Камандзіроўка ў сваім горадзе

У дзверы пастукалі. Шульжьж прывёў Грыгаровіча.

Хлопец хаваў трывогу не надта ўмела — абураўся, грубіў. Павел і адносна яго не памыліўся. Федзька сапраўды быў тупаваты, упарты. Такія нават відавочнае адмаўляюць. Таму Пугацэвіч вырашыў спачатку нагадаць Грыгаровічу некаторыя эпізоды. Пачаў як бы з канца:

— У мінулы чацвер па просьбе ці хутчэй па загаду свайго прыяцеля вы, Фёдар Фёдаравіч…

Грыгаровіч, відаць, не прывык, каб да яго звярталіся з такой павагай, недаверліва зірнуў на Пугацэвіча.

— Дык вось,— пасля невялікай паўзы працягваў капітан,— ведаю, што вы паклалі ў аўтаматычную камеру захоўвання невялікі чамаданчык, узяты з дзесятай кватэры дома нумар васемнаццаць на Падлеснай вуліцы.

— Лепіш, начальнік,— ён паглядваў панура, раз-пораз папраўляючы звіслую грыўку. Словы цадзіў скрозь зубы, яўна працуючы пад бачанага, можа, у кіно рэцыдывіста. Сказанае старшым оперупаўнаважаным уражання на яго не зрабіла. Ведаў, што Шумейка перахавала чамаданчык,— дакажы цяпер, што гэта ён занёс яго туды.

— Не судзіліся, не прыцягваліся,— паківаў галавой Пугацэвіч,— а мова закончанага крымінальніка. Да вашага ведама, мы нічога не «лепім», толькі — факты. Дапускаю, схованку ў дзесятай кватэры рабілі не вы. Хто? Не адводзьце вочы, кралі ж з ім разам. Толькі ён потым затрымаўся ў доме, а вы пабеглі да машыны, да «Жыгулёў», паміж іншым.

Грыгаровіч нахабна ўсміхнуўся:

— Я на працы быў, праверце!

— А ўжо ж. Па чужым пропуску выходзілі. Тут,— Сяргей Антонавіч паклаў руку на папку,пратакол з паказаннямі майстра і рабочых.— А паколькі гаворка наогул зайшла пра доказы, каб не цягнуць марна час, скажу і пра іншае,— ён ужо не сумняваўся, што Падлесную Грыгаровіч прызнае не надта ўпарцячыся. Падрыхтаваны.— 3 рэчамі вы заходзілі да Папроцкага. Пакінуць іх там не ўдалося. Мусілі несці на вакзал. А на чамаданчыку ёсць адбіткі і вашых пальчыкаў.

Грыгаровіч доўга соп, утаропіўшыся ў падлогу, потым нехаця выціснуў:

— Ну было, дык што?

— Адказваць будзеце.

— Ну і адкажу. Запісвайце. Узяў я тую кватэру.

Пугацэвіч запісаў паказанні, даў Грыгаровічу падпісаць, а тады сказаў:

— Значыць, пра напарніка вырашылі не гаварыць?

— Сам быў, сам! — павысіў голас хлопец.

— Не крычыце,— абарваў яго Сяргей Антонавіч.— Не я пасылаў вас па крадзенае. Аднак гэта яшчэ не ўсё. Трэцяга жніўня, назаўтра пасля кражы на Падлеснай вуліцы, з кім вы ехалі раніцай у тралейбусе на працу?

— Адзін! — на гэты раз ён паспяшаўся адказаць — гэта пытанне ні ён, ні Лебедзеў не прадбачылі.

— Фёдар Фёдаравіч, мне што, зноў паўтарыць, што тут не выдумляюць?

— Адчапіцеся! — зноў сарваўся на крык Грыгаровіч.— Вы ўсё роўна не верыце!

Можна было, вядома, перапыніць допыт, даць хлопцу падумаць, зразумець сваё становішча. Ды ў Пугацэвіча не было часу. Калі не ўдасца знайсці рэчы Канапацкіх, Лебедзеў ад паказанняў Шумейка, не падмацаваных Грыгаровічам, таксама будзе адмаўляцца. Трэба было выбіць з-пад Федзькавых ног яго ўяўную платформу. Сяргей Антонавіч насмешліва сказаў:

— Цябе, хлопец, за прасцячка трымаюць, а ты і вушы развесіў. Друга выручаеш? Дудкі. Сябе топіш,— ён адсунуў пратакол.— Будзеш гаварыць, не будзеш — групавая забяспечана. На чамаданчыку і іншыя пальчыкі засталіся. Так што сабе горш робіш. Бо я табе ноч з другога на трэцяе жніўня таксама магу ў дэталях апісаць. Хочаш?

Грыгаровіч падазрона ўставіўся на Сяргея Антонавіча, як бы спрабуючы адгадаць, хлусіць той або кажа праўду.

— Дык з кім вы ехалі? — падштурхнуў яго пытаннем Пугацэвіч.

— А што, забаронена, ці, можа, вы мне будзеце дзевак падбіраць? — Ён і гатовы быў у нечым здацца, і баяўся, каб не ляпнуць лішняга. Не разумеў, дзе тут тоіцца небяспека.

Сяргей Антонавіч прапусціў грубасць, як не пачуў, Грыгаровіч — не Шумейка, інфантыльная, бяздумная, хаця Ў сэнсе бяздумнасці яны абое роўныя. Толькі ў яго, бадай, наогул не было патрэбы задумвацца. Над навакольным, над сваім лёсам. Жыў ён адным днём. Разам з тым Пугацэвіч не браўся б сцвярджаць, нібыта зараз Грыгаровіч не разумеў, што рабіў і чым гэта можа для яго скончыцца. За Лебедзевым ішоў слепа, не ўяўляючы, чым пахнуць турма і калонія. Ён, што не абышлося без унушэння таго ж Лебедзева, быў гатовы да ўсяго. Зняволенне не палохала яго. I, што яшчэ горш, наўрад ці напалохае. Вернецца і не адмовіцца, калі пацягне хто на старую крывую дарожку.

Паназіраўшы за Грыгаровічам, які не надта нерваваўся, Сяргей Антонавіч удакладніў:

— Дзяўчына, дапусцім, была не ваша.

— Ну і што, магу я сябрам ложак даць?

— Выгнаўшы маці? Можаце, вядома. Але вы не назвалі іх, гэтых сяброў. Тайна?

— Падумаеш, усе ведаюць, што я з Сэмам дружу, а каго ён прывядзе… У яго выбар багаты…

— Так, аднаго ўстанавілі. Цяпер другую.

Хлопец маўчаў, як бы намагаючыся нешта ўспомніць, і нарэшце выдыхнуў:

— Што з таго… Ну, Вялеська…

— Сэм — Лебедзеў, Вялеська — Шумейка,— Пугацэвіч вярнуў на ранейшае месца пратакол і зафіксаваў сказанае Грыгаровічам.— Распішыцеся.

Нешта буркнуўшы, Грыгаровіч паставіў подпіс — пра паказанні Шумейка не здагадваўся, таму сам гэты факт яму не паказаўся важным.

Допыт цяпер можна было і прыпыніць. Сяргей Антонавіч дапускаў, што насцярожаны хлопец гаваркім не будзе. Хай заспакоіцца, упэўніцца, нібы вытрымаў намечаную лінію паводзін. А потым жа, не падрыхтаваны да абароны, хутчэй разгубіцца.

Адправіўшы Грыгаровіча, Пугацэвіч па тэлефоне адшукаў у пракуратуры Акуліка і сказаў яму пра вынікі допыту. I неўзабаве следчы прыйшоў з санкцыяй пракурора на вобыск і арышт Сямёна Лебедзева.

— Давай усё-такі спачатку звернемся да бацькі Сямёна,— прапанаваў Сяргей Антонавіч.

— Эксперыментатар,— паківаў галавой Вадзім Аляксандравіч.— Якая ў гэтым неабходнасць? Мая воля — не дазволіў бы, ды пракурор, нібы згаварыўся з табой, таксама раіць. Аднак з Лебедзевым-бацькам будзеш гаварыць у маёй прысутнасці. Каб часам не расшаркаўся.

Сяргей Антонавіч усміхнуўся:

— Мы з табой, Вадзім, бадай, не адзін пуд солі разам з’елі…

— Тут справа прынцыпу!

Начальнік упраўлення лясной гаспадаркі аблвыканкома здзівіўся прыходу супрацоўнікаў міліцыі. Пакуль яны ўсаджваліся, разглядаў іх з ветлівасцю, за якой, аднак, адчувалася цікаўнасць.

— Слухаю вас,— сказаў Лебедзеў і зірнуў на гадзіннік.

Ён ледзь прыкметна ўсміхнуўся і зняў акуляры. А Пугацэвіч падумаў, што гаспадар прывык, каб у яго кабінеце людзі бянтэжыліся.

— У нас далікатная справа, Валерый Канстанцінавіч,— пачаў Пугацэвіч.

Лебедзеў нахмурыўся, прыгладзіў кучаравыя валасы і ўжо болын настойліва паўтарыў:

— Слухаю вас!

Акулік кашлянуў, зірнуў з дакорам на старшага оперупаўнаважанага, які нібы не спяшаўся працягваць. Гэты нямы дыялог, які яны абодва добра зразумелі, працягваўся долю секунды. Сяргей Антонавіч ледзь прыкметна кіўнуў і коратка расказаў, што прывяло іх сюды.

— Вы не дапусцілі памылкі? — спытаў Лебедзеў. Але не чулася ў яго голасе звычайнай у такіх выпадках надзеі. Бадай што, і ён прадчуваў кепскае з сынам.— Ну што ж, дзякую, што прыйшлі. Што вы хочаце ад мяне?

— Мы маем рабіць у вашай кватэры вобыск. Пойдзе почут. Гэтага можна пазбегнуць, здаўшы…— Пугацэвіч прыпыніўся, падбіраючы больш прыстойнае слова, але ўсё-такі сказаў прама: — Крадзеныя рэчы добраахвотна.

Валерый Канстанцінавіч доўга маўчаў, гледзячы ў нейкую толькі аднаму яму вядомую на чыстай сцяне кропку, і, напэўна, не бачыў нічога. Схамянуўшыся, спытаў:

— Вы ўпэўнены, што яны ў маёй кватэры ёсць?

— Такі парадак, калі ўзнікае падазрэнне.

— Не, таварышы,— ён прамовіў гэта цераз сілу,— на жаль, я не ўмешваўся апошнім часам у справы сына, таму не буду, не маю маральнага права ўмешвацца і ў гэтым выпадку. Будзе так, як прадугледжана законам.

Акулік і Пугацэвіч падняліся. Яны не паспелі развітацца — увайшла сакратарка.

— Валерый Канстанцінавіч, на пятнаццаць гадзін вы прызначылі нараду…

— А, так, так… Адкладзіце, калі ласка, я з’езджу ў абком,-— і ў яго халодных вачах прамільгнула туга.

На вуліцы Акулік буркнуў:

— Можна было не хадзіць. Раптам пазвоніць жонцы, каб перахавала?

— Куды? Ды і не такі ён чалавек. Ён, вядома, прагледзеў сына, але, як табе сказаць, ёсць у ім грамадзянская мужнасць.

— Ідэаліст! — хмыкнуў следчы.— Давай арганізоўвай групу на выезд. Колькі часу страцілі…

Таццяна Макараўна, даведаўшыся, дзеля чаго прыйшлі чужыяі людзі ў яе дом, была хапілася за тэлефон. Акулік спыніў:

— Не званіце. Мы толькі што былі ў вашага мужа, і пракурор даў санкцыю.

Напэўна, словы пра мужа, што ён усё ведае і не прыняў мер, каб не дапусціць вобыску, вельмі ўразілі жанчыну. Яна нават не знайшлася што сказаць і, сцяўшы вусны, адступіла з праходу.

3 Паўлавага апісання Сяргей Антонавіч ведаў, дзе што ў кватэры Лебедзевых. Выйшаўшы ў доўгі калідор, ён раптам адчуў непакой. Нешта быццам было не так, як апісаў Гарбаценка.

— Дзе ваш сын?

Пакуль Акулік задаваў гэта пытанне Таццяне Макараўне, Пугацэвіч кінуўся да Сямёнавага пакоя. Сёння ён чамусьці быў не замкнёны, як звычайна.

Пакой, нават самы стандартны, шмат што можа расказаць пра свайго ўладальніка. Для Сямёна яго спальня была месцам, дзе ён не жыў, а толькі часам начаваў. Ні паліцы з кнігамі, якія чалавеку заўсёды хочацца мець пад рукой, ні пісьмовага стала, патрэбнага студэнту, хай сабе і завочніку, Пугацэвіч тут не ўбачыў. Затое побач з барам, поўным бутэлек розных фасонаў і з рознымі этыкеткамі, горбілася зашмальцаванае крэсла, стаяў столік з магнітафонам — тут Сямён, відаць, бавіў вольны час. Не ў сур’ёзным роздуме, а ў хмельных мроях. Адзін…

Вобыск, аднак, нічога не даў. Дзе сын, Таццяна Макараўна таксама не сказала. Хутчэй за ўсё не здагадвалася — ён ніколі не дакладваў маці, куды і чаго ідзе.

Ва ўпраўленне Пугацэвіч і Акулік вярнуліся злосныя. Яны не папракалі адзін аднаго. Не прывыклі перакладваць сваю віну на чужыя плечы. У іх быў агульны клопат — хутчэй знайсці Сямёна, бо ў гэты час Таццяна Макараўна, напэўна, абрывае тэлефоны, кляне міліцыю, і ў любы момант можна чакаць выкліку да начальства. А яно, начальства, звычайна нічога ў апраўданне слухаць не хоча, маўляў, рабіце так, каб на вас не скардзіліся.

У сваім кабінеце Сяргей Антонавіч таксама хапіўся за тэлефон.

— Мне, калі ласка, Ніну Іванаўну Шумейка. Захварэла? Дзякую, пазваню дахаты.

— Умеюць жа некаторыя бальнічныя лісткі атрымліваць па заказу,— усміхнуўся Акулік.

— Ювеліргандаль — установа з багатымі магчымасцямі. Пацікавіўся б…

— Уся медслужба горада сцяной стане, не праб’еш,— сказаў Акулік сур’ёзна.— Дакажуць, што не бальнічны, інваліднасць даць мала будзе.

— Дыягназ — штука цёмная…— Пугацэвіч набраў патрэбны нумар.

Шумейка была дома. Сустрэча са старшым оперупаўнаважаным крымінальнага вышуку нават на адлегласці не вельмі ўзрадавала яе. Сяргей Антонавіч уявіў сабе кіслую Нініну грымасу і наўмысна бадзёра спытаў:

— Як здароўе? Добра, што на нагах…— Ён падміргнуў Вадзіму, які прыслухоўваўся да размовы.— Не так страшна, значыць, зможаце даць нам маленькую даведачку. Помніце, мы з вамі абмяркоўвалі, дзе на самай справе быў Сямён Лебедзеў, калі нібыта званіў з Нікалаева? У каго ў Мінску ён мог спыніцца? Не ведаеце? Самсонава папытаць? Добра, папытаем. Прыгразіць Люсяй? Няўжо жонку баіцца больш за нас? Бывае…

— Пашлі каго-небудзь па Самсонава. Пагутарым,— прапанаваў Акулік, калі Сяргей Антонавіч паклаў трубку. I зусім нечакана папрасіў: — Заадно хай высветляць па нарадах і ў шафёра машыны, з якой ездзіць Самсонаў, куды і што сёння вазілі.

— Гэта навошта? — здзівіўся Пугацэвіч.

— А ты не заўважыў? Тахта ў Сямёнавым пакоі новая. Адкуль і калі з’явілася?

Самсонаў ужо разбіраўся ў тым, што можа быць за выклікам у міліцыю, асабліва калі сумленне не надта чыстае. Ён прыкметна хваляваўся. Акулік падумаў, што ён сапраўды выглядае слабейшым звяном ў злачынным ланцугу. Але рваць гэта звяно трэба так, каб даць адчуць, што следчы ацэніць, зразумее шчырасць.

— Вас запрасілі, Алег Мікалаевіч, на допыт. Што гэта такое, вам тлумачыць не трэба, рэч знаёмая вам. Аднак сёння я хачу пагутарыць перш без пратакола.

— Пра што… будзем гаварыць? — не вытрымаў Самсонаў.

— Пра многае,— адказаў Акулік, хаця звычайна не любіў, калі падследныя апярэджвалі падзеі. Праўда, Самсонаў пакуль толькі сведка, ды ці застанецца ім надалей, яшчэ невядома.— Вас выклікалі па справе аб кражах. I ў мяне, і ў старшага оперупаўнаважанага крымінальнага вышуку Сяргея Антонавіча Пугацэвіча ёсць да вас пытанні.

— Але я не разумею…

— Зараз скажу больш канкрэтна,— следчы трымаўся ветліва і афіцыйна.— У канцы жніўня вы з Лебедзевым ездзілі ў Мінск. Чаго?

— А якое гэта мае значэнне?

— Мае, Алег Мікалаевіч, мае. I давайце дамовімся, што я пытаюся, а вы — адказваеце. Толькі на пытанне. Паўтараю: чаго ездзілі?

— Праветрыцца…

— Дзе спыняліся?

Самсонаў памуляўся:

— Мне б не хацелася…

— Мусіце, нават калі гэта звязана з жанчынамі. Прозвішчы і адрасы запішам пазней. А цяпер нас цікавіць, з кім вы былі ў рэстаране «Юбілейны» трыццатага жніўня? Прозвішча, чым займаецца — і на службе, калі працуе, І так…

— Лебедзева Сямёна жанчына,— ён паціскуў плячамі, зноў памуляўся.— Вераніка. Прозвішча неяк не ўсплывала. У Сэма столькі знаёмых жанчын…

Магчыма, гэта была адна з каханак Лебедзева. А магло быць і інакш. Бо чамусьці гэту Вераніку ён вылучыў з астатніх, запрасіў на вячэру. Паколькі Самсонаў быў без жанчыны, то размова была хутчэй за ўсё дзелавая, іначай гэты факт Акулік растлумачыць не мог.

— Калі не прозвішча, то хаця б дзе жыве, працуе? Вы чалавек назіральны, ды і за сталом не глабальныя праблемы абмяркоўваліся. Ці, выпіўшы, не запомнілі?

— На жаль,— падхапіў Самсонаў,— я такі. Нічога тады ў чумной галаве не трымаецца.

— Зручна, але не надзейна, Самсонаў,— следчы глядзеў на Алега і дзівіўся, што ён так хутка ўхапіўся за хліпкую саломінку,— мушу папярэдзіць, гэта пазіцыя можа вас на саўдзельніцтва пацягнуць — мне чамусьці здаецца, што сустрэча ў рэстаране сумяшчала прыемнае з карысным і была яна ў вашай прысутнасці. Улоўліваеце факт? На чым паладзілі?

— Не разумею, пра што вы?

Не было відаць, каб здагадкі следчага занепакоілі Самсонава. Або ён правільна разлічыў, што сведак рэстараннай размовы не было, або здзелка тады не намячалася. Зрэшты, Акулік не вельмі разлічваў, што з Алегам даб’ецца поспеху на першым заходзе. У яго быў больш моцны козыр. А папярэдняя размова і стварыла, падрыхтавала глебу, каб можна было скарыстаць яго.

— 3 Георгіем Маркавічам пра што гаварылі або таксама не помніце?

— 3 якім?..— перапытаў ён больш па інерцыі, відаць, прыкідваючы, як быць далей.

Не адказваючы, Акулік нечакана для таго пацікавіўся іншым:

— Апішыце свой сённяшні рабочы дзень.

I вось тут у вачах Самсонава нарэшце з’явілася няўпэўненасць. А Вадзім Аляксандравіч, заўважыўшы яе, ужо больш настойліва нагадаў:

— Расказвайце, расказвайце! Такі-сякі вопыт вы маеце, не раю мудрагеліць.

Алег нехаця назваў некалькі адрасоў і мэблю, якую вазілі з магазіна.

— Алег Мікалаевіч, мы ж дамовіліся, здаецца, што вы не будзеце мудрагеліць. Ёсць жа шафёр, нарады…

Самсонаў доўга маўчаў. Следчы не прыспешваў, хаця магло здарыцца і так, што менавіта гэтых хвілін неўзабаве і не хопіць ім з Пугацэвічам. Хай думае, чалавеку ніколі не грэх падумаць.

Нарэшце Алег нешта для сябе вырашыў.

— Пішыце, раскажу,— ён ужо не вагаўся.— Лебедзеў папрасіў прывезці новую тахту…

Акулік паклаў ручку, перапыніў Алега:

— Далей будзем запісваць на магнітафон. Значыць, Лебедзеў папрасіў прывезці новую тахту?

— Сказаў, каб абавязкова сёння, з раніцы.

— Раней гаворкі пра тахту не было?

— Не.

— Прывезлі, што далей?

— Папрасіў заадно старую даставіць у скупку. Баяўся, што без мяне ў яго не возьмуць, цяпер такога дабра хапае. Пагрузілі, ён сеў у кузаў. Я ў скупцы памог. Адразу грошы выплацілі. Вось і усё.

— Пайшоў Лебедзеў пры вас? Што ў яго руках было?

— Як ехалі, нічога…

— Лебедзеў прасіў не казаць? Дык што ўсё-такі было?

— Баул,— выдавіў з сябе Самсонаў і тады раптам уздыхнуў, з палёгкай, як вызваліўшыся ад нечага цяжкага.— Са старой тахты выняў.

— Шафёр пацвярджае,— дадаў Пугацэвіч.

— Бачыце, Алег Мікалаевіч, мы гэта маглі і без вас устанавіць. Аднак далі вам шанц. Выкарыстайце яго да канца. Дзе можа быць Лебедзеў зараз?

— Думаю, паехаў у Мінск.

— Думаеце ці ведаеце?

— Здагадваюся! — Самсонаў гаварыў ужо, не віхляючы, лёгка.— На Мінскую шашу падаўся.

— Дапусцім. А ў Мінску? 3 Сарвірам вам дамовіцца не ўдалося, мы гэта ўстанавілі. То, можа, паехаў да жанчыны з «Юбілейнага»? Яе каардынаты? Хутчэй,— цяпер следчы заспяшаўся.

— Дзе жыве — не ведаю. Працуе ў камісіёнцы. У цэнтры,— Самсонаў міжволі прыняў тэмп следчага.— Калі Сэм званіў, бачыў дзве першыя лічбы тэлефона.

Ён, напэўна, сёе-тое ўтойваў, адводзячы небяспеку ад сябе. Акулік не ўдакладняў, з дэталямі і падрабязнасцямі яго ўдзелу ў кражах можна было пачакаць.

— Узрост?

— Гадоў трыццаць пяць.

— Няўжо не праводзілі пасля рэстарана?

— Лебедзеў з ёю паехаў на таксі. Вярнуўся раніцай…

Калі верыць Самсонаву, яны з Лебедзевым жылі ў розных жанчын, і ведаць, што Сямён вярнуўся пад раніцу, Алег не павінен быў. Ды гэта зараз значэння яшчэ не мела. Акулік зірнуў на Пугацэвіча.

Сяргей Антонавіч зразумеў усё і ўстаў.

28

Машына імчалася па мокрай і бліскучай пасля дажджу шашы. Стрэлка спідометра набліжалася да лічбы сто.

Седзячы ззаду, я раз-пораз паглядаў на Пугацэвіча, спрабуючы адгадаць ход ягоных думак. Ён сядзеў маўклівы, засяроджаны, спакойны. Моцны чалавек! Я на яго месцы не стрымаў бы эмоцый. Гэта ж да завяршэння аперацыі, якой было аддадзена столькі нерваў і намаганняў, заставалася, можа, зусім нічога, якіх некалькі гадзін.

Пра тое, што і мне адпраўляцца з капітанам у Мінск, я даведаўся перад самым ад’ездам. Сяргей Антонавіч, загадаўшы збірацца, сказаў:

— Могуць узнікнуць абставіны, калі мы з табой мусім раздзяліцца. У сваёй групе ты паможаш мінскім таварышам апазнаць Лебедзева.

— Раскрываеце?

Шчыра кажучы, мне ўжо абрыдла не зусім сваё аблічча. Які я паэт? Выглядаць хвалько мне не хацелася нават у вачах Лебедзева. І наогул, мне заўсёды будзе лягчай дзейнічаць у якасці оперупаўнаважанага вышуку, чым маскіравацца пад каго іншага. Вакол злачынца шмат неблагіх людзей, і менавіта іх крыўдна вадзіць за нос.

Вядома, я не выказаў сваіх думак капітану Пугацэвічу, не да таго было. Ды маіх праблем для яго, бадай, не існавала даўно. Пытанне ён успрыняў больш канкрэтна:

— Што ты, Павел, служыш у міліцыі, для Лебедзева не навіна. Як і тое, што мы не выбіраем сабе заданняў.

Як заўсёды, Сяргей Антонавіч выказаўся коратка і ясна. I я пераключыўся на больш істотнае.

Мы яшчэ не ведаем, дзе і як будзем шукаць Лебедзева. Няма нават поўнай перакананасці, што ён у Мінску. Таму Акулік з Шульжыкам таксама не будуць сядзець склаўшы рукі. А ў сталіцы нам памогуць нашы калегі.

Усё гэта так. А на душы шчымліва. Можа, таму, што ўпершыню ўдзельнічаю ў затрыманні злачынца. Хаця якое там затрыманне! Старонні чалавек хутчэй за ўсё не здагадаецца, што адбываецца. Лебедзеў не з тых, хто зробіць нешта такое, што пагоршыла б яго становішча. Магу пабіцца аб заклад, што ён даўно намеціў, як паводзіць сябе пры арышце. Не здзіўляюся, калі, напрыклад, скажа: «Прашу засведчыць, што я не аказаў супраціўлення».

На мой погляд, злачынцы, якія, крадучы, лічаць сябе пры гэтым інтэлектуаламі, самыя агідныя. У мяне яшчэ мізэрны стаж службы ў міліцыі, і сёй-той, напэўна, прыме маю думку іранічна. Аднак і тое, што я чытаў, і тое, што чуў ад таварышаў, назіраў сам, сведчыць пра адно: такіх, як Лебедзеў, турма не выхавае, не выправіць. Вызваліцца і за сваё зноў возьмецца. Бо гэта ў іх не выпадак, а, калі хочаце, пазіцыя: «На нашу долю дурняў хопіць». Інакш не было б рэцыдывістаў. Я далёкі ад думкі, што рэцыдывістаў трэба толькі караць, а не выхоўваць. Нават калі адзін з дзесяці зажыве потым сумленна, то цэлы гэты дзесятак варты клопатаў. Ды, як кажуць, з песні слоў не выкінеш.

Медыкі сцвярджаюць, што, ведаючы прычыну, лячыць хваробу лягчэй. Гэта, бадай, правільна і для юрыстаў нават на этапе расследавання. Таму я і хацеў бы, бо ведаю Лебедзева лепш за Акуліка і Пугацэвіча, знайсці адказ на пытанне: што прывяло яго да злачынства? Прасцей за ўсё было б спаслацца на маці з яе скажоным разуменнем жыцця. Прычым гэта сцвярджэнне можна было б падмацаваць спасылкай на другое яе чада — дачку Святлану, якая таксама прытрымліваецца не вельмі правільных маральных прынцыпаў. Так, зерне хутчэй прарастае на добра падрыхтаванай глебе. Але адкуль яно ўзялося, гэта зерне злачынства, знявагі да людзей, ганарлівасці? Кожны крымінальны выпадак — з’ява адзінкавая, нетыповая. Вядома, у добрай сям’і, бывае, вырастаюць кепскія дзеці і ў дрэннай — добрыя. Адзін, сустрэўшыся з негатыўным, абурыцца, пастараецца нешта змяніць у станоўчы бок; другі ў негатыўным знаходзіць сабе апраўданне, пажыўнае асяроддзе. Дык ці не таму так цяжка вынайсці універсальны рэцэпт, які гарантаваў бы правільнае выхаванне? Мне злачынцы ўяўляюцца ракавай пухлінай на целе здаровага грамадства, хаця, разумею, гэта не зусім правільна. Рак можа ўзнікнуць практычна ў любым арганізме пры пэўных умовах. Злачынцамі ж становяцца толькі вырадкі. Гэта як мутацыя…

Напэўна, я хапіў занадта глабальную праблему, якую адолець мне не па сіле. Спадзяюся, аднак, пакуль. Бо сапраўды кепскі той салдат, які не марыць стаць генералам. А я — максімаліст. I ў паэзіі, і ў службе хачу ўзысці на высокую гару. Праўда, яшчэ я ля падножжа. Ды адразу на вяршыню нікога не садзілі. Падсаджваюць, бывае. Але асабіста я абыдуся без падпорак.

Дык вось, вяртаючыся да бягучых клопатаў, што мне відаць ад падножжа? Чаму Сямён усё-такі вырас злодзеем? Паспрабую адказаць, хаця 6 сам сабе. Маці прыклала шмат намаганняў, каб сын ператварыўся ў сябелюбца і абібока, хаця, безумоўна, не хацела бачыць яго такім. Яна марыла, каб ён быў лепшы за іншых. Не добры наогул, а менавіта лепшы. I пераканала сябе ў выключнасці сына, а тады і яму ўбіла гэта ў галаву. Бацька, на мой погляд, вінаваты не ў тым, што мала ўвагі ўдзяляў сыну. Яму сапраўды не заўсёды ставала часу на сям’ю. На жаль, гэта з’ява ці не тыповая, калі чалавек самааддана служыць справе. Віна Сямёнавага бацькі ў тым, што не меў ён аўтарытэту ў сям’і, хаця, як я ведаю, варты быў гэтага. Узвысіліся ў сям’і погляды маці. А ў выніку — фінал: два супрацоўнікі крымінальнага вышуку едуць затрымліваць з доказамі Лебедзева-малодшага…

— Павел, ты Мінск добра ведаеш? — адрывае мяне ад роздуму над лёсам злодзея Сэма капітан.— За апошнія гады горад вырас…

Сяргей Антонавіч скончыў універсітэт на восем гадоў раней за мяне. 3 той пары служыць у нашым абласным цэнтры і ездзіць у асноўным у камандзіроўкі па раёнах. Таму, натуральна, непакоіцца, што без праважатага будзе лішне блукаць па сталічных вуліцах і праспектах, шукаючы магчымыя месцы туляння Сямёна Лебедзева.

— Бываў у мікрараёнах,— заспакойваю капітана.— Ды наш аб’ект хутчэй за ўсё ў цэнтры пасецца. Ускраіны не па ім.

— Ад месца жыхарства Веранікі залежыць,— падкрэсліў Сяргей Антонавіч. А я зараз разумею, што ён усю дарогу таксама пракручвае ў галаве будучую аперацыю.

— Не зусім,— у мяне раптам узнікае новае дапушчэнне.— У Веранікі можа быць муж. Самсонаў дакладна не сказаў, што Лебедзеў начаваў у яе.

Сяргей Антонавіч прамаўчаў.

У Мінск прыехалі надвячоркам. Нас чакалі і адразу пазнаёмілі з ажыццёўленымі захадамі.

Пра Вераніку звестак яшчэ не было. Можа, Самсонаў што наблытаў, а можа, таварышам проста не хапіла часу.

Мы прывезлі некалькі фатаграфій Лебедзева. Гэта была прапанова Сяргея Антонавіча на выпадак, калі Сямён сёння вечарам будзе ў якім-небудзь рэстаране або кафэ. Сумняваюся. Яго знікненне з дому нагадвае ўцёкі. А калі так, то не будзе вытыркацца, пакуль не пазбавіцца крадзеных рэчаў.

На жаль, як я і думаў, пошукі выніку не далі. Слядоў Лебедзева ні мы, ні калегі не выявілі. Адзіны наш з Сяргеем Антонавічам здабытак — вячэра ў рэстаране «Юбілейны».

У гасцініцу прыйшлі стомленыя. Гэта мы з капітанам. А што казаць пра мясцовых таварышаў? Яны — тутэйшыя і ў адрозненне ад нас, гасцей, карысталіся грамадскім транспартам і сваімі нагамі.

— А не магло быць так, што Лебедзеў сплавіў рэчы той жа Вераніцы і вярнуўся дадому? — сказаў я Сяргею Антонавічу.

— Шульжык пазваніў бы,— пазяхнуў капітан.— А мы з табой будзем спаць.

— Ага, раніца мудрэйшая за вечар,— зазначыў я крыху іранічна, хаця прапанова начальства мне спадабалася. Тым болей што патрэбныя захады, як я ведаў, былі зроблены.

Аднак заснулі мы не хутка. Падумаць было аб чым. Сяргея Антонавіча раптам занепакоіла, ці не надта паверыў ён Самсонаву. У яго маглі быць і іншыя адрасы, і Самсонаў мог падмануць, бо такі падман цяжка было б абвергнуць. Я паспрабаваў супакоіць Сяргея Антонавіча, што другой версіі мы не маем, што Самсонаў не дурань і разумее, як важна для яго памагчы нам, што наогул нам няма чаго раскідвацца і трэба працаваць у адным выбраным напрамку.

— Шчырасць у інтарэсах Самсонава,— сказаў капітан,— толькі тады, калі ён непасрэдна ў злачынстве не ўдзельнічаў, не збываў крадзенага. Ты, Павел, упэўнены ў ім?

— Каб чуць допыт…— Я разумеў, што мая колішняя ацэнка Алега аказала пэўны ўплыў на рашэнне Пугацэвіча, і зараз, хоць я мо і памыліўся, паправіць што-небудзь было цяжка. Таму адказаў не адразу.

— Ты сустракаўся з ім, калі пра допыты яны яшчэ не задумваліся,— працягваў капітан.

— Самсонаў, упэўнены, думаў.

— I піў, гуляў…

— Глушыў страх, так мне здавалася.

— Быццам астатнія не баяліся?

— Лебедзеў лічыць, што яго розуму хопіць, каб перахітрыць дзве міліцыі. Грыгаровіч над такімі праблемамі не ламаў галавы. Шумейка, гэта вы таксама бачылі, не адчувала за сабой віны.

— Што ж прымусіла Самсонава далучыцца да злачынства, хаця б ускосна?

— Няма ў чалавека свайго «я».

— Хліпка, лейтэнант.

— Паспрабую расшыфраваць. Няўстойлівы, з тых, каго вядуць. Вядзе Люська, якой заўсёды мала грошай. Павёў Лебедзеў, якому Алег спатрэбіўся і для шырмы, і для сувязі з самымі рознымі людзьмі.

— Дзіцятка…

— Розум, характар вызначаюцца не ўзростам. Гэта, бадай, ўсё. Магу, праўда, дадаць, што бяздумнае жыццё з рэстаранамі і жанчынамі засмактала Самсонава, але гэта будзе ўжо банальны вывад. А ўвогуле не павінен быў ён маніць. Хіба толькі не ўсё ведаў. Але Сямён не такі ўжо канспіратар. Без сувязей Самсонава яму было не абысціся.

3 вуліцы ў пакой свяцілі ліхтары, і сплюшчаныя шырокія залацістыя плямы, перарэзаныя аконнымі рамамі, нерухома ляжалі на сценках пад самай столлю. Яны нагадвалі пра позні час, пра заўтрашнія, або, дакладней, ужо сённяшнія турботы. Але я не асмельваўся напамінаць Сяргею Антонавічу пра гэта. Неўзабаве ён і сам падумаў пра іх, бо асцярожна, быццам баючыся пабудзіць прыціхлую гасцініцу, павярнуўся на бок і прыглушана прамовіў:

— Усё-такі давай, лейтэнант, пакімарым.

— Тым болей што за нас бегае сталічны вышук,— люблю пакідаць апошняе слова за сабой. Хаця з задавальненнем пагаварыў бы яшчэ.

А назаўтра ўсё адбылося да будзённага проста. Праўда, гэта, калі ўзяць наш рапарт, у якім быў пададзены толькі канчатковы вынік. Так ці інакш, але ўжо ў дзесяць гадзін мы ведалі не толькі камісіёнку, дзе прыёмшчыцай была Вераніка, але і яе хатні адрас. Цяпер трэба было вырашыць: ехаць да Веранікі зараз жа або сустракаць у магазіне, які адчыняўся ў адзінаццаць гадзін.

— У магазіне,— прапанаваў я.— 3 Сямёнавымі рэчамі. Бо мог ён пакінуць іх у камеры захоўвання.

— Камісіёнкі маюць спіс і апісанне рэчаў, якія знаходзяцца ў пошуку,— не згадзіўся са мной Сяргей Антонавіч,— прыёмшчыца пра гэта ведае і не захоча рызыкаваць, асабліва калі яна з Лебедзевым у змове.

— Дык навошта яна Сямёну?

— На тое ж, можа, што і Самсонаў,— задумліва сказаў Пугацэвіч.— Сувязі. Яна можа прадаць што хочаш, мінаючы магазін.

— То едзем да Веранікі! — ускочыў я.

Мая гарачнасць выклікала ў мінскіх таварышаў усмешку. Мне стала ніякавата, і я зноў сеў, падумаўшы, што ні Лебедзеў, калі ён там, ні Вераніка нідзе не дзенуцца — за імі, напэўна, паглядваюць.

— Пайшлі,— падняў мяне Пугацэвіч,— не будзем цягнуць.

Дзверы нам адчыніла невысокая дагледжаная жанчына. Яна здзіўлена глядзела на трох незнаёмых мужчын.

— Грамадзянка Доўнар? — спытаў Пугацэвіч.

— Та-ак,— няўпэўнена, нібы сама сумнявалася ў гэтым, адказала жанчына. Нейкая разгубленасць адбілася на яе твары.— Што вам?

— Дазвольце зайсці,— капітан паказаў пасведчанне.

Пакуль мы таўкліся ў невялікай цеснай прыхожай, пачуўшы галасы, з пакоя выглянуў Лебедзеў. Пазнаўшы мяне, пэўна, зразумеў, што тут адбываецца. Ён на імгненне застыў. Я ўпершыню бачыў, як выцягваецца ў чалавека не то ад здзіўлення, не то ад страху твар. Аднак гэта было толькі кароткае імгненне. У наступны момант Сямён ужо выглядаў быццам бы звычайным — самаўпэўненым, нахабным. Вось толькі вочы падводзілі — у іх адбіўся дрэнна прыхаваны страх.

— Паэт,— сказаў ён абыякава, нават машынальна,— аператыўна дзейнічаеце.— Саступіўшы ад дзвярэй, ён даў дарогу Вераніцы.— Цягні, старая, шмоткі. Шкада, сарвалася.

I вось мы ў машыне. Вяртаемся назад. Лебедзеў сядзіць паміж мной і Пугацэвічам. Ён яшчэ не здагадваецца, якую ролю выконваў я дагэтуль. Пэўна, думае, што па яго мяне паслалі як асабіста знаёмага. Можа, гэта яго неяк абнадзеіла? Ва ўсякім разе, Сямён стараецца прадэманстраваць, што да свайго краху ставіцца іранічна.

Мы не перапынялі яго. Мне было цікава паназіраць, як паводзіць сябе банальны злодзей, поўны прэтэнзій на інтэлектуальнасць. Сяргею Антонавічу гэта было не дзіва, і яго маўчанне толькі падкрэслівала нікчэмнасць злачынца.

Нейкі час Лебедзеву ўдавалася пыжыцца, напінацца. Ды злачынца ёсць злачынца, і яго сутнасць не залежыць ад колькасці скончаных у школе класаў і прачытаных кніг. Схоплены за руку, Лебедзеў не шкадаваў аб зробленым, не каяўся. Ён спрабаваў перакласці хаця б частку віны на тых, каго нядаўна называў сябрамі і хто на самой справе былі яму толькі хаўруснікамі.

— Разумею, мушу цяпер несці адказнасць,— гаварыў ён. Гучна. Каб чулі не толькі мы з Сяргеем Антонавічам, але і шафёр. Нават зараз Сямён не мог не пакрасавацца.— Аднак для мяне справа не ў гэтым. Я думаю, чаму і як здарылася ўсё гэта. I чым болей думаю, тым мацней пераконваюся, што вінаваты збег акалічнасцей. Нездарма французы ў шмат якіх выпадках шукалі жанчыну. Яе трэба шукаць і тут,— ён павярнуўся да капітана, быццам быў гатовы памагчы яму знайсці тую самую жанчыну.

Пугацэвіч задуменна глядзеў наперад, дзе прамая, як страла, шырокая асфальтаваная дарога знікала ў далёкім на гарызонце сінім лесе. Лебедзеў, не дачакаўшыся нашай рэакцыі на свой мудрагелісты маналог, вырашыў паплакацца.

— Мне і ў галаву не прыходзіла лезці ў чужую кватэру. Сядзелі, гутарылі, выпівалі, не буду таіцца, музыку слухалі. I ўсё было б добра, каб не Эва,— ён так і вымавіў «Эва», крыху працягла, манерна.— Яблыка даўно з’едзена,— Сямён хіхікнуў,— дык яна знайшла іншую спакусу.

Напэўна, байка спадабалася яму самому, бо ён нават крыху падбадзёрыўся.

— Франтавы друг яе бацькі навалок з-за мяжы імпартнага барахла, сертыфікатаў, а ёй вельмі хацелася мець французскія калготкі і англійскія туфлі — нагледзела ў чэкавым магазіне. Быў бы цвярозы, пасмяяўся б. Падпіў і адчуў сябе рыцарам. Жаданне дамы, як у сярэднія вякі, прагучала ў маім сэрцы законам. А Эва напявала: «Сёння іх няма дома». Я збіраўся адмовіцца, маўляў, чужое, замкнёнае. Эва-Дульсінея заявіла: «У шафах створкі ад дабра не зачыняюцда». I тады мой верны Санча, пачуўшы гэта, стукнуў сябе ў грудзі кулаком: «Адамкну!» Рыцарскі хмель,— Лебедзеў аж тузануўся,— кінуў мяне на ногі. Слесар Санча адамкнуў замежны замок, як дзіцячы партфель, і першы рынуўся ў кватэру. Я не мог пакінуць яго,— Лебедзеў павярнуў галаву да мяне, да Пугацэвіча, паспрабаваў злавіць у люстэрку позірк шафёра. Не ўдалося. Не пачуў, не заўважыў ён ні нашага асуджэння, ні нашай цікаўнасці, жадання даведацца што-небудзь пра гэту кражу. I тады, як завяў, дагаварыў ужо без натхнення: — Назаўтра думаў, як паправіць зробленае. Але…3мей-спакуснік шматаблічны. На гэты раз ён выглядаў коміваяжорам. Запэўніў, што ўсё рэалізуе і будзе шыта-крыта. Балбатун!.. Фінал вам вядомы,— ён паварушыў рукамі, нібы збіраўся шырокім жэстам паказаць сваю роспач, аднак прасторы не было, і ён асунуўся на спінку сядзення, замаўчаў.

Эзоп! Акулік хутка паставіць яго на месца, прымусіць чалавечай мовай расказаць, як краў і хто ў іх быў за галоўнага. А наша, крымінальнага вышуку, місія на гэтым скончана. Нарэшце я па-сапраўднаму пачну службу. Гэта радуе мяне больш за астатняе. Хаця… Праз якую гадзіну я буду свабодны і ад Лебедзева, і ад не менш абрыдлай яго кампаніі. Я нават паспею загадзя апынуцца насупраць масіўных дзвярэй адной абласной установы, з якіх пасля працоўнага дня выйдзе цудоўная дзяўчына. Яна спыніцца на парозе і абавязкова азірнецца па баках…

1983—1984 гг.