нагадваючы, што кабінет мог праслухоўвацца. - Ужо сёння публіцы дагадзіць немагчыма. Калі ты - пра тэатр.

- Тэатр выраджаецца, - выпускала яна колцы дыму і дзівілася на іх неяк залішне сур’ёзна. - Як і грамадства. А натоўпы... тыя, каго мы схільныя лічыць публікаю, шчэмяцца на сцэну, выцясняючы прафесіяналаў. I якімі оргіямі гэта завершыцца ў хуткім часе, ніхто не возьмецца прадказваць. Ніхто!

- Ну-у, ты ж узялася, - буркнуў той, узгадаўшы мэту загадзя спла­наванае сустрэчы. - Артыкул нават для пасвечаных залішне рэзкі, а ўжо начальства...

- С... мне на тваё начальства, my dear!

- Эве-лі-на! - рашуча патушыў Пекар цыгарэту, папракаючы сябе ў душы: рассіропіўся! былое ўзгадаў! усякую лухту выслухоўвае! - Ты ж ва ўстанове...

- А-а-а! - засмяялася яна. - А я і забыла, што яна яшчэ стаіць, яш­чэ не рассыпалася на друзкі, твая ўстанова! Што ж ты, намеснік міністра, не абяцаеш мне новае званне за згоду супрацоўнічаць? Бізун адляскаў - дзе пернік? Ці ты не ўпаўнаважаны раздаваць пернікі?

- Эвеліна Анатольеўна, - перайшоў той на афіцыйны тон, ледзь толькі заняў сваё звыклае месца. - Я ўпаўнаважаны сказаць вам, што сваім злосным пяром вы дыскрэдытуеце дзяржаўнае выданне, і наперад...

- I наперад, - не даў ён сябе перапыніць, - папрасіў бы вас не падстаўляць супрацоўнікаў і галоўнага рэдактара часопіса, якім, у адрозненне ад вас, ёсць што губляць.

- Ды пайшоў ты! - паднялася і, кінуўшы непатушаную цыгарэту ў попельніцу, пайшла Эвеліна да выхада. - Чытай свае пропаведзі каму іншаму - каму дурнейшаму! Ка-азёл!

Апошняе прагучала якраз у той момант, калі адчыніліся дзверы ў па­кой сакратаркі, і ніхто там, у пакоі, як ён разумеў, вушэй не затыкаў. Пекар ажно зубамі скрыгануў, заціскаючы ў роце брудныя мацюкі, якія з задавальненнем шпурнуў бы ўслед гэтай раз’юшанай ведзьме: і нож бы ўсадзіла па самую ручку ў грудзі, пасміхаючыся!

Азвалася сэрца, і ён змусіў сябе апусціцца ў крэсла і адсунуць шуфляду: недзе там ляжала за паперамі ўпакоўка валідолу...

- Усё ў парадку? - зазірнула ў дзверы сакратарка.

- Так, так, - змусіў ён сябе ўсміхнуцца. - Вы ж ведаеце пра імпульсіўнасць характару Эвеліны... Анатольеўны.

3 палёгкаю ўздыхнуў пасля таго, як і за ёю зачыніліся дзверы. Паклаў таблетку пад язык. Паспрабаваў расслабіцца, выкінуць з галавы толькі што адыграную сцэну, і тут жа з недаўмененм заўважыў: і ён думае пра перажытае, як пра спектакль...

***

Для наведвання могілак Саня выбрала будні дзень. I нават сябрам не сказала, збіраючыся да Любашы: хацела пабыць у палоне соснаў, адной, сам-насам са спомінамі, і пагаманіць з Любашаю хоць у думках. Не так пагаманіць, як пажаліцца. На людскую абыякавасць. На адзіноцтва, якое зацягвала ўсё глыбей. На ўласнае бяссілле там, дзе патрабаваліся воля і нязломная сіла. На тэатральныя будні, урэшце!

Будні, будзённая руціна, ад якой і раней цяжка было адкаснуцца, цяпер паглынула ўсё: на рэпетыцыях і акцёры, і рэпетытары пазяхалі, спектаклі ішлі ў паўпустой зале, пра перспектывы новай пастаноўкі ніхто не абзываўся, пазбягаючы пры стрэчы з галоўным рэжысёрам не толькі намёкаў, але і бяскрыўдных пытанняў: любое пытанне магло выклікаць буру, а новую буру ніхто ўвогуле не перажыў бы. Вось і адводзілі позіркі пры стрэчы, вось і пазяхалі, хаваючы раздражнёнасць ці хандру - абы дзень да вечара, абы вечар без лаянкі...

«У царкву трэба б схадзіць! Намерыцца - і пайсці...» - мільганула ў душы, і ў Сані ад нечаканасці думкі нават дыханне на міг перахапіла: падказка ці знак які?

Засяроджвацца на думцы не стала: ведала, што вернецца да яе ў больш зручны момант, у якую цішэйшую хвіліну. Бо хоць і не бітком набіты аўтобус, а і цяпер, удзень, штурханіны хапала. Асабліва на прыпынках. Усе некуды спяшаліся: некаму мусова трэба было ехаць, некаму карцела выйсці. Да рэплік самых нецярплівых лепш было ўвогуле не прыслухоўвацца. Што Саня і рабіла.

Бліжэй да канечнага прыпынку стала спакайней, і, узіраючыся ў акно, у тлумнае жыццё праспекта, Саня бачыла зусім не тое, што мільгала перад паглядам: выразна, да асобных дэталей моднай блакітнай кофтачкі і самых тонкіх рысаў твару паўставала перад ёю Любаша. Так, так, аўтобус рухаўся, гарадскія кварталы адзін за адным заставаліся ззаду, а яна - такая, якой упершыню ўбачыла яе Саня непадалёку ад увахода ў тэатральна-мастацкі інстытут, - стаяла, лёгенька, у такт адной ёй чутнай мелодыі пахітваючыся. Быццам прытанцоўваючы... I ўсміхалася. Не ёй, Сані (хоць, мажліва, і ёй), а гораду, вясноваму дню, ліпам, на якіх прадзёўбвалася лісце, небу без адзінае аблачынкі... Сваёй маладосці, ад­ным словам! I столькі чыстага святла было ў ёй, столькі іскрыстай радасці выплёсквалася праз усмешку, праз ясны позірк, што Саня вачэй не магла адвесці.

- Вы што, не выходзіце? Канечны прыпынак!

Зірнула ўслед жанчыне з ванзэлкамі, якая працісквалася ў дзверы, і тут жа зразумела, што, апроч яе, у салоне ўжо нікога не было.

- Так, так, - таропка пацвердзіла свой намер пакінуць аўтобус, хоць, хутчэй, з нечым іншым пагаджалася, згадаўшы свае думкі.

Ад прыпынку да брамы Маскоўскіх могілак - невялікі прамежак шляху, і на ўсім прамежку - нікога, ніводнага чалавечка. Саня ўздыхнула, быццам (няхай і не прызналася б у тым нават сабе) нейкім край­ком душы спадзявалася, што Любаша чакала яе тут, - стаяла ж яна толькі што перад паглядам! усміхалася! Уздых не прынёс палёгкі, але прыспешыў - і Саня пайшла ўбок пляцоўкі перад далекаватаю адсюль брамаю, дзівячыся адно на сосны. На сосны і неба над імі, чыстае-чыстае, без адзінай аблачынкі.

Пра што думала? Ды ні пра што. Няспешна ішла, забыўшыся на час, які застаўся там, у горадзе, на тлумным праспекце, і не меў да яе ніякага дачынення. Набліжаючыся, вышэлі маўклівыя, прысыпаныя снегам со­сны - нават сонечныя водбліскі, здавалася, прыстылі да цяжкіх галін і ніводным усплёскам не парушалі гэтай маўклівасці, маўклівай журботнай велічы месца. I хоць не першы раз наведвала яго Саня, міжволі адчувала ціхае ўзрушэнне, і сустрэча з памяццю, якая прывабіла думкі, ужо ўяўлялася сустрэчай з цішынёю. 3 той цішынёю, што з кожным крокам ўсё шчытней ахінала, атуляла, абдымала яе, а ў хуткім часе, пасля таго, як прайшла Саня праз браму і сіупіла на заснежаную алею, паглынула ўсё. I мінулае, і цяперашняе.

Удыхаючы марознае паветра і дзівячыся на водсветы неба паўсюль - на сумётах праваруч і леваруч ад руху, на камлях і галінах соснаў, шукала паглядам патрэбную сцежку. I наўрад ці адшукала б адразу (столькі снегу панамятала ўкруг!), калі б не ўбачыла грудок з вянкоў і кветак, толькі злёгку прыцярушаных інеем, метраў за дваццаць ад цэнтральнай алеі.

- Я прыйшла, Любаша! Ты пагукала мяне - і я прыйшла... - падумала ці прашаптала Саня, і рэха думкі, крануўшы нахіленую цяжарам наліплага снегу галіну, асыпалася празрыстай аблачынкаю інею проста на плечы.

Непадалёку заценькала сініца, ёй азвалася другая - і зноў усё аціхла. Ледзь чутна парыпваў снег пад нагамі, глыбела, запавольваючыся, дыханне. Бязгучна пырхалі вакол сонечныя бліскі, і крокі Саніны цішэлі, цішэлі. Пакуль увогуле не аціхлі, прыстыўшы да пратаптанае ў снезе сцежкі.

Перш чым пакласці ружовыя гваздзікі, Саня намерылася змахнуць іней з прымерзлых да грудка кветчын, але штосьці ўтрымала руку. Упалі, рассыпаўшыся круга, гваздзікі, і калі яна выпрасталася і падняла пагляд, то знямела ад нечаканасці. Спачатку - ад нечаканасці, якая нават напужала яе ў першы момант, потым - ад захаплення, якое межавала з містычным жахам. Саня не трызніла, не! Яна нават вачэй не заплюшчыла, знерухомеўшы. I калі б раптам уздумала спытаць, што азначала сцэна, якая паўстала перад паглядам, пытаць не было б у каго: нікога - на ўсёй бачнай пространі могілак. Нікога, апроч...

Розум адмаўляўся верыць, а душа ўжо цягнулася да таго, што адкрывалася ёй: крокі за тры ад сцежкі - там, дзе толькі што ўзвышаўся над грудаю кветак драўляны крыж, бачыліся ёй дзве постаці ў белым. Адна - зіхоткая - уся акружаная ззяннем! - стаяла тварам да той, што ўкленчвала, і Саня чамусьці баялася паверыць у такую стрэчу, у такое шчасце. I сама б укленчыла, апусцілася на калені проста ў снег, калі б здольная была зварухнуцца. Яна і ўсвядоміць не магла ўзніклае жаданне, не тое што выканаць.

Ад Маці Божае (ад каго ж яшчэ?!) сыходзіла такое яркае ззянне, што часам усё патанала ў ім, - і толькі душа Саніна сваім нястрымным парываннем прарывала ўзніклую запону. Больш таго: усё-ткі ўставала перад Багародзіцаю (не Саня, а душа яе) - і ўразумець, як падобнае магло адбывацца, калі ўвогуле адбывалася, не дадзена нікому са смертных: ні ёй, ні кам б там ні было. Ды ў гэты момант і не хацела Саня нічога разумець: не розум - сэрца валодала цяпер усімі правамі...

«Ты давярала жыццю, а не ўласнаму сэрцу, - гучалі ў ёй словы. - Але толькі сэрца можа крануцца прамень Ісціны, прамень Любві».

«Любаша загінула ад нелюбві», - міжволі запярэчыла яна ў душы, тут жа спалохаўшыся, сцяўшыся ў чаканні адказу.

«Шлях заўсёды вядзе чалавека ад нелюбві да Любві. Тут, на Зямлі, вонкава, рух можа перапыняцца, нават перарвацца на адно-два імгненні, вяртаючы таго, хто заблукаў, на адно-два жыцці назад, але pyx прадоўжыцца. Абавязкова прадоўжыцца, каб выправіць часовую, выкліканую часовай апантанасцю крывізну думкі, аднавіць абламаную прыступку росту, аднавіць радасць быцця. Разуменне гэтага прыходзіць праз пакуту, так. Але сіла - і сіла любві таксама! - адно пакутаю прырастае. Пакутаю, прынятаю з радасцю і тым самым радасцю пераадоленаю...»

«Якая радасць у тым, каб памерці маладою?» - мільганула ў ёй нязгода.

«Той, хто апынуўся ў тупіку, змушаны вяртацца назад і пачынаць усё спачатку. 3 любві, а не з нелюбві».

«Я любіла яе!»

«Любіш... Любіш і будзеш любіць», - мякка азвалася на яе вокліч пространь, і раптам такім цяплом, такім шчасцем напоўнілася душа, што, здаецца, і вытрываць немагчыма. Саня захлыналася шчасцем, плакала ад шчасця, не чуючы гарачых - гаючых - слёз, узіраючыся ў сляпучае ззянне непадалёку - у Тую, ад Kara яно сыходзіла, лілося на зямлю, і бачыла то Любашу, то сябе на каленях перад Ёю.

«Маці Божая! Святая Багародзіца!» - прасіла Саня, а чаго прасіла, і сама не ведала.

Перш чым пачало згасаць ззянне, адчула бязважкі дотык рукі... ці толькі пяшчотнага павеву... Схіліла голаў, на міг убачыла сваю маці, яшчэ маладую, і сябе, малую, заплаканую, у яе на руках. Памкнулася ўцерці слязінкі, потым, верачы і не верачы пагляду, ціха пагукала:

- Мама!

Тучна заценькалі ў адказ сініцы - чародка іх успырхнула з нізка навіслае над сцежкаю галіны, гучна зарыпеў пад нечыімі крокамі снег крыху воддаль, і цішыня растварылася ў гуках зімовага дня, якія рап­там быццам ажылі, вяртаючы і яе, Саню, да рэальнасці гэтых пражываемых хвілін.

- Мама! - ужо адно сцятымі вуснамі паўтарыла яна і толькі тады заўважыла, што стаіць на каленях проста ў сумёце, за крок ад прыцярушанага інеем крыжа, невядома як там апынуўшыся, невядома чаму гукаючы да маці, памерлай пазалетась: прыйшла ж на магілу Любашы, да яе...

Падымалася няспешна, спрабуючы ўспомніць штосьці важнае і імгненна забытае. Потым яшчэ хвілінку пастаяла моўчкі і, не крануўшыся крыжа, стала выбірацца з сумёту на сцежку. Хацела паправіць шаль, якая спаўзла на каўнер футра, але так і не паправіла. Пагляд упёрся ў фота, якога дагэтуль не бачыла з-за ссунутых вянкоў: Любаша ўсміхалася ёй з фота светла і радасна, і Саня не вытрымала - заплакала ўголас, наўзрыд, не хаваючыся.

***

Вяртаўся з Масквы Ковач з цяжкім сэрцам: ведаў, бачыў ужо, што ішоў развал партыі, але не думаў, што працэс зайшоў так далёка і, па сутнасці, стаў незваротным. Каб утрымаць ці, тым больш, выправіць сітуацыю, трэба было прымяніць сілу, сілавое ўздзеянне - ды хто б яе прымяніў, як былы генсек даўно хадзіў з падцятым хвастом не толькі перад лідэрамі заходніх краін, а і перад арангутангамі мясцовага разліву, якія рваліся да ўлады, ламаючы, крышачы ўсё без разбору? Трыкалор, сцяг свабоднай Расіі, вочы засціў, а тое і ў галаву не прыходзіла, што ні свабоду, ні свабодную Расію з латак потым не сшыеш: то адзін шывок разыдзецца, то другі. I што потым папрэ праз дзіркі, утвораныя разрывамі, аднаму д’яблу адгэтуль відаць...

Думкі тузалі, як ні бараніўся ад іх, як ні стараўся з іх выбавіцца. I хоць ў купэ ехаў адзін і хуткі цягнік мерна адстукваў начныя кіламетры, сон не ішоў: бакі змуляў Ковач, варочаючыся, а сну не было ні ў адным воку.

- Скамарохі! Шуты гарохавыя! - нягучна вылаяўся, каторы раз падымаючыся, каб булькнуць у шклянку каньяку: не было выпадку, каб піў калі адзін, а тут... А тут гатовы пляшку залпам асушыць, абы даць ду­шы адпачынак!

Пляшка паціху пусцела - думкі, хоць крыху і запаволілі цяжкі свой рэй, не адпускалі. I ціснулі на душу, прыгнечвалі, каменя на камені не пакідаючы ад колішніх спадзевак: яны, паточаныя рознымі пражэктамі перабудоўшчыкаў, і раней не вельмі ўсцешвалі, цяпер жа, пасля сустрэч не адно з кіроўцамі перабудовы, а і з сябрамі, што належалі да «старой гвардыі» і так і не ўпісаліся ў новыя часы, як ні перажывалі за згвалтаваную дзяржаву, ад спадзевак і ўвогуле нічога не засталося. Непрафесіяналізм ва ўсім... Ды што там - непрафесіяналізм?! Местачковасць! Местачковая прага вылезці «на самы верх», красавацца перад усім светам! То адзін, то другі прадстаўнік гэтага «свету» прагматычна адхопліваў, аддзіраў кус за кусам ад таго, што складала Савецкі Саюз, а ім у адказ толькі дзякавалі... I ў вернасці «дэмакратычным» ідэалам кляліся...

- Цьфу! - сплюнуў Ковач горкую думку, перш чым, моршчачыся, дапіў каньяк, і зноў распластаўся на мулкім вагонным матрацы.

Ляскаталі колы. Парыпвала недзе над дзвярмі кепска замацаваная па­нелька. Пахістваўся раскалыханы рухам цягніка змрок, які запаўняў купэ, і, зрэдку раздзіраемы на колькі імгненняў бліскамі ліхтароў за чыгуначным палатном, дзесьці над соннай, засыпанай снегам станцыяй, быццам пакрэктваў у адказ на ўвагу Ковача. Увагу няпэўную, расплывістую, як са­ма ноч, што не ўтрымлівала цягнік, а неслася ўслед за ім - па ягоных дум­ках, праз ягоныя думкі... I ці лёткі рух гэты, ці выпіты каньяк - а мо і тое, і другое разам? - уплывалі на іх, але хутка Ковач ўжо нічога не ўзгадваў, нічога не ўспрымаў, апроч палясквання колаў і пахітвання спаласаванага промнямі ліхтароў змроку побач. Побач - і над сабой...

Праўда, зрабіўшы пэўнае намаганне, заўважыў: над ім змрок здаваўся бяздонным. Быццам не стрэшка вагона, а начны прасцяг пакалыхваўся ўгары. Усё вышэй і вышэй. Так што ў хуткім часе пагляд проста не дацягваўся да нейкай мяжы яго - тануў, патанаў у бязмежжы, перш цёмным, амаль чорным, потым усё больш разрэджаным і пасвятлелым. «Ноч мінае, ці што?» - мільганула далёкае і нібыта чужое, незнаёмае недаўменне: ён жа толькі прылёг, толькі збіраўся прыкрыць вочы краем ручніка і чарговы раз паспрабаваць заснуць!

Мяжа паміж яваю і сном чэзла, знікала, але гэтага Ковач ужо не ўсведамляў. Вышыня - ці, дакладней, глыбіня - уцягвала, зацягвала ў свае тоні пражытае і перадуманае, зацягвала яго самога, і з’явілася дзіўнае адчуванне лёгкасці. Так, нібы ён раптоўна выбавіўся ад усіх повязей з жыццём - і адпачываў. I было не важна, колькі такіх хвілін адпачынку выпала яму гэтым разам, - яны выпалі, доўжыліся, кіруючыся нечым па-за яго свядомасцю, па-за рэаліямі здоўжанай ночы.

Хоць якія ўжо там рэаліі! Усёй рэальнасці, што паляскванне жалеза, ды і яно хутка пачало нагадваць паляскванне бізуна, перш - па камені, потым - па нечыіх стогнах. Удар за ўдарам - рытмічна, няўхільна, бязлітасна, і што самае дзіўнае: рэха іх іскрамі рассыпалася круга, каб праз міг-другі яркія іскры-бліскі ўзмывалі ўгору, застываючы там россыпамі зорак. Самых сапраўдных зорак і зорачак! Яны нават паміргвалі...

- Гэта яшчэ што за чартаўшчына? - не пацікавіўся, а, хутчэй, абу- рыўся Ковач, шукаючы паглядам відочную праяву хоць бы якой прычыны: нечым жа гэта павінна было вытлумачвацца!

- Ну, чаму адразу - чартаўшчына? Тэатр. Тэатральны эфект, - прыйшло тлумачэнне, і Ковачу ў галаву не стукнула задумацца, адкуль - прыйшло.

- Тэ-атр? - перапытаў, азіраючыся.

Здалося, менавіта тое, што заазіраўся, змяніла бачную карціну. Змяніла кардынальна. Бо вось ужо - ні цёмнай пространі вакол, ні паміргвання зорак, ні іскраў ці іскрачак. Змрок раптоўна саступіў святлу, і калі спачатку святло было цьмяным, халодным, то ў наступныя імгненні значна пацяплела, паступова набіраючы яркасць, і адразу выразна ўбачыўся брукаваны пляц, каменная сцяна высокай будыніны за ім, рухомыя цені на сцяне.

Ковач напружана ўзіраўся ў іх, каб зразумець, дзе іх гаспадары і хто яны, а святло ярчэла - і так хутка, што, здавалася, вось-вось выбухне, як выбухнула б ад перанапружання электралямпачка. Ён нават заплюшчыў вочы, перасцерагаючыся, але перасцярога аказалася марнаю, бо, і не пазіраючы, усё да драбязінкі і ледзь заўважнай шчэрбінкі на каменнай сцяне выразна бачыў.

«Ат!» - адмахнуўся, скараючыся непазбежнаму, узгадваючы, што ўвогуле збіраўся заснуць, адпачыць, а не бадзяцца думкамі хто ведае пад чыімі сценамі...

«Хіба зусім незнаёмая сцяна? - пакпіў нехта нябачны. - I зубцы яе нічога не нагадваюць?»

«Якія яшчэ зубцы?» - не зразумеў ён, але тут жа пазнаў чырвоную зубчастую сцяну, і плошчу, і цёмную ўсечаную піраміду маўзалея, і постаці наверсе... Хоць наконт таго, чые постаці, мо і памыляўся: адразу, з усёй пэўнасцю сцвярджаць не ўзяўся б. Ці мала хто там стаяў! Ды і ці стаяў, невядома: цені на сцяне зніклі, яны з'явіліся...

«Дурню сёе-тое з неверагоднага паказаць хочуць, а ён за разважанні чапляецца», - азвалася цішыня, і Ковач не знайшоў, чым адказаць: што - адказваць? каму?

А дзеянне ўжо было запушчана, спружына пачала раскручвацца, і хоць адчуванне калі не ўдзелу, то прысутнасці падчас разыгранага дзеяння заставалася, нідзе і ніяк ён сябе больш не ўсведамляў, ні з чым і ні з кім не атаясамліваў. Усё адбывалася без яго ўдзелу і неўзапраўду - так, нібы разыгрываўся дзіўны спектакль тэатра марыянетак, дзеючыя акцеры якога заставаліся за шырмаю (дакладней, за каменнымі парэнчамі маўзалейнай трыбуны), а ўсе ролі выконвалі марыянеткі. Лялькі!

Вядома, кожная лялька нагадвала аднаго з вядомых лідэраў партыі і дзяржавы, але пэўны час, пэўныя абставіны не ўплывалі ні на іх вобразы, ні на іх паводзіны. Хто ў вайсковым фрэнчы ўзору двадцатых гадоў, хто ў цывільным, хто ў форме военачальніка, завешанай гірляндамі ўзнагарод самага рознага кшталту, хто ў акулярах, якія засланялі ўвесь твар, а то і ўсю постаць. Іх можна было назваць. Пайменна. Але імёны ў гэтым спектаклі не мелі ніякага значэння для ходу дзеяння: і сюжэт, і акцёры, няхай і ў пазнавальных ролях занятыя, - выдавалі вечнымі, вечна запатрабаванымі. Ды так яно і было, бо ў сляпой і жорсткай барацьбе за ўладу паўсюдна, дзе мелася хоць якая вышэйшая прыступка, працаваў адзін і той жа закон: хто - каго. Сродкі маглі быць любымі: пераможцаў не судзілі... Звычайна, не было каму судзіць...

Зразумець, што адбывалася на імправізаванай сцэне, Ковач нават не памкнуўся. Мо таму, што не бачыў сябе, свайго месца ці ролі ні на трыбуне, ні сярод публікі, хоць нейкім чынам не толькі прысутнічаў, але і быў задзейнічаны ва ўсім. Калі верыць адчуванню і пагляду. Усё - проста на вачах - мянялася, жыло і знікала па нечай волі, быццам хто нябачны тузаў за нябачныя матузкі, сціраў ці мяняў дэкарацыі, асуджаў - каго на жыццё лакея, каго на смерць. I адно і другое выглядала скамарошым розы­грышам. Яно б і нічога, калі б крыху на ніжэйшым узроўні - не на фоне крамлёўскай сцяны - ішоў гэты розыгрыш, а то атрымлівалася, не проста лес таго ці іншага правадыра высвечваў і падсвечваў, а лёсам дзяржавы забаўляўся нябачны рэжысёр. То раптам шчытна, плячо да пляча, ссоўваў доўгую шарэнгу малых і большых правадыроў у купку, і тады ўсе бачыліся на адзін твар, і твар гэты нагадваў ці то злепленую абы з чаго мас­ку, ці то морду нейкага монстра. А то пачынаў перастаўляць фігуркі, увесь час мяняючы месцамі, быццам разыгрываў вядомую толькі яму шахмат­ную партыю, - і тады то адна, то другая постаць дзе паступова, дзе раптоўна знікала. Знікала ў прамым сэнсе - прыплюснутая цяжкой каракуле- вай шапкаю, ці здушаная накручанымі на вушы дужкамі агромністых, ва ўсесь твар, акуляраў, ці раструшчаная ссунутымі тулавамі паплечнікаў, у той міг ужо былых...

Пры ўсёй фантасмагарычнасці карціна была жывою. I, больш таго, усё відочней уцягвала Ковача ў сваё дзеянне, хоць ён па-ранейшаму нідзе, ні за чыімі плячамі, і ценю свайго не знаходзіў: і ранг не той, і ро­ля не вызначаная... Наконт ролі, вядома, мог і памыляцца (для нечага ж яму гэты спектакль наладзілі!), а рангам далёка не дацягваўся да крамлёўскіх дзеячаў - хоць прамінулы час узяць, хоць цяперашні. Разагнаць бы іх, як зграю крумкачоў, ускормленую на бедах людскіх, ды не было каму. Не мечанаму ж! Стаіць асобна, вылучаючыся хіба што адноснай маладосцю, а ў вачах - джалы чужых маланак: пабліскваюць, палохаючы, вытыркаюцца з усіх бакоў, нават з-пад шапкі, пагражаючы спаліць усё «кідрэні фені» што тут, пад крамлёўскай сцяною, што на ўсіх абсягах краіны за ёю, - цьфу на нячысціка!

Ковач сплюнуў так рашуча, што перш затанцавала над ім выкліканае гэтым абуральным рухам рэха, а потым, ужо ў адказ на яго, пасыпаліся камяні са сцяны - сама сцяна пасыпалася, завальваючы скрышанымі цаглінамі і розным друзам і трыбуну, і плошчу, і прасцяг вакол. «Сапраўдны каменяпад!» - падумаў, міжволі спрабуючы ўцягнуць галаву ў плечы і хоць неяк прыкрыцца рукамі. А цагліны, дробячыся, ужо траплялі і па ім, пэўна, бо хоць вонкава гэта ніяк не ўспрымалася (сябе ж, сваёй постаці не бачыў), але балючыя дотыкі Ковач адчуваў усё выразней.

- Ды прачынайцеся, мужчына! Мінск! Прыехалі!

- А? Што? - лыпаў вачыма ён раз ад разу і ўсё ніяк не мог прачнуцца, а калі ўсё-ткі расплюшчыўся, то ўбачыў усмешлівы твар правадніцы і вялізную сонечную пляміну за ім, на процілеглай сцяне купэ.

***

Афішу, якая з’явілася напярэдадні, і з’явілася не публічна, не на афішных тумбах, а ў калідорах устаноў (і то - выбарачна), і афішаю цяж­ка назваць. Так... Абвестка, што калі і прыцягвала ўвагу, то сваёю нязвыклай навязлівасцю. Нават крыклівасцю. «Розыгрыш! У БДТ - розыг­рыш!» - вялікімі літарамі рознага колеру і рознай канфігурацыі стракаты плакат, а далей - па ўсім перыметры - скамарошыя заклікі: «Калі не навязаны страхам да мінулага - прыходзь! Калі не баішся пазнаць сябе ў адным з персанажаў і ўмазаць яму аплявуху - прыходзь і дзейнічай! Калі збрыдла балота будзённасці - падары сабе свята! Калі хочаш уразумець, з чым сутыкнешся заўтра, - плюнь на ўсе сумненні і будзь з намі!» I - усё. Hi дзень не пазначаны, ні час, ні дзейныя асобы. Быццам і тыя, хто будзе на сцэне, і тыя, хто знойдзе месца ў зале, ведалі ўсё, што трэба ведаць, а астатнім і тлумачыць не варта было.

Хоць навошта тады сама гэта абвестка? Нейчы жарт? Але ж за падобныя жартачкі...

Урэшце, хоць перабудова і буксавала, жыццё - мянялася. Мянялася, мяняючы і людзей, і іх прэтэнзіі і запатрабаванні: выходзіла, свет жыў іначай, іншымі каштоўнасцямі, і, на думку абывацеля, калі апярэдзіць каго з бліжніх, то магло і падфарціць выбіцца нарэшце ў людзі, набыўшы сякое-такое дабро. А жарт... Калі пільнасці не губляць, то і падчас розы­грышу чым-небудзь разжывешся. Не медзяком, дык словам.

«Ро-зы-грыш... Ведама, знайшлі, чым здзівіць! Усё жыццё чалавечае - суцэльны розыгрыш: то Бог, то д'ябал забаўляюцца з чалавекам. А ўжо як самі чалавекі возьмуцца...»

Думкі не перашкаджалі Івану займацца няхітрымі чыноўніцкімі спра­вамі: паперчына - сюды, паперчына - туды, тэлефонная гаворка з адным, кабінетная разборка з другім. Рабочы дзень завяршаўся тым, чым і пачынаўся, і ад дакукі ўжо зводзіла скулы. «Мо зазірнуць у тэатр? I на­чальству будзе што пераказаць...» - падумаў адно для таго, каб памяняць кірунак думкі, але ідэя нечакана спадабалася: як не развеецца, то хоць сведкам стане!

Сведкам - чаго? Для чаго? Падобныя пытанні ў галаву не прыйшлі. Сведкам дык сведкам. Не першыня. За тое і цанілі на службе. Спатрэбіцца - скажа што якое, не спатрэбіцца - забудзе і ніколі не ўзгадае. Нават для пацехі - тады, калі адчуе (як часта адчуваў) сваю перавагу над усімі начальнікамі і начальнікамі начальнікаў. Сабе даражэй выходзіла. I карысці аніякай.

- Правільна мысліш, таварыш! - падбадзёрыў сябе ўголас і тут жа чмыхнуў, пакасіўшыся на шкляную дзверку шафы, дзе, хоць і цьмяна, люстраваўся яго торс, увянчаны буйною аблыселаю галавой. - Ну, ну!

Ніхто яго не прыспешваў, нішто не перашкаджала. Нават думкі аціхлі і пэўны час не абзываліся. Вечар выдаўся па-вясноваму цёплы, нетаропкія крокі супадалі з рытмам нетаропкіх хвілін, і ён, чаго даўно не адчуваў у такой меры, адпачываў: пагляд немітусліва кранаўся то ліповага вецця галавою. то зыркай вітрыны, у якой пакалыхваліся яго адбіткі, і зноў бязмэтна лунаў паперадзе. Ногі самі знаходзілі патрэбны паварот з адной вуліцы на другую. Хады той з праспекта на праспект! - перш праз мост, потым праз сквер і цэнтральную плошчу...

- Добры вечар, - машынальна адказаў на нейчае прывітанне, і галавы не павярнуўшы: не хацелася прыпыняцца, ублытвацца ў неабавязковую і нікому не патрэбную гаворку з кім бы там ні было - нашто ж паварочвацца? Падсвядомая мэта вяла яго, жаданне або нежаданне застацца ў нешта не пасвечаным, пекараўскі памочнік нават не задумваўся - ішоў і ішоў!

Калі крокі за тры-чатыры ад увахода ў тэатр узгадаў раптам, што ні білета, ні запрашэння на гэты вечар не меў, хады не запаволіў. Адно перасмыкнуў плячамі і падаўся да дзвярэй. Як не хлусіла абвестка і «розы­грыш» пачнецца а дзевятнаццатай гадзіне (звычайна ўсе спектаклі пачыналіся ў гэты час), то да пачатку заставалася хвілін пятнаццаць. Якраз каб адшукаць вольнае крэсла. Ці выбраць з незанятых - зручнейшае.

«Чаго табе няймецца?» - пацікавіўся ўнутраны голас, але так ціха, так нясмела, што і зважаць Іван на пытанне не стаў.

Ступіў да двух малойцаў пры ўваходзе ў фае (здалося, нават знаёмых), пачуў спакойна патрабавальнае: «Ваша пасведчанне!» і дастаў з кішэні дакумент. Тыя расступіліся, упускаючы яго, і Іван Сымонавіч упершыню падзівіўся з сябе, са свайго рашэння, нікім, нават Пекарам, не санкцыянаванага: з ягоным вопытам, з ягонай заўсёднаю асцярогай ва ўсім, што не сыходзіла непасрэдна ад начальства, асмеліцца на такі самастойны крок?

«Ну, не вяртацца ж назад, паўз адметна безаблічных ахоўнікаў!» - падбадзёрыў сябе ў думках, перадаўшы плашч гардэробшчыцы і рушыўшы наверх. Ступаў няспешна, нават прыступкі лічыў, каб не думаць, чаму ні ў раздзявальні, ні ў круглым фае перад дзвярмі ў тэатральную за­лу нікога не было.

- Смялей! Розыгрыш пачынаецца!

Крутнуў галавою, каб зразумець, адкуль прагучаў голас, і спатыкнуўся. Падумаў, што трэба спыніцца і, пакуль не позна, павярнуць назад, але замест гэтага ступіў яшчэ крок-другі і тузануў дзверы. Яны паддаліся лёгка, у ахвоту, і яму нічога не заставалася, як увайсці у паўцемную залу, дзе, апроч асветленага квадрата сцэны, ніводнага, нават хліпкага, агеньчыка не было. Памкнуўся слізгануць куды-небудзь убок і пашукаць месца ў апошнім радзе, а ногі ўжо неслі наперад. Далей і наперад. Быццам і гэта хвіліна, і ўсе астатнія былі дакладна спланаваныя і вызначаныя. Кім? Да якой мяжы? 3 якой нагоды? Пытанні нават не ўзнікалі. Ішоў па лёгкім схіле падлогі ўніз, стараючыся хоць бакавым зрокам угледзець што якое вакол: цёмныя постаці, нічым, нават водбліскамі яркага квадрата асветленай сцэны не падсвечаныя і таму невыразныя твары, зрэдчас - пустыя прагалы крэслаў...

Штуршка ў плечы не адчуў, але ў нейкі момант павярнуў да аднаго з гэтых прагалаў і, прыгінаючыся, уцягваючы галаву у плечы, прайшоў колькі метраў, перш чым апусціцца на адно з сядзенняў. Калі ж нарэшце ўсеўся, з палегкаю уздыхнуў: хоць перад позіркам тых, хто ужо знаходзіўся ў зале, мільгаць перастаў!

«А чаму так ціха?» - варухнулася першая думка, і ён як мага непрыкметна заазіраўся, пазнаўшы, як яму здалося, у паўзмроку сяго-таго з чыноўных людзей самага высокага рангу. Калі ж позірк вярнуўся да ярка асветенай сцэны, здзіўлена адзначыў, што на падмостках поўна акцёраў і яны не стаялі на адным месцы, а рухаліся, пераходзілі ад адной групы да другой, жэстыкулявалі і, пэўна, штосьці прамаўлялі, - ніводнага ж гуку ён не чуў.

Пачаў узірацца больш пільна. Каб хоць неяк вызначыцца ў разуменні таго, што адбывалася. Там. На падмостках, што і тэатральную сцэну ў звыклым сэнсе гэтага слова мала чым нагадвалі: ні завесы, ні кулісаў, ні дэкарацый. У глыбіні прасторы, не да сцяны нават, а проста да вяровак, на якіх звычайна замацоўваліся дэкарацыі, быў падчэплены няроўны кавалак палатна (хутчэй ужо, дзяругі), на якім агромністымі літарамі было напісана: «Прэч! Годзе!» Каго ці чаго гэта тычылася, каму і што муляла ў гэтым ці іншым свеце, вызначыць ён не ўзяўся б: задужа стракатаю выглядала публіка ў касцюмах ледзь не ўсіх вядомых з гісторыі краю эпох. Гамонкі ж іх ён па-ранейшаму не чуў, у нейкі момант падумаўшы нават: мо са слыхам што здарылася?

Раптам - зусім нечакана - аднекуль з глыбіні сцэны вырваўся прамень святла, скіраваны на залу, і няспешны рух яго над радамі крэслаў выклікаў пэўную рэакцыю гледачоў (дакладней, напэўна, было б сказаць: удзельнікаў розыгрышу!). Пачуўся нават лёгкі шум, і Іван Сымонавіч узрадаваўся, што запона цішыні нарэшце ўпала і хоць нешта стала даходзіць да слыху.

Павёў галавою следам за промнем пражэктара, але, наткнуўшыся на колькі недаўменных позіркаў знаемых і яўна невыпадковых тут чыноўнікаў, тузануўся і застыў: для чаго іх усіх сабралі ў тэатры? Хто сабраў? Здалося, міг-другі - і недаўменне залы выбухне, узарве прастору, і ён міжволі сцяўся, уцягнуў галаву у плечы.

- Увага на сцэну! - загрымеў нейчы голас, змусіўшы ўсіх, нават адчайных смельчакоу, сцяцца у крэслах.

- Сэнс жыцця залежыць не ад таго, што, а ад таго, хто яго вызначае. Дурні думаюць: Прырода...

На падмостках пачало разгортвацца дзеянне, у якім - па крузе - былі занятыя ўсе: сексуальнае дзейства змянялася палатаю з рожаніцаю, вучэльняю, любоўнымі гульнямі, бойкаю маладых самцоў, разагрэтых выпіўкаю, забойствам, пахаваннем, турэмным заключэннем і вяселлем пераможцы, потым - зноў сексуальным дзействам... I ўсё - няспешна, пад няспешнае кружэнне падмосткаў і нейкую рваную - то шчымлівую, то груба агрэсіўную - мелодыю, у якую ўпляталіся то стогны, то грубыя выкрыкі, то гарачы шэпт, то няўцямныя праклёны. Няспешна... Круг за кругам... Усё больш бянтэжачы, а потым і прыгнятаючы.

- Сэнс жыцця, - зноў грымнула, здавалася, адусюль, - залежыць не ад таго, што, а ад таго, хто яго вызначае. Гарапашнікі вераць: Айцец Нябесны...

Сцэна гэтак жа павольна, з ранейшым натужным рыпам паварочвалася, але дзейныя асобы, скінуўшы ранейшую апратку проста пад ногі і апынуўшыся хто ў белых, хто ў чорных хітонах, на кожны ўзмах рук сталі нагадваць чорных і белых анёлаў-птушак, што ўтваралі своеасаблівае кола, а каля ног іхніх, на голых дошках, «чалавекі» адольвалі жыццевы шлях - перш на карачках, потым на каленях. Адольвалі цяжка, задыхаліся, ускідваючы сяды-тады галовы, тут жа вінавата апускалі іх, пакорныя ўзмаху белага ці чорнага «крыла». I хоць шлях быў той жа - ад нараджэння да смерці, кожны зрух на ім, кожны крок замольваўся і ад таго здаваўся бязглуздым, а то і крамольным. «Анёлы» ж то змешваліся, то штурхаліся, выштурхоўваючы адзін аднаго за межы круга, то, прыкрыўшыся рукавом, цішком пахіхіквалі, а то і піхалі каго нагою, калі бядотнік занадта набліжаўся ці залішне сме­ла ўскідваў галаву.

Гнюснае відовішча, як да яго ні пастаўся, і калі б не боязь прыцягнуць агульную ўвагу, Іван Сымонавіч паспрабаваў бы ціхенька выбрацца з паўцёмнай і паўпустой, як цяпер бачылася, залы. А святло і там, на сцэ­не, раптам заміргала. Нават згасла на некалькі імгненняў. Калі ж зноў - і яшчэ ярчэй - успыхнула, усё на падмостках змянілася раптоўна і абсалютна кардынальна: ні анёлаў, ні чалавечкаў...

- Сэнс жыцця залежыць не ад таго, што, а ад таго, хто яго вызначае, - прагучала гучна, выразна, і голас здаўся знаёмым. - Рэвалюцыянеры мяркуюць: правадыр...

Не паспелі адгучаць словы, як усчаўся гучны смех; свіст і выкрыкі перапыняліся гучнымі апладысментамі. Натоўп, у які ператварыліся ўсе ўдзельнікі новай дзеі, перамяшчаўся па сцэне нерытмічна - хаос, здавалася, нарастаў. Але ў нейкі момант усё аціхла і пад пакалыхванне сцягоў, пашытых з рознакаляровых шматкоў, і папяровых пугалаў партыйных кіраўнікоў рэспублікі і краіны наперад выйшаў высокі худы інтэлігент з прыкрытым маскаю тварам: пінжак - наросхліст, кашуля-вышыванка расшпіленая.

- Сэнс жыцця? Барацьба! Пастаянная - штодзённая! - барацьба за тое, каб людзьмі звацца і не хадзіць у прыкарытніках, а адбіраць і адабраць у тых, што ўявілі сябе гаспадарамі і мараць уехаць у рай на нашых карках, і гэта права, і ўладу, і саму зямлю нашу. А то памянялі буржуйскія світкі на бальшавіцкія фрэнчы, якія не так у ахвоту, як пад прымусам няпісаных правілаў даношваюць, а ўжо да новага маскараду рыхтуюцца, усіх вас за дурняў трымаючы. Так, так, за дурняў! - хто б з вас і што пра сябе ні думаў. Іх мы - прадстаўнікі новай сілы - змяцём, а вам, калі не ўстанеце ні бок рэвалюцыі, зноў, і цяпер да скону, давядзецца працісквацца да карыта праз кпіны і тумакі маладзейшых і дужэйшых. Як - перспектыва? Падабаецца?

Смех і свіст сталі грамчэйшымі. Натоўп на падмостках ашалела забаўляўся, раздзіраючы на шматкі папяровыя пугалы, звязваючы сцягі і сцяжкі ў адно пярэстае палотнішча і абвіваючы ім тых, хто хоць на міг губляў пільнасць. Тыя тузаліся, спрабуючы вырвацца, - і рогат грамчэў. У выніку - у ковах вузлаватага палотнішча і гэтага рогату засталася толькі адна постаць у белым хітоне. Яна проста перастала супраціўляцца і асунулася на падлогу, няздольная ў тым кокане, у якім апынулася, зрабіць і адзін крок.

Пра жанчыну тут жа ўсе забылі. Частка занятых у апошняй мізансцэне акцёраў сцэну пакінула, тыя ж, што групаваліся вакол лысага з плямінаю праз усю галаву «правадыра», сышліся ў цэнтры і нарэшце павярнуліся да залы. Да апусцелай ужо залы, бо нават Іван Сымонавіч, які так і не насмеліўся прайсці паўз крэслы да выхаду, не тырчэў у сваім крэсле, а, уцяўшы галаву, у няўцямным страху даўно споўз з яго і ўплішчыўся паміж радамі, як мага ніжэй да падлогі. Праўда, тады, калі цікаўнасць перамагала страх, зіркаў праз шчыліну паміж пярэднімі крэсламі на сцэну, супакойваючы дрыжыкі ў каленях салдацкай замоваю: з зямлі не згоняць, далей, чым на фронт, не пашлюць...

Тыя ж, на сцэне, пасцягвалі маскі зацятых і добра пазнавальных бунтаўшчыкоў нацыянальнай закваскі, аказаліся - усе як адзін! - членамі Бюро ЦК, і Іван Сымонавіч, убачыўшы чарговы акт сцэнічнага пераўвасаблення, не сказаць, каб дужа здзівіўся: нездарма ж голас сяго-таго здаваўся знаёмым, чутым раней. Адно што страх змяніўся сорамам: сагнуўся ў тры пагібелі, поўзае пад крэслам, замест таго каб дома сядзець на ўтульнай канапе перад тэлевізарам з пляшкаю піва ў руцэ!

- Гля! - гукнуў гаспадар сцэны. - Разбегліся са страху, падтрымліваючы штаны!

- Мо даць святло ў залу?

- Нашто? I так усе засвяціліся: хоць з аднаго, хоць з другога боку зірнуць... Думаў: мала хто паддасца на правакацыю, ажно ёсць, ёсць смельчакі ў чыноўніцкіх акопах!

- Але ж не дачакаліся завяршэння розыгрышу - не паапладзіравалі сваім кіраўнікам, угледзеўшы іх на падмостках, - засмяяўся хтосьці. - Калі яшчэ такая нагода надарыцца?

- Ты каго меў на ўвазе, памінаючы кіраўнікоў? - патушыў яго смех Гаспадар.

- Дык жа... Дык жа адкрылі мы перад залаю твары... - мармытнуў той, хаваючыся за спіны.

Цяпер засмяяліся ўсе. Ці - амаль усе.

- Ён думае...

- Ён напраўду думае, што скінутыя ўсе маскі!

- Сляпы!

- Ты што - спаў увесь гэты час?

Смех і кпіны не аціхалі. Купка акцёраў - ці тых, хто выдаваў сябе за іх? - скіравалася ўглыб сцэны, сцягваючы з твараў маскі высокіх партыйных начальнікаў і адзін за адным знікаючы ў цемрадзі, але гэтага Іван Сымонавіч ужо не бачыў: не азіраючыся, ён на карачках прабіраўся да праходу і потым да выхада і думаў толькі аб адным: гэта павінна закончыцца! некалі ж павінна закончыцца!

ЧАСТКА ДРУГАЯ

Баш на баш

Жыццё не проста нагадвае гульню, яно - гульня! Гульня ў падкіднога. Калі той, хто прайграе, застаецца дурнем... Проста. I справядліва. Не ўмееш, не спадзяешся ні на ўдачу, ні на хітрасць - не бярыся. Сядзі збоку і назірай. Па магчымасці хаваючы ад зацятых ігракоў, што ты не адно прысутнічаеш, што ты - сведка: каму з тых, хто паказаў сябе дурнем, спатрэбіцца потым сведка? Тое і яно. Лялечкіна што марна не скажа.

Лялечкіна - шаноўна дама бальзакаўскага ўзросту, чый стан, чый твар і незадаволеная грымаса на ім адбіваліся ў гэту хвіліну ў люстэрку... Людміла Пятроўна, Лялечка, Люсі... Тры не падобныя адна на адну жанчыны ці адна ў трох розных абліччах - ідзі разбярыся! Імя сваё ўсякі ведае, а ў твар сябе ніхто не помніць, так, здаецца, казалі мудрыя? Ну, ды так ці не так, а яна нешта ўсё часцей падоўгу прастойвае перад люстэркам, смакуючы нечаканую толькі на першы погляд думку, што і імя - толькі маска. Зручная, з часам усё больш шматслойная, усё больш неабходная маска, пад пэўным нумарам запісаная некалі ў метрычнай кнізе жыцця. I колькі ні абдзірае, ні здзірае яе часам з перакошаным ад болю тварам: «Старэеш, старэеш, Пятроўна!», колькі, слінявячы пальчыкі, ні зацірае, ні залізвае потым на ёй сляды кіпцікаў, угаворваючы сама сябе: «Лялечка! Лялёк! Люсіка...», колькі ні запівае горкаю каваю, звыкла бадзёра падміргваючы свайму адбітку ў люстэрку: «Вышэй галаву, Людміла Пятроўна!», маска толькі крыху, зусім крышачку ссоўваецца і яшчэ шчыльней прылягае да твару. Лялечкіна, Людміла Пятроўна. I ўсё на тым.