Гульня ў падкіднога

Ат! Галоўнае, нягледзячы ні на што, за гадамі паспяваць. За гадамі, а не за шкадаваннямі. Зморшчынкі ўкруг вачэй з’явіліся? Крэм, лёгкі масаж, аўтатрэнінг... Сум у вачах? Узмах павекаў, уздых, усмешка... Адзінота абазвалася? Кубачак кавы, кілішак добрага віна ў кампаніі суседкі... Спакой варты некалькіх намаганняў, хай сабе і не вельмі прыемных.

Прыемных, непрыемных... Ужо ж, што ў тым прыемнага - запрасіць на бакал віна старую з кватэры насупраць - Галену Феакцістаўну Пірагову? Адно, што ўсякае лухты пра вернасць ідэалам наслухаешся. Калі будзеш слухаць. Гэткая сямідзесяцігадовая разваліна: парахня сыплецца, пасмы сівых валасоў на галаве не набярэцца, а туды ж! - пра вернасць ідэалам, пра духоўную моц партыі... Цьфу ты, Божа мой!

«Няўжо ніколі, ніводнага разу не пахіснулася вера?» - спытала ў яе неяк. Спытала амаль абыякава, адно каб прадоўжыць згаслую гаворку, а яна раптам ускінулася, запунсавела, як макаў цвет.

«Што вы, што вы, Люсі! Як можна? - замахала рукамі. - Вам, работніку апарата, не тое што сумненні - ценю іх у душы будзіць нельга! Вы - на Алімпе. На вас народ пазірае».

Тут яе, памятае, і прарвала. Не крыкам прарвала - Людміла нават голасу не павысіла, - а злосцю: Алімп, бачыце, ёй прымроіўся! Народ на іх, абраннікаў улады, пазірае!

«Ну які народ! - выціснула з сябе ўсмешку, - Дзе вы бачыце народ? У раз’юшаных чэргах? Каля піўных ларкоў? У цесных гарадскіх канурках, падвешаных да напоўненых шумам і свістам каналізацыйных труб? На плошчы - пад павыцягванымі з дзедаўскіх скрыняў сцягамі? У перапоўненых турмах ці прапахлых потам казармах? Ці мо на сходах і сходках самага рознага кшталту, балазе ўсе вольніцу пачулі?»

Усміхалася, а старая пазірала на Лялечку, на яе з’едлівую ўсмешку з непадробным жахам, не ведаючы, што і думаць. А што тут было думаць? Павінна ж і ёй некалі надакучыць тая роля, якую скрозь змушана іграць у прысутнасці Піраговай. Як жа! Непадкупная бальшавічка адорвала сваёю прыязнасцю, шчодра дзялілася вопытам служэння ідэалу: слухай, а не - падымай вочы ўгору, і маліся... Абрыдла. Збрыдзела ўсё. Магла яна хоць дома адчуваць сябе чалавекам?

«Вы жартуеце, Люсі?» - цямнеючы тварам і запінаючыся, са спадзяваннем перапытала Пірагова, і Лялечкінай (ну, не дурніца?) нечакана ста­ла шкада яе: не згорбленая ні гадамі, ні нягодамі, проста-такі кашчавая ад пласкагрудасці і худзізны старая, старанна разгладжваючы і зашпаклёўваючы пудраю зморшчыны, і так заўсёды нагадвала размаляваную кітайскую марыянетку, а тут, спалоханая, пакрыўджаная нечаканасцю слоў, і зусім адзеравянела. «Скажыце, што вы жартуеце!»

«Ну, канешне ж, жартую,- адвярнулася, каб не бачыць яе згаслых і таму адразу паглыбелых, пазападалых вачэй.- Прабачце, Галена Феакцістаўна, жарт атрымаўся няўдалы».

«Цяпер усе так імкліва мяняюцца».

«Час такі. Змушае думаць, - дастала з бара распачатую бутэльку кабернэ і бакалы.- Шкада, што думаць мы не прывыклі і не ўмеем».

«Што-небудзь здарылася, Лялечка? - занепакоілася яна, забываючыся на сваю крыўду.- Вы на службе ў партыі, а калі курс такі нестабільны і ледзь не ў пашане здрада...»

Людміле не хацелася слухаць ні пра партыю, ні пра зменлівасць яе курсу.

«Давайце па глыточку вып’ем, Галена Феакцістаўна, - прапанавала.- Каб стронцый у арганізме на залежваўся».

Пра стронцый - спецыяльна. Каб тэму памяняць. Каб разважанні пра здрады ідэалам і масавае рэнегатства ў партыі зноў не прывялі яе да сумненняў. Вока ў старой пільнае: толькі дай падставу ці, Божа збаў, чым-небудзь закрані веру - яе, Піраговай, веру у правільнасць і ахвярную веліч пройдзенага ёю і краінаю шляху...

Верыць - і няхай верыць! Людміле што да таго! Яна, урэшце, адзіная з суседзяў, з кім, не зневажаючы сябе, сваёй гордасці, льга падтрымліваць хоць нейкія зносіны: гэткая ж, у адрозненне ад матронаў сямействаў вакол, адзінокая, як і яна, таму не мела прычыны пры сустрэчы надзімацца ад пагарды ці звычайнага бабскага страху за свайго благавернага.

Быў у Піраговай хто калі-небудзь ці так і прахадзіла яна ў дзеўках, невядома. Часам, як у тую хвіліну, смакуючы віно, Лялечкіна спадцішка разглядвала яе, шукаючы хоць бы нейкую прыкмету полу і не знаходзячы: даўно тая была жанчынаю, калі наогул была...

«Галена Феакцістаўна, вам ніколі не муляла адзіноцтва?» - спытала, нечакана нават для самой сябе, перапыняючы, на паўслове абрываючы старую, яе квяцістыя разважанні.

«Не муляла... што? Адзіноцтва? Я вас правільна зразумела, Люсі?» - не хаваючы крыўды, падцяла яна вусны.

Люсі, Люсі! Як старая не разумела, што яе, Людмілу, раздражняла гэтак, на французскі манер, пераробленае імя ў яе вуснах?

«3 мяне нікудышняя гаспадыня. Але... - зрабіла глыбокі ўдых, набіраючыся рашучасці, - але і вы, Галена Феакцістаўна, жанчына, і ў вас некалі не склаўся жаночы лёс! Скончаная сямігодка - немалы набытак па тых часах, рост на партыйнай рабоце быў забяспечаны, я разумею. Ды і шмат - яшчэ не ўсё... Па сабе ведаю».

«У вас непрыемнасці,- зноў навастрылася тая. - Валерый Юр’евіч... незадаволены?»

«Вам што, вядома... - Выціснула з сябе, думаючы, як правільней зрэагаваць: засмяяцца ці абурыцца яе залішняю дасведчанасцю, і ўрэшце (крыху ненатуральна) засмяялася.- Госпадзі, ну для каго з нашых - гэта таямніца? За кожным жа - значыцца, і за мною! - і вуха, і вока... Каб з тропу не збілася, каб у выпадку чаго...»

Смяялася, а сама адчувала, як унутры заварушыліся, сталі разбягацца ледзяныя голкі - гэткія дробненькія голачкі страху... Хоць з чаго б, здавалася? Той, гэты каханак? Якая розніца?

«Люсі, хочаце, я дам вам параду? - перастала старая ўзірацца, быццам і сапраўды падманулася яе смехам і супакоілася. - Адразу, адначасова быць па абодва бакі барыкад немагчыма - гэта азы палітычнай асветы, і не вам іх даводзіць. I ўсё ж узрост, адносіны змушаюць мяне перасцерагчы вас ад лёгкасці - так, так, Люсі, ад лёгкасці пераарыентацыі. Не той, што на словах (словамі скрозь, як мячыкамі, жангліравалі!), а той, што ўнутры, у душы. Паверце, гэта толькі здаецца, што хто-хто, а ты на вудачку часу не трапіла, што варта атрэсціся, адвярнуцца - і но­вы час, новы шлях адкрываюцца пагляду, прымуць цябе, тваю спадзеўку. Тыя, хто вырываецца са спратаў часу, са сваіх былых перакананняў, пакідаюць на зламаных кратах не толькі кавалкі выдранае з мясам скуры, але і раструшчаную душу».

«Але ж хіба... - не скончыла Людміла фразы, адчуўшы, што гаворка станавілася задужа сур’ёзнаю, каб проста аджартавацца ці зноў паспрабаваць змяніць яе кірунак.- Галена Феакцістаўна, даражэнькая, з чаго вы ўзялі, што я прагну змен? Што веру ў магчымасць нейкіх змен? Я глыбока паважаю вас, пройдзены вамі шлях, і хоць няма ува мне вашае цвердасці, але і паперадзе часу я ніколі не бегала. Нават у маладосці».

«Змены адбываюцца тады, як мяняюцца людзі, - азвалася Пірагова, хутчэй не на яе словы, а на свае думкі. - А людзі мяняюцца, драбнеюць, сваёй Бацькаўшчыны, свайго абавязку перад продкамі і нашчадкамі цураюцца. Адны - дзеля таго, каб у дэмакратах пакрасавацца, другія - каб паспець кавалак тлусцейшы ад чужога, ад дзяржаўнага ўрваць. Бедная краіна!»

«Бедны чалавек!» - падняла Людміла свой бакал.

«Вось вы, Люсі, сказалі, - як не чула, ды і не чула тая воклічу, - што ў мяне не склаўся жаночы лёс. Лухту, прабачце, сказалі. Лёс - заўсёды мужчынскага роду. Як і час. Запомніце».

Сказаўшы гэта ўрачыста, нават крыху змрочна, яна змоўкла. I доўга маўчала. Колькі разоў прыгубіла віна, калі і адпіўшы, то самае нічога, колькі разоў адчужана, як бы з далёкае свае маладосці, зіркнула на Людмілу, на яе думку, залішне какетліва для саракатрохгадовай жанчыны апранутую: ужо ж, і свабодная, глыбока адрытая блузка з крэмавага крэпдэшыну, і абляпаныя фірмовымі біркамі штонікі, няхай сабе і дома, па-хатняму, не адпавядалі яе іміджу каляапаратнае дамы. Ну, не адпавядалі, дык і не адпавядалі: свой імідж Лялечкіна стварала сама. I старая, хоць часам і пазірала з прыхаваным асуджэннем, крыўдліва падцінаючы вусны, але ўголас асуджаць асцерагалася - памятала выказаную ёй ад- нойчы незадаволенасць.

Маўчанне зацягвалася, пачало ўжо ціснуць на плечы, а Людміла ўсё яшчэ чакала працягу сказанага. Няспешна, па глытку піла віно і ча- кала. Тое, што лёс, як і час, заўсёды толькі мужчынскага роду, Пірагова трапна заўважыла - было над чым падумаць сам-насам з сабою ў воль­ную хвіліну...

«Калі-небудзь я раскажу вам, як была жанчынаю».

«Хіба вы не...» - вырвалася ў яе міжволі і, ледзь паспеўшы прыкусіць язык, каб недагаворваць да канца тое, што, напэўна, пакрыўдзіла б старую, усмешку ўтрымаць усё ж не здолела: нездарма, выходзіць, не знаходзіла прыкметаў полу... Хоць чаго яшчэ ад іх чакаць?

«Іх», маючы на ўвазе старых, памянула ў думках даволі скептычна, але ўжо праз хвіліну, згадаўшы пачутае, яна была глыбока ўражана зробленым прызнаннем: з яе падобнае і абцугамі не выдралі б!

«Вы, маладзейшыя, марна абвінавачваеце нас у слепаце; вера можа быць толькі сляпою. Толькі! Інакш - разбураецца, разбураючы чалавека», - рэзка абрывала Галена Феакцістаўна гаворку, і хоць Людміле ўжо муляла распытаць яе падрабязней, знайсці разгадку яе ўпэўненасці ў сабе, дакапацца да сутнасці, якая, аказалася, не ўся ў тым, што навідавоку, усё ж пагадзілася з гэтым яе правам, кіўнула і, быццам і не было ніякае сур’ёзнае гаворкі, стала частаваць госцю купленымі ў службовым буфеце яблыкамі...

***

Тэлефон? Яе няма. Яна яшчэ не вярнулася са службы. Яна прагульваецца пад дажджом. Ці з пудзелем, калі так праўдзівей. Прымае ванну. Урэшце, ляціць на Месяц! 3 шасці да васьмі яе ні для каго няма, і ўсе, каму трэба пра гэта ведаць, ведалі. Hi выпадковых званкоў, ні выпадковых знаёмых у Лялечкінай не бывае: мінуліся тыя часы. Мінуліся і забыліся: шматкроп’е на самым пачатку біяграфіі...

Біяграфіі? Гэта яна абмовілася. У каго з іх, цяперашніх, ёсць біяграфія? Так... Абрыўкі размаляваных алоўкамі карцінак... На адным абрыўку - скрыўленыя няўмелаю рукою пяцікутнікі зорак на вежах няўклюдаў, больш падобных на ніколі не бачаных чарапах, чым на танкі; на другім - стужкі пражэктараў і букеты салютаў; на трэцім - дом з мноствам акон, завешаных стракатымі фіранкамі, з-за якіх, смеючыся, выглядвае касматае сонца... Слюдзяныя сколкі макухі, пляскатая, пашытая з анучак лялька, у якой з прарэхі на шыі цярушыцца саламяная труха; адсечаная галава баязліва звергнутага ідала, што валялася сярод рознага злому на пусташы; радасць, якая ад цямна да цямна выплёсквалася ў прасцяг з чорнага вуха рэпрадуктара на слупе, - вехі маленства! Далей - трохі ясней, выразлівей, але па-ранейшаму няпэўна, з там-сям падцёртымі гумкаю прагаламі: васьмёркі, выпісаныя веласіпеднымі коламі на пыльнай, яшчэ не забрукаванай вуліцы, ці канькамі, прыкручанымі абрыўкамі парашутных стропаў прама да валенкаў - на лёдзе свіслацкай затокі; шпаргалкі з першымі формуламі будучага шчасця; патаемная мара пра капронавыя панчохі; на свой лад пераробленыя маналогі Джульеты - перад вышчарбленым люстэркам; сіняк пад вокам як доказ жаночага раўнапраўя... Усё неаднойчы падціралася, падчышчалася, аздаблялася цытатамі з газетных перадавіц: патрабавалася ж не нейкая там біяграфія, а чыстая, па магчымасці, ідэальна чыстая анкета. Каб не было ў ёй якіхсьці там закардонных Джульетаў (раптам сваяцтва з ёю адкрылася б!), ні якіхсьці расплывістых мараў (спярша - панчохі, а потым, глядзіш, і да буржуазнае распусты пацягне!), каб, Божа збаў, нічым не вылучалася анкета з ты­сяч, з дзесяткаў тысяч іншых. Год і месяц нараджэння. Сацыяльнае паходжанне. Партыйнасць. Адукацыя... Усё рэгламентавана. Усё, што ад кожнага патрабуецца на працягу жыцця. Споўнілася сем гадоў - пайшла ў школу. Падбіралася да дзесяці - павязала чырвоны гальштук юнай камуністкі. Ледзьве пераваліла за трынаццаць - зубрыла першы ў сваім жыцці статут. Хіба гэта біяграфія?!

Канешне, пашукаўшы, знайшлося б колькі слабых суцяшэнняў, накшталт: «Жыццё даецца толькі адзін раз...», ці: «Я другой такой земли не знаю...», ці, урэшце: «Чалавек - гэта гучыць горда...» А то не гучыць! I горда гучыць, і правільна. У ідэале. Вось толькі ідэал, нават прыцярушаны сажаю мінулага, яго папялішчаў, таму і ідэал, што недасягальны ні ў блізкім, ні ў далёкім будучым. Недасягальны! - да гэтай сарамлівай высновы схіляецца любая філасофія, і спрадвеку зямное, глебавае «давярай і правярай» тут недарэчы: словы словамі правяраюцца, высновы - высновамі, а жыццё тым часам ідзе. Ідзе. Незалежна ад усяго існага. Як гадзіннік у пустым, пакінутым усімі пакоі.

Дні мінаюць, тыдні, гады... Сорак тры гады націкала, а калі? I што такое - гэтыя сорак тры пражытыя гады, як сэнсу ні ў іх паслядоўнасці, нi ў іх паспешлівасці няшмат? Куды, за якою такою мараю гналіся яны - і яна разам з імі! - калі даўно страчана мэта, калі, нягледзячы на ўсе намаганні, боўтаецца на жыццёвай паверхні так, як і раней? Айчынныя панчохі змяніліся імпартнымі калготкамі, культ бацькі народаў перайшоў у культ ге­роя, паабчаплянага бліскучымі цацкамі прыдуманай славы, сумленнасць, шчырасць сталі перашкаджаць, і пазбавіцца ад іх аказалася не так цяжка...

Хоць стоп! Чаго гэта яна за ўсіх агулам распісваецца? Ёй што - да ўсіх астатніх? Каго-каго, а Лялечкіну прыпішуць да дурняў, што млеюць ад слінявага замілавання пры думцы пра народ. Ha-род! Бог бачыць, Людміла Пятроўна Лялечкіна, - не самы горшы яго экземплярчык, a і то, калі не прыкідвацца,- дрэнь. Добрая дрэнь. А пра сяго-таго з народа і згадваць нанач без таго, каб не саграшыць, нельга. Чыстыя нячысцікі. Ці таго горш - быдла. Тупое, з прапітымі мазгамі быдла, для якога не тое што мэты, сэнсу ніякага жыццё не мае: выпіць, пажэрці, а як няма чаго, то і про­ста рукавом уцерціся, не стрымаўшы ікаўкі... Цьфу! Дзякаваць Богу і свайму хараству, даўно службаю ў высокім доме ад гэтага народа адгароджана!

Так, так, дзякаваць трэба і свайму хараству, якое дагэтуль вабіць мужчынскія позіркі... Думае пра гэта звыкла, як пра нешта, што само сабой разумеецца, але потым, усё яшчэ крывячы вусны ва ўсмешцы, міжволі цягнецца паглядам да люстэрка. Тое, што ёй не дваццаць, ясна з першага позірку, але і яе гадоў ёй ніхто не даў бы: светлыя, колеру залацістае саломы валасы, акуратна зачасаныя і ўкладзеныя ў мудрагелістую, хоць і свабодную, як таго дыктавала мода, прычоску, чысты, без адзінае прыкметнае зморшчынкі лоб над нешырокімі, прыгожа выгнутымі бровамі, зеленкаватыя, у дробную сонечную крапінку вочы, тонкая, амаль празрыстая скура вакол іх ледзь заўважна кранутая першым, лёгкім рабаціннем, якое прыняў бы за зморшчыны толькі яўны яе незычлівец, зграбны носік, не пазбаўленыя прывабнай пачуццёвасці вусны, дагледжаная, па-майстэрску падоўжаная глыбокім выразам блузкі шыя, не чапаныя загарам і па-ранейшаму пругкія грудзі.. Усё о’кей. Гадоў сем яшчэ пратрымаецца, а там...

Там, як кажуць, Бог бацька. Сёння ж, цяпер - сама сабе гаспадыня. Хоча - моліцца, хоча - смяецца, зарупіць - поўная хата маладжавых кавалераў набяжыць, ды не абы-якіх, а з высокіх кабінетаў. Падставіць губкі катораму, пагладзіць кончыкамі пальцаў лысіну, шапне вядомае усім жанчынам запаветнае слоуца - і тон так прыліпне - не адарвеш, пакуль пра абавязак, пакінуты ў высокім кабінеце, ці пра пагрозу выпадковага выкрывання не нагадаеш...

Памятае... Дасюль не ведае, навошта ён ёй здаўся тады, гэты падпалкоўнік. Чыста заалагічная цікавасць, ці што?

Гасцініца - не тое месца, дзе ў такіх, як яна, адбываюцца знаёмствы. Тым больш гасцініца старога правінцыйнага горада, у якой і нумароў прыстойных, па сутнасці, няма: адзін-два для абласнога ці сталічнага начальства, калі б раптам уздумала яно, як у той раз, у гасцініцы заначаваць, і тыя - у агульным калідоры, наскрозь прапахлым кепска вымытаю, заляжалаю бялізнаю і хлоркаю, аддзеленыя ад гэтага калідора толькі дзвярыма, канешне ж, не двайнымі, хоць і не скасабочанымі, як астатнія.

Раззлаваная, раздражнёная не так гасцінічным нумарам, як тым, што, скарыстаная для «высокага» прадстаўніцтва на свяце горада, ці то з-за лішняе увал, ці то з боязі ўгнявіць залішняю увагаю да яго спадарожніцы Самога, пакінута на цэлы доўгі вечар у самоце, спярша мерала пакой хуткімі, нецярплівымі крокамі, потым, знясіленая гэтым кружэннем, таптаннем паміж ложкам і сталом, плюхалася ў крэсла і нейкі час тупа пазірала у пацямнелае акно.

Спадарожніца! Toe і яно, што ехала са спадзяваннем на штосьці іншае - большае, а ў выніку, быццам пакараная за гэта спадзяванне, сядзіць у казённым, з прэтэнзіяю на раскошны, нумары адна. Як апошняя з жанчын...

«Старэю!» - мільганула страшная сваёю праўдаю думка, але ў гэты момант у дзверы пастукалі, і яна, не хаваючы пераможнае радасці, кінулася адчыняць.

- Ш... што вам трэба? - праз сілу вымавіла і, сціраючы з твару ўсмешку, утаропілася у асілка, які стаяў у дзвярах: высокі, шыракаплечы, з дужымі валасатымі рукамі, якія толькі напалову прыкрывалі закасаныя рукавы тонкага чорнага світэра, ён нагадваў бы грамілу, калі б не нервовы твар і глыбокі, пранізлівы позірк ярка-сініх вачэй.

- Падпалкоўнік Шэршань. Нас, калі памятаеце, аднойчы ўжо знаёмілі,- спакойна адрэкамендаваўся ён, прытрымаўшы дзверы, якія яна ўжо хацела прычыніць.- Вам аддалі на гэту ноч пакой, дзе я жыву ўжо другі тыдзень. Я не ў крыўдзе, не, Божа мой, але...

- Але?! - злёгку павысіла яна голас, з задавальненнем адзначыўшы, што гэта не насцярожыла падпалкоўніка (Людміла ўжо ўспомніла і яго, і тое, на якой службе ён знаходзіўся), - адно твар яго на момант ажыў, падсвечаны якімсь унутраным, даволі жорсткім агнём.

- Справа у тым, што якраз сённяшні вечар я не магу правесці адзін, сам-насам, і прыйшоў прасіць вас, Людміла Пятроўна, дазволіць мне пасядзець з вамі, - сачыў ён за яе тварам, за кожным зрухам на ім, чытаючы, як здалося, яе думкі даволі лёгка. - Гатовы гутарыць на якую заўгодна тэму, нават самую небяспечную! Паверце, намер самы што ні на ёсць чысты.

- Спадзяюся, - адступіла ад дзвярэй, прапускаючы яго ў пакой, і ў пакоі адразу стала цесна і душна, так што яна на міг пашкадавала, што паддалася націску падпалкоўніка і свайму настрою: ужо ж гэты візіт не застанецца незаўважаным, ды і карысці...

- Вы, перакананы, не зазіралі ў халадзільнік,- па-гаспадарску скіраваў ён адразу ж да халадзільніка,- а я трымаю там добры каньячок. Якраз для такое нагоды.

- Якую такую нагоду, падпалкоўнік, вы знайшлі сёння тут, у нумары, што няхай і ўсяго толькі на гэтую ноч стаў маім?

Сашчапіўшы рукі на грудзях, назірала за падпалкоўнікам з цікаўнасцю ні ў што не пасвечанай жанчыны, хоць нямала для сванго полу і узросту ведала пра орган ці, дакладней, - ордэн, якому ён служыў: была б у такога хоць самая дробная зачэпка - ужо ж ён ведаў бы, як да яе пад-юступіцца. «А мо знайшоў якую зачэпку?» - мільганула ў галаве, але Людміла тут жа адмахнулася ад насцярогі: нічога, што зацікавіла б КДБ, за ёю не было, ды і падпалкоўнік паводзіў сябе хоць і па-гаспадарску, але і не афіцыйна. I некалькіх хвілін не прайшло, а на стале ўжо стаялі каньяк і мінеральная вада з халадзільніка, келіхі (менавіта келіхі, а не кілішкі) і сподак, на які, выцягнуўшы іх з кішэні, Шэршань паклаў дзве шакаладкі.

- Вы не адказалі на маё пытанне, - нагадала, каб што-небудзь сказаць, і тут жа, бліснуўшы ўсмешкаю, дадала: - I пытання, ці буду я з вамі піць, гэтаксама, здаецца, не прагучала.

- Адказваю: піць са мною неабавязова. Важна, што я буду піць не адзін, - падсоўваў ён бліжэй да невялікага століка крэслы. - А нагода? Нагода цудоўная! - бліжэй пазнаёміцца з самаю прыгожаю ў апараце жанчынаю. Некалі ж трэба, праўда?

- Колькі вам гадоў? - спытала, так і не вызначыўшы яго ўзросту сама.

- Ды вы сядайце, сядайце, Людміла Пятроўна. Я ўсё раскажу! Наперадзе - доўгі, ціка-авы вечар...

Ён працягнуў апошнія словы, займаючыся дзіўнаю, адначасова і неверагоднаю, і простаю, справаю: вынятым, яна не заўважыла адкуль, пісталетам адкаркоўваў бутэльку. Дзеянні яго, трэба сказаць, рабілі ўражанне. Адчувала, што распачыналася невядомая і ад таго яшчэ больш прывабная гульня, і, не ведаючы наперад ніводнае свае рэплікі, чамусьці была ўпэўнена, што сакрушальнае паражэнне ёй не пагражала - усё-такі не пагражала.

Апусцілася на крэсла, старанна выбрала свабаднейшую позу і, не хаваючы гэтага, стала разглядаць падпалкоўніка, ягоны не так самаўпэўнены, як жорсткі, гэтаю жорсткасцю і яшчэ прыхаванаю, а то і несвядомаю пакутаю раз’едзены знутры твар: то тут, то там быццам абпалены, падхліснуты якімсь жахлівым, страшным хваляваннем, пад скураю успыхваў, перакідваўся далей і далей ледзь заўважны нервовы рух, каб пакінуць на скуры імклівы хвалісты след і згаснуць, супакоіцца у халодных, выстуджаных за гады вачах. Рух, які, калі назіраць за ім, палохаў сваёю непрадказальнасцю і няўцямнаю выбуховаю сілаю: страшным, відаць, станавіўся Шэршань у гневе...

- За вас, Людміла Пятроўна, - падняў ён свой келіх, не асабліва настойліва пасунуўшы ў яе бок другі, напоўнены ледзь не напалову. - За тое, што не збаялася правесці вечар са старым служакам.

- Колькі вам гадоў? - не дакранулася яна да падсунутага келіха.

- Пяцьдзесят два, - перакуліўшы ў рот каньяк, адкінуўся ён на спінку і ўпершыню адкрыта зірнуў жанчыне ў вочы. - Немалады, як бачыш.

- Мы ўжо на «ты»? - выціснула з сябе ўсмешку, каб схаваць, што ад яго адкрытага пагляду як мароз прабег па спіне.

- Дазваляю сабе па праве старэйшага... Ды і цырымоніі не люблю разводзіць. Але калі... - свідраваў ён яе паглядам.

- Не, не! Чаго ўжо там? Валяйце... На мужчыну ў та-кі-і-ім узросце грэх крыўдаваць. Тым больш, калі ён на службе.

- Я не на службе, - рэзка адазваўся Шэршань, адводзячы позірк, і тут жа ўзяў сябе ў рукі, памякчэў. - Частуйцеся шакаладам. Спецыяльна для вас.

«Вас» ён прамовіў падкрэслена ветліва, хоць у голасе, здавалася, чулася крыўда, і яна, зразумеўшы, адчуўшы яго крыўду, немаведама чаму (піць жа, тым больш каньяк, не намервалася) падалася да свайго келіха і, усміхаючыся на сваю рашучасць, спакойна прапанавала:

- Відаць, самы час выпіць на брудэршафт. Як?

- Хоп! Вось гэта па-мойму. Цаню, цаню, Людміла Пятроўна, - шчыра ўзрадаваўся падпалкоўнік і тут жа, наліўшы сабе, няспешна падняўся, чакаючы яе рэакцыі. - Папраўдзе, нават не чакаў.

- Прывык, што цябе баяцца?

- А ты - не баішся? -

Рукі, перакрыжаваныя асцярожным рухам, ужо звязвалі іх, а позіркі ніяк не маглі сустрэцца: то ён адводзіў вочы, то яна. Калі ж сустрэліся - выбліснула, бліснула, абпаліўшы імгненне, насцярога, але напружанне аслабла, і стала трохі лягчэй.

- Ну, разам! - не ўсміхнуўся, як таго патрабаваў момант, падпалкоўнік, і ў Людмілы сцялася ў нядобрым прадчуванні сэрца.

Выпілі. I давялося дапіць да канца, бо Шэршань настойліва ўтрымліваў яе не толькі рукою з келіхам, а і другою рукою, мякка заведзенаю за галаву, - моршчылася і піла: сама ж прапанавала! Потым, спрабуючы ўхіліцца ад абавязковага пацалунка, лёгенька тузанулася і, калі ў яго на твары выбліснула ўсмешка, пераможная, канешне ж, усмешка, нечакана зазлавала і, не даўшы яму больш ніводнага імгнення (і тым самым - перавагі), сама кранулася ягоных вуснаў.

- Усё, усё, падпалкоўнік! Справа зроблена, - выслізнула з рук. - Ты абяцаў цікавы вечар, а разыгрываць страсць, якой няма, нецікава.

- Ну, ну, - адступіўся яўна не задаволены сабою Шэршань, і па пругкасці, якая раптам з’явілася ў ягоных рухах, па тым, як адмяк, паружавеў твар, адчувалася, што каньяк рабіў сваё, і недавер, і ўнутраная напружанасць, што скоўвалі яго дасюль, паслаблі. - Разыгрываць страсць нецікава, кажаш? Што ты можаш ведаць пра страсць?

- Я, канешне, добрае дзесяцігоддзе пакуль што не дабрала да пяцідзесяці двух, ды ўсё ж, па ўсіх мерках, даўно не дзяўчынка, - зручней уладкоўвалася Людміла ў крэсле, разгортваючы і ламаючы на долькі шакалад. - Так што...

- Хочаш, раскажу пра цябе усё, як ёсць? - курыў, не пазіраючы на яе, Шэршань.

- Увесь кампрамат, сабраны на мяне за гэтыя гады? - хрумсцела яна абгорткаю з фольгі, быццам не адчуваючы, што гуляе з агнём.

Кароткі позірк у яе бок. Лёгкі - скрозь клубы цыгарэтнага ды­му - смяшок.

- Я забыў спытаць: дама не курыць?

- Ты не адказаў, падпалкоўнік.

- Бог мой, ну які на такіх, як ты, кампрамат? - глыбока зацягваўся ён, разглядваючы яе так, быццам толькі што заўважыў яе прысутнасць. - Змарнаваная на розныя глупствы маладосць, самаўпэўненасць красуні, якая ведае сабе цану, заўсёднае ўменне выгадна сябе прадаць, калі трэба...

- Жорстка. Жорстка, падпалкоўнік, - ледзьве ўтрымлівала Людміла сябе ў крэсле.

- Ты ж настойвала на адказе,- пырснуў ён у яе келіх каньяку, свой, як і раней, напоўніўшы роўна напалову. - Я не абвінавачваю. Я канстатую. А наконт жорсткасці... Жорсткасць - дзіўная штука. У адным выпадку караецца, у другім - лічыцца неабходнаю, так што не будзем з гэтым спяшацца, так? Ты - не горшая з тых, хто мне калі-небудзь падабаўся.

- А-а-а, - не хавала яна крывой, пагардлівай усмешкі. - Аказваецца, я табе падабаюся! А я, дурніца, ужо грахі свае пачала ў думках перабіраць, спрабуючы здагадацца, які з іх прыйшоўся не даспадобы ўсёмагутнаму КДБ.

- Дурніца і ёсць, - нязлосна, значна мякчэй, чым гаварыў дасюль, пацвердзіў падпалкоунік, і, калі яна амаль што шчыра засмяялася, яшчэ мякчэй прадоўжыў: - Выпадковых сустрэч не бывае, тут я згодны, але калі б мы, Людміла Пятроўна, схацелі трасянуць цябе або твайго шэфа, то ўжо ж зрабілі б гэта не так і не тут.

- Ну, канешне, канешне! Тут чыста заалагічны інтарэс. Прыгожая, прадажная (непрадажных сярод нас, як вядома, не трапляецца!) баба апынулася ледзь не пад самым бокам, навошта ж абмінаць выпадак? Так? Тым больш, што і думкі не ўзнікае, што яна ўчыніць скандал, пажаліцца начальству?

- 3 вар’яткамі справы не маем, - спакойна пазіраў ён на Людмілу, пэўна, расчырванелую ад абурэння, крыху, самую крышачку разыгранага.- 3 сучкамі, што перад кожным нагу задзіраюць, таксама. У чым жа справа? У тым, што адразу, як толькі ўвайшоў у пакой, не падкамячыў цябе пад сябе?

- Ты, ты... - захлынулася яна ўжо зусім непадробным абурэннем. - Я табе не шлюха з праспекта!

- Дык жа і кажу, - аднымі вуснамі ўсміхнуўся Шэршань: вочы засталіся халоднымі і калючымі. - 3 такімі справы не маем... Вып’ем? Га? Мне дапамагае.

- Гэта відаць, - буркнула, астываючы.

- Сабачай работаю тут, у Полацку, займаемся, - перайшоў ён на сваё. - Вып’еш - лягчэй трохі... Хоць заснеш пасля... А піць адзін не магу...

Растлумачыў - нібыта прабачэння папрасіў.

Па адмяклым яго твары блукала няўлоўная ўсмешка, у вачах з’явіўся бляск, які ажывіў іх, надаўшы ўсяму абліччу амаль чалавечы выраз, і яна раптам падумала, што перад ёю сядзіць патэнцыяльны алкаголік, якому не сёння, дык заўтра не дапамогуць ужо ні жалезная яго воля, ні усепераможнае адчуванне свайго абавязку: унутраны агонь спальваў і спаліць яго, звергнуўшы у пекла пражытага і перажытага.

Вярнулася шкадаванне: гэткі экземпляр мужчыны, самца, а час яго мінаў, калі ўжо не мінуў, у жорсткай барацьбе з самім сабою, са сваёю магутнаю прыродаю, за сённяшнія падпалкоўніцкія пагоны, у якіх і красавацца, відаць, нячаста даводзілася.

- Сказаць, пра што думаеш? - зноў напоўніў ён роўна напалову свой келіх. - Пра тое, што співаецца паціху падпалкоўнік Шэршань, співаецца і caп'ецца ў выніку - угадаў? Угада-аў... Толькі гадкоў пяць-шэсць наперадзе ў мяне яшчэ ёсць, а калі парода не падвядзе, то і ўсе восем. Так што шкадаваць мяне, Людміла Пятроўна, не трэба. Не табе мяне шкадаваць.

- Чаму ж не мне? - забрала ў яго бутэльку і падліла сабе каньяку: чамусьці непрыемна глядзець, як ён п’е адзін, не хмялеючы, а неяк дзіўна ўвесь час мяняючыся з твару: напружанне змяняецца мяккасцю, расслабленасцю, каб зноў узнікнуць, засвяціць халодны пагляд і згаснуць, і так бясконца, кожны раз з нейкім іншым адценнем, у нейкім іншым асвятленні. - Ты ж сам сказаў, што я табе падабаюся.

- Цябе самую трэба б пашкадаваць, ды вось не ўмею...

Яна маўчала. Не хацела, каб ён працягваў, і адгароджвалася маўчаннем, але ён як і не заўважаў яго. Задумліва пакручваў у пальцах адным глытком апарожнены келіх і пазіраў некуды праз яе, ці то забыўшыся на толькі што сказанае, ці то падбіраючы лягчэйшыя, мякчэйшыя словы.

- Ты не зведала ні кахання, ні страсці... Так, так, не зведала! - панізіў, прыглушыў ён голас у адказ на бязгучны пратэст. - I не таму, што агонь твой нікому не прыдаўся, не. Ты, як скнара над сваім скарбам, праседжваеш над ім доўгімі вечарамі, начамі, думаючы, што грэешся, і не знайшлося нікога, хто ўзяў бы цябе за шкірку, тыцнуў носам у цёмны ку­ток, дзе які ўжо год мочыцца твая адзінота, і спытаў, дзеля чаго Бог даў та­бе хараство і сілу.

- I дзеля чаго ж? - нервова заглынула яна свой уздых.

- Ужо ж не дзеля таго, каб за падтрымку ці дробную паслугу вылізваць старых імпатэнтаў.

- Вы... вы... вылізваць? - спрабавала яна засмяяцца і ніяк не магла саўладаць з дрогкімі раптам вуснамі.

А ён ужо заўважыў і яе крыўду, і дрыжанне вуснаў і, мякка прыкрыўшы сваёй магутнаю далонню руку Людмілы, супакойліва пагладжваў яе, хоць вочы яго паблісквалі і словы, калі прарваліся, крыўды не змякчалі:

- Ды чорт з імі, з тваімі купцамі! Усё я пра іх і без цябе ведаю... Захацелася за «алкаголіка» расквітацца, вось і ляпнуў. Цяпер усё? Вып’ем? Выльем рэшту ў нашы пасудзіны і вып’ем...

- Адкуль ты толькі зваліўся на маю галаву? - перапыніла яна ягонае вуркатанне і, вызваліўшы руку, адвярнуўшыся, выпіла: усё адно ўжо вечар быў сапсаваны, а так мо засне хутчэй, каб адразу - самаю ранічкаю! - у Мінск, дамоў... - Мне трэба яшчэ шэфу пазваніць.

- Куды? У лясны домік? - як працверазеў ён адразу і, матлянуўшы раз-другі галавою і дапіўшы каньяк, спакойна выпрастаўся ў крэсле. - Там, калі спатрэбіцца, маладзейшыя за цябе знойдуцца.

Памаўчаў, быццам пракруціў у галаве ўсё сказанае, і дадаў:

- Прабач, калі чуць табе гэта непрыемна.

- Прыемнага, як быццам, сапраўды мала, - ціха азвалася яна. - Ну, ды ты ж і зайшоў не дзеля таго, каб сказаць мне прыемнае.

Яны былі квіты. Тое, што яна не спатрэбілася шэфу, не надта засмучала: падумаеш, гусак абшчыпаны!

Ад выпітага каньяку прыемна кружылася галава, хацелася, каб недзе непадалёк гучала музыка, хацелася, каб хтосьці ўзяў яе на рукі і кружыў, кружыў...

- Дапамагчы?

- Што?! - яна ледзь не забыла пра падпалкоўніка, пра тое, што ён усё яшчэ знаходзіўся ў пакоі, што ён назіраў за ёю.

- Я прапаную сваю дапамогу, - паўтарыў Шэршань яшчэ цішэй, і яна здзіўлена зірнула на яго знізу ўверх: стаяў, узвышаўся над крэслам, зноў нагадваючы злога асілка. Менавіта злога, нягледзячы ні на ціхія словы, ні на ўсмешку.

Людмілу быццам за язык хто пацягнуў.

- О-ля-ля! Ты хочаш сказаць., падпалкоўнік, што я ўжо ў тым стане, калі мне патрэбна дапамога? Я проста падумала, што ты знік, згінуў з вачэй. Я - не тое, што ты знойдзеш, і пры ўсім тым, што прадавала сябе тады, калі мне - мне, чуеш? - было трэба (гэта ты правільна вызначыў!), я ўсё-такі не шлюха. А калі і шлюха, то ўжо ж не для такіх, як ты. Ты мог бы ўзяць мяне сілаю, але не пасмееш, не асмелішся: мы ж не ў падвалах тваёй установы, га? Toe і яно. Toe і яно, чорт вазьмі!

Яна яшчэ недагаварыла, а ён ужо падняў яе з крэсла, падняў лёгка, як пушынку, на адных выпрастаных руках, і марна тузалася, адбіваючыся, - так, на выпрастаных руках, грэбліва, як ёй, узбуджанай выпітым і сказаным, здалося, перанёс на ложак. Паклаў. Выпрастаўся. Моўчкі, без адзінага слова павярнуўся да дзвярэй. I тут, быццам адзін пругкі клубок гневу (большага здзеку з сябе яна не памятала!), узвілася Людміла на ложку і, саскочыўшы, пачала злосна, з усяе сілы малаціць кулакамі ў яго плечы.

- Ненавіджу! Ненавіджу ўсіх вас! Таўстаскурая жывёліна! Усё б толькі сілаю казыраць, усё б толькі глуміцца!

Не памятае, гэтыя ці іншыя, грубейшыя словы, выкрыквала, малоцячы яго кулакамі, - гэта была істэрыка, і падпалкоўнік адразу зразумеў. Памарудзіў, быццам даваў магчымасць самой узяць сябе ў рукі, потым адным рухам, рэзка павярнуўся і, абхапіўшы яе рукамі, прыціснуў да сябе. Прыціснуў так моцна, што яна захлынулася сваім крыкам, яго блізкасцю, цішынёю, якая наступіла раптоўна і надоўга. На цэлую вечнасць, думала, не асмельваючыся і варухнуцца ў гэтым абдымку.

Падпалкоўнік маўчаў. Людміла не чула нават яго дыхання. I калі нарэшце спакойна, быццам нічога не адбылося, пачулася ціхае, спачувальнае: «Супакоілася? Успомніла, што гэта гасцініца?», адчула не толькі палёгку, але і ўдзячнасць: нарэшце! чаго гэта яна на самай справе? у кожнага свая служба...

- Цікавая ў нас атрымалася гаворка, праўда?

Адпусціўшы яе, сумна падміргнуў, быццам так, такім чынам развітаўся, і пайшоў да дзвярэй.

- А калі мне і сапраўды патрэбна дапамога? - нерашуча памкнулася Людміла следам.

- Не патрэбна! - нават не павярнуў ён галавы.

- Ды пачакай ты... Мы ж нават не развіталіся, - спынілася ў яго за спіною.

- Падражніць схацелася? Ну, давай, - рыўком павярнуўся ад дзвя­рэй Шэршань: твар у яго пабраўся плямінамі, вочы пацямнелі, вусны ледзь заўважна ўздрыгвалі, але гаварыў ён нягучна, узважваючы кожнае вымаўленае слова. - Пара б ужо ведаць, што, разбудзіўшы ў мужыку звера, прасіць літасці позна.

Цяпер змоўкла, аглушаная ўдарамі сэрца, яна. Пазірала на яго і маўчала, пакусваючы губы: не рабіць жа самой гэты апошні крок: падпалкоўнік не з тых, хто чакае яго ад жанчыны, а калі з тых...

- Ат, чорт вазьмі! - ступіў ён да яе, і, ці то ад страху перад небяспекаю, якую выклікала сама, ці то ад жару, што ўскалыхнуўся ў ёй ад пацалунка, якім упіўся ён у яе вусны, на момант згасла, знікла з вачэй святло.

Яшчэ чапляючыся за свядомасць - перш за паветра, у якім паплыла, потым за дужыя, прагныя да яе цяпла і бязлітасныя ў гэтай празе рукі, яна ўжо аддавала сябе гэтай сляпой празе, гэтай цёмнай сіле. Стогн захлынуўся новым пацалункам, у цела, страсна паглынаючы яго, урастала дру­гое, незнаёмае, і праз боль, праз несвядомае адштурхванне - жаданае. I Людміла не магла бараніцца - і баранілася, напружваючы ўсю сілу, каб зліцца з тым, другім, дужэйшым целам, не даць паглынуць сябе, пагасіць да таго, як згасне разбуджаная ў ёй прага, каб у бязлітаснай барацьбе гэ­тай, у пакуце ад болю і насалоды, ад ненасытнага болю і нечалавечай насалоды, адчуць той момант, калі з першым глытком паветра вернецца растрачаная, выпітая ім да канца сіла.

Калі ад вільготных дотыкаў чужых, уладных вуснаў разляпіліся, прыўзняліся вейкі, убачыла не твар - вочы на ўвесь твар, у якіх згасалі, распырскваючы халодныя водбліскі, маланкі.

- До, падпалкоўнік, - ледзь варухнула засмяглымі вуснамі, адчуваючы новую гарачую хвалю, што ўжо накочвалася на іх, уціскаючы адно ў аднаго.

- Мая гэта ночка, мая! - прыціскаўся ён да яе тварам, шэптам, сто­гнам, лашчачы, камечачы пацалункамі грудзі, і цела зноў не належала ёй: то ўзлятала, то падала на гіганцкіх вогненных арэлях шалёнай, дзікай яго страсці. - Усю сілу табе аддам, усю прагу... Даверся ёй: яна твая... твая...

- Твая! твая! твая! - успыхваў і гас над ёю, у ёй яго шэпт, і Людміла адштурхвала, абпякаючыся, адштурхвала яго, каб тут жа рвануцца, упасці следам...

***

Дзіўна, але па сённяшні дзень яна не ведала ягонага імя.

Сёння ж... Таму і ўспомніўся падпалкоўнік сёння, што зранку, гадзін у дзесяць, зайшоў у прыёмную - высокі, падцягнуты, іранічны. Зачапіў яе абыякавым паглядам, скіраваўся да дзвярэй кабінета, кінуўшы:

- Далажыце Івану Кузьмічу. Ён выклікаў.

Матлянулася з-за стала напярэймы.

- Іван Кузьміч заняты. Вам давядзецца пачакаць, падпалкоўнік.

- Палкоўнік, Людміла Пятроўна, палкоўнік. Шэршань Анатоль Сямёнавіч, - насмешліва схіліўшы галаву, амаль упёрся ён у яе магутнаю сваёю грудзінаю і міжволі, а мо і знарок, як не прыціскаў да скураной абшыўкі на дзвярах, але нават не зварухнуўся ў адказ на нямы яе пратэст.- Мужчыне, як бачыце, лягчэй атрымаць павышэнне.

- Любое крэсла на выбар - ваша,- паспрабавала яна вызваліцца.- Прашу вас, палкоўнік Шэршань...

- Зноў давядзецца піць на брудэршафт пры сустрэчы, га? - пасур’ёзнеў ён, хоць вочы па-ранейшаму смяяліся.

- Пры сустрэчы? - вярнулася да яе ўпэўненасць, ледзь толькі вызвалілася і села за свой стол. - Вы хочаце сказаць...

- Я хачу сказаць: ніхто ні ад каго не застрахаваны, - заглыбіўся той у якіясь прынесеныя паперы ці зрабіў выгляд, што заглыбіўся, і яна змушана была зрабіць тое ж самае.

Праз дзве, самае большае - тры хвіліны, не вытрымаутны, падключылася да ўнутранай сувязі.

- Іван Кузьміч, вы выклікалі палкоўніка Шзршаня? Ён у прыёмнай.

- Так, так. Мы заканчваем, - пачулася ў адказ, і Шэршань, склаўшы ў папачку паперы, падняўся, зіркнуў у яе бок. Нешта яму муляла, і ён няспешна падаўся да стала, да Людмілы - яна ж, адчуўшы, што сэрца правальвалася некуды ў бездань, не на жарт спалохалася.

- Не надумала памяняць гаспадара?

- Прашу вас...

Ён, усміхаючыся, балюча сцяў яе запясце.

- Запомні: я так проста не выпускаю здабычу, калі яна раптам трапляе мне ў рукі, - сказаў і, не так ад таго, што яна спалатнела і ў любы мо­мант магла страціць прытомнасць, як ад таго, што адчыняліся дзверы кабінета, адступіўся, не азірнуўшыся, пайшоў ад стала.

Ад стала, не з успамінаў... Ну чаго, чаго яна ўвесь час перажоўвае адну і тую ж балючую думку: залежная, зноў залежная ад мужчыны! I дужэйшы ён, і мудрэйшы, і абраннейшы... Дабрынёю, любоўю, ахвярнаю самаадданасцю жаночаю няйначай корміцца, як усе іншыя, каб выжыць у натоўпе, сярод абыякавай, а то і варожай прыроды, а паспрабуй паставіць сябе побач - тут жа і чуеш, здаецца, раздражнёнае, уладнае: «Куды? Свайго месца не ведаеш?» I - свіст бізуна. Ці кінутага наўзцагон памкненню каменя. Каб вярнуць на адведзенае ім, гаспадаром, месца. Каб, Божа збаў, не знайшлося ў яе вартага ўвагі пярэчання. Ён жа - дазваляе сябе любіць, чаго яшчэ?

I то праўда. Чаго яшчэ? Волі? Самастойнасці? Разумення? Прызнання? Вось яна, Лялечкіна, - перад сваім адбіткам у люстэрку, і цэлы космас месціцца паміж ёю і ім. Адно патушы пагляд лёгкім узмахам вейкаў - і сальецца з ім, стане яго бязмежнаю прастораю, не сэрцабіццём, думкаю збудзіўшы цёмныя, набрынялыя мінулым глыбіні, якія адгукаюцца ўздыхам святой Марыі, песняю Сафо, прароцтвам Касандры, малітваю Ефрасінні Полацкай, смехам Беатрычэ, блаславеннем Жанны д’Арк... I няма чаго гэтаму новаспечанаму палкоўніку ці ўсяму свету даводзіць, што гэта не перабольшванне: іх вобразы, як і тысячы іншых, гэткіх жа яркіх ці ўжо кранутых забыццём і невыразных, увасоблены ў ёй і часам, з гадамі ўсё часцей, патрабуюць сваёй долі рэчаіснасці.

Гэтаксама гульня? Канешне. Але без удзелу мужчыны.

Ужо ж, фантазія, яе загадкавы, поўны таямнічых пераўвасабленняў свет - адзінае, што належыць толькі жанчыне. Дзе ўжо дзе, а тут спробы мужчын прад’явіць свае правы, а то і заваяваць, падпарадкаваць яе сабе, заканчваліся паражэннем: яны або адступаліся, або станавіліся душэўнахворымі, сваёй душэўнай хваробе, як потым высвятлялася, абавязаныя і творчасцю, і пасмяротнаю славаю. А яна, жанчына, жыла ў гэтым свеце, прыгажэючы, вырастаючы у сваіх уласных вачах пад яго дрогкім святлом: якія толькі кветкі для яе там ні цвілі! якія толькі вышыні ёй там ні скараліся!

Дом, сям’я, сямейнае шчасце... Большасць людзей і на дух не пераносяць смельчакоў, што адкрыта выказваюць незадаволенасць тым убогім жыццём, якое яны прынялі як належнае, наканаванае, і што? Гэта іх пра­ва, а яна... Яна смяялася і з гэтага права (якія правы ў рабоў?), і з гэтага мізэрненькага шчасця іх штодзённае барацьбы за выжыванне: барацьба з бязглуздымі перашкодамі, з тупасцю і хамствам не варта штодзённых высілкаў, няўжо гэта не відочна?

Мужчына - гэта той, хто забівае. Так было заўсёды. Так і сёння. Толькі сёння і ён, і тая, каго ён выбірае для ложка, ці для кухні, ці, калі пашанцуе, на пэўны час і для таго і другога, не спяшаюцца ў гэтым прызнавацца нават самім сабе. Усміхаюцца. Падыгрываюць адно аднаму. Хлусяць да самай апошняй хвіліны - з самымі, як думаюць, лепшымі намерамі.

Людміла разумела: апошнім часам пол набыў такую невыразнасць, што і крыўдаваць няма на што: людзі раствараюцца ў мностве, множацца парамі, становяцца натоўпам, скопішчам аднолькава гарсэтна-пінжачных постацей, шэра-карычневаю сараканожкаю і, захопленыя бегам, гонам за прывіднаю ўдачаю, не зауважаюць, як становяцца - па сутнасці, даўно сталі! - бясполымі.

I ўсё ж у тым супрацьстаянні, якое доўжыцца з незапамятных часоў, яна, жанчына, не знаходзіла, не бачыла пераможцы. Ведама ж, дасягненне - разумець, што ў падмурку сусветнае гісторыі ляжыць не толькі трагедыя смерці, a і трагедыя полу! У трагедыі заўсёды ёсць магчымасць стаць фарсам, і што-што, а гэтая магчымасць не застаецца нескарыстанаю.

Дом, сям’я, сямейнае шчасце... Цьфу ты, Божа мой! Ды адно прыгледзецца да гэтага шчасця! Двое - у шлюбе, што знаходзіцца пад аховаю царквы і дзяржавы, - ведаюць свае целы, як ведаюць сваю мэблю, і кладуцца ў ложак, бо ўжо гадзіна ночы, а заўтра цяжкі дзень, і не адчуваюць пяшчоты ад дотыку знаёмай рукі ці пляча, бо заняты думкамі, што з’явіліся толькі цяпер, у гэта імгненне, а целы і так заўседы побач - толькі ру­ку выпрастаць...

Не, здараецца, што шлюб засмоктвае іх - і яны цалуюцца, і гэты пацалунак - як кропка. Кропка, што завяршае дзень, яшчэ адзін дзень, і ім, дваім, не выйсці за межы гэтага ведання, за межы будзённасці - з вечнага «цяпер», якое не іхняе «цяпер», а іхняе «заўжды». I гэта - шчасце?!

Канешне, мо нейкім чынам ім і дапамагае ўпэўненасць, што яны ніколі адно аднаго не страцяць: яны - пара, з даўно мёртвымі для кахання целамі, і ніякія чамаданныя зборы нікога не падмануць. Дастаткова пачуць у трубцы дарагі голас - і вось яны ўжо вяртаюцца, і прызнаюцца альбо не прызнаюцца ў сваім шкадаванні, і зноў жывуць бытам, які і ёсць іх ісціна, - у піжаме і з зубною шчоткаю ў роце, выпацканым пенаю, на вачах у другога, з музейнаю галізною ў ванне, якая даўно не хвалюе нi пагляду, нi ўяўлення, з гаворкаю пра гасцей, якія толькі што пайшлі, ці пра духоўнасць, якая іх дваіх лучыць... Звыклая, лёгка пазнавальная карцінка! Усе яны - жывыя людзі. Але пры чым тут шчасце?!

Скажуць: ну, а ты - ты сама... Яна? Яна не ўмее і не хоча падбіраць з гразі крошкі радасці і смяецца - здольна смяяцца з усіх, хто падбірае іх і думае, што ён шчасліўчык. Усё ці нічога - гэта звычайна нічога? Што ж, няхай лепш нічога, чым шэранькая радасць усведамлення, што я - як усе. Яна - гэта яна. Не перамагла, да канца не перамагла свае прыроды, так, але і не скарылася ей: ніколі пакорна не схілялася перад яе ўладаю, ніколі не дазваляла ёй цалкам завалодаць сабою - і пляваць хацела на ўсё тое, чым яна яе прагла завабіць. Няма такога лёсу, над якім нельга ўзвысіцца пагардаю і абыякавасцю, няма!

Мужчына - гэта той, хто забівае. Хто з году ў год, са стагоддзя ў стагоддзе забівае любоў, спадзяванне на несмяротнасць у любові, спадзяванне на перамогу хараства, гармоніі ў свеце, створаным з хаосу і мораку. Сіла - не здольна што-небудзь стварыць, і ён, мужчына, безыменны ў натоўпе гэткіх жа, як сам, пераможцаў, - забівае. А жанчына... Жанчына вымушана жыць тым жыццём, якое для яе падрыхтавалі і за якое ёю ж пагарджаюць, - вымушана прымаць за сапраўднае сваё ўбогае шчасцейка, злепленае з няўдач, вечнай галечы, сораму, страт і грахоў.

Не, не! Аднойчы вывеўшы сябе з гэтае гульні, Людміла больш не жадала далдоніць загадзя вывучаныя рэплікі, якіх чакалі ад яе самаўпэўненыя партнёры, - яна выбрала маўчанне. Маўчанне і пагарду. Жыццё як-небудзь ды прадоўжыцца. Толькі не скарыцца, не жыць раслінным жыц­цём у затхлай атмасферы пустапарожняй балбатні. Толькі ні словам, ні ду­хам не ўдзельнічаць у агульнай хлусні пра чалавечае шчасце, толькі не выкрываць свайго імя, свайго болю, адно каб далучыцца да адвечнага шэсця жанчын - да шэсця да месца, якога няма на зямлі: да вар’яцтва. Вось гэта ўжо - не!

Адмаўленне ад полу - гэткае ж страшнае выраджэнне, як і распуста, яна знае, знае і - адмаўляецца, адракаецца ад свайго полу і ад супрацьлеглага. Быць чалавекам - гэта ўсё, што ім наканавана? Што ж. Ды дапаможа ёй сонечнае святло пераносіць гэта рабства!

***

Тэлефон... Зноў некаму пільніца? Няхай пачакае. Яна сама выбярэ той момант, калі, адвярнуўшыся ад люстэрка, вызваліцца ад яго чараў і ўступіць у рэальнасць вечара. Яшчэ аднаго вечара...

Рабства... Не тое каб яна пагадзілася на яго, нічога іншага проста не дадзена. I ўсё ж у яе волі - не выказаць з гэтае нагоды ні радасці, ні смутку. Так, Людміла не належала да племені герояў, не магла павесці за сабою люд, нават калі б вырвала з грудзей сэрца, - не магла і не хацела. Рабамі народжаныя людзі засталіся рабамі і па-ранейшаму ўкрыжуюць любога, хто скажа ім пра гэта, хто паспрабуе, толькі паспрабуе асвятліць дарогу. Мяняюцца відэацацкі, гучныя слоўцы, ілжывыя прамоўцы, асвятленне - натоўп той жа, з тою ж, заўсёднаю, статкаваю псіхалогіяй.

Ненавідзела! Не магла ўзненавідзець свет - і ненавідзела, ненавідзела яго! За тое, што не можа, не здольна (ягоная часцінка!) ні змяніць яго, ні адпрэчыць - яго вабнасць і яго ўладу, і выжыць, жыць, не зважаючы ні на яго гнёт, ні на мярзотнасць таго, што дазваляла з сябе вырабляць.

Злом вякоў? Злом тысячагоддзяў? Магчыма. Але ж жыццё прыпала на гэты час, на гэты яго прамежак, і нешта ж трэба супрацьпаставіць!

Спрабавала прадаць сябе даражэй, назубок вывучыўшы чужую, не для яе напісаную ролю - і своечасова адступілася: не сцыкуха ж маладзенькая, каб на жураўля ў небе спадзявацца! Спрабавала (і гэта яна, загадчыца адной з прыёмных самай высокай партыйнай установы!) змірыць свае думкі з Богам - марна: увесь час сярод тлуму і бясконцых усплёскаў злосці, нянавісці, неўспрымання людзьмі адно аднаго ні ў гэ­тай злосці, ні ў гэтай нянавісці адчувала толькі пустату, толькі бездань - і пад сабою, і над...

Атрымалася: самой, уласнаручна вывесці сябе з гульні, назіраць збоку - прасцей. Прасцей і спакайней. Тое і яно.

Калі ўзабрацца на высокую выспу і зірнуць уніз, на людзей, падобных на казюрак з вышыні чалавечага росту, ні ўбоства, ні хараства, ні ненажэрнасці, ні злосці іх не разгледзець. А калі - яшчэ вышэй, каб рассыпаным макавым зернем натоўп убачыўся? Ці зусім знік у хвалістым, зменлівым ландшафце зямлі, убачаным сёння праз кінакамеру з космасу? Застануцца прырода - і род чалавечы, барацьба, якую яны вядуць паміж сабою. Дзе тут месца Богу? Ці, дакладней, дзе іх месца ў сэрцы Бога? Час пажырае іх, сваіх дзяцей, і значыць: іншага не заслужылі. Як заплачана, так аддзячана.

Вось і корпаецца цяпер у сваіх думках, як у кучы смецця... Хоць што ўсе шкадаванні? Што ўсе шчырыя і няшчырыя гуканні да Бога скрозь пу­стыню паміж ёю і Небам? Бязвер’е, як кароста, раз’ядае ўсё вакол і ў ёй, і нічым, нічым ужо не адолець свае смяротнае абыякавасці...

- Вас слухаюць, - услед за голасам урываецца ў тэлефонную труб­ку яе раздражнёнасць.

- Я хвілін праз трыццаць заеду...

- Ты хацеў сказаць: можна, я праз хвілін трыццаць заеду?

- Прабач. Я так і хацеў сказаць, - пасля даволі красамоўнае паўзы азваўся Валерый Юр’евіч, змушаючы яе ўспомніць, што для яго яна - Лялёк, Лялечка.

Успомніла. Памянуўшы аднаго з нячысцікаў, не самага горшага, калі параўноўваць (а параўноўваць было з кім!), лёгка ўваходзіць у ролю:

- Канешне, канешне! Я ўся - чаканне! Мы так даўно не бачыліся...

Бачыліся не так і даўно, ну ды роля ёсць роля. Тым больш, што Паўлюку яна сапраўды сім-тым абавязана. Хоць бы сваею кватэраю на двух узроўнях вось з гэтаю ўтульнаю, з яго дапамогаю ў свой час абсталяванаю спальняю. Шкада, спаць у ёй даводзіцца самой, сам-насам са сваімі думкамі ці снамі. А сноў Людміла не любіла. I першае, што рабіла, прачнуўшыся, - спрабавада сцерці з памяці ўсё, што прыснілася, нават калі снілася што-небудзь прыемнае. Усё роўна заўсёды не ад­но, дык другое, глыбока прыхаванае, пахаванае некалі ў душы, выплывае, усплывае ў сне з самага донца яе, а яна ж і хавала яго, каб адкаснуцца, адрачыся і ніколі не згадваць. Па меншай меры, да канца. Як у выпадку з падпалкоўнікам.

Хоць чаго там! - не самы гнюсны гэта ў яе жыцці выпадак: плоць узяла сваё, і якую б цану за яго потым ні заплаціла, усё ж не пераплаціла, не. Тая ноч, шалёная, бессаромная ў сваёй неўтаймоўнай страсці, варта та­го, каб пра яе памятаць: першы - адзіны! - раз за жыццё адкрылася ёй, што глыбіня чалавечага падзення і ёсць мерка духоўнае яго перамогі над сабою, над жывёльнаю сваёю прыродаю.

Ужо ж, Людміла перамагла і засталася чалавекам, як заўсёды перамагала, пераломвала сябе, у душы саромеючыся не раптоўнага падзення, а цяжкой, хмельнае тугі, якая заставалася пасля яго ў крыві і не-не ды і пачынала брадзіць. Было, было такое: да думкі пра самазабойства даходзіла, калі цераз край пачынала выплёсквацца гэта туга, - любога б, здаецца, абняла, любому аддала сябе ў такую хвіліну, толькі б адпіў ад яе, толькі б забраў, спаліў у сваім агні нерастрачаную, перастаялую прагу ўсё яшчэ маладога, дужага цела.

Потым сама смяялася: як жа, аддала б! так і ўзяў бы яе нехта! Нават калі стрэла б каго сярод ночы на пустой гарадской вуліцы, той, напэўна, наўцёк кінуўся б - як ад вар’яткі, ахопленай якойсьці злачыннаю страсцю: пары ёй, бачыце, не стае, сілу няма каму аддаць!

Яна цяпер усміхалася, хоць усмешка трохі і гарчыла: успаміны ўспамінамі, а трэба спускацца і прымаць душ, бо паўгадзіны, адпушчаныя Валерыем Юр’евічам, ужо міналі, і ён вось-вось з’явіцца атрымаць сваё - сваю законную, як яму здаецца, долю яе ўдзячнасці, яе пяшчоты. Не сілы - нашто яму, бяссіламу, сіла? - а скупой, строга адмеранай ёю пяшчоты.

- Я ўся - чаканне! - паддражніла сама сябе і, падагнаная гучным смехам, збегла па лесвіцы, не зачыняючы дзвярэй, скінула ў ванне халацік (ён на гэты вечар не спатрэбіцца) і занырнула пад струмені пушчанай на ўсю моц вады: змыць, змыць усе думкі, усе згадкі і спадзяванні, каб з палёгкаю ўздыхнула душа, перш чым, адпушчаная, глухая і сляпая ад сораму за сваю абалонку, за гэтае вось поўнае жыццёвага імпэту цела, стоіцца дзе-небудзь пад ложкам ці за шафаю, пакуль яна будзе церціся ля старога імпатэнта.

- Я ўся - чаканне, чаканне, чаканне! - прытанцоўвае яна пад даволі халоднымі струменямі, агладжваючы грудзі, бакі, то адну, то другую сагнутую ў калене нагу, і калі нарэшце выбіраецца з ванны на мяккі варсюты дыванок, цела гарыць і, у чаканні першага мяккага дотыку ручніка, сцінаецца ад непрыхаванае асалоды.

- Бог мой, якое ў цябе цела! Які водар ідзе ад твайго цела, Лялёк!

Уздрыгвае: паўгадзіны ж яшчэ не прайшло, ды і дзверы... Хоць што гэта яна? У Валерыя Юр’евіча свой ключ ад дзвярэй, а прыйшоў раней, бо спяшаўся: няўсцерп чалавеку!

Да Людмілы вяртаецца пачуццё гумару, і, дражнячы госця, яна не спяшалася адзецца. Тым больш, што прыгожае кімано, у якім хацела яго прыняць сення, ляжыць на крэсле у пакоі.

- Ванна ў тваім распараджэнні, - бессаромна ідзе паўз яго, раптам зніякавелага і бездапаможнага: ехаў жа, каб, абнюхваючы, агладжваючы раз-пораз паслухмянае яго рукам цела, дзівіцца на яго - няхай дзівіцца. А што не на ложку, якая яму, урэшце, розніца?

Гэта жорстка, Людміла разумела, хоць, калі зірнуць на Паўлюка... Усміхаецца стары распуснік, задаволены! Знайшла сапраўды, як выказаць сваю пагарду!

Хапае з крэсла кімано, таропка, блытаючыся ў шырокіх складках, нацягвае яго на сябе: годзе! паглядзеў - і досыць!

- Ты магла б...

- Не магла! - абрывае яго, не даўшы дагаварыць, хоць тут жа раскайваецца. - Твой халат, як заўсёды, у ванне. Пераапранайся і падымайся на­верх. Фрукты і віно я вазьму туды. Як?

- Дзве-тры мінуты на ўсё, Лялёк! У мяне сёння мала часу, - адгукнуўся Валерый Юр’евіч ужо з-за прычыненых у ванну дзвярэй. - На століку ў прыхожай мой падарунак.

Раскаянне глыбее: вечна ў яе думкі, мроі накладваюцца на жыццё, засланяючы яго, калі не адпрэчваючы. «А прыдуманае ж і перажытае - розныя пласты рэчаіснасці, Людміла Пятроўна! Час ужо не блытаць іх, - нязлосна папракае сябе, збіраючы ў кухні на паднос патрэбны посуд і спрабуючы ўгадаць, што прынёс Валерый Юр’евіч сёння. Пакуначак невялікі - штосьці амаль бязважкае...

Калі, прыхапіўшы падарунак, падымаецца з падносам наверх і на­рэшце пазбаўляецца ад яго, тут жа разгортвае пакунак і застывае ў нерашучасці, у нерашучасці і захапленні: пеньюар! сапраўдны французскі пе­ньюар! Дзе толькі стары і агораў яго?

Скамечанае кімано ляціць на ложак. Накінуўшы лёгкі, амаль бязважкі ўбор францужанак (французскіх шлюх! - саркастычна падказвае абуранае яе радасцю пачуццё рэальнасці), адмахваецца ад падказкі і паварочваецца да люстэрка: лёгкая крэмавая афарбоўка празрыстае тканіны стварае ўражанне незвычайнае, амаль казачнае - так, нібыта яна агарнулася ў аблачынку, набыўшы яе лёгкасць і цеплыню.

- Ну-у, Лялёк! Такога эфекту і я не чакаў...

- Праўда? - зіркае то на яго, то на свой адбітак у люстэрку. - Я на­ват сумелася...

- Чаго, дурненькая? - стаяў ён ужо побач, за спіною, прыціскаючыся да яе, узіраючыся разам з ёю ў тую, адлюстраваную шклом і ягоным пажадлівым паглядам шлюху, якою Людміла сябе адчувала цяпер у поўную меру. - Ды я сплю і бачу цябе вось такую... такую...

Рукі яго, дрогкія, прагныя, знаёма агладжвалі, абмацвалі яе плечы і грудзі, крадком, раз-пораз заміраючы, спаўзалі ніжэй, пакуль зусім не аціхлі, не стаіліся там, куды імкнуліся, - і тады са стогнам асалоды ўпіліся ў шыю, у ямачку над ключыцаю яго сухія, не расслабленыя нават у пацалунку вусны. Заплюшчыўшыся, не маючы ні сілы, ні смеласці зірнуць на сябе цяпер, ва ўладзе пажадлівых і ў гэтай пажадлівасці бяссілых рук свайго старога паклонніка, яна чакала. Сціналася ад кожнага іх руху, непрыемнага, у нечым нават агіднага, і чакала: зараз, зараз змусіць павярнуцца, прыпасці да яго, адкрываючы для пацалункаў твар... Секс для пасвечаных!

- Пойдзем... пойдзем, Лялечка... - мармыча Валерый Юр’евіч, абмацаўшы ўсё, што мог дастаць з вышыні свайго апаратнага росту, і яна ведае, што наступны момант, калі давядзецца ўлегчыся ў прывабнай, эфектнай позе на ложку і нават злёгку пакапрызнічаць перад тым, як...

Ну, ды ўсяму свая чарга! Не трэба толькі засяроджвацца на думцы, што ёй гэта непрыемна: звыклы сцэнарый, звыклыя ласкі... Яна ж і сама не хоча браць ініцыятыву ў свае рукі, тым больш, што плацяць ёй, неаднойчы падкрэсліўшы гэта на пачатку сувязі, не за ініцыятыву.

- Віна?

- I віна! - усміхаючыся, выслізвае ў яго з рук. - Але толькі калі піць будзем з аднаго келіха. Перш ты, потым я, потым зноў ты... Астатняе на закуску.

- Але, але, рыбачка, - не можа ён адарвацца ад яе i, хоць кончыкамі пальцаў, а кранаецца то пляча, то рукі па ходу, смешна перабіраючы нагамі, каб на рух, на адзіны рух яе апярэджваць. - Я так люблю, калі ты становішся паслухмянаю!

Нябось, перакананы, што робіць яе шчасліваю! А хоць і не перакананы, што яму да таго, як Людміла прымала яго старэчую пажадлівасць? Галоўнае: прымала. I гэта патрабавала ад яе не такіх ужо аграмадных высілкаў: калі трымала сябе ў руках і нічым, ні ўзлётам брыва, як кажуць, не паказвала сваіх сапраўдных адносін да гаспадара становішча... Ат, знайшла пра што думаць!

- Мы ж так і не выпілі віна,- перапыніла маніпуляцыі бессаромных у сваёй сляпой празе рук, - а не зашкодзіла б.

- Для цябе, Лялечка, што заўгодна, - пацягнуўся Валерый Юр’евіч да падноса. - Вып’ем, і ты скінеш з сябе ўсё: хараство павінна быць асязальным...

- Ты хочаш сказаць: змяя, якая не можа змяніць скуру, гіне? - усміхаецца, адкідваючы ўбок скінуты пеньюар.

- Змяя? Якая змяя? - няўцямна перапытвае ён, і па ўсім відаць, што сэнс сказанага не дайшоў да яго.- Віно зусім не ацверажае...

- На тое і віно, - падкурчыўшы ногі, садзіцца і забірае ў яго з рук келіх, з якога расплёскваецца віно. - Хіба ты не хочаш на хвіліну-другую схмялець?

- Я хачу, хачу! - тыцкаецца ён тварам ёй у жывот, хапаючы, камечачы вуснамі жывую гарачую плоць, - яна ледзь паспявае зрабіць колькі глыткоў і адставіць келіх, каб паспрабаваць хоць вонкава натхніцца ласкамі, за якія ен заплаціу наперад, і заплаціў шчодра.

«Змяя, якая не можа змяніць скуру, гіне... Чаму я сказала гэта толькі што? Адкуль узяла?» - круціцца ў галаве, пакуль звыкла, са звыклаю абыякавасцю аддаецца яна ўладзе знаёмых рук, у якія даўно перайшла ўся ягоная сексуальнасць, уся ягоная страсць, і не можа разгадаць загаданую сабе загадку. Можа, сапраўды прыспеў час змяніць скуру, змяніўшы гаспадара?

- Бліжэй, бліжэй, Лялёк! Мне трэба цябе адчуць, мне трэба...

У душы расце супраціўленне, у грудзіне варочаецца млосць. Раптам разумее, што гэта яе сустрэча з Паўлюком - апошняя, што больш не здольна - не хоча! - цярпець гэты здзек з сябе, са сваёй прыроды ні за якія даброты, і калі надалей і падпусціць да сябе каторага, то гэта будзе мужык, мужчына, а не слінявы стары грыб з пасадаю замест... Трэцца аб яе, як аб набітую трухою ляльку!

- Ты сёння проста цуд, Лялёк, проста цуд, - прыкрыўся крысом ха­лата Валерый Юр’евіч, задаволена адсопваючыся, а яна ўжо саскочыла з ложка, больш не зважаючы на яго, дапіла налітае ў келіх віно.

- Ты казаў, што ў цябе мала часу, - нагадала.

- Да, да, да, - успомніў, заварушыўся той, падымаючыся, і, больш па звычцы, чым па волі згаслага ўжо жадання, аблапаў яе, абыякавую да ўсяго, і чмокнуў у звыкла падстаўленую шчаку. - Глыток віна, і пабег, пабег! Я нават машыну сёння не адпускаў. Так што, праводзь, Лялёк, уніз... Ты сёння проста цуд!

Ён доўга мармытаў яшчэ штосьці сабе пад нос, спусціўшыся, доўга корпаўся ў ванне, апранаючыся, доўга круціўся перад люстэркам у прыхожай і, калі нарэшце пайшоў, злосць ускіпела ў ёй з такою сілаю, што, зда­ецца, яшчэ б хвіліну-другую...

Калі ціха, асцярожна абзываецца званок, яна раз’юшаная тым, што які ўжо раз змоўчала, сцярпела ўсю гнюснасць падобнага спаткання, яшчэ стаіць перад зачыненымі дзвярыма. Таму (з намерам паслаць Паўлюка, калі ён вярнуўся, туды, дзе чэрці свіней пасвяць) рыўком адчыняе іх насцеж, як аказалася, перад адным з цэкоўскіх інструктараў - суседам знізу, па тым, як загараецца яго пацямнелы адразу позірк, разумеючы, што гэта рэакцыя на яе замежны ўбор.

- Чым абавязана? - не хавае пагарды і да яго візіту, і да яго разгубленага выгляду.

- Я на хвілінку, калі дазволіце.

- Усяго на хвілінку? - не дае яму дагаварыць.- На дзве-тры хвілінкі жонка не адпусціла б?

- Ды не, - чырванее той, адводзячы пагляд. - Мне здалося, што я бачыў...

- Табе не здалося,- спакойна рэагуе яна на тое, што ён ведае, хто ад яе толькі што пайшоў.- I што?

- Мае ў ад’ездзе, - зазлаваў раптам і ён, адкідваючы ўсе цырымоніі. - Не знайшоў, да каго звярнуцца з просьбаю пазычыць хлеба, вось і падняўся да цябе, Людміла Пятроўна.

- А-а-а, - насмешліва адгукнулася яна, жэстам запрашаючы яго зайсці ў прыхожую, і калі ён, павагаушся усяго імгненне, заходзіць, і дзверы за ім зачыняюцца, у тым жа тоне прадаўжае: - Не ведаю, як наконт хлеба, а наконт усяго астатняга...

- Здзекуешся? - не ведае ён, як сябе паводзіць далей, бо, даўшы яму зайсці, Людміла не дае яму прайсці ў пакой, загароджваючы дарогу.

- Ну што ты, Віктар! - прыпамінае яна яго імя. - Твае колькі ўжо ў ад’ездзе?

- Чацвёрты дзень...

- Ну вось бачыш!

- Што? Што ты маеш на ўвазе? - не разумее ён, хоць чырвань ужо адхлынула ў яго ад твару, а цела напружылася ў салодкім прадчуванні ад­но ад намёку.

А ў Людмілу як чорт раптам усяліўся, падштурхваючы, змушаючы спагнаць з гэтага, маладога, тое, што не здолела ўзяць ад яго папярэдніка: для нечага ж ускіпела ў ёй злосная сіла!

- Пачакай! - цягнецца цераз яго плячо да дзвярэй, да ўнутранага замка, і ён, змушаны падтрымаць яе, на міг адчувае блізкасць звабна адкрытага пагляду цела і ў той жа міг страчвае над сабою кантроль...

- Я не хацеў... я не магу... - яшчэ апраўдваецца, спрабуе апраўдацца, а рукі яго ўжо зрываюць з Людмілы дарагі ўбор, і яна не так стрымлівае яго, як падганяе, прыспешвае, распальваючы пацалункамі, у якіх, пэўна, не менш чым вызваленае, адпушчанае на свабоду прагі наталення, і прыхаванае, неўтаймоўнае яе нянавісці.

Праз хвіліну яны, счэпленыя ў адзін шалёны клубок, ужо качаюцца па падлозе, засланай дываном, і чаго ў гэтай яраснай барацьбе двух целаў, двух жаданняў больш - узаемнае насалоды ці ўзаемнае нянавісці - яна не хоча вызначаць. Адчувае, што гэтак жа, як і ён, мужчына, хоча браць, толькі браць ад другога цела, ад іншае, не свае сілы, і тое, ці падабаецца гэта мужчыне, упершыню не важна.

Калі ён адрываецца ад яе, супакойваецца і, раскінуўшы рукі, застывае побач, Людміла падымаецца, спустошаная, стомленая гэтаю барацьбою, ідзе ў ванну. Доўга плёскаецца пад душам - так, быццам хоча змыць, сцерці з сябе не толькі гэты вечар, а і ўсякі напамін пра яго. Доўга, з прыемнасцю падстаўляючы ручніку зноў пасвяжэлае, бадзёрае цела, выціраецца, накідвае халат.

- Ты ўсё яшчэ тут? - здзіўляецца прысутнасці надзьмутага ад усведамлення нечакана лёгкай перамогі Віктара. - Пайшоў прэч!

- Ш-што?! - зрабіўшы ўжо крок насустрач, натыкаецца ён на зняважлівыя яе словы.

- Я сказала: цяпер пайшоў прэч! - грэбліва разглядае Людміла скарыстанага толькі што маладога пеўніка. - I каб я цябе ніколі - чуеш? - ніколі больш не бачыла ў сябе каля дзвярэй!

- Але...

Яна ўжо насцеж расчыніла дзверы і, назіраючы, як ён спалохана, бач­ком, бачком выслізвае з кватэры, ціха, помсліва смяецца.

Смяецца нейкі час яшчэ і тады, калі застаецца адна, і смех не згасае, а зусім нечакана пераходзіць у ціхае ўсхліпванне.

Ненавідзела! Як жа яна ненавідзела разумнікаў усіх эпох! Паслухаць каторага, дык жанчына нараджаецца мадоннаю, якую чакаюць любоў і пакланенне. Ці таго больш, толькі вакол яе сэрца, поўнага матчынае любові, можна сабраць сусвет... Лухта! Якая любоў? Які сусвет? Усе яны поўзаюць па паверхні жыцця, апроч біялагічнага, ніякага іншага яго сэнсу не ведаючы. Не ведаючы і не прызнаючы. I жанчынамі - імі! - у гэтым жыцці як пагарджалі, так і пагарджаюць. Уздыхаючы, смуткуючы ў чаканні высокае, усёабдымнае любові, да нябёсаў узносячы жанчыну - абстрактную, намаляваную ўяўленнем жанчыну! - скрозь прыгнятаюць яе, ператвараюць у жывёліну, здзекуюцца з яе спадзяванняў на самастойнасць і роўнасць. Нездарма ж іх філосафы (жанчын, нябось, у сваё кола і па сённяшні дзень не ўпускаюць!) сцвярджалі, што яна, жанчына, без сувязі з мужчынам не была б у поўную меру чалавекам, бо ў ёй, бачыце, задужа цёмная прыродная стыхія, - нездарма ж не прызнавалі і не прызнаюць у ёй асобу. Ды ўжо ж! Дзе ёй, жанчыне, загнанай, затузанай бытам, стаць асобаю? Накарміць бы сваёю плоццю ўсіх, пастаўленых лёсам вышэй, усіх, у кім курчыцца, плача п’янымі слязьмі асоба!

Любоў? Цуд? Таямніца? Ды ўсё ж даўно вытлумачана, разгадана, расказана і перасказана. Звычайны шал пачуцця, які часова зрушвае з месца звыклыя рэчы, паняцці, перакананні. Кароткае забыццё, растварэнне сябе ў кімсьці іншым. Патрэба, уцеха, падман... Як хочаш назаві, а цуду не адбываецца...

Работніца, хатняя гаспадыня, маці, жонка, каханка, шлюха - кожны можа разлічваць і разлічвае на тое, што яму патрэбна. Гэта зручна. 3 гэтым усе даўно звыкліся. Ніхто нічога не прагне мяняць: што - на што? Зручны расклад жыцця - на пошук сонечнага зайчыка? Звыклую сцежку, што нітуе з домам і з людзьмі, - на хісткі міраж? Яны ж і так усе пакараны - кожны сваім жыццём. Адно азірнуцца, угледзецца ў любы, як не ў свой уласны твар: на ім цёмнымі кругамі пад вачамі, зморшчынамі і зморшчынкамі вакол пазначаны не толькі іх, жаночы, лёс, а і гістарычны лёс чалавецтва - уцёкі яго ад прыроды, ад біялагічнае, жывёльнае свае сутнасці. Марныя ўцёкі. Зноў і зноў усё пачынаецца спачатку. Ад Адама і Евы. Так і жывуць дасюль паміж спробамі насыціць распусную, ненасытную плоць і думкаю пра любоў як пра шлях да свае несмяротнасці.

Любоў! Цьфу ты, Божа мой... На гэтым шарыку, аблюбаваным для жыцця Космасам, яны выслізгваюць з рук, з абдымкаў адно аднаго - так, быццам ён пакрыты ледзяною карою: яны і на міг не могуць утрымацца, зліцца ў адно, а туды ж - пра любоў! Ды калі б сапраўднаю была любоў, яна не з’яўлялася б, як прывід, у абліччы іх дурных страсцей, яна складала б само існаванне, само жыццё, і не было б, не ўзнікла б патрэбы думаць пра тое, як не застацца ў адзіноце, пакінутаю ці падманутаю, як у тыя дні, калі да дна, да донца агаляецца ўся бязглуздая мітусня, уся нясцерпная му­ка жыцця, знайсці ў ім, у жыцці, нейкі сэнс...

Думкі перамешваюцца з усхліпамі, злоснымі і бездапаможнымі: жаласна, з жалем і нянавісцю, раз-пораз выціраючы мокрыя шчокі проста да- лонню, пазірае Людміла на сябе, заплаканую, у люстэрку, якое памятае не толькі нядаўняе яе паражэнне... Хоць чаму паражэнне, чаму? Зрабіла тое, што намервалася, і так, як схацела, - у чым жа справа? Адкуль слёзы? Па чым, па кім?

Раскошны пеньюар, падабраны з падлогі, кідае, грэбліва скамячыўшы, у ванну. Не азіраючыся больш на люстэрка, ідзе да лесвіцы. Марудзіць, перш чым пачынае падымацца, і ўсё-такі не азіраецца: вечар заставаўся ззаду - і няхай застаецца. I зусім неабавязкова пакідаць вузельчык на памяць. Зараз дап’е ў самоце віно - і спаць, спаць! Новаё жыццё пачнецца заўтра...

***

Усмешка, ледзьве прабіўшыся ўслед за гэтаю спасылкаю на заўтра, сама асвятляе далёкую згадку - пяцігадовую дзыгу, танюткую, з тонкімі ручанятамі, у якіх, заціснутае ў кулачкі, уздрыгвае толькі што напоўненае гучным плачам паветра.

- Ну чаму, чаму ты мне не верыш? - дрогка прамаўляе яна ў нябачны з-за слёз мамін твар. - Я буду слухацца і не пайду, не пайду больш да ракі з хлопчыкамі, вось убачыш! Заўтра ж не пайду!

- Чаму ж заўтра, а не ўжо сёння? - цікавіцца мама, абыякавая, як ёй здаецца, і да яе слёз, і да яе абяцанняў.

Але ж новае жыццё заўсёды пачынаецца заўтра, - не разумее яе недаверу: пераканана ж, што заўтра стане вялікан і ўсе вакол - нават жыццё! - таксама вырасце разам з ёю.

Мама ўсміхаецца, і яна добра бачыць яе вясёлую ўсмешку - і адсюль, з сённяшняга вечара, добра бачыць: смяюцца вочы, смяюцца, разбягаючыся па твары, вясёлыя зморшчынкі, смяюцца нават рукі, якімі яна раз-пораз усплёсквае ў паветры, перш чым прысесці, абхапіць яе, прыгарнуць да сябе.

- Заўтра пачынаецца новае жыццё... Заўсёды заўтра...

Смех яе, словы яе кружаць за Людмілаю па спальні! - ад ложка да шафы, зноў да ложка - яна не заўважае сваіх рухаў, сваіх дзеянняў, хоць, зда­ецца, усё-такі дапівае віно і разбірае пасцель. Святло гасне, не пагасіўшы ўспаміну, мо таму, што ён абудзіў падсвядомае жаданне вярнуцца назад, адчуць сябе малою, кволаю побач з маці, пад яе абаронаю, і не расці - не вырастаць, каб не стаць дарослаю так хутка, так незваротна хутка.

- Проста не знайшлося ў свой час нікога, хто ўзяў бы цябе за шкірку, тыцнуў носам у цёмны куток...

Падпалкоўнік? Тут?! Ён жа паспеў ужо стаць палкоўнікам і не мог, ніяк не мог з’явіцца ў яе доме!

- Скажы лепш, няўжо нічым не заплаціла за тую ноч, га-га-га! Няўжо нічым? Ніводным са сваіх падфарбаваных пёркаў?

Ён яшчэ смяецца! Людміла, забыўшыся пра гордасць, павінна прасіць урачоў вырваць, абцугамі выдраць з яе ягонае паганае семя, што прарасло, расце так імкліва, што яна вось-вось пачне раздзімацца, а ён смяецца!

- Ганіце яго адсюль! - просіць урача і раптам з жахам бачыць, што гэта ён, урач, смяецца з яе, з яе страху, з кожным імгненнем становячыся ўсё больш падобным на Шэршаня. - Вы... Ты не зможаш зрабіць аборт... Я не хачу, чуеш? Ты ж не ўрач, палкоўнік, ты не асмелішся! Пагукай мне ўрача!

Крык пераходзіць у лямант, потым у такі гучны стогн, што ў самой закладвае вушы, а яна ўсё крычыць, вырываючыся з дужых, валасатых рук, хоць адчувае, што адна за адною, як тонкія перацягнутыя струны, лопаюцца галасавыя звязкі, і боль не выходзіць горлам, а сцякае кудысьці ўніз, усярэдзіну, туды, дзе, раздзіраючы тканкі жывата, пачынае варушыцца, тузаецца штосьці чужое, чужароднае. Яно не можа так тузацца, яно яшчэ не магло вырасці настолькі...

- Яно? - смяецца яе кат, прывязваючы да якогась жахлівага крэсла і перакідваючы яе разам з ім галавою ўніз. - Гэта яны! Твае дзеці!

- Дзе...ці?! - заглытвае, праглынае яна свой стогн, адпускаючы, выпускаючы боль на волю.

- Ну не кацянятамі ж ты ад мяне, чорт вазьмі, зацяжарала, - бурчыць палкоўнік, пачынаючы распранацца, і яна знізу ўверх, з жахам пазірае, як агаляецца яго аграмаднае валасатае цела, як яно падаецца бліжэй і бліжэй, навісае над ёю, і не можа не тое што закрычаць, расцяць вуснаў.

Боль становіцца вастрэйшы, яна ўжо не спрабуе з ім змагацца, раствараючыся ў жаху, у чаканні чагосьці горшага, найбалючага. I яно насоўваецца з немінучасцю наступнае хвіліны: з’яўляюцца двое ў белых халатах і ма­сках і аддзіраюць, адцягваюць ад яе палкоўніка, які сцінаецца, меншае, знікае проста на вачах, потым падступаюцца да яе, і адзін з іх, вышэйшы, з акрываўленымі, як ёй здаецца, рукамі, груба рассоўвае ёй ногі. На яе кволы пратэст толькі злёгку паварочвае галаву і па-змоўніцку падміргвае:

- Ну што, не надумала раджаць? Тады плаці, красуня! Усімі ненароджанымі дзецьмі заплаціш за гэту работу...

У яе цямнее ўваччу - яна правальваецца ў гэту цемру, у чарнату і, не чуючы нічога, нават страшнага болю, раптам зноў чуе глухаваты голас палкоўніка:

- Жорсткасць - дзіўная штука: у адным выпадку караецца, у другім бласлаўляецца... Ніхто ні ад каго не застрахаваны, Людміла Пятроўна. Вось гэта ўжо не!

- Пайшоў прэч! I ты! Ненавіджу! - крычыць у чарнату, у бездань, куды правальваюцца сказаныя ім, паўтораныя колькі разоў словы.- Не я іх забівала, не я!

- Цішэй, цішэй, дачушка, - астуджае яе гарачы лоб ціхі мамін шэпт. - Я цябе пагайдаю на арэлях, хочаш?

- Не хачу,- палохаецца Людміла таго, што мама прыняла за арэлі тое жахлівае крэсла, у якое яна ўціснута болем, болем і жахам. - Няўжо ты не разумееш, мама, што я ўжо даўно не маленькая, што я вырасла?

Не адказаўшы, мама пачынае ціхенька пагойдваць і спяваць - спявае штосьці пра сонечную пражу, з якой вытчацца сцяжынка, пра залацістыя кветкі і іх салодкі водар і, спяваючы, бязважка, амаль нячутна кранаецца яе рукою. Гэтыя мяккія асцярожныя дотыкі сцягваюць, загойваюць рану, здымаюць боль, праясняюць думкі.

- Я сплю, мама? Ты мне снішся, праўда? Мне ўсё гэта толькі прыснілася?

- Жыццё не можа прысніцца, дачушка, а ты ж жывая, жывеш і ўсё яшчэ не можаш мяне ўбачыць...

- Але ж я бачу, бачу цябе! - прыўздымаючыся, радасна адчувае пад нагамі цвёрдую зямлю Людміла. - Чарната адступіла, знікла, і ў першых промнях святла - ты, мама, і ты ўсміхаешся.

- Я думала: ты мяне не ўспомніш, не пазнаеш з-за сцяны гадоў... I на тым дзякуй, дачушка, і на тым дзякуй.

- Куды ж ты, мама? - імкнецца яна за ёю следам. - Раптам яны вернуцца?

- Хто - яны? - азіраецца.

- Яны... Гэтыя... Я не знаю іх і баюся, - халадзее Людміла ад адной думкі, што ўсё перажытае зноў вернецца, паўторыцца.

- Не бойся, дачушка, - застаецца з ёю толькі голас, мамін голас. - Жыцця не трэба баяцца: яно не падманвае... Ты забыла тое, што ў глыбіні душы хацела забыць. Страціла тое, што хацела страціць...

- Я не хацела забыць цябе, не хацела!

- Хацела... хацела...

Ці то паддражніў яе прасцяг, ці то зрыкашэцілі, ударыўшыся аб нізкую нябесную цвердзь, словы, а рэха ўжо асыпала яе вострымі аскепкамі, прабіла, прадзіравіла нябачную ахоўную абалонку. Праз дзіркі і разрывы стала відаць, што там, дзе павінна б агаліцца яе «я», яе цела, зеўраюць пу­стоты, і яна пужаецца, спалохана абмацвае сябе і ўздыхае з палёгкаю, толькі пераканаўшыся, што ўсё нібыта на месцы: плечы, рукі, грудзі... У грудзях, праўда, штосьці ўсплёсквае, пачынае пакалыхвацца, але ўрэшце гэта можа быць і сэрца, падталае ад неастылага ўнутранага жару сэрца.

- Ага. Там бродзяць жаданні даўно заглушанага гадамі і, як табе, думалася, даўно пахаванага маленства, што не-не ды і выплёскваюцца, прагныя, прагавітыя, на паверхню, у тваё жыццё.

- Што? - не разумее Людміла ні слоў, ні таго, адкуль яны ідуць.

- Там, у глыбіні тваёй істоты, жывуць забытыя, спіхнутыя ў забыццё страх і жуда, зведаныя некалі, там палымнеюць не толькі твае асабістыя пажадлівыя памкненні і страсці, але і страсці ўжо спрахлых у зямлі пакаленняў тваіх продкаў, сярод якіх знайшліся б і сапраўдныя варвары.

- Глупства! - узіраецца яна ў пустату вакол і раптам заўважае, што яна, гэтая пустата, як і яна, замкнёна ў клетцы, якая звужаецца, меншае, абрастае ўсё больш тоўстымі кратамі. - Гэта твае жартачкі, падпалкоўнік?

- Палкоўнік, Людміла Пятроўна, палкоўнік. Мужчын, як бачыш, хутчэй павышаюць па службе, - з’яўляецца, быццам выкліканы гэтым зваротам, Шэршань ці хтосьці падобны да яго па той бок загарадкі.

- Што гэта значыць, чорт вас вазьмі! - нават страх адступае на нейкі час перад гневам і лютай злосцю. - Адкуль узялася гэта клетка, я вас пытаю?

- Гэта твая грудная клетка.

- Што, што?! Грудная клетка? Ты, няйначай, звар’яцеў, начапіўшы новыя пагоны. Так, так, звар’яцеў і хочаш дамагчыся таго ж ад мяне. Але дудкі! Я лепш здохну тут, у гэтай клетцы, чым...

- Чым што?! - склаўшы рукі на грудзях, стаіць ужо той побач з ёю, усміхаючыся на раптоўную знямеласць, скрозь якую, што ўжо зусім відочна, падбіраецца, падкрадваецца да сэрца жах. - Ты, я бачу, нічога не забыла, га?

Яна маўчыць. Hi слова, ні гуку не вырываецца з перасмяглага, здушанага падступіўшай млосцю горла. Адчувае, якімсь дзесятым пачуццём ад­чувае, што, калі ён наблізіцца, калі паспрабуе завалодаць гэтым растузаным, толькі-толькі загоеным целам, яна кінецца на яго - знойдзе ў сабе сілу і задушыць, сваімі ўласнымі рукамі задушыць яго.

- Што, да смяротнае схваткі рыхтуешся? - яшчэ шырэй, на ўсе зу­бы, усміхаецца Шэршань. - Не выйдзе, рыбачка. Пакуль я сяджу так глыбока ў табе, нічога ў цябе не выйдзе. I ты гэта ведаеш. Ведаеш, ведаеш, Людміла Пятроўна! - чалавеку ўласціва ведаць пра сябе больш, чым ён свядома прызнае перад сабою самім ці, тым больш, перад іншымі. Адны шукаюць усё жыццё Бога, другія - д’ябла. Мы з табою - пара, і, павер мне, варты адно аднаго.

- Лухта! Гэта ўсё лухта! - прарываецца гнеў.

- Лухта? Ды ты гэтак жа, як і я, трымціш ад жадання, ад няўтоленае жывёльнае прагі асалоды, гэтак жа, як і я, здольна на ўсё, нават на злачынства, калі прыпячэ, каб толькі атрымаць сваё!

Не вытрымліваючы больш гэткага здзеку, ненавідзячы палкоўніка так, як ніколі нікога ў жыцці не ненавідзела, яна кідаецца на яго з кулакамі: цяпер ужо ўсё роўна! цяпер ужо хоць такі, хоць іншы, але канец!

Не адразу разумее, што, аслепленая гневам, не бачыць перад сабою ні кратаў, ні палкоўніка з ягонай паганенькай усмешкай, - кінуўшыся ўперад, натыкаецца не на яго, а на нябачную сцяну, такую крохкую, што ад удару цела тая расколваецца, рассыпаецца на друзкі, і Людміла падае, бясконца падае скрозь іх дождж кудысьці ў пустату, на дно свай­го немага крыку...

Крык заглушаецца звонам - звініць працятае ім наскрозь паветра - рвецца, перарываецца ад яго цяжару дыханне... Людміла ўскоквае на лож­ку, перш чым прачынаецца: тэлефон!

- Даведка?

- Якая яшчэ даведка? - ашалела круціць яна галавою, адыходзячы ад сну, няўцямна зіркае на паднятую тэлефонную трубку і, калі нарэшце пачынае разумець, што хтосьці проста памыліўся нумарам, кідае яе назад, на рычажок. - Няма ад вас спакою!

***

Гадзіннік паказвае без дзесяці сем. Не так ужо і рана. Заспалася. Галава цяжкая пасля ўчарашняга... I што толькі на яе ўчора найшло?

Грэбліва падціскае вусны, разглядвае чорт ведае ў што ператвораную спальню: перад люстэркам, проста на падлозе - перавернутая пустая пляшка з-пад віна і недапіты келіх, далей, у кутку, валяецца скамечаны ха­лат і не кранутая начная сарочка, скрозь на дыване - рассыпаныя шпількі, на тумбачцы - заліты віном паднос, на якім параскіданыя яблыкі, два надкусаныя, пасцель...

«Вось так мы, Лялечкіна, пачынаем новае жыццё!» - сумна ўсміхаецца ў думках і змушае сябе падняцца, падняцца і падысці да люстэрка, не адвёўшы ўбок разгубленага пагляду. Выгляд, канешне... Замест прычоскі - растузаная капа сена, тры даволі прыкметныя сінякі: адзін - на плечуку, два другіх - сляды задужа прагавітых вуснаў! - на грудзях, якія тыдзень сыходзіць будуць; пацямнелыя кругі пад вачыма, тужлівыя, як у пабітай сучкі, вочы.

Ну, ну! Як заплачана, так і аддзячана. I няма чаго асабліва ўшчуваць сябе: учарашні вечар спісаны ў мінулае, і Людміла - па гэты бок яго, па гэты, а не па той. А той... Калі што-небудзь прыкрыць так, як належыць, яно перастае існаваць. Не ёю прыдумана. I не для яе адной, напэўна.

Не вельмі суцяшальная думка? Што ж, па суцяшальную гэтаксама далёка хадзіць не трэба: яна ў самой маралі, якая настойвае на захаванні знешняй прыстойнаці - і толькі. I толькі! Захоўваеш бачнасць маралі, маральных паводзін, паводзін сябе для ўсіх «быццам бы» - і ўсё ў па­радку. Адно не давай злавіць, знянацку захапіць сябе ў хвіліну, падобную да любой з учарашніх, і ніхто ніколі нічога не дакажа. Можа здарыцца ўсякае, і нават шмат чаго можа здарыцца - абы не было асуду-перасуду, абы не ўзніклі зневажальныя плёткі. 3 гэтым у Людмілы ўсё о’кей. Пеўнік з ніжняга паверха закукарэкаць збаіцца, не кажучы пра яго шаноўнага папярэдніка, а яна і на Страшным судзе скажа: нічога не помніць - нічога не было. Няхай ужо самі паспрабуюць даўмецца, ці то і ўзапраўду нічога не было, ці то зацьменне на яе найшло, пакінуўшы ў душы толькі ціхі цень журботы.

Ціхі цень журботы - штосьці яўна кніжнае, ну ды ўсё роўна прыгожа. А вось валасамі давядзецца займацца доўга, як не ў каўтун, не расчасаныя нанач, збіліся. Хоць што валасы? Яны вымыюцца, расчэшуцца. 3 думкамі за адну раніцу не ўправіцца. Жыцця не хопіць, каб разгрэбці гэ­ты сметнік: чаго толькі змалку - ад «Будзь гатоў!» - «Заўжды гатоў!» да «Далоў партакратыю!» - туды не напіхана!

Што ж да затузанай, навыварат маралі... О, дзе ўжо дзе, а тут усе падставіць ножку чорту імкнуліся - вучоныя, маралісты, літаратары, святары! Здавалася, чаго прасцей? Толькі адцягнуць увагу людзей ад праблем полу, сексу - і яны пра іх забудуць. Толькі не дражніць размовамі небяспечнымі, не выманьваць цікаўнымі пытаннямі старадаўняга, пасаджанага за жалезныя краты маральнасці звера - і ён стане ручным, хатнім. Толькі, як мага хутчэй і адводзячы вочы, абмінаць своечасова ўсё інтымнае, недатыкальнае, паводзіць сябе так, быццам нічога такога ў сапраўднасці і няма, - і яго не будзе. Чорт аб нашу рашучасць спатыкнецца - і адступіцца...

Чорт... Ды каб жа, каб жа толькі адзін на ўсіх чорт! Хто іх лічыў, чарцей? Хто іх калі злічыць?

Па маладосці, наіўна атаясамліваючы лёс і выпадак, яшчэ верыш, што моцна трымаеш у руках павадкі ўдачы і няўдачы і толькі ад дакладнасці наступнага руху залежыць паварот лёсу. Потым жа пачынаеш разумець, бачыш, што трымаеш пустату, а твой жыццёвы шлях прадвызначаны знутры: якім бы звілістым і бязглузда непадуладным ні здаваўся, а ўрэшце вядзе і выводзіць да нябачнае, усімі пакаленнямі тваіх продкаў вызначанае для цябе мэты. Вялікай, малой, злачыннай, дабрачыннай - не адразу і вызначыш.

Вось яна... «Ты, ты, мокрая, абшчыпаная галубка! - не адводзь вачэй, зірні ўважлівей на тое, што сабою ўяўляёш пасля ночы, пасля душу, без грыму і прычоскі, без ганарлівае ўсмешкі і моднае шаўковае блузкі: незадаволеная сабою і светам цётка, якая да жуды, да непрыстойнасці баіцца старасці і гатова залізваць на сабе любую зморшчыну, любую плямінку, каб толькі выглядаць дагледжанай, усё яшчэ маладой і шчаслівай». Якая маладосць? Якое шчасце? Адзінае, што набыла ў абмен на іх, - упартае нежаданне прадаўжаць гон як ні ў чым не бывала, зноў кідацца бегчы, так, быццам лёс не дагоніць, скрозь і ўсюды не даганяў яе.

Змяя, якая не можа змяніць скуру, гіне... Але ж са старой скурай нельга пакінуць на сцежцы пражытае: душа надзелена ракавою сілаю памяці, прыпаміну - і каго іншага льга падмануць, а сябе? Toe і яно.

- Вас слухаюць, - дацягваецца Людміла да тэлефона, не выпускаючы ўключанага фена.

- Людачка, гэта я. Нічога, што спазаранку?

- Нічога, Вяруня, - пазнае голас сяброўкі. - Толькі ты прабач, фен не выключаю, інакш не паспею высушыць валасы.

- Канешне, канешне! Я разумею, што несвоечасова...

- Ды кінь ты! Што там у цябё? Спадзяюся, нічога горшага, чым сынаў пералом нагі, не здарылася?

- Люда, родненькая, толькі ты можаш дапамагчы! Праз свайго шэфа, ці... Не важна, праз каго! Разумееш?

- Пакуль што не вельмі, - хмурыцца Людміла, хоць хутчэй нават задаволена, што Вяруня пазваніла і яе званок перапыніў, адсунуў убок непрыемныя думкі. - Ігар жа ў бальніцы?

- Разумееш, гнаіцца нага пачынае, а яны... яны... - усхліпвае ў труб­ку Вяруня і, перасіліўшы сябе, сваю роспач, таропка, заглытваючы канцы слоў, а то і цэлыя словы, расказвае: - Зачысцілі, відаць, кепска. Абы збыць! Ці, таго горш, заразу, якую-небудзь інфекцыю занеслі - ты ж веда­еш нашы бальніцы! А цяпер агледзеліся: косць пачынае гніць, а ні антыбіётыкаў, ні ўколаў - патрэбны імпартныя, разумееш? - канешне ж, няма. Няма, ты чула? А цераз іх жа ці цераз іх прыяцеляў (адна шайка-лейка!) і даставаць прапаноўваюць: сто рублёў за ампулы, за укол, а ўколаў жа трэба не два-тры... Мо ты дапаможаш, Люд? Калі не ты, то ніхто не дапаможа. Няма, няма ў мяне дзвюх - дзвюх з паловаю тысяч на гэтыя уколы! Я ўжо чысціла, чысціла і іх, і ўрад, і ўвесь белы свет... Дзіця ж! Які-ніякі сын, а адзіны-аднюткі! А яны калекаю зробяць... Божа мой, Люда!

- Ты можаш спакойна растлумачыць, якія ўколы патрэбны?

- Ды антыбіётыкі! Імпартныя. Я табе і паперку прынясу, дзе запісана, га?

- Мо перавесці хлопца ў інстытут траўматалогіі? - дасушвае валасы, успамінаючы, каму пазваніць, каб знайсці патрэбны канал: ад Вяруні так проста не адчэпішся, ды і Ігар... Балбес, канешне. На матацыкл чужы яму ўзбіцца зарупіла, пакатацца закарцела... Пакатаўся! - Мо ў інстытуц- кую клініку перавесці, пытаю.

- Дык жа і кажу: куды заўгодна! Абы ўратаваць нагу, Люда, - зноў шморгае носам Вяруня. - Уяві: калі раптам застанецца калекам, кульгаць будзе? Гэта ў свае шаснаццаць?

- Давай так дамовімся, Вяруня, - перапыняе яна сяброўку, зіркнуўшы на гадзіннік. - Гадзіны праз дзве зойдзеш у лечкамісію да Званцовай. Урач Званцова, запомніла? Пакажаш сваю паперку ёй, я пазваню, дамоўлюся. Згода?

- Бог мой, як табе і дзякаваць? Ты ж ведаеш, што для мяне мой аболтус!

- Усё, усё, Вяруня! Інакш спазнюся на службу. Пазвоніш вечарам, што і як. Паспрабую дамовіцца наконт інстытуцкай клінікі. Усё!

Людміла перапыняе гаворку, каб не выслухоўваць яе ўзрушаны маналог: часу сапраўды ў абрэз, ды і не любіць ўсю гэту балбатню. Удзячнасць, няўдзячнасць... Лухта сабачая! Для каго іншага і пальцам бы не кіўнула, а Вяруня... Яе па-бабску шкада: і без мужыка не можа, і з мужыком не ўжылася. Сама сына гадавала, крадком, хаваючыся і ад людзей, і ад сына, прыліпала то да аднаго сукінага сына, то да другога і, скарыстаная, пакінутая і адным, і другім, нічым, ні зярняткам макавым не разжывілася, - ад свайго скрозь на гэтых бугаёў адрывала.

Казала, тысячу разоў казала дурніцы: хоць муж, хоць каханак, а сваё хай заплаціць - з любога спагнаць можна... «А як жа любоў?» - кожны раз хлюпала ў адказ набраклымі слязьмі вейкамі, шукаючы ў сумачцы насоўку, а праз хвіліну-другую ўжо смяялася, расказваючы пра заляцанні чарговага саслужыўца ці яго прыяцеля. О, святы Гасподзь, ужо ж ты ведаў, як пакараць жанчыну! Пракляцце над любою з іх, а ўжо як сабе не гаспадыня...

Восем? Што я кручуся перад люстэркам? I валасы не ўкладзены, і не апранута... Мо сыграць сёння што-небудзь просценькае? Што-небудзь з класічнага рэпертуару? Гэткую панёнку, якая заседзелася ў дзеўках і ні на што больш не спадзяецца? А што! Гладка зачасаныя валасы сабраць на патыліцы ў свабодны вузел, блузку падшукаць... I шукаць не трэба. Апране цёмна-ліловую з бантам пад падбародкам да сваёй прамой спадніцы - і вобраз мадамы, сціплай, прысаромленай сваім не пабляклым і нікому не патрэбным хараством, гатовы. Не для прыёмнай Івана Кузьміча, канешне, але ў тым і эфект, эфект кантрасту. Тым больш, што і так намервалася скідаць старую скуру і пачынаць новае жыццё. Самы раз, як кажуць. Змяніць усмешку. Крыху прыгасіць ззянне ў вачах.

Людміла задаволена ўсміхаецца: яшчэ каб джынсы замест спадніцы! Ну, ды джынсаў той дом не сцярпіць: сакратарка Самога? У джынсах?! Не, не, штонікі потым... Пасля работы. Для аднае раніцы змен больш чым дастаткова. Далей відаць будзе, ці ўвойдзе ў ролю так, што яе прымуць і ўсе астатнія, ці будзе шукаць нешта іншае.

- Good bye, мадам! - ківае Людміла свайму адбітку ў люстэрку, перш чым прычыніць дзверы.

***

- Якія на сёння распараджэнні? У дванаццаць - Бюро, матэрыялы выступлення ў вас на стале... Прызначана аўдыенцыя камандуючаму акругаю і ўладыку Іераніму, прасілі аб прыёме...

- Просьбы ўлічваць не будзем, - не падымаючы галавы ад якіхсьці папер, перапыняе Іван Кузьміч.

- I просьбу Ганны Шалевіч? - заганяе Людміла ўсмешку глыбей і пытае амаль абыякава.

Шэф падымае пагляд, у якім на імгненне мільгае насцярога, - насцярога тут жа змяняецца лёгкім, цераз пазнаванне, здзіўленнем: яўна не чакаў такой рэзкай змены ў яе абліччы, хоць і выгляду не падасць (не першы год ведае!)

- Вам што-небудзь незразумела, Людміла Пятроўна? - пазірае, ацэньваючы, хоць нічым не выдае больш ні свайго здзіўлення, ні сваёй няўпэўненасці: здагадваецца, што яна ведае пра яго слабасць (так скажам) да артысткі, народнай, дзякуючы ягонай гэтай слабасці.

- Ганна Васільеўна прасіла прыняць яе: яна ўжо ў прыёмнай.

- У прыёмнай? - апускае ён пагляд, на міг задумваючыся. - Што ж, хвілін праз дзесяць я прыму яе... Але больш нікога! Нікога, Людміла Пятроўна. Прызначаныя сустрэчы з усімі прабачэннямі перанясіце на панядзелак. Праз паўгадзіны правядзеце да мяне палкоўніка Шэршаня. Усё. Дзякуй. Мне трэба прагледзець гэтыя паперы.

- Праз дзесяць хвілін...

- Да, да! Я ж сказаў.

Нервуецца. Не з-за артысткі ж, канешне.

3 самай прыязнаю ўсмешкай выходзіць Людміла да Ганны Шалевіч.

- Тысяча прабачэнняў, Ганна Васільеўна, але хвілін дзесяць вам да­вядзецца пачакаць: тэлефон... важная гаворка з Масквою. Вы ж разумееце!

- О Госпадзі, ну канешне! Я звалілася як снег на галаву... Толькі таму, што дужа трэба, толькі таму, Людміла Пятроўна!

- Не хочаце прысесці? - корпаецца Людміла ў сваіх паперах, зрэдку цікуючы за ранняю госцяю: нешта ж падняло гэту начную пташку сён­ня, нават прычасацца ў цырульні паспела, не кажучы пра макіяж. - Раніца - не самы лепшы час для незапланаванага прыёму.

(Гэта ў адпомсту за невядома якую перавагу: гэткая котка з вос­трымі кіпцюрыкамі, а бач яе! правы качаць бяжыць адразу да Першага, ні больш ні менш...)

- А што? У Івана Кузьміча якія-небудзь непрыемнасці? Хто-хто, а вы павінны ведаць, - нахіляецца тая да яе, стараючыся зазірнуць у вочы.

- Ну, чаму ж адразу непрыемнасці? - не адрывае Людміла пагляду ад папер, унутрана насцярожваючыся. - Справы. Важныя справы, Ганна Васільеўна.

- I дзякуй Богу, - уздыхае яна, як здаецца, з палёгкаю, матлянуўшыся да акна, і гэты яе ўздых адгукаецца ў ёй няўцямнаю трывогаю: калі ў Івана Кузьміча сапраўды непрыемнасці (нечага ж другі раз, другі дзень з’яўляецца сюды Шэршань!), то ёй трэба б ведаць пра гэта раней,чым артыстачцы з тэатра, якая яўна нешта унюхала, - яна ж нічога не чу­ла, чаму? - Вы не паверыце, Людміла Пятроўна, а ў мяне такая інтуіцыя, што часам не знаходжу, куды ад кепскіх прадчуванняў схавацца.

«I таму прыбегла хаваць іх у кабінеце Першага!» - пакпіла ў думках, але не так з яе, як з сябе: каб у апошнюю чаргу дазнавацца пра тое, што трэба адчуваць, прадчуваць у зародку! I з Шэршаня ж у свой час магла сёе-тое выцягнуць, і тут, у калідорах, што-якое своечасова ўнюхаць...

- Людміла Пятроўна, у мяне вызвалілася колькі хвілін, каб прыняць наведвальніцу. Папярэдзьце, калі ласка, што ў мяне мала часу.

- Канешне. Зараз жа! - не адключае яна ўнутраную сувязь, а пераключае на прыём. - Ганна Васільеўна, у вас усяго сем-восем хвілін на аўдыенцыю. У Івана Кузьміча на дзевяць трыццаць прызначана сустрэча. Важная сустрэча. I я прашу вас...

- Але, але, - кідаецца тая ў кабінет, а Людміла кладзе перад сабою гадзіннік: да прыходу Шэршаня крыху больш як чвэрць гадзіны, мо хіба зноў раней прыйдзе?

- Ганна... Васільеўна, - чуе не вельмі ўпэўненае шэфава, - я, безумоўна, рад вашаму прыходу, але сёння...

- Вы заняты, мяне папярэдзілі! Мне толькі пераканацца, што вы на месцы, што вас... Прабачце мне, дурніцы, гэты прыход!

Паўза доўжыцца і доўжыцца. У трубцы так ціха, што Людміла пачы­нае ўжо думаць, ці не адключылася сама сабою сувязь з кабінетам, але - лямпачка індыкатара гарыць па-ранейшаму роўна, і ў яе сціскаецца, замірае сэрца: ужо ж не толькі яна слухае гэту паўзу!

- На жаль, Ганна Васільеўна, у мяне ні хвіліны часу, - адазваўся нарэшце Іван Кузьміч.- Хацелася б шмат пра што ў тэатральным жыцці (вы ж ведаеце маю цікавасць да тэатра) пагаманіць з вамі, вядучай нашай артысткай, але давайце перанясём гэту гаворку на наступны тыдзень. Згодны?

- Дзякуй, Іван Кузьміч, - знікла дрыжанне ў голасе актрысы. - Людміла Пятроўна ведае, як мяне знайсці.

«Людміла Пятроўна ўсё ведае», - адключаецца яна ад іх гаворкі і заглыбляецца ў працу: дасюль не разабрала пошту і не адчула незадаволенасці шэфа толькі таму, што яму сягоння, відаць, не да пошты.

- Дзякуй, Людміла Пятроўна. Шчасліва заставацца, - выпырхвае з прыёмнай ранняя госця, не чакаючы, пакуль ёй адкажуць, і яна не адказвае; адзін з лістоў завалодаў яе ўвагаю.

«Халера вас еш, Панове, за вашу камуністычную істэрыю, - пачынаўся ён, і адно з-за такога звароту не павінен быў трапіць на яе стол (тым больш на стол Івана Кузьміча), вось што напачатку зачапіла ўвагу: ашалелі яны там, у агульным аддзеле? - Столькі зла прынесці свайму народу, колькі вы прынеслі, і сам Люцыфер не здолеў бы: дзе ўжо яму! са сваім бязвер’ем! Тут вера патрэбна, фанатычная вера ў сваю правату, у права не аднаго кагосьці, не купку адурманеных вашымі ідэямі людзей, а цэлы на­род супраціў яго волі заганяць у «светлую будучыню чалавецтва», ні куляў, ні сырой зямлі на ўсім працягу, ад мяжы да мяжы, не шкадуючы для тых, хто мог бы ўцяміць, расшалопаць што-якое самастойна і паслаць агітатараў і іх наглядчыкаў куды далей. Мог бы - ды не змог. Такія, як вы, у страху за свае крыху цяплейшыя на ўчыненым вамі скразняку месцейкі, не далі. Чаго прасцей! Галоту, гарапашнікаў, якіх самі пладзілі, паддражні, нацкуй - і хадзі ў героях: як жа! з ворагамі народа расквіталіся!

Вы не толькі з тае ж галоты, панове бальшавікі, вы яе, тае галоты, са­ранча (чулі пра такую?), якая зжырае ўсё, нават тое, што жыццёва неабходна - не вам, дык вашым нашчадкам... Вашым нашчадкам! Ад такой нечысці, пэўна ж, не адхрысціцца, ды - свят, свят, свят, як кажуць! - не яны звядуцца, дык мо іх ахвяры паразумнеюць. Абы не дало злое семя, вамі кінутае ў нашу глебу, усходаў, абы пралілося святло ў душы людскія і сталі яны відушчымі!.

Аб адным шкадую: жыццё пражыў, не ведаючы, што сляпы. Хлусню заўважаў, іржавыя яе пляміны то тут, то там, неразумным, а то і злачынным кадравым перастаноўкам дзівіўся, тут жа вытлумачваючы імі няўдалае гаспадаранне і безадказнасць. Трэба было, значыць, каб ірвануў Чарнобыль, каб тыя, хто павінен быў ратаваць нас, адкрыўшы праўду, адкрыта пагрэў рукі над яго пякельным полымем... Якая жахлівая цана збаўлення ад слепаты!

Каб жа нашы няшчасці выліліся на вашы галовы, панове! Склінаю, перад смерцю склінаю вас, сытых, укормленых на нашых бедах, на векі вякоў. Калі ёсць праўда на зямлі ці вышэй, няхай абрынуцца на вас усе тыя беды - хоць бы дзеля заўтрашняга дня, дзеля «светлай будучыні», якую вы па сённяшні дзень раскідваеце па магілах...»

- Цікавы дакумент, ці не праўда?

Людміла ўздрыгвае ад голасу, быццам ад грубага дотыку: трэба ж бы­ло так зачытацца, каб не пачуць, не заўважыць прыходу гэткага чалавека, як Шэршань! - тым больш, што ён стаіць не у дзвярах, а побач, праз плячо зазіраючы ў паперы.

- Іван Кузьміч - што, на павышэнне ідзе? - падымае яна на яго погляд, здолеўшы адразу ўзяць сябе ў рукі.

- На павышэнне? - не чакаў ён такога пытання (і цяпер ужо яна ў душы ўсміхаецца) і рэагуе яўна не так, як хацеў бы: - Не чуў... Пра гэта табе лепш ведаць, га, Людміла Пятроўна? Цяпер, спадзяюся, Іван Кузьміч на месцы?

- Чакае, - суха, як мага спакайней адказвае, адганяючы страх, які цяпер заўсёды з’яўляецца, скоўваючы яе, калі б ні апынулася паблізу ад Шэршаня. - Праходзьце, палкоўнік. Папярэджваць Івана Кузьміча не трэ­ба: ён чакае вас.

- А-а-а, іду, іду, - усміхаецца той, і ўсмешка змяняецца заклапочанасцю далёка не адразу. - Мяне сёння, па ўсім відаць, і гаворка з ягонай сакратаркай чакае, але пазней, пазней. Так што, Людміла Пятроўна, я ні ў якім разе не развітваюся.

Пайшоў. На момант палягчэла. Але ўсяго на момант. Што ён меў на ўвазе пад гаворкаю? Якая каша заварваецца тут, у кабінеце, праз сценку, і чаму, як яна разумее, і ёй нейкім чынам давядзецца яе расхлёбваць? Пры чым тут яна? Сведка? Сведка чаго? Усё, што магло б зацікавіць Шэршаня і яго ведамства, ужо ж адбывалася не тут, не ў сценах кабінета. Тым больш не ў прыёмнай. I наогул, калі параўноўваць шэфа з кімсьці на яго ўзроўні - ды хоць з кім заўгодна! - параўнанне будзе на яго карысць. Так што...

А чаго яна, уласна кажучы, перажывае? Што ён ёй - брат, кум, сват? Тычылася б якое з падазрэнняў яе, ягонай сакратаркі ў званні загадчыцы прыёмнай, адным узмахам брыва аддаў бы на закланне - хоць Шэршаню, хоць любому, абы чысценькім застацца, абы, крый Божа, не запэцкацца, імя сваё высокае не запэцкаць. І-мя! Шыльда, адглянцаваная рознымі інструктарамі і загадчыкамі, ад якой пагардліва адварочваецда новы час! Адварочваецца, а то і плюе, як гэты вось... як там яго... Кузьма Балоцін?! Але ж... Бог мой, во будзе штука, калі гэта не про­ста супадзенне, калі гэты Кузьма раптам... Іван Кузьміч Балоцін, першая асоба, кароль, можна сказаць, на сённяшні дзень у рэспубліцы (усё яшчэ кароль!), і раптам атрымлівае падобны ліст ад Кузьмы Балоціна, напісаны тым перад смерцю? Ці-ка-а-ва! Цікава, нават калі гэты Кузьма будзе насельнікам дома вар’ятаў дзе-небудзь... Не, не. Штосьці тут ёсць. Нездарма ж ліст трапіў сюды, у прыёмную. Ды і Шэршань, па ўсім відаць, ведае адрасата.

Людміла неяк лёгка супакойваецца. Успомніўшы пра свае абавязкі, тэлефануе ў штаб акругі і ў канцылярыю ўладыкі, апярэджваючы іх візіты, старанна раскладвае пошту, звязваецца з аргаддзелам і ўдакладняе імя стэнаграфісткі на сённяшнім пасяджэнні Бюро, аддае распараджэнні загадчыцы буфета... Калі загараецца лямпачка, спакойна адгукаецца на выклік з кабінета.

- Вы прыпазніліся з поштаю, Людміла Пятроўна. Прынясіце ўсё атрыманае на мае імя зараз жа, - загадвае шэф, і як яна ні ўслухоўваецца, а асаблівага хвалявання ў яго голасе не заўважае: ці трымаецца там з та­кою годнасцю, ці ўсе падазрэнні супраць яго - проста ліпа.

Людміла бярэ папачку з раскладзенымі лістамі і паперамі, заходзіць, і пад цяжкімі позіркамі двух мужчын як мага грацыёзней, злёгку пакалыхваючы клубамі, набліжаецца да стала.

- Яшчэ што-небудзь, Іван Кузьміч? - старанна пазбягае позірку Шэршаня. - Мо па кубачку кавы?

- Як Анатоль Сямёнавіч... - схіліўся ўжо той над прынесенымі паперамі, яўна шукаючы тую, за подпісам Балоціна, якую яна сунула папярэдне ледзь не на самы спод.

- Я, папраўдзе, з прыемнасцю, - суха адгукаецца Шэршань. - Бу­ду шчыра ўдзячны Людміле Пятроўне.

Пакуль яна гатуе моцную каву і рыхтуе патрэбны посуд, гоніць ад ся­бе ўсе думкі, і прыемныя і непрыемныя. I ледзь толькі з’яўляецца ў кабінеце з падносам, адразу адчувае: нешта змянілася. Што? Цішыня. Цяжкая цішыня, якая стаяла так, як стаяла б у затоцы глыбокая цёмная вада: ні зруху, ні водсвету.

- Прашу, палкоўнік. Вам як госцю...

- Дзякуй, Людміла Пятроўна. Мы як-небудзь самі ўправімся, - тут жа адсылае яе шэф, і адно, што Людміла паспявае заўважыць: позірк, якім праводзіць яе Шэршань, заклапочаны.

Ат, чорт з імі, з абодвума! Разбяруцца! Гэта ёй ў выпадку чаго трэ­ба будзе хвалявацца, калі новы гаспадар кабінета захоча маладзейшую сакратарку займець, а яны... Самае большае паніжэнне - персанальная пенсія, звычайна ж і да гэтага не адразу даходзіць, так што... Так што можна далей ціха ненавідзець палкоўніка, з якім яна ўжо чакае абяцанае сустрэчы і гаворкі!

Людміла ўсміхаецца, звыкла паглядзеўшыся ў люстэрка, прыхаванае ў верхняй шуфлядзе стала: выгляд што трэба, сама ў кропку для сённяшніх падзей. Бог няроўна дзеліць: каму - новыя пагоны, каму - новая прычоска, ну ды чаго ўжо дужа наракаць? На фігушкі ёй пагоны, калі мож­на ўзяць разам з пагонамі...

***

- Прыёмная.

- Добры дзень. Магу я...

- Вы, прабачце, - гэта хто? - звыкла ўдакладняе, не чакаючы, пакуль суразмоўнік набярэцца смелаеці прадоўжыць. - Перш трэба назвацца.

- Але, але, - радуецца той адно таму, што не кладзе трубку. - Хлышч Сцяпан Сцяпанавіч. Рэжысёр народнага тэатра з Маладзечна. Мне б з таварышам сакратаром пагаварыць.

- Пагаварыць? - не хавае яна іроніі. - Вам... Сцяпан Сцяпанавіч, здаецца, што гэта мажліва?

- Я не так выказаўся. Я член партыі з шэсцьдзееят пятага... У мя­не да таварыша сакратара просьба... Дакладней, справа. Я хачу запісацца на прыём. .

- Вы хіба не ведаеце, што ў прыёмныя дні (а яны бываюць нячаста) Іван Кузьміч прымае па папярэднім запісе? - ужо надакучыў ёй заікасты член партыі з шэсцьдзесят пятага. - Я запісу такога не вяду.

- Вы, дзевушка, не зразумелі, - спяшаецца той яшчэ штосьці патлумачыць. - Я, член партыі, хачу пагаварыць са сваім сакратаром. Па справе. Па справе тэатра. I лічу, што гэта важна...

- Нічым не магу дапамагчы, - рашуча перапыняе яна яго. - Іван Кузьміч заняты. I нікога не прымае.

Фыркае, паклаўшы трубку: «Член партыі!» Такімі членамі ўсе дарогі сюды загачаны, ажно не! - то аднаму, то другому карціць голас падаць, аб сабе раптам нагадаць: «Вы, дзевушка, не зразумелі...» Усё «дзевушка» зразумела, і не сённяшнім днём, ды тое, што зразумела, не ўсім ведаць. Узрадаваліся галубочкі аб’яўленым зменам - лісты пішуць, тэлефануюць напрамкі ў прыёмную праз галаву апарата, адказу чакаюць: «Вы, дзевушка, не зразумелі...» Адказаць бы катораму: «Пратры вочы, дурань! Якія змены? Хто што мяняе? Хто сваё карыта на тваё балота памяняе?», ды ніхто і такога адказу не варты - любы тут жа пабяжыць дакладваць, вочы начальству адкрываць, каб бліжэй хоць бы да сракі ягонае апынуцца. Цьфу ты, Божа мой, пра што яна думае!

- Прыёмная... Не, нічога не казаў. У дванаццаць - Бюро.

- Прыёмная... Іван Кузьміч заняты. На жаль, Валерый Юр’евіч, і для вас... Не ведаю... Пазваніце праз паўгадзіны.

- Прыёмная... А-а-а, гэта ты, Зінуля. Салют! Ведаеш, што сёння ты на стэнаграме? Ну і добра. Мне спакайней, калі ты сама... Што прывезлі? Боты? Мне не муляе... Яшчэ калі б аўстрыйскія! Прабач, я перазваню.

Цікуе, учуўшы рух за дзвярыма: адзін палкоўнік выйдзе ці разам з гаспадаром кабінета?

- Будзем лічыць, што дамовіліся, - чуе голас Шэршаня, залішне сухаваты для сяброўскае гаворкі, а потым і сам палкоўнік у цёмна-шэрым, строгім па кроі касцюме і светлай, пад колер касцюма кашулі, з расшпіленым каўняром з’яўляецца ў дзвярах, і сэрца ёкае ў яе ў грудзях: мо гэта яны наконт яе дамовіліся?

Глупства, канешне. Перш чым дзверы кабінета за ім зачыняюцца, Шэршань, і галавы не павярнуўшы ў яе бок, выходзіць з прыёмнай. Людміла пераводзіць дыханне. Адчувае... Не, не палёгку - лёгкае расчараванне. Чамусьці расчараванне.

Зазірае ў кабінет.

- Я прыбяру посуд, Іван Кузьміч?

- Да, да, - не падымае ён пагляду ад папер, якімі завалены ўвесь стол. - Зварыце яшчэ кубачак кавы, калі ласка. I за пятнаццаць... не, за дзесяць хвілін да пасяджэння нагадайце мне пра час...

***

Час - катэгорыя адносная. То цягнеш, выцягваеш яго - выцягнуць з балота перастаялых, іржавых ад дакукі хвілін не можаш, то ўтрымліваеш, нагамі і рукамі ўпіраешся, каб не даць уцягнуць сябе ў яго імклівы вір - і вынырваеш недзе напрыканцы тыдня, а мо і месяца, як не пашанцуе. Што было, чаго не было - усё згінула, ніводнага імгнення не вярнуць. А часам і не ўспомніць... Так... Абрыўкі фраз, звароты, павіслыя ў паветры пытанні...

«Людміла? Не пазнаеш? Пасля ўсіх салодкіх мінут, праведзеных ра­зам, прызнаць не хочаш?»

«Гэта вы мне? Я вас не ведаю».

«Як жа так? Мне здаецца...»

«Калі здаецца, хрысціцца трэба», - не азіраецца на колішняга свай­го знаёмца: ці мала такіх памятлівых, скарыстаных і адвергнутых ёю, на шляху? Не ўсё ж ім сваёю жорсткасцю выхваляцца!

«Праз паўгадзіны я заеду, Лялёк?»

«Мне шкада, але мяне не будзе дома. Мяне ўжо няма».

«Не зразумеў».

«Вам гэтага не зразумець, Валерый Юр’евіч», - на самае дно цішыні падае трубка, і аднекуль адтуль на міг выплывае думка, што нават замка мяняць не давядзецца: стары больш не сунецца...

А тэлефонныя званкі ўжо не змаўкаюць.

«Прыёмная. Не, яго няма».

«Па такіх пытаннях звоняць не ў прыёмную ЦК...»

«Вы звяртаецеся не па адрасе...»

«Прыёмная. Іван Кузьміч у ад’ездзе. Не, калі вяртаецца, не ведаю».

«Ты, Вяруня? Перавялі сына? Усё ў парадку? Неяк сустрэнемся...» - спрабуе яна зачапіцца за ўласнае абяцанне, а дзень адплывае, знікае ў цемры, як і ўчарашні, і пазаўчарашні...

«Канешне, канешне, Галена Феакцістаўна. Некалі ж абрыдне перакідвацца словамі, і ўсё стане на месца: крышачку правей, крышачку лявей - хіба гэта мае значэнне для нас з вамі?»

«Не скажыце, Люсі! Раптам гэтае новае ўсё-такі пусціць карані?»

«Госпадзі! А то бальшавікам першыня - злое семя з карэннем выдзіраць! Іншая справа...»

«У вас з’яўляюцца сумненні, Люсі?»

«У мяне з’явілася жаданне змяніць скуру, - не ўсміхаецца яна на спалох старой. - Змяніць і вось гэтую, зношаную, прадаць. Прадаць та­му, хто купіць».

«Што вы такое кажаце, Люсі?! Я разумею: вас пакінуў...»

«Мяне?! Пакінуў? Ды гэта я пад зад нагою...»

Смех нагадвае тэлефонны званок, і калі яна на міг, толькі на міг зводзіць павекі, адразу чуе; тэлефон. Каму гэта няймецца? Яе няма. Яна яшчэ не вярнулася са службы. Яна прагульваецца пад дажджом. Ці з пудзелем, калі так праўдзівей. Прымае ванну. Урэшце, ляціць на Месяц! 3 шасці да васьмі яе ні для каго няма. Тым больш у пятніцу.

- Вас слухаюць, - не вытрымлівае, памінаючы ў думках чорта.

- Людміла Пятроўна Лялечкіна?

- Людміла Пятроўна. Лялечкіна. Ну і што?

- Вам тэлефануюць ад палкоўніка Шэршаня.

- Ад палкоўніка? - успыхвае ў ёй злосны агеньчык. - А хто гэта - палкоўнік Шэршань? Дарадца прэзідэнта? Кіраўнік антыўрадавае змовы? Намеснік Ісуса Хрыста? Я толькі што са службы. Я адпачываю, чорт вазьмі!

Кідае трубку, каб не сказаць што якое мацнейшае: тры тыдні адмоўчваўся, правакаваў на самыя розныя думкі (як жа! гаворку паабяцаў!), а тут - на табе, радуйся... Ды яна мо і ведаць не ведае ніякага палкоўніка Шэршаня! Не ведае, і ўсё на тым!

Тэлефон разрываецца? I няхай. Яна ідзе ў душ. I з раніцы намервалася прайсціся па праспекце, пастаяць над Свіслаччу, паназіраць за качкамі. Ёсць у яе права на адпачынак ці не? Палкоўніку, ты ж разумееш, яна спатрэбілася! Пачакае... Яна больш чакала...

Злосць не адыходзіць, хоць пад цёплымі струменямі вады і мякчэе: ужо ж, і Людміла ў свой час чытала пра падвалы НКУС, пра майстроў допыту і загадзя апраўданую іх жорсткасць, ды тут іншае. Сэрцам чуе: іншае. Ад таго і страху вялікага няма, ад таго і верыцца, што хай і не ўсё тое, ранейшае, адышло, але самае страшнае не здарыцца - не можа здарыцца! Па крайняй меры, з ёю. Ёсць, трымціць у гэтым Шэршані струнка сугучная - што ні кажы, а ёсць. Перацягне - можа і лопнуць, абарвацца, не без таго, а крануцца яе пальчыкамі, спадзяецца, дазволена... Не пацягне ж ён яе ў сваю гульню: навошта? 3 яе яму іншая карысць...

Хоць што значыць, іншая? Ведама ж, другога такога кабяля не знайшла б, калі б схацела! Звані, звані, даражэнькі... Hi для палкоўніка Шэрша­ня, ні для любога з яго малойцаў Лялечкінай няма. Няма і не будзе. У кожнага свае планы. Яна і-дзе гу-ляць! Джынсы, кашулька з настаўленым каўняром, акуляры, каб прыдбаць крыху больш таямнічасці, самая вясёлая сумка... Калі яшчэ валасы па плячах распусціць... Вось так... Не, лепш звязаць іх, упрыгожыўшы шыкоўным сінім у гарохі бантам! Вось так. О’кей! Цяпер сам чорт ёй не брат.

На праспекце ў гэты час, канешне ж, тлумна. Ну ды яна толькі да ракі ім спусціцца, да набярэжнай...

- Добры вечар, Клаўдзя Захараўна! - віхляе Людміла «хвастом» пе­рад носам самай «ідэйнай» з матрон пад’езда, не чакаючы, пакуль тая зглыне пераселае ў горле здзіўленне і дапне, як зрэагаваць на яе выгляд і вітанне, збягае ўніз: мымра мымраю, а туды ж - у маралісткі пнецца! Мужава цёплае месца ёй сраку грэе, а не мараль, а паслухаць... Ну, яе, Лялечкіну, ёй не праглынуць, задушыцца родненькая. Нягледзячы на сваё калгасна-сялянскае паходжанне.

- Добры вечар.

Гэта яшчэ хто? А-а-а, самы цікаўны з цэкоўскіх пеўнікаў! Матлянуўся, як ад фурыі... Правільна, галубок. Трэба радзей трапляць Лялечкінай на вочы, а то яшчэ ўздумае раптам накапаць на цябе - проста так, ад лёгкасці характару, га? Дзе ты тады апынешся? Hi слабыя крылцы, ні адносна моцны яшчэ карэньчык не дапамогуць...

- Прашу, Людміла Пятроўна.

Дзверцы «Волгі», што тармазнула побач зусім нячутна, так, бы каціла ўвесь час за ёю, паслужліва адчынены, голас палкоўніка ні з чыім не зблытаеш - нічога не застаецца, як, перасмыкнуўшы плячыма, сесці ў машыну на прапанаванае сядзенне, побач з хмурым, занадта сур’ёзным для та­кога моманту Шэршанем.- Ледзьве пазнаў панёнку. Куды паедзем?

- Гэта залежыць ад майго выбару, палкоўнік? - яна паварочваецца да яго, наструньваючыся. - Ці так, пытанне на засыпку?

- У Азярын, Лёша, - спакойна кідае ён шафёру.

Яна ажно прыўздымаецца на сядзенні; які Азярын? Ён што? «Ты што?» - ужо хоча спытаць, крыкнуць, адчуваючы, што зашкробся, вяртаецца ранейшы страх, а крык як прыстывае да раптам дрогкіх вуснаў, рука нямее пад цяжарам яго апушчанай на яе рукі. Глядзіць на Шэршаня, на яго суровы профіль - і ні зварухнуцца не можа, ні вачэй адвесці, быццам сам сатана перад ёю: і вабіць, і адштурхвае адначасова.

Спрабуе супакоіцца. Вярнуць пачуццё годнасці, калі не пачуццё гумару: усё ж прааналізавана даўно і не адзін раз, усё сыходзілася на тым, што тая ноч у Полацку згадвалася палкоўніку, як згадвалася ёй, ва ўсёй сваёй жудаснай прывабнасці, калі сіла і прага, захапленне і нянавісць, жорсткасць і пяшчота зліваліся зноў і зноў, змушалі іх упівацца адно ў аднаго, знясільваючы і наталяючы ненасытныя целы. Усё сыходзілася.

- Што такое Азярын, палкоўнік? - спытала яна, ледзь толькі Шэр­шань крыху адпускае руку. - Я не памятаю мясціны пад такою назваю дзе-небудзь паблізу. Спадзяюся, гэта...

- Гэта не турма. I не месца высылкі для надта цікаўных дам з апарату, - суха адгукаецца ён, і ў гэты час Людміла бачыць, краем вока заўважае ў люстэрку насупраць ледзь улоўную ўсмешку шафёра, нечым падобнага да свайго шэфа.

- I не бардэль для начальства? - змушае сябе зрэагаваць на гэту ўсмешку, адкідваючыся на спінку сядзення.

- Навошта так спяшацца? - сядае зручней і ён. - Яшчэ добрых паўгадзіны ехаць.

- I што ж, мне гэтыя паўгадзіны маўчаць загадаеце? Мучыцца нечаканаю здагадкаю - куды і навошта мяне вязуць? - і маўчаць?

- Ну, чаму ж, - лагаднее Шэршань, хоць па-ранейшаму на яе не пазірае. - Можаш расказаць, як карыстаешся сувяззю з кабінетам свайго шэфа і што цікавага здолела падслухаць за гэты час.

- Ты... Вы... - заліваецца яна жарам. - Адкуль вы ўзялі?

- Што? Адкуль? Гэта не твае пытанні, Людміла Пятроўна, - рэзка павярнуўшыся, пазірае на яе ва ўпор (з задавальненнем, як ёй здаецца). - Гэта мне б трэба пытацца з усёй строгасцю: нашто? з якою мэтаю? Але ў нас яшчэ будзе час пра гэта пагаманіць. Цяпер мяне цікавіць іншае. Гэта... - ен шчоўкае пальцамі, абводзячы ў паветры над ею колца, - гэта вось чарговы выбрык моды ці спроба канспірацыі?

- Канс... канспі... рацыі? - нечакана, у адказ на перанапружанне апошняй хвіліны, нападае на яе смех: Людміла стрымліваецца, як мо­жа, заціскае рот абедзвюма рукамі і ўсё-такі пачынае смяяцца, гучна і весела. Дальбог, весела! - іскаркі смеху загараюцца нават у вачах палкоўніка. - Няўжо вы не разумееце, што я ні ў якія - ні ў якія! - гульні не гуляю? ·

- Людзі дзеляцца на тых, хто сам разыгрывае карту, і тых, кім гуляюць.

Смех перасядае ў яе ў горле, і, каб не закашляцца, Людміла некалькі разоў глыбока ўдыхае колкае, далёка не стэрыльнае паветра ў машыне.

- 3 твайго дазволу я закуру, - апускае ён аконнае шкло, і разам з шумам колаў урываецца вецер, - едзем з хуткасцю, якая яўна перавышае ўсе, дазволеныя.

Яна крадком цікуе за яго нервовымі, усё яшчэ нервовымі, рухамі, паступова супаконваючыся, і думае, што, калі ужо мяняць гаспадара, то на такога, як ён, Шэршань: не спатрэбяцца ні сумненні, ні большыя радасці. Дзе ўжо дзе, а тут праўда на яго баку: яны і сапраўды варты адно адна­го - хоць і рознай пароды, але і тая і тая парода - драпежная. У яго - памкненнем скарыць любога - падагнуць, падкамячыць пад сябе... У яе.. У яе - памкненнем уліцца, урасці, разарваць карэньчыкамі, толькі на першы погляд слабымі, любыя ковы, нават такія моцныя, як Шэршаневы. Што небяспечней?

Канспірацыя... Прыдумаў жа! Да яго, таўстаскурага, старасць прыйдзе толькі тады, калі кроў перабродзіць і пачне астываць, а яе, Лялечкіну, кожная лішняя зморшчына да яе прывязвае: не адкаснуцца, не адгарадзіцца. Тут на любыя выбрыкі пагодзішся, абы выгляд захаваць!

Маўчыць. Курыць. А шафёр не-не ды і цікуе за Людмілаю цераз люстэрка... Дарога, па ўсім відаць, яму добра знаёмая, хоць ужо адвярнулі ўбок ад трасы і ехалі некуды ў кірунку Пцічы, наколькі яна арыентавалася, вось і прыглядваўся да вылаўленае шэфам пташкі. Малады. Самаўпэўнены. Позірк - часам адкрыта цынічны: не на гэткіх, маўляў, дзівіўся... Ну, ды чорт з ім! Даволі з яе і палкоўніка, які занадта старанна іграе сваю ролю: адсунуўся да акна, хмурыцца, жуе, жвакае ў губах цыгарэту, а сам бы, здаецца, аблапіў яе прама тут, у машыне, - ажно паветра іскрыць ад яго магутных токаў. А яшчэ, дурніца, пужацца ўздумала! Такія, як ён, ведаюць, чаго хочуць, і бяруць сваё, не цікавячыся нават, хто дае. Так што яна для яго...

- Адпусціў страх, ці ўсё яшчэ думаеш, што трапіла ў дэтэктыўную гісторыю? - пагасіўшы цыгарэту, крутануўся да Людмілы Шэршань так рэзка, што калена ўпёрлася ў яе, і яна хацела адсунуцца, але, затрыманая яго паглядам, толькі сцепанула плячыма, - Лёша ў нас мастак на такія гісторыі, але сёння проста даставіць нас куды трэба.

- Я гэта ўжо зразумела,- не адводзіць яна вачэй, хоць па спіне пабеглі мурашкі. - I гэта, i тое, што мае планы папросту нікім не ўлічаны.

- Гледзячы якія планы.

- Хоць бы планы на адпачынак, - танула яна ў бяздонна-сінім яго позірку.

- Гэта будзе.

Зноў - рыкашэтам - водсвет хуткай усмешкі шафёра.

- I прыемная кампанія таксама? - ківае ўбок шафёра так, каб той заўважыў і (ведала, што адкажа Шэршань) хоць такім чынам атрымаў сваё.

- Гэтага не абяцаю, - выціскае з сябе спакутаваную задоўга да з’яўлення ўсмешку палкоунік, па-свойму зразумеўшы яе пытанне, а падначалены яго зразумеў усе так, як яна хацела: твар яго знікае з люстэрка надоўга.

- Сто гадоў не была за горадам, - не хавае Людміла незразумелага зруху ў душы за ўздыхам, і палкоўнік удзячна прыкрывае яе руку сваею. Усяго на міг. Але і гэтага імгнення даволі для таго, каб уся яе істота адгукнулася на гэты, амаль што пяшчотны, дотык. - Вось ужо не думала, што менавіта вам, палкоўнік, буду абавязана...

- Мы, можна сказаць, на месцы, - ставіць ён кропку ў гаворцы, і яна змаўкае, моўчкі ўзіраецца ў лес, што імкліва сплывае назад, прапускаючы, упускаючы ў сваё царства машыну: чырвоныя каснікі неба над ім, раздзьмутыя ветрам, то ўзлятаюць, то ападаюць і заблытваюцца ў вершалінах магутных ялін - хутчэй і хутчэй.

«Волга» дае нырца пад адну з такіх ялін, пачынае падскокваць на выбоінах і павыпіраных з зямлі каранях, але, здаецца, хуткасці не змяншае. Паварот, яшчэ адзін паварот - галіны хвошчуць па вокнах, і Людміла міжволі падаецца бліжэй да палкоўніка. Колы грукочуць па драўляным мастку, і з-за алешніку, які густа абляпіў зарослы раўчук, выблісквае вада азярына. Зачараваная, глядзіць, як імкліва яна набліжаецца, і калі ў самы апошні момант рэзка затарможаная машына, прыткнуўшыся да пясчанага берага, спыняецца, з захапленнем пазірае на шафёра: ліхі хлапец!