Камандзіроўка ў сваім горадзе

— Няйначай з працы ўцёк,— з’едліва зазначыў Сямён.— Энтузіяст кульмана і рэйсшыны.

Сам Лебедзеў і так, як Руслан, працаваць не хацеў, але гэта ён сам. Іншыя раўняцца з ім не маглі.

— Прывітанне,— хлопец плюхнуўся на свабоднае ля майго стала крэсла.— Я так і думаў, што вы тут.

— Спяшаўся? — Павагі ў Лебедзева да яго не было. Ды, зрэшты, ён, відаць, наогул гэтак да ўсіх ставіўся.

Руслан не звярнуў увагі на тон, напэўна, прывык. Пабліскваючы вачамі, паведаміў:

— Пункт першы — продкі робяць ваяж у сталіцу, кватэра ў маім распараджэнні. Пункт другі — ты мне вінен, Сэм, так што маеш магчымасць разлічыцца. Пункт трэці вынікае з першых двух. Гуляем!

Ён вельмі хацеў выглядаць неардынарным, вось і мудрагельнічаў. Мне аж шкада яго стала. Чаго пнецца, ведаюць жа як аблупленага.

У Сямёна на пераноссі сышліся бровы. Усё дзіўлюся, якія яны ў яго рухомыя — часам нават словы замяняюць, На гэты раз ссунутыя бровы азначаюць роздум, ваганні. Задумваюся і я. Ёсць у маіх назіраннях хібы. Вечарам Лебедзеў быццам бы на маіх вачах. А ўдзень з кім ён водзіць кампанію, што робіць? Маці кажа, што на пляжы прападае. На негра ён, аднак, не цягне. Упэўнены, качацца на пяску — не па ім. Сямён поўны практыцызму і марна траціць час наўрад ці будзе. Мабыць, мае яшчэ адну кампанію, не такую блізкую, але ўсё роўна вартую маёй увагі. Бо не з працаўнікоў яна. Папрашу Сяргея Антонавіча пацікавіцца з дапамогай участковых пра тутэйшых тунеядцаў. Раптам хто з іх блізкі майму Сэму.

Нездарма кажуць, што прынятае рашэнне — ужо напалавіну выкананае рашэнне. Прыдумаўшы клопат капітану, я адразу супакойваюся і засяроджваюся на ідэі Руслана. Прапанова адправіцца да яго мне падабаецца. I я гляджу на Сямёна.

— Завалімся,— нарэшце дае ён згоду.— Нат, радасць мая, армянскага і шампанскага з сабой. Ну і цукерак, лімончыкаў.

— У магазіне купіш,— я праяўляю ашчаднасць. Усё-такі і мне ўступаць у долю давядзецца.

— Я бяру! — Сямён шырока абводзіць рукой над сталом, нібы там ужо красуюцца заказаныя бутэлькі, і ў яго голасе гучыць непрыхаваная перавага перада мной, прасцячком, які прапануе эканоміць на такой дробязі.

Паціскаю плячамі і лезу ў кішэню.

— Не трапячыся,— спыняе ён мой жэст.— Руслану я вінен, не ты.

Падпарадкоўваюся. Зрэшты, у іх свае разлікі, і на ражон мне перціся не варта. А я… Хоць і прынцыповы, але лапушок.

— Дзяўчат прыхопім? — Руслан гуляе з размахам.

— Мужчынскім брацтвам цяплей,— кажа Сямён, але кропкі не ставіць.— Калі табе вельмі хочацца, пазвані Вялесьцы, хай пакліча Вальку Давідзюк і яшчэ каго,— і падміргвае мне.

Руслан крывіцца, як ад кіслага, і бурчыць, што лепш перад люстэркам сам з сабой піць будзе, чым з гэтай манашкай.

Тым часам Фея прыносіць заказанае пітво і сваю сумку.

— Не ў руках несці ж,— тлумачыць, чырванеючы.

Лебедзеў глядзіць на дзяўчыну і раптам ускліквае:

— Во каго нам не хапае! Паедзеш, Нат, з намі? Стол сервіруеш, і наогул…

Фея робіцца зусім бурачковай і кідае позірк на мяне, быццам на маім твары напісана: ехаць ёй або не ехаць. Бачу, і хочацца дзеўцы ў вір, і боязна, таму, можа, і чакае маёй рэакцыі. А я што, лакмус? Раблю выгляд, што не зразумеў яе нямога запытання. Дзяўчына ўздыхае і аглядвае залу, у якой ужо занятыя ўсе столікі.

— Можа, пазней, Сэм?

— Я цябе не на ноч запрашаю,— грубіць Сямён.

— Разлічвайся, няма калі з вамі лясы тачыць! — Упершыню на маіх вачах Наташа паказвае характар. На жаль, пасля пстрычкі.

Лебедзеў кідае на стол грошы.

— Рэшту не трэба!

Наташа моўчкі адлічвае рублі і капейкі і кладзе перад Сямёнам. Малайчына. Хаця і пасля пстрычкі.

Жыве Руслан у старым раёне горада. У цэнтры. Масіўны, унушальны дом, прасторная з высокай столлю кватэра. Яе неўзабаве пасля вайны атрымаў Русланаў дзед, прафесар педінстытута. Дзеда ўжо няма, і гэта, мне здаецца, адбіваецца на ўнутраным выглядзе кватэры. Не адчуваецца не то колішняга дастатку, не то элегантнасці. Мэбля паношаная, як даўно не чышчаная. I сцены, падлога патрабуюць абнаўлення. Шэрагі кніг на паліцах парадзелі, дываны павытаптаны. Выкінуць бы іх. А гаспадары, відаць, чапляюцца за былое. Але дух абыякавасці ўсё роўна пануе ў кожным пакоі. Так бывае часам у сем’ях, дзе змоладу дзеці паспадзяваліся на вечных славутых бацькоў. А яна, уласная будучыня, таксама ёсць, настае, зусім не такая, як некалі ўяўлялася. I тады ўзнікае разлад: спажывецкія запатрабаванні ранейшыя, а магчымасці задавальняць іх не тыя, што былі. Магчымасці неяк непрыкметна зніклі — не стала шырокай бацькавай спіны і яго прафесарскай зарллаты.

Я не Шэрлак Холмс. Такі амаль катэгарычны вывад раблю не толькі са свайго знаёмства з кватэрай. Сёе-тое пра сям’ю Руслана мне ўжо было вядома. Продкі яго, як кажа сын, неблагія людзі, аднак негрунтоўныя. На працы адбываюць дзень да вечара, хаця і маці, цэхавы эканаміст на швейнай фабрыцы, і бацька, інжынер у канструктарскім бюро машынабудаўнічага завода, маглі б, думаю, і праявіць сябе, і нечага большага дамагчыся ў жыцці, на якое цяпер яны скардзяцца, што не ўдалося…

I без Наташы стол выглядае не горш за рэстаранны. Адкаркаваны бутэлькі, лімон парэзаны долькамі і пасыпаны цукрам, на талерачках сыр, у вазачках цукеркі. Відэльцы ад талерачак злева, нажы — справа. Цікава, хто гэта з іх такі мастак? Шкада, што не бачыў, кнігамі спакусіўся ў кабінеце.

Усё такім чынам гатова, можна пачынаць. Аднак без галоўных віноўнікаў імправізаванага сабантуя баляванне не пачынаецца. А яны адасобіліся ў спальні, нешта яшчэ вырашаюць. Чаму б мне іх не паклікаць? Павольна іду да прычыненых дзвярэй. Зблізу галасы чутны больш выразна. У той момант, калі я цягну прыгожую медную ручку на сябе, са спальні даносіцца:

— Бацька пытаўся чыё...— Гэта Руслан.

— Сысунок ты, Акадэмік,— Сямёну чамусьці весела,— сказаў бы…— і абарочваецца.

Дзверы зарыпелі. Ну і гаспадары, каб на іх, тавоту не могуць расстарацца.

— Табе што? — Сямён незадаволены маім уварваннем, нешта яны не дагаварылі, відаць.

— Пітво вычхаецца.

Люблю старыя кватэры. Калідор — як праспект. Вось і зараз маю магчымасць узяць Руслана за локаць і запэўніць, што ў іх мне падабаецца. За стол саджуся з ім побач. Сямён суседства з гаспадаром не дамагаецца і аказваецца збоку, злева ад мяне. Ён прыдзірліва аглядае стол, пасоўвае нож бліжэй да сваёй талерачкі, папраўляе мой відэлец і тады дае каманду пачынаць.

Размова не клеіцца. Грыгаровіч спяшаецца наліць новыя чаркі.

— Федзька,— павучае Лебедзеў,— не рабі з гарэлкі культу.

— То ж каньяк,— раптам праяўляе знаходлівасць немаваты Грыгаровіч і куляе ў рот поўную чарку. Я заўважаю, што, калі гаворка ідзе пра спіртное, Федзя бывае надзіва спрытны.

— Мастак! — цэдзіць скрозь зубы Сямён.

— Кінь, Сэм,— я заступаюся за Грыгаровіча. Ніяк не магу дапяць, чаму Сямён заўсёды стрымлівае алкагольныя парыванні свайго малодшага сябра. Быццам не дзеля чаркі ў рэстаранах ашываюцца.

— А сам не бярэш,— гаспадар паказвае на мой некрануты келіх.

— Вечар доўгі,— я махаю рукой, потым дадаю: — Не ў віне шчасце.

— Вучыся, Федзька,— хапаецца за мае словы Лебедзеў: — Каньяк — не гарэлка, інтэлігентны чалавек яго па кроплі прымае,— і сам робіць маленькі глыток.

— А мне ваша інтэлігентнасць да фенькі,— агрызнуўся Грыгаровіч.— Мне б, Акадэмік, шклянку якую большую каб зараз.

Алег, які сёння па маўклівасці нібы замяняў Грыгаровіча, зняў са сцяны павешаную на якімсьці не то ражку, не то кручку гітару і ўдарыў пяцярнёй па струнах. Узяў некалькі акордаў, як настройваючыся, а тады заспяваў. I прызнацца, здзівіў мяне. Голас у яго быў слабаваты, але чысты, прыемны, пастаўлены — не горшы, чым у некаторых спевакоў з мікрафонам.

— Талент,— падміргнуў Лебедзеў, заўважыўшы маё здзіўленне.

Алег абарваў песню, змяшаў у бакале каньяк з шампанскім, запытальна зірнуў на нас.

— Адчуваецца школа,— шчыра пахваліў я.— Ты не вучыўся часам?

— Вадзіла маці за ручку, пакуль не падрос ды розуму не набраўся,— паіранізаваў ён з сябе.

— Дарэмна кінуў,— мне па-сапраўднаму было шкада занядбаных здольнасцей Самсонава.

— Апладысменты зрываць, паэт, твая доля,— раптам загарачыўся Сямён.— Ці яны варты мэты?

— А што? — наіўна спытаў я.

Лебедзеў адказаў не адразу, я ўпэўнены, хацеў паказаць, што адносіцца да гэтага сур’ёзна. Я нават здагадваўся, пра што скажа. I не надта памыліўся.

— Гэта ты адчуеш, паэт, калі за свае вершы тугрыкі пачнеш лапатай грэбці.

— Ці будзе гэта…

— Так,— засмяяўся Алег,— да народнага табе, як Руслану да акадэміка,— і, хапіўшы па струнах, выгукнуў: — «Грошы вашы будуць нашы…»

— Ну,— засмяяўся і я,— у маёй кішэні ты хіба дзірку вывудзіш.

— «На нашу долю хопіць прасцякоў…»— Ён павярнуўся да Лебедзева: — Праўда, Сэм?

у Лебедзева на скулах захадзілі жаўлакі.

Руслан паспяшаўся разрадзіць становішча:

— Дык за што возьмем? — I сам прапанаваў: — Каб усё добра было.

Дзіўна, але цяпер гамана пайшла весялей — то агульная, то па-суседску.

— Слухай,— выбраў я момант выцягнуць з Руслана тое-сёе,— чаму Федзька называе цябе Акадэмікам?

— Не ён, Сэм прыдумаў. Я ў НДІ служу.

— Дысертацыю робіш?

— Думаю,— ён сказаў гэта важна, так што можна было і паверыць у сапраўднасць яго навуковых намераў.

— Зайздрошчу, нешта пэўнае, не тое што ў мяне…

— Ну-у, у цябе кніжка раней будзе,— збоку наша гамана, напэўна, здавалася поўнай сэнсу, ва ўсякім разе, для нас абодвух. А мы ігралі. Я дык па абавязку. А Руслан, ды калі браць шырэй, і Сямён з Алегам, і нават Федзя — дзеля чаго? Не дзеці, каб прыдумаць сабе гульню і потым выконваць яе правілы. Бяздумнасць, духоўная беднасць, спроба за нешта схавацца?

Пакуль я думаю, Руслан звяртаецца да Лебедзева, нагадвае:

— Дык ты накажы рамізніку,— а пасля зноў паварочваецца да мяне: — Тэма ў мяне цікавая, надзённая — аўтаматыка…

Слухаю і не слухаю. Не магу дараваць сабе, што не ўлавіў рэакцыі Лебедзева на Русланаву просьбу,— прамільгнула ж новае імя. Хто такі рамізнік або Рамізнік? Ладжуся пад лопуха, не ўпершыню мне такое.

— Турнэ намячаецца? — я гляджу на Сямёна. Ён не адводзіць вачэй, і мы нібы спаборнічаем у пераглядкі.

— Ага,— падае голас Алег,— кароценькі аўтапрабег, накшталт таго, што быў у Ільфа з Пятровым.

Жарт я разумею і задаволена смяюся, паказваючы што пытанне вычарпана. I працягваю з Русланам абмяркоўваць праблемы аўтаматызацыі ў век навукова-тэхнічнай рэвалюцыі.

Праз хвіліну-дзве Лебедзеў устаў.

— Давай я,— прапанаваў яму Самсонаў, якому сёння таксама не сядзіцца.

Лебедзеў падумаў і кіўнуў:

— Звані…

Дзверы, якія Самсонаў прычыніў за сабой, адышлі, і было чутна, як ён некага, можа, таго самага невядомага мне Рамізніка, заклапочана суцяшаў:

— Ты не панікуй. Сам кажаш, што з іншай нагоды.

Сямён падхапіўся, са злосцю ляпнуў дзвярыма. Са шчылін паміж вушакамі і сцяной пасыпалася шпаклёўка.

— Шалёны ты, Сэм,— Руслан ці не пашкадаваў дзверы.— Чаго ты?

— Надта вы любіце, каб вас упрошвалі,— Сямён бліснуў вачамі, пацягнуўся па келіх, выплюхнуў у яго ліманад з фужэра, а туды да краёў наліў каньяку. Напэўна, здарылася нешта непажаданае. Раней пры мне Лебедзеў і за цэлы вечар такую дозу не жлукціў.

Вярнуўся Алег. Накінуўся на Руслана:

— Распанеў. Блатмайстар.

— Ты што? — здзівіўся той.

— На аўтобусе не мог мяса прывезці?

— Я ў твае справы не лезу,— агрызнуўся Руслан.

— Ціха вы, прыстойнікі! — прыкрыкнуў Сямён, слізгануў затуманеным позіркам па чарадзе апарожненых бутэлек на стале.— Вып’ем! — I калі Алег заеў сваю чарку сырам, падаў гітару: — Тромкай!

— Што-небудзь цыганскае, калі ведаеш,— папрасіў я.

Самсонаў ускінуў кучаравую галаву. Відаць, ён ганарыўся сваім умельствам спевака-гітарыста. Ён адразу забыўся на Руслана, які, здаецца, некуды з’ездзіў не на тым транспарце.

Песні мне падабаліся. Ды і астатнім таксама. Руслан слухаў, заплюшчыўшы вочы. Сямён пацішэў, хаця, выпіўшы, звычайна рабіўся экспансіўным. Нават Грыгаровіч затрымаў сваю шклянку на паўдарозе да рота і бяздумна круціў яе ў руках.

На жаль, канцэрт быў нядоўгі. Недзе пасля трэцяй песні Сямён пляснуў далонню па стале і выгукнуў:

— Пасядзелі, і годзе! Ты з намі, паэт?

У мяне былі пытанні да гаспадара, і я паказаў на кніжныя паліцы:

— Пакорпаюся ў прыватным фондзе.

— Ну-ну,— Лебедзеў выглядаў ужо ранейшым гаспадаром-бацькам кампаніі. Лагодна дазволіў: — Павышай эрудыцыю, класікам станеш — успомні.

У калідор хлопцы выходзілі на нягнуткіх нагах — выпітае нідзе не дзелася. Ля дзвярэй Лебедзеў п’янавата нешта доўга наказваў Руслану, і той згодна ківаў галавой.

Я ўключыў тэлевізар і падышоў да стэлажа з кнігамі, дзе стаяла руская класіка.

Кажуць, прафесіянальныя крыміналісты не вельмі паважаюць сваю працу ў белетрызаваным ці экранізаваным выглядзе. Нібыта ў жыцці не бывае так, як у кнігах ці ў кіно. Але ж, напэўна, гэта натуральна. Мастацкі твор заўсёды выбірае з жыцця самае адметнае, важнае, цікавае. Таму і чытач або глядач сустракаюцца не толькі з разумным следчым, але і такім, які дзейнічае ў спрыяльных умовах. Некалі, вядома, так будзе і ў жыцці. Аднак не адна ружовая будучыня прываблівае мяне ў мастацкіх дэтэктывах. Створаныя часта людзьмі дасведчанымі, яны могуць, здараецца, нешта падказаць і нам, прафесіяналам.

Пакуль я разважаю сам з сабой пра сэнс дэтэктыва, кінескоп награваецца, і на экране з’яўляецца следчы. Дапытвае затрыманага грамадзяніна. Гэтак спагадліва, ледзь не па-сяброўску даводзіць таму, што поўны чамаданчык грошай, які ў таго адабралі, маўляў, не яго і ён, значыць, невінаваты. Грамадзянін настойвае, што наогул пра чамаданчык нічога не ведае, што ён выпадкова аказаўся ў яго. Мана? Так. Гэта разумеюць і глядач, і следчы. Тым не менш следчы адпускае затрыманага, спадзеючыся, што ў таго станоўчае пераможа адмоўнае і ён раскажа пра ўсё. Крыміналіст я малады, спрачацца не буду, бо, можа, следчы дзейнічае і правільна, зыходзячы са свайго багатага вопыту. Але сцэна ўсё роўна выклікае ў мяне сумненні. Што б там ні было, а прыстойны грамадзянін, стаўшы кур’ерам злачынцаў, з’яўляецца іх памагатым, саўдзельнікам. Гэта, між іншым, мае адпаведнае вызначэнне ў крымінальным кодэксе. Дык чаму б так і не сказаць замест віхляння?

Быў я нядаўна ў судзе. Разглядалася кватэрная кража. Злодзеі, вядома, атрымалі сваё. А вось чалавек, які два тыдні трымаў у сябе ўкрадзеныя рэчы, прычым ведаючы, што яны не купленыя, прайшоў па справе як сведка. I не дурань які, а з дыпломам…

— Кавы, чаю? — Руслан ужо выправіў сяброў і цяпер ссоўвае на стале посуд у адно месца.

Кава мне абрыдла ў кафэ, і я пагаджаюся на чай. А каб гаспадару не было аднаму сумна на кухні, іду следам.

Чай пілі ў той жа кухні. Яна чысцейшая за залу. Руслан выключыў тэлевізар, пусціў магнітафон. Музыка гучала ледзь чутна, не перашкаджаючы разважлівай гаворцы.

Руслан сказаў, што не любіць дэтэктываў, бо яны для тых, хто з асалодай корпаецца ў адмоўным. Нічога не скажаш, выказванне прынцыповае. Але краем вока схопленая сцэна на экране не дае яму спакою, нечым трывожыць.

— Усеагульная сярэдняя адукацыя павысіла інтэлектуальны ўзровень злачынца,— адказваючы нейкім сваім думкам, кажа ён,— і ты можаш рукацца ў звычайных абставінах з ім, не падазраючы пра яго цень.— Сказаў і заўсміхаўся: — Добрае параўнанне, га?

— Так, Гамер, параўнанне амаль паэтычнае. Аднак — не Спіноза. Злодзей з дыпломам або атэстатам — усё роўна злодзей. Разважаць пра яго інтэлект — значыць апраўдваць злачынства.— Можна і, бадай, трэба было дадаць нешта больш рэзкае, хаця б пра еднасць душ тых, хто крадзе, і тых, хто шукае ім апраўданне. Але расстаўляць кропкі над «і» не ўваходзіла ў мае намеры. Мяняю тэму і праяўляю некаторае нахабства: — Пакажы свой катух.

Просьба не здзівіла Руслана. Асобны пакой у кватэры бацькоў мае не кожны малады чалавек, дык чаму не пахваліцца? Я аказаўся ўдзячным экскурсантам. Тым болей што сапраўды крыху пазайздросціў гэтаму пестуну лёсу. Нічога не зрабіў у жыцці, нічога не хоча зрабіць, а жыве панам. У такіх умовах горы трэба варочаць! Утрыманец… Спачатку я прайшоў да пісьмовага стала вялікага і зверху пустога, хоць бы стаканчык для ручак сюды паставілі і якую паперку паклалі. Нават чыстую. Усеўся ў крэсла з падлакотнікамі, надзьмуўся.

— Э-э, тут геніяльныя думкі самі ў галаву стукаюць. Не здзіўлюся, калі неўзабаве пачую, што мой колішні знаёмы Руслан… Э-э… А як тваё прозвішча? А-а, так і занатуем: Руслан Папроцкі паспяхова абараніў доктарскую…

Гаспадар быў сумеўся, але адразу зарагатаў, замахаў рукамі.

— Скажаш, мне б кандыдацкую…

— Кожны каваль свайго шчасця,— па-філасофску зазначыў я і апынуўся ля адзежнай шафы.— Блатмайстар… Цікава, што носяць тыя, хто можа ўсё дастаць? — Я адчыніў дзверы. Гардэроб будучага несвяцілы навукі не выдаваў унушальным. Цёмны, відаць, парадны касцюм. Паліто, вельветавыя штаны, плашч з патрончыкамі. Расчаравана сказаў: — I чаго гэта Алег цябе блатмайстрам рэкамендуе?

— Перапіў ты,— мае выбрыкі хлопцу перасталі падабацца, і ён пастараўся знайсці ім прымальнае тлумачэнне.

— Думаў, тут поўна фірмы,— не звярнуў я ўвагі на яго закід.— А яна, фірма, у цябе, значыць, толькі на мяккім месцы? — Вельмі хацелася, каб Руслан кінуўся ў амбіцыю.

— У цябе і такога няма.— агрызнуўся ён.

— А-а, успомніў,— п’янавата скаліўся я,— ты не шмотачнік. Алег нешта казаў пра мяса… Прабач.

— I ты з мясам,— відаць, гэты прадукт, а дакладней, спосаб яго транспарціроўкі, выклікаў цяпер у хлопца алергію.

— Прабач, я не хацеў пакрыўдзіць, думаў — проста жарт. Але ты нервуешся…

— Глупства, раздзьмулі.— Ён паглядзеў на мяне, нібы вагаўся — расказваць ці не. Мая асалавелая фізіяномія не выдавала хітрай, і ён паскардзіўся: — Самі прапанавалі, а цяпер…

Я зноў не выказаў асаблівай зацікаўленасці, я дэманстраваў большы клопат — адольваў пацяжэлыя павекі. Аднак я быў выхаваным чалавекам і стараўся слухаць, хаця які п’яны прызнаецца, што ён пад градусам? От і слухаю быццам, а сэнс не ўлоўліваю. Руслану, напэўна, зараз якраз і патрабаваўся такі слухач, яму вельмі хацелася паспавядацца, выгаварыцца.

— Алег пазваніў, што ў сталовай можна сяго-таго разжыцца. У яго сувязі! А ў нас збіраліся госці. А цяпер…

— Разумею,— пацвердзіў я, нічога не разумеючы. Але кручок на ўсякі выпадак закінуў: — Ты папрасіў Рамізніка, каб падвёз.— Урэшце, я быў з іх кампаніі і мог ведаць гэтага мотафурмана.

— А што тут такога, га?

— Н-нічога… Н-нармальна…

— Быццам я вінаваты, што ў Рамізніка нешта там паламалася і ён мне сасватаў знаёмага,— Руслан нібы не ўнікаў у мае рэплікі, гнуў сваё.— На аўтобусе! — ён паўтарыў Алегаву параду.— Самі без матора кроку не зробяць. Знайшлі вярблюда. Мае прадукты, Сэмаў чамаданчык…

— I я там быў,— перабіў я Руслана, спяшаючыся, як кожны п’янаваты, раней выказаць сваё, а потым ужо слухаць чужое.

— Ты-ы? — здзівіўся Руслан, хаця асабліва дзівіцца не было чаго.

— Ага… 3 Валяй. Добрая дзяўчына,— я падхапіўся, прынёс з калідора свой кейс, паказаў малюнкі і вершаваныя радкі пад імі.— Вось яна, праўда, прыгожая?

— Сіняя панчоха!

— Кожны мае права быць такім, які ёсць,— глыбакадумна заявіў я.

— Гуманіст,— скрывіўся Руслан,— нябось пра квартальны план тлуміць.

— Ты Валю не зневажай, мне яна падабаецца.

— На здароўе. Ці мне дзевак няма? — Ён расправіў плечы, быццам меўся зараз прайсціся гогалем перад строем прыгажунь, выбіраючы найпрыгажэйшую.

Мы пагаварылі яшчэ колькі часу. Руслан прыкметна ап’янеў. Ці не прыкладваўся да якой бутэлькі, калі пару разоў адлучаўся з кухні? Я пачаў збірацца дадому. Гаспадар памкнуўся быў праводзіць. Ледзь угаварыў не хадзіць, а то ён мог потым не патрапіць назад.

16

Напэўна, толькі па добра вядомай шашы, не задумваючыся, павернеш у час туды, куды трэба. У расследаванні крымінальнай справы незнаёмыя і неспадзяваныя павароты супрацоўнікаў вышуку падпільноўваюць на кожным кроку і найчасцей там, дзе іх быццам бы не павінна быць.

Першы пракол здарыўся ў версіі з Нікалаевам. Лебедзеў, бадай, у гэты горад не прыязджаў. Ва ўсякім разе, у цёткі не паяўляўся. Перачытаўшы паведамленне нікалаеўскіх калег, нібы між радкоў там можна было ўгледзець адваротны сэнс, Пугацэвіч падумаў, што Лебедзеў з гэтай паездкай сапраўды мог хітрыць. Вадзіў за нос сваю Вялеську, а заадно і клапатлівую маці. Але Сяргей Антонавіч не любіў хадзіць у падманутых, нават калі хлусня прызначалася зусім не яму.

А гадзінай пазней нястомны Шульжык прынёс яшчэ адну, ужо больш непрыемную вестку. У той час, калі інвалід Карповіч беспаспяхова атакаваў Калядкаву машыну, канкурэнт — той, на каго думаў Пугацэвіч, як было адзначана ў табелі — працаваў. Гэта пацвярджаў аўтаматычны кантралёр на прахадной. На ўсякі выпадак Шульжык перагаварыў з брыгадзірам, начальнікам цэха. Усё быццам бы было правільна. Грыгаровіч не адлучаўся. Людзі, праўда, маглі забыць, месяц мінуў. Але сведчанне дакумента стварала яму дастатковае алібі.

Пугацэвіч доўга чухаў патыліцу. Нешта ва ўсім гэтым выглядала не так, як трэба. А што менавіта — даўмецца не мог. Адзіны, хто на цяперашні момант мог яго прывесці да ісціны, быў Калядка. Што другога жніўня ён браў ля паліклінікі пасажыра, прычым невыпадковага, сумненняў не было. Між тым факт свайго знаходжання на Падлеснай ён чамусьці адмаўляе, і гэта падазрона. Не стаў бы вопытны Калядка ўпарціцца без дай прычыны. Наводзіць на роздум і яго клічка Рамізнік, бо гэты Рамізнік чагосьці апошнім часам занерваваўся. Ці не пасля сустрэчы са следчым?

Сяргей Антонавіч зноў парадаваўся кемлівасці Гарбаценкі, хаця і падумаў, што ўсё-такі наяўную магчымасць Павел выкарыстаў не поўнасцю. Што за чамаданчык перадаў Лебедзеў у двары на Падлеснай Папроцкаму, якога спачатку меўся адтуль вывозіць Калядка, а потым задуму перайгралі і Калядка атрымаў новае заданне? За гэтым хаваліся або выпадак, або камбінацыя. I Павел быў блізка ад рашэння задачы мог вывудзіць ад п’янаватага Папроцкага, нават калі той не ведаў падрабязнасцей, яшчэ што-небудзь патрэбнае. Пугацэвіч разумеў, што ён, думаючы так, вельмі многа хоча ад маладога супрацоўніка. Дык ці не ёсць гэта з яго боку спроба ўзваліць сваю працу аналітыка на чужыя і не надта дужыя яшчэ ў іх справе плечы? Фактаў жа для роздуму лейтэнант даў. Цяпер справа за ім, старшым оперупаўнаважаным.

Пугацэвіч доўга шукаў выйсця з сітуацыі, якая неспадзявана стварылася ў расследаванні. Нічога пэўнага ў галаву не прыходзіла. Аднак ён не прывык чакаць натхнення, якое маланкай асвятляе самы цёмны тупік. Ён быў працаўнік. Няма шляху прама, кіраваўся ў абход, не шкадуючы, можа, лішне патрачаных часу і сілы.

Сяргей Антонавіч паклікаў Шульжыка:

— Ты куды нацэліўся, Вячаслаў?

— Пагляджу магнітафон сястры Лебедзева. Мяне ўчора з майстрам па рамонту студыйнай апаратуры пазнаёмілі. Надзейны таварыш, дружыннік. Сказаў яму палавіну праўды: правяраем, маўляў, тэхніку. Зразумеў, з роспытамі не палез.

— Добра. Скончыш, зоймешся кушнярамі, прыватнымі.

— На калег стараемся? — Шульжык сустрэў загад не вельмі задаволена.— На сваё часу не хапае.

— Спачатку на сябе, оперупаўнаважаны, на сябе. Для доказаў неабходны ўкрадзеныя рэчы. Ну, а калі што — мы людзі не сквапныя, падзелімся здабыткамі.

— Не будуць яны з крадзеным тут вытыркацца.

— Перашытую з пясца або чарнабуркі шапку, нават прыватна, любая камісіёнка возьме, асабліва напярэдадні сезона. Наведай вядомых і невядомых нам кушняроў, адрасы ў калег вазьмі. Раптам хто шые, футра ж дзяржаўнай выпрацоўкі.

— Каўнер не надта апазнаеш…

— Не скажы, зачэпка можа быць. Так што бяры ногі ў рукі. А я прайдуся па тваіх слядах. Нешта з Грыгаровічам не так, табе не здаецца?

Апошнія словы капітана Шульжык прыняў як недавер да сваёй працы на заводзе. Аднак не заспрачаўся, з начальнікамі ён наогул не спрачаўся. I зараз толькі нахмурыўся і засоп.

Сяргей Антонавіч праводзіў поглядам засмучанага размовай оперупаўнаважанага і сумна ўсміхнуўся. Некалі і ён сам у кожнай нязгодзе са сваёй думкай бачыў падкоп. Толькі з цягам часу навучыўся давяраць чужому вопыту, прыслухоўвацца да вывадаў іншых. Не бяздумна, крытычна і разам з тым, не адмаўляючы адразу. Прыйшло разуменне, што ён — звычайны чалавек і адной сваёй галавой, як бы высока ні цаніў яе, усяго не ахопіць. Дык вось, калі ад гэтых крыху абстрактных разважанняў перайсці да канкрэтнага пытання, то ён, Пугацэвіч, на месцы Шульжыка паводзіў бы сябе, бадай, больш упэўнена — нельга так лёгка адмаўляцца ад уласных вывадаў. Інакш можна падумаць, што іх або не было, або з’явіліся яны без сур’ёзнага аналізу. I ты нешта ўпусціў, цябе самога грызлі сумненні, а падказка таварыша — удалы момант, каб перакласці свае клопаты на яго плечы.

У чым жа можа Шульжык сумнявацца зараз? Правяраючы Грыгаровіча на заводзе, ён дзейнічаў правільна. Дык, можа, гэта яму, Пугацэвічу, не хочацца расставацца з версіяй, што ўзнікла на няпэўных паказаннях Карповіча? Таму, што знайшоў інваліда сам, што версія напрасткі вядзе да фінішу? Пугацэвіч ведаў, што да сябе ён быў больш патрабавальны, чым да іншых. I зараз шчыра мог сказаць, што да Шульжыка не прыдзіраецца. Напэўна, непакоіць нелагічны збег фактаў, той самы, калі нехта памыляецца — можа, Шульжык, а можа, Пугацэвіч.

Звычайна Сяргей Антонавіч не любіў пакідаць у расследаванні, хаця б на час, белыя плямы. Як вось гэту, з Грыгаровічам. Аднак зараз ён не бачыў падыходаў да яго афіцыйнага алібі. 3 аднаго боку, яно было, з другога…

Пугацэвіч пазваніў спачатку следчаму, які займаўся сталовай на Падлеснай, а потым Акуліку.

— Прывітанне, Вадзім. Хачу сустрэцца з Папроцкім, не складзеш кампаніі?

— Думаеш, на маёй шыі толькі ты?

— I ў мяне хапае, таварыш следчы. Аднак калі ты заняты, дазволь правесці допыт. Папроцкі ўяўляецца слабейшым звяном у кампаніі Лебедзева, паспрабую прарваць ланцуг.

— Скажы — староннім звяном,— падправіў Акулік.

— Тады пабочным ужо, але ўсё роўна слабейшым,— не пагадзіўся капітан.— Зачэпка ёсць, не хвалюйся.

— Угаварыў,— Акулік падумаў.— Трымайся сталовай.

Парада следчага быць асцярожным нечакана ўзняла ў Пугацэвіча настрой. Вядома, Акулік кіруецца самымі добрымі намерамі. Але пакуль факты ён, Пугацэвіч, ведае лепш і больш дэталёва арыентуецца ў справе. I неўзабаве гэта дакажа.

Сяргей Антонавіч быў упэўнены, што з Русланам трэба гутарыць у сваім кабінеце. Гэтаму няўстойліваму і бязвольнаму, паводле характарыстык і Гарбаценкі, і супрацоўнікаў НДІ, хлопцу не лішне даць адчуць, што з ім не жартуюць.

Папроцкі з’явіўся неўзабаве пасля званка Пугацэвіча ў інстытут. Было прыкметна, што яму не па сабе. Ён паслухмяна сеў на прапанаванае крэсла, на самы крайчык, нібы рыхтуючыся па першаму сігналу ўскочыць, і запытальна паглядзеў на капітана.

— Вы не здагадваецеся, чаго вас выклікалі? — спакойна спытаў старшы оперупаўнаважаны.

Руслан, не адводзячы вачэй ад Пугацэвічавага твару, адмоўна пакруціў галавой.

Сяргей Антонавіч не любіў дагодлівых сведак. Не вінаваты — трымайся як чалавек, з годнасцю. Маеш грэх за душой — умей адказваць. Прыніжанасць у людзях яго абурала. Ды і непатрэбна яму, сышчыку, каб кожнае яго слова лавілі з разяўленым ротам, спяшаліся пагадзіцца, нават насуперак ісціне.

— Вы праходзіце як сведка ў справе аб парушэннях правілаў гандлю ў сталовай на Падлеснай, і следчы даручыў мне дапытаць вас.

— Але я…

— Зараз зразумееце,— Сяргей Антонавіч запісаў у першыя графы пратакола афіцыйныя звесткі.— Так, Руслан Аляксеевіч. Устаноўлена, што другога жніўня вы атрымалі ў сталовай нумар сем прадукты з чорнага ходу.

— Але я… заплаціў…

— Ніхто не кажа, што бясплатна. Нас цікавіць іншае. Кладаўшчык вам знаёмы?

— Раней — не. Тады першы раз бачыў. Самсонаў з ім дамовіўся, што я прыйду. А потым пазваніў і сказаў, каб я падышоў,— не чакаючы пытанняў, Папроцкі спяшаўся выкласці ўсё, што мела дачыненне да яго паходу ў сталовую.

— Самсонаў, Самсонаў… Ён што, там працуе?

— Алег? Не, грузчык, у мэблевым магазіне. У яго сувязі — дай бог,— на імгненне ў Руслана скрозь прыгнечанасць пракінулася зайздрасць да пранырлівага Алега. Аднак у наступны момант ён ужо лавіў позірк старшага оперупаўнаважанага.

Пугацэвіч хацеў быў папытаць у Руслана пра сувязі — добра гэта ці кепска, аднак раздумаў. Руслан скажа менавіта тое, што вымагаюць абставіны.

— Так, у мэблевым,— запісаў Сяргей Антонавіч,— хаця сам гэты факт важны толькі для пратакола.— Паспрабуйце ўспомніць сваю размову з Самсонавым. Ён вам пазваніў і што сказаў?

— Нічога такога,— адказаў Папроцкі.— «Лады, стары! Будзь у двары сталоўкі з торбай к адзінаццаці. Не спазняйся. Кладаўшчыка інфармаваў».

— Значыць, вы прыехалі на Падлесную к адзінаццаці. Што ў руках было?

— Сумка… Ну гэта, гаспадарчая, балонневая.

— Адна?

— Як Алег параіў, каб у вочы не кідалася.

— Запішам і гэта.

— Пішыце,— пытанні капітана міліцыі да яго бачнага дачынення не мелі, і Руслан супакоіўся, асмялеў: — Я не хлушу.

— Нават так? — усміхнуўся Пугацэвіч.— А вось вадзіцель «пікапа», які вас падвозіў, сцвярджае, што ў вас у руках было болей рэчаў. Можа, ён хлусіць?

Папроцкі памуляўся і зноў стаў ліслівы:

— Дык гэта і кладаўшчык скажа, колькі я чаго браў. У мяне чэк, здаецца, захаваўся,— ён апусціў руку ў адну кішэню, у другую.— Напэўна, дома пакінуў…

— Я вам адно, а вы мне — другое,— дакорліва паківаў галавой Сяргей Антонавіч.— 3 кладаўшчыком размова была. А як нам прымаць паказанні вадзіцеля, Руслан Аяяксеевіч?

— Вадзіцеля? — Ён задумаўся, быццам не здагадваўся, што ад яго трэба.— А-а, мы абодва кажам праўду. Таварыш у двары мяне ўбачыў і папрасіў прыхапіць ягоны «дыпламат». Яму самому кудысьці трэба было. Не верыце?

— Пакуль вы не давалі падстаў для сумнення,— падбадзёрыў Сяргей Антонавіч.— Але парадак ёсць парадак. Прозвішча таварыша? Лебедзеў? Добра…— Тут ён сам завагаўся: пытаць пра далейшы лёс «дыпламата» або не пытаць. Хутчэй за ўсё аб ім была гаворка ў Руслана з Лебедзевым, пра якую паведаміў Гарбаценка. А калі не аб ім? Вырашыў спытаць.— Вы Лебедзеву рэчы дадому завезлі?

— Дадому…— пачаў Папроцкі, аднак спахапіўся: — Спачатку сабе, а яму потым…— Ён вінавата ўсміхнуўся.— Прабачце, разгубіўся чамусьці. Па чамаданчык ён сам прыходзіў.

— Лебедзеў таксама ў той сталоўцы корміцца?

— Увогуле я там быў упершыню, адзін раз. А Лебедзеў… У яго маці гэтым займаецца.

— Але Лебедзеў выйшаў са сталовай? — спытаў Пугацэвіч і падумаў, што Папроцкі можа пацвердзіць гэта катэгарычнае пытанне.

— Не звярнуў увагі, можа, і адтуль, вам жа відней.

— Ну, калі пэўна не ведаеце, то запішам толькі «дыпламат». Каб не разыходзіліся вашы паказанні з шафёравымі. Так? — Але прыкрасць ад няўдалага пытання не праходзіла.

Папроцкі задаволена заматаў галавой.

— А што ў «дыпламаце» было? Можа, таксама прадукты, не пыталіся?

— Бялізна,— махнуў рукой Папроцкі,— паказаў, як забіраў. Казаў, быў пасля саўны,— і засмяяўся: — Ён з прадуктамі!

Пугацэвіч ледзь прымусіў яго перачытаць пратакол і падпісаць, дзе належыць. Руслан усё паўтараў:

— Я вам веру, веру…

3 акна было відаць, як хлопец ледзь не подбегам, не азіраючыся, кіраваў да тралейбуснага прыпынку. Сяргей Антонавіч глядзеў яму ўслед і моршчыўся. Атрымлівалася суцэльная лухта: Лебедзеў аддаў чамаданчык не з крадзеным, а з бялізнай; Грыгаровіч, які, паводле яго версіі, павінен быў мець у руках рэчы, да машыны прыбег улегцы. Гэта азначае, што да кражы ні першы, ні другі дачынення не маюць. Але ж паблізу ад месца злачынства яны не горадам любаваліся. Ды гэта сыграе толькі тады, калі з’явяцца іншыя, прамыя доказы іх віны.

Сяргей Антонавіч вярнуўся да стала, уважліва перачытаў пратакол. Здаецца, наказ следчага споўнены, Папроцкаму не задаў ніводнага пытання, якое ўводзіла б у бок ад сталовай. Так, на калег ён папрацаваў. А што мае сам? Лебедзева з чамаданчыкам бруднай бялізны. Добра было б, каб Руслан расказаў яму падрабязна пра выклік у міліцыю.

А што акрамя Лебедзева? Сяргей Антонавіч нахмурыўся. Чаму акрамя? Усё вакол Лебедзева круціцца. Ён ведаў, калі Папроцкі будзе ля сталовай. I хто можа сказаць, што гэта не па яго просьбе Самсонаў назначыў Руслану пэўны час? Пан Лебедзеў вялікі, але ж раней сам насіў свой «дыпламат». I алібі хаця б такога, як у Грыгаровіча і Самсонава, у яго на час кражы няма.

Чым далей думаў Пугацэвіч, тым болей адольвалі яго сумненні. Малаверагодна, каб Лебедзеў у адзіночку палез у кватэру. Не такі ён, не з тых, хто возьме небяспеку на сябе. Калі і замешаны ў злачынстве, то як арганізатар, потым падстрахоўшчык, а не выканаўца. Прыняўшы гэта за аснову версіі, разважанняў, Сяргей Антонавіч задаў сабе яшчэ адно пытанне: каго Лебедзеў накіроўваў на кражу? Калі не Грыгаровіча і Самсонава, то, значыць, кагосьці трэцяга, хто не трапіў яшчэ ў поле зроку вышуку. Увогуле гэта малаверагодна, але, узнікшы, пытанне патрабуе адказу. I ён, Пугацэвіч, адкажа. А пакуль не лішне ўдакладніць паказанні Папроцкага.

Сяргей Антонавіч зняў трубку. Калегі з аддзела барацьбы з раскраданнем сацыялістычнай уласнасці зараз дапытвалі кладаўшчыка сёмай сталовай, і ён папрасіў задаць яму невялічкае пытанне. Адказ задаволіў Пугацэвіча — менавіта Самсонаў прызначыў час, калі Папроцкі павінен быў прыйсці па мяса. Цяпер заставалася высветліць, якая была ў гэтым неабходнасць.

Не паспеў капітан адарваць руку ад апарата, як пазваніў Шульжык. Яго паведамленне ўзрадавала: нарэшце з’явілася нешта пэўнае. Магнітафон, прынесены на студыю Святланай Макоўчык, быў украдзены ў Канапацкіх.

— Мне ва ўпраўленне? — Вячаслаў не мог стрымаць узбуджанасці, ён прагнуў рашучых дзеянняў.

— Ты ўсё-такі кушняроў абыдзі,— астудзіў яго Пугацэвіч,— словы Гарбаценкі, як магнітафон трапіў да сястры Лебедзева, у справу не падшыеш. Тут яшчэ папрацаваць давядзецца, пакуль дакажаш што трэба. Мы гэта абмяркуем пазней.

17

Шчыра кажучы, вынік праверкі магнітафона мяне засмуціў, хаця ўвогуле і чакаў нечага падобнага. Лебедзеў шалапут, распуснік, пустазвон і разам з тым далёка не дурань. Яму б у свой час добрыя цуглі, напэўна, чалавекам стаў бы. А так — банальны злодзей. I сястра, бадай, не лепшая. Ведае ж, што брат не такі мецэнат, каб за трэць цаны аддаваць дарагую рэч, а схапіла. Што за дзеці выраслі ў прыстойнага Лебедзева-старэйшага, які сам па жыцці ідзе сумленна? Відаць, у сям’і не ён, жонка галава. А яе погляды я ўжо крыху ведаю.

Наогул падпалкоўнік мне сёе-тое расказаў пра Лебедзевых, не робячы, аднак, вывадаў. Цвёрды, дзейны на працы, дома муж ва ўсім саступаў жонцы. Ці ад вялікага кахання, ці ад абыякавасці да ўсяго, што не тычылася службы, адбірала яго ўвагу. На жаль, часта бывае і так, і гэтак. Паступова мянялася атмасфера дома. Шчырая, незамутнёная, як гэта бывае ў маладосці, яна пачала поўніцца атрутай. На Таццяне Макараўне яе становішча галавы ў сям’і адбілася вельмі своеасабліва. Навучыўшыся круціць мужам, яна захацела верхаводзіць і ў школе, дзе працавала настаўніцай. Як жа, муж — намеснік старшыні райвыканкома. Райана праявіць бы прынцыповасць, падтрымаць дырэктара, тады і ў школе быў бы парадак, і ўладарная жанчына, можа, атрымала б урок. Аднак пабаяліся псаваць адносіны з кіруючым мужам, які пра канфлікт ведаў толькі тое, што казала жонка. Дырэктара перавялі ў іншую школу. А Лебедзева палічыла, што ёй усё дазволена.

Сын і дачка, якім яна ўдзяляла ў адрозненне ад бацькі шмат увагі, хутка засвоілі матчыны погляды — дзеці звычайна вельмі чуйныя і да добрага, і да благога.

А потым Лебедзевы пераехалі ў абласны цэнтр. З’ява ўвогуле звычайная. Але службовы рост мужа Таццяна Макараўна ўспрыняла як уласны. Яна ўпівалася ўяўнай важнасцю свайго новага грамадскага становішча. «Дваццаць дзевяць сем’яў!» Што ж, яна ўжо ў гадах, не працуе і можа толькі ўспамінаць мінулае. Але для яе дзяцей, на жаль, сёе-тое з гэтага мінулага засталося. У свой час нехта падтрымаў няправільныя паводзіны маці, потым выручыў самога Сямёна ад пакарання за ўчынак, які каму іншаму наўрад ці даравалі б. Ды паблажлівасць можна праяўляць не да ўсіх, справа гэта далікатная, патрабуе развагі. Адным яна можа пайсці на карысць, другім — на шкоду.

Напэўна, было ў іх жыцці і нешта яшчэ, што лёгка ім даравалася. А фінал — кепскі. Нішто не нараджаецца на пустым месцы, асабліва злачынства.

Не, я дачасна не хаваю Сямёна. Я хацеў бы, каб і заходнегерманскія маркі, і магнітафон не мелі да яго дачынення. У нашай працы здараецца, што, здавалася б, неабвержныя факты аказваюцца мыльным пухіром. Дык хай бы яно так было і ў дадзеным выпадку. Хай бы чалавек яшчэ не пераступіў бы мяжы, якая паставіць яго па-за законам. Бо адтуль вяртацца ў сумленнае жыццё вельмі няпроста.

Сяргей Антонавіч лічыць, што многае павінна праясніцца пасля допыту Папроцкага. А я думаю, што менавіта ў гэтым капітан не мае рацыі. Пра допыт хлопец дружбакам раскажа. Хаця б для таго, каб папярэдзіць Самсонава. Тут за паслугу — паслуга, прычым такая, якая асабіста яму не пагражае і нічога не каштуе. Але раскажа не ўсю праўду. Русланава балбатлівасць у міліцыі Лебедзеву спадабацца не можа. Незалежна ад таго, што было ў чамаданчыку, цікавасць следчага да гэтага нанесла шкоду таму аўтарытэту, які імкнецца стварыць сабе Лебедзеў у сваім рэстаранным асяроддзі. Даваць справаздачу ён не любіць, выстаўляе сябе незалежным і моцным. Руслан гэта добра ведае. Не трэба гнявіць чалавека, са стала якога перападае і яму, кандыдату ў акадэмікі. Так што пра некаторыя дэталі допыту ён павінен прамаўчаць. Ды пажывём — пабачым. Нават калі я занадта ўскладняю аблічча Сямёна і яго дружбакоў, шукаю ў іх паводзінах іншы сэнс, запас трываласці нам не пашкодзіць. Хлопцы яны ўсё-такі вёрткія.

Зараз я адпраўляюся на Першамайскую вуліцу, каб пераняць Руслана па дарозе з працы. Мы з таго вечара не бачыліся. А паколькі я чалавек выхаваны, пара ўжо неяк павініцца за свае паводзіны ў яго дома. За Сямёнаў «дыпламат» я магу перад ім кім хочаш выставіцца. Дык чаму б не парадаваць хлопца: маўляў, нічога не помню, што ты гаварыў, і наогул што і як было. Хай карыстаецца маёй дабрынёй.

Руслан паказаўся мне ўзбуджаным. Так і павінна быць. Няпэўна пытаюся:

— Ну як?

— Што? — Ён паглядзеў падазрона.

— Бацькі не сварыліся? А я? Нічога такога не нагаварыў? А то, ведаеш, з непрывычкі…

Хлопец палагоднеў:

— Ты — малаток. I дома — нармальна. Мяне вось цягаюць.

Прызнацца, думаў, што Руслан хоць крыху патрымае ў сабе свае нягоды. Ды ён, аказваецца, яшчэ слабейшы духам, чым уяўлялася. Сутыкнуўся з непрыемнасцю і спяшаецца паплакацца, шукаючы суцяшальніка. Ёсць людзі, якім здаецца, што расказаная нягода тым самым дзеліцца на двух.

— Хто, куды?

— Міліцыя, хто… Помніш, я табе гаварыў, што Алег памог таго-сяго ўзяць у адной забягалаўцы?

Я паціснуў плячамі.

— А-а,— Руслан нібы узлаваўся на мяне.— Не помніш! Нехта там крадзе, а я цяпер вінаваты.

— Не трэба на дурніцу кляваць,— павучальна прамовіў я.

— Плаціў, плаціў грошы! — Ён ад абурэння аж схапіўся за гузік на маім пінжаку, быццам гэта я задаваў яму тыя пытанні, а не капітан Пугацэвіч.— Адкуль мне ведаць, што кладаўшчык там махляр?

Можна было сказаць, што чорны ход не для сумленных здзелак і ён, Руслан, не сёння нарадзіўся на свет, каб выдаваць такі наіў. Але я маўчаў, быццам нічога не разумеў. I чакаў, пацвердзіцца маё меркаванне або не пацвердзіцца. Папроцкі яшчэ доўга круціўся вакол гэтага новага факта ў сваёй біяграфіі, баюся, не апошняга ў такім родзе, але пра чамаданчык не ўспамінаў. Нібы і не было ў міліцыі гаворкі аб ім. Зыходзячы з агульных меркаванняў, ён і не павінен быў успамінаць — чамаданчык дробязь, асабіста да яго дачынення не меў.

— Як ты лічыш, што мне будзе? — Нарэшце ён падышоў да таго, што яго хвалявала больш за ўсё.

— Табе б з адвакатам параіцца,— суцяшаць, а тым болей супакойваць затрымцелую Русланаву душу я не збіраўся. Хваляванне яму не пашкодзіць, можа, задумаецца.— Могуць у інстытут паведаміць…— паддаў я пары.

— Думаеш? — Руслан панік.

Я зноў паціснуў плячамі. Але мне не хацелася, каб ён быў такім скіслым, сустрэўшыся з Лебедзевым. Урэшце не ён, а Сямён быў тут першай фігурай. I я сказаў тое, што, спадзяюся, ён чакаў:

— Не бяры да галавы, не ты адзін там пасвіўся.

Руслан запытальна паглядзеў — не верыў, што я гэта сур’ёзна, усё-такі ён быў ладным панікёрам. Напэўна, мой выгляд абнадзеіў яго, бо ўжо спакайней спытаў:

— Ты ў кафэ?

— Як звычайна. Хачу папрацаваць, ёсць настрой.

— Зайздрошчу апантанасці,— прамовіў Руслан узнёсла.— Мне б так… За год была б дысертацыя.

Як хутка мяняецца ў хлопца настрой. Толькі што вакол уяўлялася цёмная ноч, а ўжо, глядзі, упэўнены, што яму сонейка бліснула.

— Ну-ну,— я паклаў яму на плячо руку, падбадзёрыў: — Да пабачэння, Акадэмік,— падштурхнуўшы Руслана, смехам дадаў саладзейшую пілюлю: — На жаль, будучы. А яно няблага б, каб цяперашні.

Затлуміць мазгі Папроцкаму не цяжка. Ён, бадай што, сваёй думкі не мае ніколі — хто куды павядзе, туды і пойдзе. Не тое што Лебедзеў. I мне пара ў кафэ, нягожа парушаць прызнаны распарадак дня.

Наташа прынесла маю традыцыйную каву і не паспела яшчэ адысці, як з’явіўся Сямён. Адзін. Скоса зірнуў на свой пастаянны стол, дзе красавалася таблічка «занята», і падсеў да мяне.

— Крэмзаеш? — спытаў, хаця перада мной стаяў толькі кубачак з гарачай кавай, па чорнай паверхні якой слалася шызаватая пара. Спытаў проста так, па прывычцы, 6о, не чакаючы адказу, дадаў: — Мае ахламоны не прыходзілі?

— У Алега, мабыць, кліент тлусты, а Федзьку на заводзе да канца змены трубіць, раней не вырвецца ж.

Федзьку Лебедзеў прапусціў міма вушэй, а за Самсонава заступіўся:

— Між іншым, Алег паболей цябе калыміць.

Ого, і Сямён, нягледзячы на сваю падкрэсленую вытрымку, мае нервы. Рэагаваць на шпільку мне не рэзон. Узнімаю палец і ўнушальна зазначаю:

— Пакуль!

— Па мне дык зараз чырвонец у руках, чым праз трыццаць год тысяча на ашчаднай кніжцы. Усёк? — Ён павярнуўся.— Нат, радасць мая, кампрэс на сэрца. Мне і паэту.

Добра хоць, што ў кафэ пуста. Ад падобнай рэкламы мне заўсёды ніякавата. А Лебедзеў, калі Фея прынесла два кілішкі з каньяком і па цукерцы, падкрэсліў:

— Гэта і ёсць перавага маёй дзесяткі над тваёй будучай тышчай,— і кінуў на талерачку з цукеркамі новенькую хрусткую купюру.

— Ну, такімі сродкамі я і зараз валодаю,— з шыкам дадаў я свой чырвонец да Сямёнавага, балазе Вячаслаў даставіў мне зарплату.— Наташа, усё падвоіць!

— Ганарар? — У Сямёнавых вачах бліснуў цікаўны агеньчык.— Закалыміў, значыць?

— У гэтым слове ёсць нешта ад несумленнага,— чаму б не пазлаваць надзьмутага самаўпэўненага індыка? — Паэзія робіцца чыстымі рукамі!

Сямён хапіў каньяк адным махам, гэтак жа, як Грыгаровіч піў гарэлку, і некалькі імгненняў сядзеў бы язык праглынуўшы. Аднак выбуху не адбылося. Сямёнаў твар памякчэў.

— Высокая паэзія, шаноўны,— з усмешкай сказаў Лебедзеў.

Смоўж, а не чалавек. Выслізнуў. Лагодна тлумачу:

— Перакладаў для абласной газеты. Між іншым, класіку.

— Тады прымем за класіка,— засмяяўся Сямён. На гэты раз ён п’е няспешна.— Не адставай,— ківае на мой не крануты яшчэ першы кілішак.

Падымаю. Мушу. Карычневая вадкасць залаціцца ў сонечных праменнях, і я доўта разглядаю яе. Піць не хочацца. Я ніколі не быў паклоннікам Бахуса, люблю мець галаву свежай, а энергіі ў мяне і так хапае, без допінгаў.

— Не шукай там натхнення,— прыспешвае Сямён.

Падсоўваю яму свой другі келіх і на поўным сур’ёзе сцвярджаю, нібы сам гэта толькі што прыдумаў:

— У віне — ісціна.

— Тады мы з табой вялікія праведнікі,— ён жмурыцца ад сонца, і не зразумець — жартуе ён ці перакананы ў гэтым. Мужык знаходлівы, па слова ў кішэню не лезе.

Пра Сямёна думаецца горка. Развіты, не дурны. Калі ж і куды збочыў ён з прамой дарожкі, наканаванай кожнаму нармальнаму чалавеку? Куды прывядзе яго гэты наварот? Надта прывык, уцягнуўся Сэм-Сямён у бяздумнае, бестурботнае існаванне, пазбаўленае якіх-небудзь абавязкаў. Мужчыны, бацькі, грамадзяніна, нарэшце.

Для выгляду прыгубліваю келіх і падымаю вочы:

— Слухай, Сенька, як ты ўяўляеш сваю будучыню?

Хмель ужо ўдарыў Лебедзеву ў галаву, і таму пытанне ўспрымае легкадумна:

— Э-э, дасць бог дзень…

— Не мянці,— сярдзіта перабіваю я.

— Даследуеш душу ці хочаш шэфства ўзяць? — Ён быццам бы працверазеў ад майго пытання.— А я і сам не прападу!

— Здагадваюся,— назойлівасць часам таксама дае карысць.— Станеш неўзабаве інжынерам, пойдзеш на завод або да Руслана ў памочнікі, напрыклад.

— Ішачыць? — Завод ён, напэўна, сцярпеў бы, але роля падручнага ў Папроцкага завяла яго.— Пашукай іншага. Я і без таго пражыву дай бог кожнаму!

— На якія шышы?

Размова набыла востры характар. Аднак Сямёна яна не павінна здзіўляць. Я і раней не хаваў перад ім сваіх поглядаў, не падладжваўся пад іх кампанію.

— Ты што, з выканкома, з міліцыі? — пытае ён насмешліва.— Ведаю, ведаю, ты — паэт. Таму і тлумачу. Я за працу, напружаную, плённую. Але без штодзённага роспісу ў табелі. Не прымаю абмежавання маёй свабоды!

Паслухаўшы каго іншага, я сказаў бы: балбатун. Сямён таксама ўмее павылузвацца, сяго-таго нахапаўся. Аднак мне ўсё часцей думаецца, што за такім словавывяржэннем у яго нешта хаваецца. Як за размаляваным рэкламным плотам. Нават закаранелы цынік хоча выглядаць прыстойным, хаця б перад самім сабой. У Сямёна цынізму хапае. Я не рызыкнуў бы назваць таго, каго ён паважаў бы. Сямён любіў і прызнаваў толькі сябе, свае погляды. Ён гэтага не таіў, ва ўсякім разе перада мной, чалавекам, які далёкі яму па духу. Дык ці не стаў яго цынізм жыццёвай нормай? А калі так, то, значыць, няма ў Сямёна нічога святога? Мне зрабілася непрыемна: любім мы часам фармальную логіку, якая дазваляе быццам бы абгрунтавана вешаць прыдуманы загадзя ярлык. I хаця ў дачыненні да Лебедзева я, бадай, не памыляўся, былі ў мяне пакуль не факты, а меркаванні, уражанні. Паэту, можа, гэтага і дастаткова. Крыміналісту ж абапірацца на іх проста недаравальна…

— Задумаўся, вершаплёт? — Сямён адставіў каньяк, які я падсоўваў яму. Нягледзячы на штодзённыя выпіўкі, сваю меру ён ведаў, чым, прызнацца, дзівіў мяне.— Ты прасцей прымай жыццё, радуйся ўдаламу дню. А што будзе заўтра, паслязаўтра… Хай конь думае, у яго галава вялікая.

— 3 конскай галавой маёй раўняцца не выпадае, памеры не тыя,— вяду сваё.— Ды, як устанавілі вучоныя, і маленькія птушкі ў адпаведнасці са сваімі патрэбамі кемяць. От я і пытаю: хто табе паднясе занятак, каб былі і шышы,— для нагляднасці я паціраю вялікі і ўказальны пальцы,— і неабмежаваная твая свабода?

Лебедзеў не адказвае, пазірае ў шырокае акно, за якім на светла-блакітным асеннім ужо небе плывуць хуткія аблокі. I я працягваю, як разважаючы:

— Не бачу такой працы. Ні ў людзей так званай вольнай прафесіі, якіх натхненне закабаляе больш за афіцыйны службовы распарадак дня, ні…— прыпыняюся на імгненне, а тады рашуча кажу: — Ні ў раскрадальнікаў грамадскай або прыватнай маёмасці, свабоду якіх урэшце абмяжоўваюць не на пяць дзён у тыдні, а на доўгія-доўгія гады.

Чакаю, што крымінальны аспект Лебедзеў абміне і заспрачаецца аб нечым нейтральным. Аднак і ён, бадай што, не баіцца вострых вуглоў. Пасмейваючыся, гаворыць:

— Некалі, здаецца, я табе папулярна тлумачыў, што злодзей той, хто папаўся. А да таго…

Ён змоўк. Не разумею — думае над праблемай ці хоча падражніць мяне. Бо і я, калі не памыляюся, тады таксама выклаў свой погляд. Але ж памяць у яго! Не падловіш, помніць усё, што гаворыць. А ўвогуле, што я хачу? Каб Лебедзеў раптам пусціў слязу, маўляў, хаця мяне і не злавілі за руку, больш красці не буду і наогул стану прыкладным? Злачынца цяпер нават у кіно не адразу пачынае каяцца, хіба толькі следчы яго надта расчуліць, даводзячы, што добраахвотнае прызнанне змякчае віну. Хаця такое прызнанне больш на здзелку падобнае. У дадзеным жа выпадку да следчага яшчэ далёка, і мне рана так катэгарычна настройвацца супраць Лебедзева. Доказы ў нас хліпкія. Так што сваім крэда ён, можа, і мне дулю паказвае.

— Усёк? — Сямёну, відаць, не спадабалася мая задумлівасць, бо з прыкрасцю дадаў: — Рыфмаваў бы ты свае вершы!

— I то,— мне застаецца толькі пагадзіцца. Хаця патузаць за кончык нітачкі, якая тырчыць у Сямёнавых разважаннях, было б не грэх. Наўрад ці зараз ён іграе чужую ролю, як звычайна. Не ведаю, ці краў Сямён раней, але калі падвернецца выпадак, чужое возьме. У гэтым я перакананы. Ды не трэба лезці напралом. Можна патромкаць на іншай струне.— Што вершы, ты іх, мабыць, не чытаеш. Як і прозу.

— Твае нават вывучу,— Лебедзеў не крыўдзіцца, крыху напышліва працягвае: — Чытаю. Тое, што лічу карысным.

Паколькі тэму ўдакладняць ён не збіраецца, крычу Феі:

— Наташачка, прагну свежай кавы.

Потым з усмешкай кажу Лебедзеву:

— Ты — вядомы прагматык, ну-у, чалавек справы, калі хочаш. Але, напрыклад, дэтэктыў…

— Лухта,— адмахваецца ён.— Казкі для слабанервовых. Мараль.— Яму ўсё-такі хочацца перанесці кропку ў размове, з якой пачалася наша сённяшняя сустрэча, крыху далей.— Падумаеш, укралі. Не ў дзяржавы ж…

— Ну, Сенечка,— я не вытрымліваю і таксама паддаюся на працяг крымінальнай тэмы.— Немаўлятка і тое ведае, што Пецеў мячык — гэта Пецеў мячык, а не яго. А другое — тут ты не арыгінальны. У тых жа дэтэктывах злачынцы часта заяўляюць: маўляў, паглядзіце, у каго я браў — у злодзея ж.

— Нішто, вырасце тваё немаўлятка…— Лебедзеў пачынае як жартам, але заканчвае жорстка: — Не мячык, порткі Пецевы прыхопіць, асабліва калі яны фірмовыя і дрэнна ляжаць.

— Не падабаешся ты мне сёння. Злосны. Якая муха ўджаліла?

— Сам не ведаю,— раптам цішэе Лебедзеў.— Душа бунтуе.

На споведзь Сямён не пойдзе. Так што на сёння, бадай, хопіць хадзіць па лязу брытвы. Абыякава пераключаюся на звыклыя рэйкі:

— Дзе ж твае ад’ютанты?

Сямён кінуў на мяне хуткі позірк, сэнс якога я не зразумеў — пытанне маё было ж зусім нявіннае, і працадзіў:

— Слізнякі…

Сваіх дружбакоў ён, безумоўна, ведае лепш, хаця я таксама не бачу ў Самсонаве і Грыгаровічу чалавечай грунтоўнасці. Былі б мацнейшыя, не скакалі б пад Сямёнаву жалейку. Але чаму іх няма сёння, што выклікала Сямёнаву рэпліку? Дадумаць не паспеў, Лебедзеў раптам скрывіўся, нібы лізнуў лімон без цукру. Прасачыў яго позірк і міжволі ўсміхнуўся. Да нас, абмінаючы яшчэ свабодныя ў гэты час столікі, шыбавалі Ніна і Валя. Ай ды Вялеська, знайшла-такі! А можа, мільгае прыемная думка, Валя падгаварыла? Адно шкада: мы з Лебедзевым няблага гаманілі і, было, нават на падводныя валуны натыкаліся.

Цяпер мусім іншыя песні спяваць. Падхопліваюся насустрач дзяўчатам.

— Калі ласка, да нас,— шырока ўсміхаюся і запрашаю, быццам яны мецілі сесці недзе асобна.

— Джэнтльмен,— прабурчаў Сямён, аднак таксама крыху адарваў зад ад крэсла.

— От неспадзяванка,— весела бліскае вачамі Валя.— Мы з Нінай хацелі марожаным паласавацца, а тут вы…

— Вы часам не сёстры, цьфу, не браты Грым? — з’едліва перапыніў дзяўчыну Сямён.— Хаця не, казкі тыя ўмелі сачыняць.

— Чурбак ты, Сэм. Не спасцігаеш жаночай натуры,— Валя прытворна ўздыхнула.— Патрэбны вы нам як зайцу праязны білет на метро. Перасядзем, Нінка? — Але ўставаць не спяшаецца.

Затое зноў падхопліваюся я і кладу рукі на плечы дзяўчат, прыціскаю да крэслаў.

— Хопіць вам, пухкалкі. Чалавек жартуе. Мы вельмі рады вам.

Пакуль мы высвятлялі адносіны, падышла Наташа, хмура спытала:

— Будзеце што заказваць?

Валя з Нінай падазрона паглядзелі на яе. Фея нават сярдзітая выглядала эфектна. Падліваючы масла ў гатовы запалыхаць агонь, я ласкава сказаў:

— Наташачка, глясэ, цукеркі…

Па шчоках Феі паласнула полымя, яна была задаволена. Валя на гэту сцэнку нібы не звярнула ўвагі, а Вялеська, правёўшы афіцыянтку позіркам, зняважліва перасмыкнула плячамі:

— Ну і густ у цябе, Павел!

Гаварылася мне, а на справе папрок адрасаваўся каханаму. Нават Валя, здаецца, гэта зразумела. Я паціснуў плячамі — добрую форму выказваць ці, дакладней, не выказваць свае пачуцці прыдумаў я гэтым поціскам, часта выручае. Хаця на гэты раз павінен быў заступіцца за Наташу. Але спадзяваўся на Сямёна, мне вельмі трэба было, каб менавіта ён абараніў дзяўчыну. Гэта хутчэй за ўсё будзе ў ягоным стылі, ды хай Наташа даруе. I не памыліўся ў сваім чаканні.

— Персік! — прамовіў Лебедзеў і дапіў келіх.

Ён быў не далёкі ад ісціны. Смуглявая афіцыянтка побач з бясколернай Нінай сапраўды была падобная на гэты экзатычны плод.

— Скажы — авечка,— Ніна не на жарт узлавалася.— Такая ж бязмозглая.

— Ніна,— павярнулася да сяброўкі Валя,— ты ж яе не ведаеш.

— Дзеўка з інтэлектам сюды не пойдзе!

— Ага,— падкалоў Лебедзеў,— яна спачатку дыплом атрымае.

Ніна раз’юшана ўтаропілася ў Сямёна. Яшчэ імгненне — і выбухнула б добрая сварка. Напэўна, трэба было даць ім гэта імгненне. Бо калі ў спрэчцы нараджаецца ісціна, то ў сварцы таксама тое-сёе немінуча адкрыецца. Ды не выношу скандалаў. I Наташу было шкада. Таму паспяшаўся прысыпаць вогнішча попелам:

— Каго любім — таго чубім. Так, Валя?

— Гэта ў іх часта, Сэм не можа, каб не пажартаваць.

— Ведаю я вашы жарты, спаднічнікі,— прабуркатала Ніна, але навальніца адышла.

У нас быццам бы ўсталяваўся мір. Ці суіснаванне? Сямёна, калі не стрымліваць, сёння на доўга не хопіць. Нешта яго ўсё-такі грызе. Можа, Алега ў аддзел барацьбы з раскраданнем сацыялістычнай уласнасці запрасілі? Акулік хацеў гэта зрабіць, лічыў, што пара знаёміцца з ім бліжэй. Ведаць бы! Ледзь стрымаўся, каб не пабегчы да тэлефона-аўтамата. Можна было б паказытаць Сямёнавы нервы больш…

Ніна расчырванелася. Думаю, аднак, не ад кавы. Як мала ёй трэба — Сямён побач, і яна радуецца. Не заўважае, не хоча заўважаць, што яго быццам бы лагодная ўсмешка, мяккі позірк ад каньячнай разамлеласці, звыкласці абставін. А ёй здаецца, што мае вялікую ўладу над каханым. I як кожнай капрызнай жанчыне, ёй хочацца неадкладна пераканацца ў гэтым.

— Сэм,— томна цягне Ніна,— хачу сумачку з кракадзілавай скуры.

Просьба дзіўная. Нават для Валі, якая сцяла вусны, каб не хмыкнуць.

— Больш нічога? — Лебедзеў не здагадваецца аб працягу, аднак чамусьці камянее з твару.

— Ты мне,— Ніна робіць націск на слова «мне»,— шкадуеш такую дробязь?

— Адчапіся, Нінка, ад чалавека,— уздыхае Валя. Напэўна, не ўпершыню бачыць гэта крыўлянне.— У Афрыку Сямёну ехаць па кракадзіла?

— Бліжэй! — Аказваецца, і ў пакорлівай Вялеські часам у голасе гучыць метал.— У інтурысцкі кіёск, пехам.

— Ага, чэк выпіша. Табе якую валюту? — Валя весела рассмяялася.

— Дура! — прашыпеў Сямён.

Ён хацеў нешта яшчэ дадаць, можа, што больш злоснае, і я кідаюся ратаваць становішча:

— Ніначка, Сэм сёння не ў сваёй талерцы, пашкадуй яго.— А Сямёну з дакорам: — Эх ты, дзяўчына жартуе…

Сямён хмурыцца, але ўжо спакайней кажа:

— Жарт, як у таго боцмана з тонучага карабля…

Канфлікт быццам уладжаны. Аднак павіслыя над нашым сталом хмары не сплываюць. Мы з Валяй пераглядваемся, абаім няёмка. Валя бадзёрым голасам абвяшчае:

— Сёння новы фільм. Пойдзем?

— Ідэя! — горача падхопліваю я і са свайго боку выступаю з прапановай: — I ў тэатр можна, мінчане гастраліруюць.

— Сэм у тэатры не ходзіць,— ядавіта паведамляе Ніна.

— Некалі трэба пачынаць,— я спрабую змякчыць удар.

— Знайшлася,— Сямён па-сапраўднаму раззлаваўся, нават не адразу знаходзіць, што з ім на маіх вачах яшчэ не здаралася, патрэбнае слова,— а-а, меламанка. Цябе ў тэатры з буфета не выцягнеш.

— Разам з табой, з табой, родненькі.

Як ні дзіўна, пасля гэтага абмену калючкамі атмасфера ўжо не абяцае навальніцы, так пагрымлівае, але не моцна.

— Паднімаемся? — Валя ўстае.

— Я вас даганю,— папярэджваю кампанію, а сам кіруюся да Феі — трэба разлічыцца.

На вуліцы Сямён раптам упарціцца:

— Да д’ябла ваша кіно, коцім у «Дняпро»!

Не, у мяне таксама цярпенне не бясконцае. Абрыдлі мне і Сэм з Вялеськай, і п’яныя рожы ў рэстаранах. Мы з Валяй ідзём у другі бок.

18

Вымовы быццам бы не было.

Падпалкоўнік Янушкевіч не павышаў голасу, не папракаў. I тон быў звычайны, калі паведамляў пра званок-напамінак з абласной пракуратуры, дзе на кантролі ляжала скарга Канапацкага. А Пугацэвіч, выслухаўшы, успыхнуў:

— 3 райаддзела папыталі б!

— Справа цяпер у нас, і наш ранг вышэйшы,— мякка, як заўсёды пераконваючы, сказаў Пётр Пятровіч.— Нам належыць дзейнічаць інакш, адпаведна статусу і магчымасцям.

Начальнік аддзела ганарыўся, што служыць у абласным крымінальным вышуку, стараўся, каб і падначаленыя адчувалі сваю службовую вышыню. I яго апошнія словы азначалі, што менавіта Пугацэвічам ён зараз незадаволены.

Сяргей Антонавіч хацеў быў запярэчыць, давесці, што шмат дзён было страчана не па іх віне, але ў час спыніўся. Як ні круці, у адказе цяпер толькі ён, старшы оперупаўнаважаны вышуку, і ніхто іншы. Нават калі ён сяк-так апраўдаецца перад Янушкевічам, а то і пракуратурай, Канапацкім ад гэтага будзе не лягчэй.

Янушкевіч памаўчаў, як бы даючы Пугацэвічу ўсвядоміць слушнасць заўвагі, і тады ўжо іншым, заклапочаным тонам спытаў:

— Што-небудзь новае ёсць?

Новага ў тым сэнсе, які ўклаў у пытанне падпалкоўнік, не было. Сяргей Антонавіч так і далажыў.

— Надта змрочна ты глядзіш на свет, капітан,— паківаў галавой начальнік аддзела.

— Падстаў для аптымізму не бачу!

Не зважаючы на задзірлівы тон Пугацэвіча, падпалкоўнік сказаў:

— Ты вось што, Сяргей Антонавіч, пастарайся высветліць, хто садзіўся ў машыну. Калі ўсё-такі Грыгаровіч…— Ён падумаў.— Я гатовы паверыць Карповічу, што пасажыр не меў рэчаў.

— Грыгаровіч з пустымі рукамі, Лебедэеў з рэквізітам для саўны… Шпацыр па люднай вуліцы Падлеснай, дый годзе!

— Не іранізуй, у гэтым нешта ёсць.

— Пры ўмове, што Грыгаровіч адначасова быў і тут і там. Фігара, а не слесар.

— Ну, правяраць — твой клопат,— усміхнуўся Янушкевіч.

— Гэта так,— Пугацэвічава запальчывасць згасла, супраць відавочнага ён ніколі не спрачаўся…

Кажуць, трэба ўмець спасцігнуць логіку злачынца, угадаць яго хады. Ды што толку з ведання гэтай азбучнай ісціны, калі ты не можаш намацаць самую логіку. Шмат версій правераны і адкінуты, цяпер усё замыкаецца быццам бы на Лебедзеве, а менавіта ягоных паводзін ён, Пугацэвіч, і не можа зразумець. А тут яшчэ Грыгаровіч са сваім электронным алібі.

Сяргей Антонавіч дастаў з сейфа блакнот з заметкамі, зробленымі ў розны час і з розных нагод. Там было шмат карысных звестак. Ён гартаў спісаныя старонкі, прыгадваючы занатаваныя выпадкі і справы, імёны. Наўрад ці сустракаўся яму раней аналагічны выпадак, але і аддаленае падабенства магло выклікаць асацыятыўную здагадку. Думкі скіраваліся на паводзіны Лебедзева і яго дружбакоў. I раптам Пугацэвічу захацелася паглядзець на сябе збоку, староннімі вачамі. Ён не ведаў, адкуль узялося жаданне, толькі здавалася, што тады ён убачыць хібы і пралікі ў сваіх думках і дзеяннях. Гэта было як насланнё. Сяргей Антонавіч усміхнуўся, аднак перасеў за стол калегі. I дзіўна, думкі пацяклі раўней, спакайней, нібы стаў капітан Пугацэвіч сам сабе староннім чалавекам.

«Ты пасіўны, старшы оперупаўнаважаны,— гаварыў ён таму, другому Пугацэвічу, які павінен быў сядзець за яго сталом.— Ты чакаеш, што табе нехта прынясе доказы на сподачку — Гарбаценка, Акулік, Янушкевіч… А дзе ты сам?»

Сяргей Антонавіч паківаў галавой: надта нагадвае гэта нядаўнія заўвагі падпалкоўніка. Не, і за чужым сталом ад наяўнага не схаваешся. Хаця пра доказы, бадай што, правільна. Ён мусіць не толькі кіраваць групай, але і больш актыўна дзейнічаць.

Пазваніў тэлефон. Пугацэвіч скоса паглядзеў на чорны бліскучы апарат, узяў трубку. Пыталіся Шульжыка. От так заўсёды. Толькі моцна задумаешся, як некаму спатрэбіцца вярнуць цябе на зямлю. Сяргей Антонавіч адказаў, што оперупаўнаважаны будзе к канцу дня. Не паспеў адвесці руку, як тэлефон ажыў зноў. Патрабавальна, на ўвесь пакой. На гэты раз нехта набраў не той нумар. Пугацэвіч упершыню пазайздросціў падпалкоўніку, які можа даручыць тэлефон сакратару і адказваць толькі на асабліва важныя званкі. Але паколькі ён не быў начальнікам аддзела, мусіў неяк мірыцца з гэтай, можа, недасканалай, аднак вельмі патрэбнай сістэмай сувязі. Хаця…

Пугацэвіч крыху пастаяў, прыслухоўваючыся да няпэўнай думкі, што перарывістай марзянкай бліскала ў галаве, і прыкусіў губу. Што толькі не прывярэдзіцца! Ды ці адны гэтыя кражы цяжкім каменем вісяць на ім? Ён замкнуў сейф і падміргнуў прыціхламу апарату: я цябе, бяздушная скрыначка, перахітру, а тады верашчы, аж пакуль не захліпнешся. Нібы для пэўнасці памацаў трубку і імкліва выйшаў за дзверы.

Яму б крыху цярпення, а можа, і ўдачлівасці — затрымацца б на хвіліну-другую…

Дазваніўся чалавек толькі назаўтра.

Трубку падняў Шульжык. Ён выслухаў блытаную гаворку кушняра Іодаля і падумаў, што гэты сівы згорблены стары нічога вартага не паведаміў. Але вырашыў усё-такі зайсці да чалавека, найперш, каб не пакрыўдзіць. Бо наўрад ці такому грыбку панясуць заказ на шапкі, маючы на ўвазе прадаць іх потым праз камісіёнку. Нават сам Іодаль скардзіўся, што да яго ўжо ніхто не звяртаецца. Таму Вячаслаў і не сказаў, што цікавяць яго не гэтак футры, як іх уладальнікі. I нумар тэлефона пакінуў таму, што парадак ёсць парадак.

— Даў вам клопату,— збянтэжыўся кушнер, калі Шульжык прыйшоў да яго на кватэру.— Стары фантазёр. Сядзіш-сядзіш, чаго не прыдумаеш. А людзям бегай…

— Дык што вы меліся сказаць, Леанід Міхайлавіч? — Старшы лейтэнант ледзь успомніў імя і цяпер нецярпліва паглядаў на гэтага гаварлівага чалавека, які не спяшаўся пераходзіць да сутнасці справы.

— Што сказаць? Я і кажу. Усе думаюць, што стары Іодаль з’ехаў з глузду. Яны нясуць свае аблезлыя каўняры Салагубу, Скараходу, Бысавай. А гэтыя, з вашага дазволу, майстры яшчэ іголкі ў пальцах не трымалі, калі пра мяне ведаў увесь горад. Партачы!

— Леанід Міхайлавіч!..

— Не хвалюйцеся, малады чалавек, ніводнае слова стары Іодаль не пускае на вецер.— Ён паківаў тонкім сухім пальцам перад Шульжыкавымі вачамі.— У кушняра Іодаля галава яшчэ ого-го. Вы зараз самі пераканаецеся. Я вам пакажу фасоны, якімі некалі захапляўся такі інтэлігентны цэнтр, як Бабруйск,— ён ухапіў оперупаўнаважанага за руку і пацягнуў у другі пакой.

Шульжык уздыхнуў.

У прапахлым нафталінам пакоі, стоячы перад з’едзенымі моллю, запыленымі манекенамі, ён некалькі хвілін добрасумленна выслухоўваў перавагі даўнейшых фасонаў перад цяперашнімі і, хаця спачуваў гэтаму бяскрыўднаму чалавеку, улюбёнаму ў сваю прафесію, не мог у думках не пагадзіцца з сучаснымі заказчыкамі, якія шукалі іншых майстроў.

— Людзі не ідуць да Іодаля,— ён скардзіўся хутчэй па прывычцы, чым крыўдуючы.— Але праўда некалі возьме сваё. Усе моднікі зразумеюць, хто шые лепшыя баяркі, берэты, вушанкі або кубанкі…— Ён быў аптымістам і не губляў надзеі. Відаць, гэта і падтрымлівала яго нязгасную энергію.— Але ж вы да мяне не шапку шыць, малады чалавек, так? — Ён крытычна агледзеў лейтэнанта і хітра прыжмурыўся.— О-о, стары Іодаль яшчэ мае галаву. Калі да сумленнага чалавека звяртаецца міліцыя, значыць, гэта ёй вельмі трэба.

— Вы пазванілі…

— Так, так, малады чалавек. Два дні званіў. А можа, дарэмна? Навошта ўзнімаць юрхал, калі ты сам не ведаеш, дзеля чаго? Мала што прывідзіцца і прыпомніцца старому фантазёру. Вось вы, важны афіцэр, вы мне скажыце, хіба гэта не глупства? Хіба нармальнаму чалавеку прыйдзе ў галаву турбаваць міліцыю з-за такой дробязі, нават калі сама міліцыя яго просіць аб гэтым? Не-не, не спрачайцеся. Паслухайце.

Шульжык ужо не спадзяваўся, што некалі скончыцца гэты паток, што нарэшце пачуе, чаго званіў Леанід Міхайлавіч аж два дні запар. Таму пачатак новага слоўнага залпа сустрэў, не надта ўнікаючы ў сэнс.

— Ну, каму цікава, што адзін стары, якому месца ўжо на гарадскіх могілках, выпадкова бачыць на вуліцы даволі пажылога прайдзісвета?

«Увогуле прайдзісветы — не мая галіна»,— мільганула ў галаве Вячаслава, але тое, што ў размове нарэшце-такі з’явілася нешта крымінальнае, яго насцярожыла.

А Іодаль зноў нібы забыўся, пра што пачаў, і пераключыўся на іншае:

— Вы не зважайце, што я бегаю вакол гэтых чурбакоў,— ён тыцнуў кулачком у бліжэйшы манекен, ад чаго ў сонечных праменнях заструменіліся драбнюткія часцінкі пылу.— Вы садзіцеся, малады чалавек, нават у вашым раннім узросце лепш добра сядзець, чым дрэнна стаяць. Нездарма разумныя людзі кажуць, што ў нагах праўды няма і не будзе,— і раптам без перадыху вярнуўся да ранейшага: — Жора Сарвіра быў не адзін!

— Хто? — Шульжык няўцямна глядзеў на старога.

Леанід Міхайлавіч задаволена рассмяяўся.

— У Іодаля зрок яшчэ ого-го! Вы хочаце пачуць, хто такі той прайдзісвет, вам мала, што ён прайдзісвет! Калі ласка! Георгій Маркавіч Сарвіра — вялікі спецыяліст па футрах. Вы не ведаеце? — здзівіўся стары.— Вы не ведаеце? Яго некалі цэлы Бабруйск ведаў. Вялікі спецыяліст,— ён уклаў у свае словы, здавалася, увесь сарказм, які толькі мог трымацца ў яго лядашчым целе.— Яму ўжо стала цесна ў Бабруйску, ён перабраўся ў сталіцу.

— Дзе ж я мог пачуць пра гэтага вялікага спецыяліста? — Шульжык нахмурыўся, сцэна зацягнулася і пачала яго непакоіць. За словамі кушняра хаваўся нейкі незразумелы яму сэнс.— Пры чым тут футра?

— Я думаў, міліцыя ведае ўсё,— задаволенасць у голасе Іодаля змянілася расчараваннем. Ён асцярожна прысеў на мяккі пуф і стомлена сказаў: — У маім Бабруйску не было хітрэйшага скупшчыка крадзеных футраў.

— Магчыма,— Шульжык устаў, шкадуючы аб патрачаным марна часе.— Але нават былому злачынцу не забараняецца падарожнічаць. Мог і ў госці прыехаць.

— I гэта мне даводзіць оперупаўнаважаны! I гэта я два дні званю яму! Я так і думаў, што мая вестка мала каштуе. Прашу мне прабачыць, таварыш афіцэр міліцыі!

— Не крыўдуйце, Леанід Міхайлавіч,— павініўся Шульжык.— Мы звычайна займаемся тымі, хто зрабіў злачынства або, на крайні выпадак, мае злачынныя намеры. А якія ў нас з вамі факты супраць гэтага, як вы кажаце, прайдзісвета?

— Факты — ваш клопат. А мой — сказаць, што ён тут. Вы ў мяне пра футра пыталіся?

— За паведамленне, Леанід Міхайлавіч, дзякуй,— Вячаслаў падумаў, што з’яўленне былога скупшчыка крадзенага мае надта ўяўнае дачыненне да іх справы. Не столькі было ўкрадзена каўняроў, каб па іх прыязджаў сталічны барыга, тым болей не навічок. Каб не расчароўваць старога, спытаў: — Дзе вы яго сустрэлі, з кім? Калі?

— Век бы мне яго не бачыць,— Іодаль зноў натхніўся.— Пёрся па праспекце з нейкімі стылягамі. Напэўна, у рэстаран, у сталоўку ён і змоладу не хадзіў.

На праспекце быў толькі адзін рэстаран, праверыць словы кушняра ўвоіуле не складана. Пры ўмове, вядома, што яны кіраваліся туды. Але Вячаслаў не ўяўляў, што гэта дасць, калі былы дзялок сапраўды паабедаў у гарадскім рэстаране. Яму наогул не падабалася, што ў гэтай гісторыі занадта шмат нацяжак. А ў іх і без таго хапае непацверджаных дапушчэнняў.

Расстаўшыся з Іодалем, Вячаслаў паехаў да чарговага кушняра, якіх у яго спіску было аж восем. Пра Іодаля ён паведаміў Пугацэвічу толькі назаўтра, назваўшы яго старым дзіваком.

— Але жгэта твой адзіны здабытак у версіі «кушняры»,— Сяргей Антонавіч таксама скептычна сустрэў падазрэнне Леаніда Міхайлавіча. Аднак, у адрозненне ад Шульжыка, не любіў пакідаць што-небудзь без праверкі.— Добра, будзе час, наведаеш рэстаран. А пакуль схадзі-тка ў лазню, высветлі, прымаў другога жніўня Лебедзеў сваю саўну і калі? Раптам схлусіў Папроцкаму.

Выправіўшы оперупаўнаважанага, Сяргей Антонавіч задумаўся. Што гэта за фрукт Жора Сарвіра, чаго яго прынесла ў горад? I рашыў, пакуль там Вячаслаў пойдзе ў «Дняпро», паслаць запытанне ў Мінск, а заадно пракансультавацца з калегамі з АБРСУ. Скончыўшы з гэтай справай, хацеў быў пасядзець і яшчэ тое-сёе пракруціць у галаве. Ды не змог, нейкі непакой авалодаў ім, быццам дарэмна губляе хвіліны, якія потым паўтарыць не ўдасца. У такім стане, ведаў гэта за сабой, лепш пабегаць па горадзе, пабываць зноў у тых месцах, дзе здарылася злачынства і дзе ўсё здаецца гледжаным-перагледжаным. У гэтым было калі не само дзеянне, то хаця б падабенства яго. Разумеў, што падманвае сябе, і ўсё-такі зноў ехаў, ішоў, сустракаўся з людзьмі. А можа, і ў гэтым быў сэнс?

Так Пугацэвіч апынуўся на Падлеснай вуліцы. Яны добра папрацавалі вакол дома, дзе здарылася кража. Шмат што з выяўленага выглядала невыпадковым. Сяргей Антонавіч не раз перабіраў здабытыя факты, прасейваючы іх цераз густое сіта. Але адна акалічнасць бянтэжыла яго — і кража, і факты існавалі нібы незалежна, у паралельных плоскасцях. У гэтым не было логікі. Міжволі напрошвалася думка, што або яны не ўяўляюць, як звязаць іх у адно, або наогул пасылка, якой кіруецца вышук, памылковая ў сваёй аснове. Лёгка Пятру Пятровічу заяўляць: «У гэтым нешта ёсць». А як спасцігнуць загадкавае «нешта»?

Пугацэвіч стаяў і разглядваў дом. ён прывучыў сябе нават на добра вядомае кожны раз глядзець так, нібы бачыш гэта ўпершыню. Дом быў звычайны, тыпавы, як і некалькі іншых, пабудаваных на старой вуліцы адным заходам.

Пугацэвіч адшукаў альтанку паміж кустоў, пра якую расказваў лейтэнант Гарбаценка. Яна была амаль насупраць пад’езда, у якім жыла Валя Давідзюк. Сесці б у альтанцы, агледзецца без перашкод. Але ён пабаяўся, што хто-небудзь з жыхароў, напалоханы нядаўняй кражай, яшчэ возьме ды выкліча міліцыю. Сяргей Антонавіч павольна прайшоўся па двары туды-сюды. У некаторых вокнах мільгалі паставы гаспадынь, у пясочніцы капаліся малыя, ля паліклінікі хадзілі людзі…

Ззаду загудзеў грузавік. Саступаючы дарогу, Пугацэвіч падумаў, што гэта кепска, калі ў дварах жылых дамоў, дзе чамусьці не пакладзены тратуары, ездзяць калі трэба і не трэба машыны. Ён прасачыў за нагружаным цэглай «КамАЗам»і ўткнуўся позіркам у будоўлю — у процілеглым ад паліклінікі баку ўзводзілі шматпавярховы гмах. Муляры працавалі зусім блізка ад дома, дзе здарылася кража. 3 імі ў свой час, вядома, гаварылі супрацоўнікі райаддзела. Пугацэвіч напружыў памяць: што там у справе запісана? Ніхто з апытаных тады рабочых не заўважыў, каб з пад’езда выходзіў хто-небудзь з рэчамі ў руках. Можа, не звярнулі ўвагі, а можа, так і было. Хаця рэчы зніклі і, напэўна ж, не праз акно.

Для пэўнасці капітан абышоў дом вакол. Першы паверх быў адміністрацыйны, без балконаў і лоджый. Вуліца бойкая. Тут з акна незаўважна не скочыш, асабліва з трэцяга паверха. А каб з другога? Пугацэвіч паківаў галавой — няма чаго прыдумваць, адзіны шлях для злодзеяў быў цераз двор. Аднак чаму іх ніхто не бачыў, чаму Грыгаровіч, калі толькі гэта быў ён, прыбег да машыны з пустымі рукамі, навошта Лебедзеў пазбавіўся свайго «дыпламата» з ручніком і мачалкай? Але менавіта пра гэта і гаварылі ў кабінеце падпалкоўніка. Усё вярталася на кругі свая. Можна было ехаць ва ўпраўленне.

Пугацэвіч пайшоў да аўтобуснага прыпынку. За гадзіну-дзве перад абедзенным перапынкам у руху аўтобусаў назіраецца нібы «мёртвы час», і ходзяць яны з вялікімі інтэрваламі. Відаць, і тут іх даўно не было, бо пасажыраў сабралася шмат. Капітан пастаяў, аглядаючы неспакойны натоўп пад шыльдай з літарай «А» і раскладам, і рушыў на паралельную вуліцу. Там хадзілі тралейбусы, транспарт больш надзейны. Праўда, той маршрут не вёў ва ўпраўленне, ён быў да машынабудаўнічага завода. Ды хто дакладна скажа, які кірунак супрацоўніку вышуку прамейшы?..

19

I ў сваім горадзе камандзіроўка, аказваецца, можа зацягнуцца. У той час, калі таварышы адначасова працуюць над некалькімі справамі, я быццам саматужнік-адзіночка самым прымітыўным чынам кручуся вакол дзвюх кватэрных краж. Назіраю. Але мае назіранні пакуль даюць надта няпэўныя вынікі. Я, напрыклад, не магу адказаць на такое, здаецца, простае пытанне: у чым бачаць сэнс свайго існавання мае падапечныя? Лебедзеў, калі я паспрабаваў пад’ехаць з гэтым пытаннем да яго, забалабоніў нешта пустое; Самсонаў прамаўчаў; а Грыгаровіч, бадай што, над гэтым ніколі не думаў. Не ведаю таксама, чаму ў іх кампаніі апошнімі днямі сяброўства быццам разладзілася. Заўчора ў кафэ Сямён быў адзін, учора і ён не прыйшоў. Не знайшоў я ні яго, ні астатніх у рэстаранах, дзе яны звычайна ашываліся раней. Наўрад ці хлопцы за розум узяліся. Значыць, шукаць прычыну трэба ў іншым. Можа, у дзеяннях Акуліка і Пугацэвіча? Іх пытанні лебедзеўскай кампаніі непасрэдна не пагражаюць — і з Калядкам, і з Папроцкім гаворка была толькі пра сёмую сталовую. Ды Калядка, дасведчаны ў падобных справах, можа здзівіцца: чаго гэта сталовай раптам зацікавіўся крымінальны вышук, а не АБРСУ. Сваімі сумненнямі, не выключана, ён мог падзяліцца з Лебедзевым, і той занерваваўся. Невыпадкова ж кажуць, што кошка ведае, чыё сала з’ела.

На мой погляд, хлопцы вырашылі затаіцца. Меркаванне слушнае. Але я не спяшаюся сабе апладзіраваць. Падпалкоўнік Янушкевіч, выслухаўшы яго, сказаў бы: «Версіі мы і самі напрыдумваем, ты нам факты, назіранні давай». Мушу прызнацца, з гэтым у мяне пакуль слаба.

Чакаць вечара не выпадае. Няма ўпэўненасці, што мая троіца сёння наведае кафэ. Хаця Лебедзеў і любіць гэта слова, ім зараз не да аперытываў. Ён жартаўнік. 3 такім заморскім падыходам банальная п’янка не п’янка, а нешта прыстойнае. Ды не буду прыдзірацца, ён мне патрэбны менавіта такім, які ён ёсць.

Калі не ў кафэ, то дзе мне сустрэцца, вядома, выпадкова з кім-небудзь з хлопцаў? Прасцей за ўсё зноў выкарыстаць мэблевы магазін, магу ж я працягваць пошукі рэчыцкай кніжнай паліцы? А калі яна спакойненька стаіць, за якія шышы і навошта мне яе купляць? Да Федзькі наогул не сунешся — завод не месца для прыватных спатканняў. Даводзіцца, такім чынам, паколькі адклад не ідзе на лад, шукаць Сямёна. Некалькі магчымых пунктаў мне вядомыя, прычына сустрэцца ёсць слушная. Чалавек, на чыё месца пасля яго выхаду на пенсію мяне нібыта абяцалі ўзяць у інстытут удасканальвання настаўнікаў, неспадзявана і надоўга захварэў. Буду прасіць Сямёна — ён жа ўсіх і ўсё ведае — памагчы ўладкавацца дзе-небудзь хоць часова. Сувязі Сямёна наўрад ці цягнуцца далей рэстаранных сцен, але што мне каштуе паліслівіць яму, паказаць нейкую маю ад яго залежнасць?

На ўсякі выпадак званю Лебедзевым дадому. Сямёна няма. А маці, бадай што, рада майму званку. Папракае, што не заходжу. Як бы ні песціла яна сына, што б ні даравала, яго лёс ёй неабыякавы. Не можа не адчуваць, што ў сына не ладзіцца жыццё, што ў нечым ён не апраўдвае яе спадзяванняў. Вядома, вінаваціць не сваё непуцёвае чада, а некага іншага, можа, дружбакоў. А паколькі сярод іх бачыць адзінага паэта, які пастараўся прадэманстраваць перад ёй высокую інтэлігентнасць, выказаць разуменне яе поглядаў, то няйначай разлічвае на мой станоўчы ўплыў. Маці можна зразумець, і мне няёмка за свой падман. Калі і памагу Сямёну, то зусім не так, як яна спадзяецца.

Таропка расказваю, навошта мне патрэбны Сямён, і толькі тады разумею, што для яе павінен быў прыдумаць нешта іншае. Як бы там ні выхоўвала яна сына, яна — маці і без мяне плоціць за сваю бяду надта вялікую цану. Гуляць мне з ёю ў хованкі нельга. Трубку павесіць я не паспеў і пачуў: «О-о, гэта не праблема, Павел. Скажу Валерыю Канстанцінавічу. Вы заходзьце, заходзьце». Цягнула ж мяне за язык! Вінавата дзякую і развітваюся. А на сэрцы горыч.

Панура брыду па вуліцы.

Пачатак верасня, і восень ужо ўпэўнена заяўляе аб сабе. Неба нізкае, шэрае, гатовае выцерушыцца дробным дажджом. Паветра волглае. Зябка. Самы раз наставіць каўнер. Трымаю фасон, і паўночны халаднаваты вецер абдзімае маю расхрыстаную шыю.

Дзе ж Сямён? У лазні з саўнай яго няма. Пустыя і тыя дзве кватэры, дзе, ведаю, часта збіраюцца карцёжнікі. Так што мой аптымізм, з якім я пабег па Сямёнавых слядах, аказаўся дутым. Як і мая дасведчанасць. Кепска.

На Першамайскай збочваю ў стары, зарослы кустамі жоўтай акацыі і бэзу сквер і выбіраю пустую лаўку. Сітуацыя такая, што не лішне падумаць. А паколькі службовы кабінет мне пакуль проціпаказаны, то сквер — самае найлепшае месца для гэтага. Каб яшчэ тэлефон быў…

Над галавой-шумяць таполі. Добрае дрэва. Хутка расце, догляду не патрабуе, доўга захоўвае на галінах густое зялёнае лісце. Праўда, мне больш па душы высакародны клён з яго ўнушалышй масіўнай кронай, якую пры ўсім тым сонечныя праменні пранізваюць наскрозь. Чамусьці ён рэдкі госць нашых паркаў і садоў…

Батанічныя разважанні, вядома, карысныя. Але не трэба падманваць сябе. Я не збіраюся ставіць новую праблему перад гарадскім трэстам зялёных насаджэнняў. Гэта проста спроба адсунуць свой клопат хаця б крыху, але на пасля. Бо, па шчырасці, зусім не ўяўляю, што рабіць далей. Слушная думка, з якой я спадзяваўся сустрэцца на гэтай, ці не на зіму нядаўна пафарбаванай, лаўцы, як няверная дзяўчына, носіцца недзе ў іншым месцы.

Аднекуль наляцелі шызыя лянівыя галубы. 3 незалежным выглядам паклёўваюць нешта адным ім бачнае на прытаптанай дарожцы і паволі набліжаюцца да мяне. Дзівакі, спадзяюцца на пажыву. А ў мяне, як звычайна, у кішэнях няма нічога прыдатнага для іх. Шкада. Люблю назіраць, як галубы, атрымаўшы пачастунак, пачынаюць мітусіцца, хавацца адзін ад аднаго і ад вёрткіх вераб’ёў, якія спрытна выхопліваюць скарынкі і крошкі з іх прагных дзюбаў. Птушкі неяк здагадваюцца, што я ім не дабрадзей, і, паважна перавальваючыся з нагі на нагу, сунуцца міма, да суседняй лаўкі, дзе сядзіць з гаспадарчай сумкай жанчына.

Я зноў застаюся са сваімі думкамі.

Паабапал скверыка шумныя ажыўленыя магістралі. Грузавікі, легкавушкі, аўтобусы суцэльнымі патокамі, нібы паблізу няма светафораў, імчацца ў абодвух напрамках. Згодзен, патрэба ў транспарце немалая — заводы, магазіны… Не разумею толькі, чаму ў гэтых чародах машын столькі незагружаных? Лаўлю сябе на тым, што зноў выдумляю сабе затлуму. Але працягваю ўпарта глядзець на вірлівыя транспартныя патокі. Паказваецца грузавік з поўным кузавам мэблі, клункаў, скрынь. На канапе, прыстаўленай да кабіны, урачыста тырчыць постаць хлопчыка гадоў дванаццаці. Гэту акалічнасць адзначаю як паміж іншым. Справа не ў хлопчыку і яго ўзросце, ён не болей чым штрых карціны, што раптам мільгае ў маёй галаве. Цікавая карціна, у двух планах. Падхопліваюся і тут жа нерухомею: грузавік усё роўна не даганю, ды ў гэтым і няма неабходнасці. Пастаяўшы крыху, рашуча кіруюся да аўтобуснага прыпынку.

У першых чыслах новага месяца гандаль у некаторых магазінах як замірае. Быццам усё, што толькі можна, прададзена і рэалізавана ў тыя самыя апошнія дні мінулага месяца, калі пасля доўгай раскачкі нарэшце ўспомнілі пра строгі гандлёвы план. Наш цэнтральны мэблевы магазін, бадай, не выключэнне з гэтага не надта гаспадарскага правіла. Ва ўсякім разе, у зале не бачу ні выстаўленых для рэкламы гарнітураў, ні тавараў масавага попыту, ні пакупнікоў. Пуста. Змрочна. Ціха. Не скажу, як каму, а мне асабіста гандлёвы застой павінен паспрыяць.

Алега Самсонава знаходжу ў двары склада, пабудаванага ззаду магазіна. Двор завалены хламам, быццам пасля добрага пагрому — разбітымі скрынямі, упаковачным кардонам, паламанымі дошкамі і рэйкамі. Напэўна, было тут горача, на прыборку часу не заставалася і няма дагэтуль, хаця прайшло ўжо некалькі дзён.

Алег, відаць, з паплечнікамі-грузчыкамі адпачывае пасля аўралу, у якім менавіта ім дасталося больш як каму. Мужыкі здаровыя, вытрымалі і цяпер расслаблена смокчуць цыгарэты, абыякава пазіраючы вакол сябе. Што ж, прыбіраць двор — не іх абавязак.

Падаю Алегу знак. Мажны, паўнаваты, усмешка, здаецца, не знікае з барадатага твару нават тады, калі хмурыцца, Самсонаў нехаця, абапіраючыся, нібы дзед, на скрыню, павольна ўстае. Глядзіць лагодна, быццам чакаў мяне і не мог дачакацца. Напэўна, праз гэта ў Алега шмат знаёмых.

Між намі асаблівай прыязнасці не ўзнікала. Падазраю, вінаваты ў гэтым я сам. Надта многа ўвагі выказаў прыгажуні Люсьцы. А можа, прычына не ў Люсьцы, можа, я Алегу проста несімпатычны?.. Што б там ні было, выпраўляць гэта ненармальнае ў нашых адносінах становішча неабходна. Алег незразумелы мне, не магу даўмецца, на чым грунтуецца яго сяброўства з Лебедзевым. На духоўнай еднасці, нейкіх агульных гешэфтах? Адказаць на гэта вельмі важна.

— Ну што табе? — спытаў Алег, нібы я быў патэнцыяльным пакупніком па блату мінскага гарнітура «Волма», які і без яго клопатаў набыць можна.

— Увогуле Сямёна шукаю,— я не спяшаўся фарсіраваць размову. Калі ўжо адбылася сустрэча, то варта пагаварыць на яго, спадзяюся, свежую галаву.— У цябе сёння, бачу, не гарыць,— я ўсміхаюся, паводзячы вачамі па двары.— А можа, ты дасі мне рады?

— Канапу з падушачкай? — Ён насміхаецца, а твар — свеціцца добразычлівасцю.— Ложак з сенніком марской травы?

— Абыдуся раскладушкай,— прымаю мяч,— за крэсла і ложак з торбай пусціш.— Паказваю на больш-менш цэлую скрыню, якая захавалася ў кутку двара.— Пасядзім, пагамонім…

У Алегавых вачах успыхваюць цікаўныя іскрынкі. Ён пстрыкае дакуранай цыгарэтай у кучу смецця і паблажліва лыбіцца:

— Увесь — увага.

Што Самсонаў развіты, зухаваты, я ўжо меў магчымасць пераканацца. I зараз, пакуль усаджваемся на скрыню воддаль ад грузчыкаў, думаю, што ў ім неяк дзіўна ладзяць адукаванасць і легкадумнасць. Быццам дзяцінства зацягнулася, хаця да чвэрцьвекавога юбілею яму засталося ўсяго два месяцы. Бадай, і сваю вучобу ў інстытуце Алег успрымае як моду, ці што, а не як духоўную патрэбу, імкненне да чагосьці вышэйшага. Не ён адзін такі, на жаль. Інфантыльнасць распаўзаецца, як пошасць. Колькі такіх абыякавых Алегаў тоўпіцца ў рэстаранных закутках!

— Дык што там у цябе?

Запытальна, нібы ўпершыню, гляджу на хлопца і нарэшце скарджуся:

— 3 працай замінка атрымліваецца.

Цяпер ужо ён глядзіць на мяне ўважліва, паблажлівасць змяняецца непрыхаваным здзіўленнем. Не чакаў такой просьбы.

— Чым жа я памагу?

— У цябе столькі прыяцеляў…

— Гэта верна,— пагаджаецца Алег, але неяк абыякава.— Прыяцеляў маю,— і нечакана ў голасе прарвалася горыч: — Выпіць-закусіць, сёе-тое абцяпаць…— Гэтак жа нечакана, як знікла, насмешлівасць вярнулася:— Табе імпартны?

— Балаболка ты, Алег Самсонаў,— варухнуўся я, быццам збіраўся ўстаць.

— Гумару не разумееш, таварыш паэт! — Ён паклаў руку на маё плячо.— Праясні карціну.

Слухаў Алег уважліва і, мне здалося, недаверліва. Таму я не шкадаваў падрабязнасцей і крыўды на бяздушных чыноўнікаў, абыякавых да лёсу маладога спецыяліста. Аднак спачування да сваёй асобы не адчуў, як і злараднасці. Алегу мае нягоды былі да ліхтара. Зрэшты, і мне таксама. Проста, выклікаючы на шчырую жыццёвую размову, хацеў паглядзець, зразумець, што за чалавек Алег Самсонаў, грузчык з незакончанай вышэйшай адукацыяй, ці ёсць у яго бясплатная спагада да бліжняга?

— Ат,— бесклапотна махнуў я рукой, не пачуўшы абяцання хаця б падумаць пра дапамогу,— што мне, маладому і нежанатаму? Пераб’юся.— Спытаў: — Слухай, Алег, у цябе ж сям’я, чаго ты на сталую працу не ўладкоўваешся? Ты ж без пяці хвілін інжынер-механік?

— Любіш ты выварочваць нутро,— пытанне Самсонаву не спадабалася.

— Вось-вось,— дзюбаю пальцам, быццам хачу на ягоных грудзях паставіць важную адмеціну.— Табе ўсё гэта,— я пяводжу рукой,— абрыдла, не прыкідвайся, што начамі пра пагрузку-выгрузку думаеш.

— Пацікаўся ў Акадэміка, як на інжынерскіх ста дваццаці,— зазлаваўся Алег,— за бацькамі. А ў мяне, сам кажаш, сям’я…

— Не брашы, дадому ты наўрад ці калымнае прыносіш. У рэстаранах грошы плывуць, як гарэлка ў Федзькаву глотку.

— Што ты лічыш чужыя грошы?

— Без падлікаў відаць, я не сляпы,— абураюся яго пагрозлівым тонам.— Не бачу, колькі афіцыянткам кідаецца? — Сцішыўшыся, спакайней дадаю: — Няўжо гэта так цікава пад купчыка падрабляцца?

— А ўжо ж,— Алегу смешна і, думаю, непрыемна,— кіно, музыка, кнігі… Да твайго ведама, у музыцы я разбіраюся больш за цябе.

— Вучыўся ж…

— I што з таго?

— Каб слухаць рэстаранны джаз, не трэба музычную школу канчаць.

— Тэарэтык, маць тваю,— лаецца Самсонаў, але ад мяне не збягае, нечым, бадай, я зачапіў яго.

— От зараз ты — сапраўдны біч,— усміхаюся,— і гама з сальфеджыо непатрэбныя.

— Многа ты разумееш,— па-сапраўднаму заводзіцца ён.— Што ты пра мяне ведаеш, што?

— Мала, так,— згаджаюся,— але будучыню прадказаць магу не горш за варажбітку-цыганку. Пачакай,— падымаю руку,— скажу, як цябе ўяўляю. Суб’ектыўна, можа, затое шчыра,— мне зусім не ўсё роўна, што будзе з Алегам нават у аддаленай будучыні, нават калі цяпер ён ужо стаіць на крывой дарожцы. Інакш не распачынаў бы размовы.

— Валяй,— бурчыць Алег і пазяхае: маўляў, паслухаю, каб ад суму не заснуць.

У гэты час адзін з яго калег крычыць:

— Самсоныч, бяры друга, ёсць ідэя!

— Адчапіся,— Алег скоса пазірае на мяне,— вас і без таго трое. Падзеліце.

— Дык вось,— пачынаю, калі хлопцы знікаюць.— Каб сёння не я са сваімі клопатамі, ты пайшоў бы з імі. Не хапіла б моцы адмовіцца, а можа…— зноў апярэджваю яго спробу запярэчыць,— няёмка трымацца ў баку ад таварышаў. Ды не гэта галоўнае. Бутэлька табе будзе маячыць часта — не то з нагоды калыму, не то наадварот. Пакуль ты дужы, ты над ёю гаспадар. А неўзабаве яна возьме над табой верх. I тады не ўспомніш пра сям’ю, пра сяброў, калі з іх пляшку не сарваць, забудзеш пра службу. Грошай будзе не хапаць, пачнеш махляваць, а то і красці, што, зрэшты, адно і тое…

Увогуле дзіўна. Чакаў споведзі Самсонава, а замест гэ-тага сам настаўляю яго на шлях ісціны. Я чамусьці думаю, што Самсонаў у прынцыпе не такі, як Лебедзеў. Мае яшчэ рэшткі сумлення. Таму і рэжу праўду-матку, спадзеючыся зачапіць якую незаржавелую струну душы. Паводле майго ўяўлення, ён зараз павінен ускочыць, мацюкнуцца і пайсці да грузчыкаў. Біцца не будзе.

— А сябе ты кім бачыш? Няйначай, народным? А бутэлька і паэта можа зацягнуць,— вочы ў Самсонава калючыя, мітуслівыя, шалёныя, а твар злым не выдае. Нават дзіўна.

— Маўляў, сам дурань, так? Гэта кепскі довад, Алег. Я, напрыклад, пастараюся не паддацца бутэльцы, яна мне наогул не патрэбна. А табе шчыра кажу, не крыўдуй, няма ў табе пэўнасці. Хаця, вер мне, хацеў бы памыліцца.

— Уцешыў,— Самсонаў крыху супакойваецца.— Бацька родны, век не забуду,— ён ужо блазнуе.

— Не дурыся, сам прасіў.

— Таму і мусіў слухаць тваю лухту, прарок. Я не краў і красці не буду. Мне людзі самі грошы давалі і будуць даваць. Вось так!

— Назвы розныя, а сутнасць…— я не заканчваю, хай сам робіць вывад.— Але ж дэфіцыт не вечны!

Самсонаў нейкі час сапе, а тады ўсміхаецца:

— Яшчэ дзякуюць!

Слізкі хлопец, з цвёрдым поглядам на праблему не надта легальнага навару. Мне раптам расхацелася працягваць спрэчку, распачатую з мэтай даследаваць Самсонава як асобу, якая не зусім ладзіць з двума кодэксамі адразу — маральным і, мабыць, крымінальным. Такога словамі не хутка проймеш.

— Гэй, працаўнічкі, перакур з дрымотай?

Занятыя нялёгкай гаманой, мы абодва не заўважылі Люсю. Не да часу яна. Ды што паробіш, калі яе з’яўленне стала фактам. Да таго ж я — джэнтльмен.

— Рад вас бачыць, Людміла Уладзіміраўна,— стаю перад ёю навыцяжку.

Яна смяецца весела, бесклапотна — ведае, што прывабная. Затое Алег па-сапраўднаму пахмурнее. Рэўнасць дзейнічае на яго мацней за мае нядаўнія празрыстыя намёкі. Ён шыпіць:

— Згаварыліся!

— Дурненькі,— Люсі падабаюцца падазрэнні мужа, з якім знаходзіцца ў афіцыйным разводзе.— Давідзючыха за Паўла мне прычоску патрэпле,— яна ласкава тузае Алега за рыжаватую дагледжаную бараду і адначасова кідае на мяне гарачы позірк.

Агонь баба, цяжка з ёй цельпукаватаму Алегу. Аднак, паколькі яна ўспомніла Валю, мне няблага пачырванець ад задавальнення, што я і раблю, праўда, не зусім па сваёй волі.

Алег святлее, але грубавата пытае:

— Чаго прыйшла? — Паглядзеў на гадзіннік.— У цябе зараз урок.

— Завуч падмяніла. Дачку замуж выдае, хоча жылы пакой падарыць. Зрабі!

— За так, вядома,— напэўна, назло мне кажа ён.

— Алежак! — какетліва вымаўляе Люся і тупае маленькай ножкай у туфельцы на моднай высокай платформе.

Што за людзі! Пасаромеліся б, гэта ж махлярства. А можа, мяне за свайго лічаць ужо? I хаця я тут старонні, сама мая прысутнасць робіць мяне нібы саўдзельнікам нячыстай справы. Пакуль раздумваю, ці трэба паэту Гарбаценку выказаць свой погляд на парушэнне гандлёвых правілаў, Люся, упэўненая, што яе просьба будзе выканана, кранае мужа за руку.

— Мне пара. Дамовіліся? Павел, праводзьце мяне,— яна ніколькі не сумняваецца, што я згодны.

— Люська! — у Алегавым голасе гучыць пагроза.

— Па-твойму, я магу адна цягнуцца праз увесь горад? — Люся дзівіцца з яго нездагадлівасці.

Самсонаў уздыхнуў, моўчкі пагаджаючыся, што сапраўды ёй адной быць на вуліцы проста непрыстойна.

I я не пярэчу. Люсіна школа з прынцыповым завучам знаходзіцца менавіта ў тым баку, куды мне было б нядрэнна накіравацца. Але на вуліцы я спытаў:

— Вы спяшаецеся?

— У вас ёсць прапановы? — Яна чапляецца за маю руку і, крыху закінуўшы сваю акуратную галоўку, хітра паглядвае на мяне.

Люся не падобная на гараджанку, большасць з якіх нібы ніколі не бывае пад сонцам. У яе здаровы колер твару, як кажуць, кроў з малаком. Яна ведае гэта і не вельмі карыстаецца касметыкай. Так, самую дробязь, каб не выглядаць у чужых вачах просценькай. Затое фіцюлек на ёй навешана столькі, што, бадай, і дзвюм модніцам хапіла б. Для настаўніцы з сціплай нагрузкай шыкоўна. Тым болей што спадчыны не было, бацькі яе і мужа звычайныя працаўнікі. Аднак над гэтым, калі спатрэбіцца, падумаю іншым разам. Зараз жа мне трэба дэманстраваць галантнасць.

— Таксі, кафэ-марожанае?

Недзе там, на другім канцы горада, неўзабаве прагучыць званок на чарговы ўрок. Аднак, як я разумею, Людміла Уладзіміраўна ў свой клас не зойдзе. Думаю, вучні не засмуцяцца. Наколькі мне вядома, іх настаўніца па матэматыцы лагоднасцю не вызначаецца. Дакладней, не да ўсіх вучняў. Ды гэта ўжо іншая тэма, больш цікавая для райана, чым для крымінальнага вышуку. А завучу давядзецца папрацаваць, калі не на карысць народнай асветы, то хаця б на імпартны гарнітур. Нічога за так не даецца, асабліва ў фірмах накшталт «Самсонаў і кампанія».

Люся не вагаецца. Яна прыжмурыла вочы і дадала да маёй прапановы:

— I каву…

Грамадскае харчаванне ў нашым горадзе яшчэ не дасягнула ўзроўню, калі ў адным прадпрыемстве аказваюцца комплексныя паслугі. У «Кафэ-марожанае», якое знаходзіцца паблізу ад мэблевага магазіна, каву не падаюць. Мушу лавіць прыватніка, бо таксі з раніцы поўзаюць, як восеньскія мухі. Не магу ж я цэлыя тры кварталы весці сваю даму пехам, яна гэтага не зразумее, асабліва калі сустрэне каго са знаёмых.

Праз якую хвіліну мы ў рэстаране «Дняпро», балазе ён адчыняецца раней за іншыя. Нязвыкла ціха. Няма ля дзвярэй швейцара, ён дрэмле ў крэсле пад пыльнай пальмай. Гардэробшчык, насунуўшы на нос акуляры, чытае газету. На нас ніхто не звяртае ўвагі.

Ад абеду мая спадарожніца адмаўляецца. Дыета. Шкада. Я дык перакусіў бы самым празаічным чынам — якога-небудзь баршчу ці крупніку і катлет з макаронамі. Нішто, дзеля ідэі можна з прыстойнай мінай глытаць слінкі, пазіраючы на добра падсмажаную свіную адбіўную, якую афіцыянтка падала на стол ля самай эстрады. Калупаюся тоненькай лыжачкай у вазачцы, дзе красуюцца аж тры паласатыя галушкі марожанага, палітыя малінавым сіропам, і слухаю Люсіна няспыннае шчабятанне. Можа, свой прадмет у школе яна выкладае даходліва і лагічна, не буду наводзіць цень на пляцень, не чуў. Аднак зараз Люся з неймавернай лёгкасцю пераскоквае з аднаго на другое, не даводзячы пачатае да канца і хапаючыся за новае. Быццам доўгі час была вымушана маўчаць і цяпер ёй важны не сэнс, а сам працэс вымаўлення вядомых слоў.

Хай шчабеча. Кажуць, у тоне пяску можна адшукаць крупінку золата.

Не паспелі мы расправіцца з марожаным, як на стале з’явіліся фарфоравы кафейнік і два маленькія кубачкі. Вось гэта сервіс! Што б яно азначала? Бо мяне аднаго яшчэ нідзе так аператыўна не абслугоўвалі, нават Фея ў «Прыемным апетыце».

Люся трымае сябе так, нібы свет створаны і існуе толькі для яе. Дробязі жыцця яе не займаюць. Размешваючы цукровы драбок у кубачку, без усякай сувязі з папярэднім заявіла:

— Сэм дрэнна ўплывае на Алега.

Сказаўшы гэта, яна адразу пераключылася на Вялеську, якую бачыла ў шыкоўным фінскім дэмі. Але Ніна Шумейка мяне не цікавіла нават у каракулевым манто, і я паспяшаўся, пакуль не астыла, вярнуць Люсю крыху назад, да Сямёна.

— Як гэта ўплывае? — здзівіўся я.

Логіка, праўда, свая, у Людмілы Уладзіміраўны маецца.

— Алег стаў такі прыжымісты… А скажыце, чаму я павінна апранацца горш за Нінку?

— Сапраўды, чаму? — Хіба я мог не згадзіцца з ёю?

— Вось бачыце! Якіх пяцьсот рублёў.

Я ледзь не папярхнуўся гарачай кавай. Тых якісьці пяцьсот рублёў мне за два месяцы не палучыць. Трымаю марку і дакорліва ківаю. Недаверліва кажу:

— Можа, не было ў Алега…

— Што значыць не было? — ускінула яна сваю манекенную галоўку.— Мне якая справа!

— Сума ўсё-такі…

Люся ўспыхнула. Мае сумненні абразілі яе не менш, чым мужава скупасць.

— На свае вушы чула, як Сэм вучыў: «Зашпілі кішэню, купец, жывая будзе твая прымадонна». Гэта я, чуеце?

— Мала з яго Вялеські! — Я падзяліў яе гнеў і разам з тым дзеля справядлівасці мусіў сказаць: — Сэм такі шчодры… Для яго грошы — нішто… Калі ж гэта ён раіў?

— Днямі. Як Алег з Мінска прыехаў.

Я сам сабе загадаў: «Стоп!» і крыху паціснуў Люсін кулачок, які ляжаў побач з кубачкам недапітай кавы.

— Вы не з тых жанчын, якія па грошах плачуць. Упэўнены.

— Так… Апранаюся не горш за іншых,— яна з задавальненнем агледзела свой колеру марской хвалі шарсцяны касцюм.

— Для вас гэта не мае значэння,— кажу з натхненнем і збянтэжана апускаю вочы. Не ведаю, ці будзе з мяне паэт, але з дапамогай Пятра Пятровіча артыстам пэўна стану.

Люся не з тых, хто доўга перажывае. Яна зарагатала і памахала пальчыкам:

— А Валя?

— Валя мне друг, аднак ісціна…

— Даражэйшая,— Люся ахвотна паказвае, што таксама тое-сёе і ёй вядома.— Ох, мужчыны, мужчыны! — I зноў скачок думкі: — Учора Сэм з Вялеськай хадзілі да Валі. 3 тортам. Я была ўпэўнена, што і вы там.

— Ага,— смяюся,— прынцэса Люсія таксама можа памыліцца. Не быў.

— Я чалавек, і нішто…

— Мне не чужое,— не даю ёй прадэманстраваць эрудыцыю адной, хаця і не зусім дакладна. Хай ведае, што і я не лыкам шыты.

Ёй падабаецца наша гуллівая размова. Але нават для яе час не спыняецца. Выпадкова кінуўшы позірк на гадзіннік Люся жахаецца — мінула ўжо аж два ўрокі, а не адзін, як я меркаваў, запрашаючы яе ў рэстаран.

— Пасядзе-ела,— аднак і ценю трывогі не бачна на Люсіным твары.— Яшчэ глыток, і пара,— яна налівае сабе кавы і павольна п’е.

На таксі мы пад’язджаем да школы праз дзесяць хвілін.

Машыну я адпускаю, да маёй камандзіроўкі сутачныя не выдаюць. Развітваюся з Люсяй, праводжу вачамі яе зграбную постаць і, калі яна хаваецца за дзвярыма, крочу далей. У мікрараён, дзе сёння, як паведамляла абласная газета, датэрмінова засяляюцца аж тры шматпавярховыя гмахі. Пагляджу на шчаслівых навасёлаў, тым болей што, магчыма, там будуць і іншыя гледачы. Толькі не ведаю, ля якога дома.

Блукаю па цесных дварах, не прыстасаваных для адначасовага знаходжання ў іх дзесяткаў машын, назіраю мітусню ля пад’ездаў, караваны людзей з грузам і без грузу на плячах, якія снуюць па лесвіцах — ліфты па чыёйсьці завядзёнцы да поўнага засялення дзейнічаць не будуць,— і спачуваю, і зайздрошчу навасёлам. Я не тое што на дзевяты, на дваццаты паверх папёр бы ножкамі, абы які пакойчык далі. Некалі дачакаюся…

Таго, каго меркаваў тут знайсці, убачыў ля другога пад’езда ўжо апошняга з гэтых дамоў. Мог бы, здаецца, радавацца, што такі празорлівы, а мне стала сумна. Надзея на памылку, якая цеплілася раней, растала, не пакінуўшы нават плямкі. Шалапут, валацуга, дзялок, але не болей. Так хацелася думаць пра яго. Так бы і думаў, каб не гэта сустрэча, якую я вылічыў.

Раблю выгляд, што не заўважаю, брыду, з цікавасцю разглядаю шумлівую дзятву, заклапочаных жанок, узбуджаных мужчын. Перакідваюся з тым-сім словам-другім і краем вока сачу за ім, сваім знаёмым.

— Пан паэт? — У голасе яго здзіўленне і трывога.— Ты чаго тут?

Азіраюся, недаверліва міргаю і тады радуюся:

— Сямён?! От добра! А я цябе шукаў сёння.

— Тут? — Вочы яго шклянеюць.

— Тут? — дзіўлюся я.— Дома. А тут… Можа, хто пакой здасць. Ідзе зіма, а ў драўлянай хаце — сам ведаеш…

Лебедзеў абмякае. Праз імгненне ён ужо звычайны — самаўпэўнены, едкі.

— Інтэлігент. Цёплы ватэр-клазет падавай. А нашы дзяды як жылі? Га?

— Я не горшы за іншых,— крыўджуся і вытрымліваю паўзу, каб ён прыняў закід у свой адрас, і тады зноў выпускаю крыху пары з катла, у які нас уціснула гэта не зусім выпадковая сустрэча. Ківаю ў бок чарговай нагружанай хатнім скарбам машыны: — За іх, напрыклад?

— За іх — не,— Сямён на гэта згодзен, яны — не ён.

I зноў пахмурнее:

— Што хацеў?

Расказваю і дадаю:

— Таццяна Макараўна ўзялася з тваім бацькам перагаварыць, але неяк няёмка.

— Калі маці возьмецца, лічы, ты на сталай працы,— ён прыжмурана паглядае на мяне.— Кватэру прыдбаў?

— Пакуль не.

— Дай ім тыдзень на ўладкаванне. Расставяць ложкі-шафы, тады і заходзь. Паехалі?

— Паашраюся трохі,— ён мне ўжо непатрэбны, і я хачу хутчэй ад яго адчапіцца.

Сямён не настойвае. У яго тутэйшых клопатах я, як асістэнт, не падыду.

20

Выходзячы з завода, капітан Пугацэвіч затрымаўся ў прахадной. Быццам спадзяваўся што наяве ўбачыць адказ на тую сваю здагадку, якая прыйшла да яго ў раздзявалцы, а потым і ў канторцы інструментальнага цэха.

Да канца змены, калі праз дзверы прахадной пацячэ шумная няспынная рака рабочых, было яшчэ тры гадзіны. У прасторным памяшканні з зашклёнай каморкай і механічнымі турнікетамі стаяла цішыня. Толькі зрэдку на завод ці з завода праходзілі тыя, хто меў спецыяльны пропуск, які дазваляў выхад у любы патрэбны час. Яны ўстаўлялі пропуск у гняздо, і штанга турнікета адыходзіла ўбок, адкрываючы дарогу. А электронны вахцёр адзначаў, хто і калі пакінуў або вярнуўся на завод.

Напэўна, Пугацэвіч прастаяў у задуменні даўгавата. Ахоўнік падняў у акенцы шкло і, высунуўшы сівую галаву, пацікавіўся:

— Вам, можа, што трэба? — Ён ведаў, хто такі Пугацэвіч. Прыйшоўшы сюды, Сяргей Антонавіч з ім пагаварыў, і ў гэтым яго пытанні пракінулася спачуванне і жаданне хоць неяк дапамагчы заклапочанаму чалавеку.

— Дзякуй,— схамянуўся капітан,— усё ў парадку.

3 тэлефона-аўтамата капітан пазваніў Акуліку, папярэдзіў, што неўзабаве будзе.

— Ламаеш ты мне планы,— такімі словамі сустрэў Акулік Пугацэвіча.

— Хто ведае, дзе знойдзеш, а дзе згубіш,— паглядзеў на сябра Сяргей Антонавіч.— Быў на машынабудаўнічым.

Вадзім Аляксандравіч ускінуў вочы.

— Паводле цэхавых дакументаў, Грыгаровіч сапраўды не пакідаў другога жніўня тэрыторыі завода ў час працы. Спецыяльнага пропуска ў яго няма, так што выхад з завода быў бы абавязкова зафіксаваны ў дакументах — заяве начальніку цэха, яго рэзалюцыі аб звальніцельнай, адзнацы ў табелі… Увогуле бюракратыя, якую ў дадзеным выпадку я вітаю. Дык што, алібі? Шульжык так і прыняў гэта. I ты, следчы, бадай, не стаў бы аспрэчваць афіцыяльную даведку з завода.

Акулік слухаў і моршчыўся. Спроба перапыніць красамоўства старшага оперупаўнаважанага, які, па ўсім бачна, ухапіў-такі жар-птушку за хвост, толькі б зацягнула яго паведамленне.

— Тады я ўзяў праблему, так сказаць, аб’ёмна,— робячы выгляд, што не заўважае нецярпення Вадзіма, цягнуў Сяргей.— Чаго на свеце не бывае, думаю. Калі не Грыгаровіч, то, можа, хто іншы адзначаўся ў той дзень у прахадной, з інструментальнага цэха, вядома.

— I не памыліўся,— уставіў Акулік, ён ужо здагадаўся, што будзе далей.

— У той дзень з дзесяці трыццаці да адзінаццаці пяцідзесяці пяці завод пакідаў адзін з наладчыкаў. Пацікавіўся, з якой нагоды, куды хадзіў.

— Ён быў цэлы дзень на месцы,— усміхнуўся Акулік.

— Іменна. У новым агрэгаце нешта не ладзілася. Значыць, нехта выкарыстаў пропуск. Заўваж, амаль нічым не рызыкуючы — наладчык мае права на выхад. Як узяў пропуск? У раздзявалцы. Кабінкі побач, замочкі па складанасці саступаюць кватэрным, для ўмельца — дзіцячая забава. Вось так.

— Як жа не хапіліся таго, хто па чужым пропуску выходзіў?

— Інструментальшчыкі па ўсім заводзе працуюць, за кожным не прасочыш.

— Цікава,— раздумліва сказаў Акулік.— Але доказ супраць Грыгаровіча хіба толькі ўскосны.

— I то з нацяжкай,— пагадзіўся Пугацэвіч.— Пакуль важна, што мы высветлілі механіку алібі. Будуць іншыя доказы, і гэты спрацуе. Я на ўсякі выпадак выпісаў, калі наладчык яшчэ выходзіў з завода. Адна дата супадае з днём, калі адбылася нераскрытая пакуль кража. А можа пакапаўшыся, і яшчэ што знойдзем?

— Сябра называецца,— паківаў галавой Вадзім.— Мала яму дзвюх, дык яшчэ грабе, каб мне на шыю павесіць.

— 3 падводам, з падводам, дружа.

— Канчай травіць,— пасур’ёзнеў Акулік.— Пакліч Шульжыка.

Вячаслаў прыйшоў не адзін, з Гарбаценкам. Абодва ўзбуджаныя, нецярплівыя.

— Сядайце,— усміхнуўся Акулік. 3 вышыні сваіх трыццаці гадоў на няўрымслівасць маладых супрацоўнікаў ён паглядаў спачувальна і паблажліва.— Давай, Вячаслаў, што там з лазняй?

— Многа часу мінула, за дакладнасць не ручаюся, аднак быццам бы Лебедзеў другога жніўня цешыў сваё цела бярозавым венічкам.

— Ты па-людску дакладвай,— зрабіў яму заўвагу старшы оперупаўнаважаны.— Коратка і ясна.

Шульжык пачырванеў, зірнуў на Паўла, быццам шукаў калі не падтрымкі, то хаця б маўклівай салідарнасці. Аднак той не звярнуў увагі на капітанавы словы і засяроджана пра нешта думаў. Вячаслаў закончыў больш строга:

— Працэдуру перанёс на дзве гадзіны раней, з васьмі да дзесяці.

— Прымем да ведама,— кіўнуў Пугацэвіч.— Што яшчэ?

— Скупшчык футра Сарвіра ў рэстаран прыходзіў з пляменнікам і яго жонкай, за іх стол падсаджваўся Самсонаў. Ненадоўга.

— Дакладна? — зацікавіўся Акулік.

Шульжык зноў уздыхнуў, крыўдуючы на недавер, растлумачыў:

— Спадарожнікаў устанавіў, Самсонава назвала афіцыянтка.

Акулік зірнуў на хлопца, падумаў, што за гэтым «устанавіў» была і беганіна, і роздум, і, напэўна, нешта яшчэ, пра што Шульжык раскажа, можа, потым, калі адбудзецца разбор вынікаў расследавання.

— Лейтэнант,— кіўнуў Вячаслаў на Паўла,— ад жонкі Самсонава даведаўся, што той ездзіў у Мінск.

— Ты як інфармацыйнае агенцтва,— усміхнуўся Акулік Паўлу,— што яшчэ выцягнеш са свайго меха?

— Мушу, каб зарплату не зрэзалі. Выдаткі зараз ведаеце… А Самсонаў? Наўрад ці запісаўся ў турысты.

— Думаеш, вазіў футра? — спытаў Акулік.

— Магло быць і так, што тут не згаварыўся,— замест Паўла адказаў Пугацэвіч.— Дадай, Вячаслаў, да нашага ранейшага запытання сталічным калегам гэты факт, і хай паспяшаюцца.

Калі Шульжык выйшаў, Вадзім Аляксандравіч спытаў у Гарбаценкі:

— Прыбыў з камандзіроўкі? — Ён пажартаваў: — Не кожнаму шчасціць на Пегасе ездзіць.

— Без камандзіровачных, Вадзім Аляксандравіч,— падхапіў Пугацэвіч, усхваляваны навінамі.

Пегаса Павел прапусціў, на пытанне адказаў:

— Пётр Пятровіч загадаў. Кажа: «Працу шукаў? Шукаў. Дык чаму ў наша ўпраўленне не ўладкавацца. Установа не горш за іншыя». Удала атрымалася.

— Ты наогул удачлівы хлопец,— засмяяўся Акулік.— Як цяпер будзеш без кавы?

— Падпалкоўнік таксама паспачуваў,— увогуле Павел не адчуваў сябе роўным з гэтымі асамі крыміналістыкі. Але паколькі гаворка пакуль была нейтральная, то дазволіў сабе падтрымаць лёгкі тон.— Параіў у вольны час не забываць кафэ, няйначай, спадзяецца на паэму пра вышук.

— Тваё паэтычнае рэнамэ беражэ,— буркнуў Пугацэвіч.— Ды хопіць балбатні. Давай, оперупаўнаважаны, выкладвай нам са следчым, з чым, акрамя вершаў, дадому вярнуўся. Самае свежае.

Гарбаценка пастражэў, як некалі ва універсітэце, прыходзячы на экзамен, падабраўся. Расказваў, стараючыся не ўпусціць ніводнай дробязі. Пугацэвіч жа з Акулікам і вопыту маюць болей, і рукі на пульце следства трымаюць.

Калі Павел скончыў, доўга сядзелі, абдумвалі. Нарэшце Пугацэвіч сказаў:

— Я выдзеліў бы тут два моманты. Па адным мы прынялі ўжо захады, я маю на ўвазе паездку Самсонава ў Мінск. Адводжу яму ролю экспедытара. У яго шмат знаёмстваў. Згодны?

— Увогуле верагодна, хаця… Пакуль пэўна толькі адно: па кватэрах, ва ўсякім разе на Падлеснай, ён не шнарыў. Барада даволі прыкметная. Але з такой прыкметай і збываючы крадзенае запомнішся.

— Сярод знаёмых гэта не мае значэння,— запярэчыў Сяргей Антонавіч.

— Праўда,— Гарбаценка быў на баку Пугацэвіча.— Інакш навошта ён Лебедзеву?

— Як прыкрыцце, напрыклад, фінансавае. Маўляў, з прыработку поіць,— Акулік усё яшчэ трымаўся сваёй думкі.

— Надта блізкі ён Лебедзеву. Па-мойму, у яго ад Самсонава няма сакрэтаў. Не, яны хаўруснікі,— і ў гэтым Павел быў згодны з Пугацэвічам.

— Бачыш, Вадзім Аляксандравіч,— усміхнуўся старшы оперупаўнаважаны.— Нас двое. Мусіш прыняць наша меркаванне.

— Хіба як меркаванне. Пакуль не дадзіце фактаў.

— Упарты ты чалавек, капітан Акулік. Асцярожны.

— На тым стаім. Так што не вылузвайся, давай да справы.

Пугацэвіч схаваў усмешку. Ён і сам не прызнаваў беспадстаўнай катэгарычнасці. Зараз ён проста хацеў вывесці сябра з абачлівай раўнавагі. У распрацоўцы версій можна і пафантазіраваць, тым болей калі за гэтым ёсць рэальнае. Узяў быў аловак, аднак, пакруціўшы ў пальцах, адклаў.

— Самсонава ў запас, з ім усё ясна,— ён пакасіўся на следчага, падкалоў: — Пакуль. Цяпер другі момант. Так, лейтэнант?

— Я пры чым? — Павел збянтэжыўся, ён не ўяўляў задумы Сяргея Антонавіча.

— От табе і маеш,— Пугацэвіч паглядзеў на малодшага таварыша.— Адкуль мне ведаць, што Лебедзеў і Шумейка хадзілі ў госці да тваёй Валі?

— Ну і што? — намёк на дзяўчыну Паўлу быў не даспадобы.

— Чаму яму раптам захацелася ісці туды, дзе яго не надта прыветліва прымаюць? Вадзім Аляксандравіч, ты часам не помніш — на Падлесную група выязджала з кінолагам?

— I гэта пытаешся ты? Быў кінолаг, быў!

— А я што казаў? — Пугацэвіч ссунуў паперы на Акулікавым стале, які ён усё яшчэ займаў, падцягнуў тэлефон. Таропка тыкаючы пальцы ў дзірачкі цыферблата, набраў нумар.— Загдай? Пугацэвіч турбуе. Дайце, калі ласка, даведачку. Па справе аб кражы на Падлеснай вуліцы. Не скажаце, як павёў сябе сабака на лесвічнай пляцоўцы? Круціўся? А след не ўзяў? Дзякую. У мяне ўсё. Як поспехі? Пакуль ніяк, на жаль. Ага. Будзьце здаровы.

— Ты чаго замітусіўся, сышчык? — Акулік паглядаў на старшага оперупаўнаважанага падазрона. Адчуваў, што той зараз нешта выкіне незвычайнае. I не памыліўся.

— Паўлік, ты, вядома, супраць, каб я пагаварыў з Валянцінай Давідзюк?

— Не хацелася б, хаця не знаю, пра што? — Ён баяўся, каб дзяўчына не падумала, што ўсё ранейшае паміж імі было з яго боку прытворствам.

— Разумею, лейтэнант. Шкада. Валя магла б сказаць, ці пытаўся Лебедзеў пра суседнюю з іхняй кватэру. Гаспадары выехалі на Поўнач, не здаўшы нікому. Зачынілі, і ўсё. Дайшло?

— Не,— разгублена прызнаўся Гарбаценка, але на сэрцы адлягло. I яшчэ ён з зайздрасцю падумаў: як трэба арыентавацца ў справе, каб помніць такія, здавалася б неістотныя дэталі.

А Пугацэвіч ужо адвярнуўся ад Паўла і насядаў на следчага:

— Як бы зазірнуць у тую кватэрку, га? Будзь ласкавы, арганізуй, па-сяброўску.— Ён прыкметна нерваваўся.

— Табе больш нічога не трэба? — нахмурыўся Акулік.— На сподачку ключ, напрыклад?..

— Ключ вазьму ў домакіраўніцтве, сам,— Пугацэвіч ускочыў, падбег да Вадзіма. Нечаканая думка захапіла, узрушыла, не адпускала.— Ты дазвол здабудзь! Звярніся да пракурора, звяжыся з гаспадарамі. 3 Нарыльскам тэлефонная сувязь ёсць. Рабі што хочаш, але здабудзь!

— Трымаеш мяне за дурня?..

Акулік упарціўся. Аднак неяк вяла, адчуваў, што і на гэты раз паддасца. Пугацэвіч быў з тых вышукнікоў, у якіх ёсць адным ім зразумелая логіка мыслення, нейкае раптоўнае азарэнне там, дзе хто іншы пройдзе міма, не спатыкнуўшыся. Быў жа выпадак, які здзівіў нават самых умудроных крыміналістаў упраўлення. У калгасах суседніх раёнаў запар былі абрабаваны тры касы. Кожны сейф ускрываўся іншым спосабам — адзін прымітыўна ломікам, другі дрылем, трэці адмычкай, што сведчыла пра даволі «высокую» кваліфікацыю грабежніка ці грабежнікаў. Заключэнне эксперта, думка следчага былі аднолькавыя: дзейнічалі, прынамсі, два ўзломшчыкі. А Пугацэвіч насуперак аўтарытэтам заявіў, што краў адзін і той жа злодзей, што розны «почырк» — спроба абдурыць следства. Выснову зрабіў Пугацэвіч на тым, што ніяк не прыходзіла ў галаву астатнім: да ўсіх калгасаў, дзе былі абрабаваны касы, вялі асфальтаваныя дарогі з невялікага гарадка, дык чаму не дапусціць, што менавіта адтуль і робіць свае набегі злачынца? Маючы машыну, ён паспяваў уцячы раней, чым прыбывала аператыўная група. Вядома, сякія-такія дадатковыя, акрамя дарог, дадзеныя капітан меў. Як мелі іх і яго калегі. Але толькі ён звязаў усё ў адно і неўзабаве ўзяў «мядзведніка» ў гаспадарцы, куды з таго гарадка таксама была добрая дарога.

— Дык што, Вадзім?

— Калі гаспадары не будуць пярэчыць…— працадзіў Акулік,— у нас жа нічога канкрэтнага…

Пугацэвіч моўчкі чакаў, і Акулік паабяцаў, што звернецца да пракурора.

— Аднак у Нарыльск да Філімонавых ты пазвоніш сам, тады і з пракурорам будзе прасцей.

— Перастрахоўшчык! — Пугацэвіч задаволена апусціўся ў крэсла. Ведаў, што цяпер Акулік, згадзіўшыся, ужо не адступіць.

А следчы нагадаў:

— Пакуль я не пайшоў па санкцыю, зрабі ласку, падзяліся з намі, навошта табе спатрэбілася чужая кватэра?

— Не здагадваешся? — Сяргей Антонавіч любіў ставіць перад калегамі нечаканыя загадкі.— 3 чым жа да пракурора пойдзеш, або і туды мяне пашлеш?

— Ну, тут я выкручуся. Скажу, што ёсць у вышуку супрацоўнік, які вельмі лянуецца ножкамі рухаць. А што, няпраўда?

— Так, блізка, ці, як у той дзіцячай гульні, горача. А што яшчэ?

Гарбаценка недаўменна паглядаў то на аднаго, то на другога і не мог зразумець, што да чаго.