Kandido, aŭ Optimismo

La difina artikolo

La nedifina artikolo

En sia rutina funkcio la nedifina artikolo plej ofte ne bezonas leksikan tradukon, kvankam ofte ĝi postulas pozician remaigon de sia determinato, kiel «maljunulino» kaj «komercisto» en la ĉi-postaj vortordaj ekzemploj. Lanti’ tamen sporade ĝin tradukas per la superflua «iu», ekz‑e (ĉap.19ª):

Kp ankaŭ piednoton [91] de L pri «Eldorado» (ĉap.17ª):

Cetere, se en tia okazo oni tamen volas meti nedifinan pronomon, mi ĉi tie preferus ne ‹iu›n, sed ‹ia›n. ‹Iu› min pensigas ne pri kvalito (fikcieco), sed pri elekto inter realaj objektoj.

Voltero ofte defias la Esperantajn gramatikistojn, uzante nedifinan artikolon en situacioj, kie ili postulas la artikolon difinan. Iam la senconuancon ne eblas fidinde esprimi en Esperanto, kaj necesas ŝanĝo al la artikolo difina (ankaŭ en A okazas tiel), iam eblas ĝin esprimi per malimplicitigo de nedifiniteco:

Kontraste, jen alia fremdigo esprimanta malŝaton (ĉap.24ª):

(Lanti’ vidas tie majoraton; tamen la samepoka angla traduko interpretas tion kiel favorigon de iu el la pli aĝaj fratoj, A: an elder brother of mine.)

La uzo de nedifina artikolo por esprimi disdegnon ne estas internacia, kaj en tradukoj povas aperi la regula artikolo difina:

Jen kurioza malkohero en du egalaj situacioj el du paralelaj rakontoj en unu sama ĉap.28ª:

«Kadio» estas normala, kutima parto de la situacio, kaj mi atendus ĉi tie la difinan artikolon, samkiel en la dua (sendependa) rakonto:

Probable la nedifina artikolo en la unua rakonto estas ŝuldata al ekzoteco (por la franca publiko) de tia vorto; mi supozas, ke ĝi signifas proksimume «iu turka oficisto, tiel nomata cadi». T.e. nedifiniteco koncernas la signon, ne la signaton. Tial en la dua rakonto «kadio» ricevas regulan artikolon difinan.

Mi supozas, ke nun por la publiko internacia (diference de la franca de la 18ª jc) la vorto «kadio» estas sufiĉe konata. Tial ankaŭ en la unua rakonto mi uzis la difinan artikolon:

Kp ankaŭ la similsituacian frazon en ĉap.19ª: «Li iras al la Holanda juĝisto».

La plej stranga uzo de la nedifina artikolo aperas en la titolo de ĉap.9ª:

En la ĵusa ĉap.8ª grave rolis la 3 unuaj personoj kaj judo don-Isaĥaro. La nedifina determino de la 4ª persono el la ĉapitra titolo devus indiki, ke temos pri iu alia, ankoraŭ ne konata homo. Tamen finleginte la ĉapitron oni konstatos, ke fakte temas pri la jam konata don-Isaĥaro. Probable Voltero volis ĝeneraligi, malkonkretigi la ĉefinkvizitoron kaj don-Isaĥaron kiel tipajn prelaton kaj judon, proksimume kiel en la ekkrio de Kunegundo:

Se efektive tia estis la celo de Voltero, tiam ĝia realigo estas ĝene mallerta. La tradukoj B, G₂₀, A₂₀ meĥanike paŭsas tiun mallertaĵon; nur A, H (kaj S) ĝin korektas:

Transskribo kompare kun asimilo

Laŭ la tradicio de la SAT-presaĵoj, Lanti’ skribas la nomojn duonasimilite: Volter, Kandid, Kunegond. Tia maniero duonasimili devias de la Fundamenta:

Senapostrofe, laŭ la regulo (10), tiujn nomojn oni devus voĉlegi Vólter, Kándid, Kunégond. Aliflanke, la senapostrofa «Sankta-Marso» pensigas pri la Roma dio, dum fakte temas pri Sankta-Marcelo (Marcellus → Marcel → Marceau); la senapostrofa frazosubjekto «Oton» aspektas kiel akuzativo (tiom pli ke Platonon Lanti’ nomas «Plato») ktp.

Eĉ pli malbona estas la rifuzo deklinacii tiajn nomojn:

Precipe malkonvena tio estas ĉe la nomoj kiuj finiĝas je -o:

Tio ŝajnus preseraro, se ĝi ne estus tiom ofta.

Facilanime Lanti’ konstruas frazojn el tiaj senkazaj nomŝtumpoj, ial fidante ke la sintaksajn rolojn en Esperanto povas determini la franca gramatiko:

El tia frazo maleblas kompreni, kiu kiun retrovis: la vortordo en Esperanto havas funkcion ne sintaksan, sed pragmatikan. Sed uzante la vortordon france, Lanti’ en multaj okazoj ne povas uzi ĝin en la Esperanta maniero pragmatika, ekz‑e:

Tamen escepte V: anabaptiste Jacques → L: anabaptisto Jakobo.

Mi opinias, ke tia filozofia fabelo postulas plenan asimilon de la nomoj. Kaj tion atestas lingvoj kies nomstrukturo similas la Esperantan, ekz‑e:

Ankaŭ Voltero opiniis tiel; tial li francigas fremdajn nomojn, ekz‑e la germana Kunegunde iĝas Cunégonde. Lanti’ simple transskribas la francan formon; pli kompetentaj tradukistoj ĝin regermanigas kaj poste asimilas —

A: Cunegund, P: Kunegunda, R: Кунегунда —

tiel do, S: Kunegundo.

(Cetere, francon la unua silabo povas pensigi pri cul, ‹pugo›, aŭ pri la Latina cunnus, ‹vulvo›; tion eblus traduki per Pugolindo aŭ simile; «la amo de Kandido al la bela Pugolindo» sonus iom pli komike; sed mi ne aŭdacis.)

Nomoj tradukitaj kaj nomoj ŝanĝitaj

Laŭ tradicio klasikisma Voltero uzas plurajn nomojn karakterizajn[167], komencante per la nomo de la protagonisto:

En la kadro de Esperanto la frazo L estas sensencaĵo: malkiel la franca candide, en Esperanto la vorto ‹Kandid› la celatan leksikan signifon ne havas (ankaŭ en la germana lingvo tia vorto kun tia signifo ne ekzistas, kvankam la subtitolo de la verko asertas ke d‑ro Ralfo ĝin tradukis el la germana[168]). Rigore logika procedo estus traduki la nomon per ekz‑e Simplulo aŭ Bonulo, Sincerulo ktp. Tiel faris la tradukisto greka (Candide → Αγαθούλης):

Tamen la sistemo baroka-klasikisma allasas (aŭ eĉ postulas) karakterizon per vortoj el la klasikaj lingvoj, kion ilustras la apude aperanta nomo Pangloso ← Πάνγλωσσος ← πᾶν + γλῶσσα. Analogie, en Esperanto (kaj en la lingvoj nelatinidaj, kiaj la germana, la pola, la rusa) Kandido estas nomo karakteriza per la Latina Candidus. (Kp la germanan klasikaĵon barokan «La aventuroj de Simplicius Simplicissimus», originale „Der Abentheuerliche Simplicissimus Teutsch“).

Mi elektis la duan eblon — unue ĉar ĝi lasas la protagoniston kaj la titolon pli rekoneblaj, kaj due, ĉar ĝuste sekve de ĝia sukceso la nomo «Kandido» populariĝis ĉe la postaj verkistoj ĝuste kiel la nomo de tiakaraktera heroo. Ekz‑e ĝi estas la nomo de heroo de fantasta novelo de la fratoj Strugackij[169].

Tial mi ŝanĝis la frazon per malimplica referenco al Latino[170]. Ĉe tio mi forigis ankaŭ alian strangaĵon Volteran: «Li havis sufiĉe da juĝokapablo kaj plej simplan spiriton; tial, mi supozas, oni lin nomis Kandido». Mi supozas, ke «Kandido» estas la baptonomo de la protagonisto; ke la bapto okazis kiam li estis bebo, do kiam liaj spirito kaj juĝokapablo ankoraŭ ne povis manifestiĝi. Mi ŝanĝis la tialon al koincido (tiel okazis, ke lia karaktero konformis al lia nomo).

Aliaj karakterizaj nomoj aperantaj en la verko estas Vanderdendur, Parolignac, Pococurante.

La «Nederlanda» nomo de la fi-negocisto Vanderdendur el ĉap.19ª france sonas iom simile al vendeur [à la] dent dure (t.e. «vendisto malmoldenta»). Lanti’ ŝanĝis tion al Vanderdentur; en mia traduko ĝi iĝis Van-Durdent’. Iuj komentistoj vidas en ĝi aludon al la Haga eldonisto Johano (Jean, Johannes) van Duren, kun kiu Voltero havis akrajn konfliktojn.

Pri frato Grilo kaj Floro

Unu nomon Lanti’ tradukas kvazaŭ nomon karakterizan: frère Giroflée → frato Levkojo (ĉap.24ª). La traduko ŝajnas memevidenta (eĉ Fundamenta, laŭ UV ☺) — tamen mi havas 4 demandojn:

1) Kian karakterizan trajton atribuas la nomo ‹Levkojo›?

2) Kial monaĥo havas nomon kiu malestas en la kristana nomaro?

3) France giroflée estas ingenra, tia nomo pli konvenus al fraŭlino.

4) Temas pri italo, sed nek Giroflée, nek ‹Levkojo› sonas itale.

La fraton teatanon Voltero prezentas kiel maldiligentan bonvivanton. Tial mi supozas, ke la monaĥon li karakterizas ne «botanike», per komparo kun la floro, sed «distraĵe», per la sensenca ĵokera rekantaĵo de infana franca kantoludo «Giroflé, girofla»♐, atestita jam en la 17ª jc. Tia rekantaĵo povus aludi la diboĉemon de la monaĥo, la ideon kiu tute perdiĝas en la senmotiva ‹Levkojo›.

Tian ĝenerale konatan rekantaĵon en la Esperanta tradicio mi ne trovis; internacie konata ĉeftipo de tia malsolida karaktero estas la grilo el la Ezopa fablo[171]. Tial mi tradukis per «frato Grilo», kvankam ankaŭ tiu nomo mankas en la sanktulnomaro (ja samkiel Giroflée); tamen grillo estas normala vorto itala, kaj sufiĉe kutima alnomo aŭ familinomo.

La «flora» nomo de la monaĥo estas ŝlosilo por la nomo de lia kunulino. Temas pri juna vestfalianino, en la originalo nomata Paquette, kio probable estas karesformo de Pascale, nomo nekutima en Germanio; tial la germana traduko [G] ŝin rebaptas Gertrude. Mi komprenas la motivon por tia ŝanĝo, sed al mi ĝi ne plaĉas. Tamen la Lantia Paket, aŭ ĝia plua asimilaĵo Paketo ja ĝenas en Esperanto (kaj en aliaj lingvoj praktikantaj transskribon).

La pola tradukisto trovis elegantan solvon: Pakita — sed en Esperanto ĝi la problemon ne solvas (ĉar ĝi aspektas kiel samradika participo; cetere, ankaŭ tia hispaneca nomo malkonvenas al tiutempa germanino). Mian solvon mi trovis en la vortaro de Littré, kiu indikas ke komunlingve la vorto signifas (signifis?) ‹lekanto›:

La modernaj vortaroj ĉi tiun signifon ne donas, kaj unuarigarde ŝajnas malprobabla, ke Voltero ĝin celis; tamen atentu la aliancon de la rolulino kun frère Giroflée (laŭvorte, ‹frato Levkojo›) ekde ĉap.24: «De Paquette, et de frère Giroflée»! Mi do rebaptis ŝin Floro, kio estas innomo sufiĉe internacia, ne malkutima en Germanio♐, kaj taŭga kiel karakteriza nomo aludanta la beleton de tiu «linda servistino de ŝia baronina moŝto».

‹Grilo + Floro› ne estas tiom similspecaj, kiel ‹Levkojo + Lekanto›; tamen ili pli konvene esprimas la karakterojn, kaj parencas alimaniere: stile, kiel anoj de apologa-fabela kampo.

Nomoj germanaj

Voltero evidente malŝatis la germanan lingvon, kaj tion atestas du loknomoj, per kiuj li parodias sian impreson pri la germanaj sono kaj skribo. La parodioj estas pli malicaj ol spritaj aŭ trafaj; mi anstataŭigis ilin per formoj kiujn opinias pli amuzaj, aŭ almenaŭ kiuj kaŭzas al mi malplian vichonton (Fremdscham, Spanish shame) :

• Thunder-ten-tronckh → Tondrotrunkhejmo

• Valdberghoff-trarbk-dikdorff → Valdberghofdikdorf

La unua nomo konservas la literkombinon kh, kiu probable ŝajnis ŝoka al Voltero. Verdire, en Esperanto ĝi ne ŝokas. Nu, Voltero ne kaptis la germanan prozodion, kaj lian parodion egale bone eblus turni kontraŭ la lingvo franca, kun ĝiaj similsonaj vortoj tondre, tronc. Mi do parodias ne germanecon, sed la Volteran percepton de la germana tra la franca (resp. tra franceca Esperanto).

En la dua nomo mi forigis la negermanan troaĵon trarbk. Por la parodiaj celoj sufiĉas forigi la streketojn, kaj la unubloka vorto iĝas pli efekta eĉ sen la kalumnia peco. Kurioze: Voltero duobligas la finajn foojn en Hof kaj Dorf, sed duonigas la komencan vuon de Wald ☺

Nomoj hispanaj

Krom la nomoj de la fikciaj romanpersonoj, en la verko abundas la nomoj de realaj lokoj kaj homoj. Nun, 92 jarojn post la apero de la Lantia traduko, multaj el ili ricevis stabilan formon plene asimilitan en Esperanto. Granda parto el ili troveblas en PIV. Laŭeble mi sekvis tiun tradicion, kvankam kun grava devio ĉe kelkaj nomoj hispandevenaj: la hispanajn literojn c, z esprimantajn la Kastilian [θ] (resp. la parolsonon [s] en la dialektoj sudaj kaj en Ameriko) mi transskribas per s, ĉar tion mi opinias pli bona aproksimo; ekz‑e Andalucía → Andalusio, Cádiz → Kadiso, Ceuta → Seŭto.

Ial en V la hispanaj nomoj entenas plej multe da eraroj. Pri la netrovebla Avacena (noto [58]) eble kulpas kopiisto; sed la eraroj en la nomo de la guberniestro de Bonaero evidente estas Volteraj:

Miaj komentoj:

1) V: Ibaraa, L: Ibaran — probable la Eŭska loka-familia nomo Ibarra♐.

2) V: Figueora, L: Figuerora — probable Figueroa♐ → ‹Figeroa› (el la Galisia Figueiroa).

3) V: Mascarenes L: Maskarenes — eble la portugala Mascarenhas aŭ la hispana Mascareñas (kp la francan «Mascareignes♐»).

4) En la beletro rusa de la 19ª jc Lampourdos plurloke aperis kiel nomo greka (Грек Лампурдос подлец … — Щедрин♐). — Oni proponis konjekton Lampurdan laŭ loknomo Katalunia; mi juĝus pli amuza enŝovi maloftan similsonan radikon Zamenhofan (laberdano = peklita moruo).

5) Portugale Souza (en la moderna skribo: Sousa; prononcata [soŭzɐ], aŭ Lisbone [sozɐ]) estas la nomo de la plej antikva nobela familio Iberia; hispane al ĝi respondas Sosa aŭ Soza.

El tioj sekvas jenaj formoj H kaj S:

(Kie kaj kiom da konjunkcioj y konvenas lasi? Volonte mi metus konjunkcion en la mezon, inter la partoj patra kaj patrina, kiel en la nomo de Korteso:

tamen la guberniestro havas neparan nombron de familinomoj; manke de alia argumento mi metis ĝin finen simple ĉar tio ŝajnas al mi pli belsona, kaj konformas al la korekto fare de H.)

Nomo angla

Kuriozan problemon prezentas la angla familinomo Sir Walter Raleigh (1552–1618) en ĉap. 18ª, kiun Lanti’ transskribis per «Rali»; la legisto de franca aŭdiolibro ĝin naive voĉlegas /ralεg/; nu, la prononco /raleĥ/ tiuepoke estus jam arĥaika, sed ne tute malebla. Laŭ mia vortaro,[180] ĝi estas voĉlegenda /'rɔ:lɪ/, se temas pri la persono menciita en «Kandido»; /'rælɪ/, se temas pri la bicikloj Ra­leigh bycicles aŭ nomo de ŝipo; /'rɑ:lɪ/ kiam temas pri loknomo aŭ en kelkaj aliaj okazoj.

Tamen malprobablas ke la Eldorada sinjoro loĝanta en izolita lando kaj parolanta keĉue prononcus la nomon laŭ la normo de la mezo de la 20ª jc. La angla prononco el la epoko Ŝekspira diferencis kaj disde tiu de la epoko Voltera, kaj disde la moderna. Sed ekzistas samtempa transskribo hispana♐: Rale, iom simila al la oficiala latinigo «Gualtherus Ralegh»♐.

(Iuj probable vidos en tio argumenton kontraŭ transskriboj; tamen ankaŭ la anglaj formoj skribaj de tiu nomo varias: Rawley, Ralegh, Ralagh, Rawleigh… La koncernulo mem preferis la skribformon Ralegh. Voltero en sia manuskripto skribis Raleig.)

La asimilitajn formojn de la propraj nomoj, aperantaj en la verko, donas la resuma Nomtabelo ĉe la fino de la bitlibro. Tie vi trovos, unue, la asimilitan formon, uzatan en ĉi tiu traduko; en la dua kolumno, la transskribon Lantian; kaj poste, la originalan skribon francan aŭ alinacian (por la nefrancaj nomoj).

Baronidino Kunegundo

El la 125 aperoj de la nomo Cunégonde en V, 38 aperojn antaŭas la titolo M^lle (fraŭlino). Laŭ la moderna tendenco mi iom malplioftigis tiun titoladon (la rusa traduko [R] ĝin plene forigas); tamen regermanigo, kaj principe la regermanigo laŭ la paroletiketo de la 18ª jc, postulus ne nur pli oftan titoladon, sed ankaŭ ŝanĝon de la titolo: en G la protagonistino neniam aperas kun la burĝa titolo ‹fraŭlino› (Fräulein), sed nur kun ‹baronidino› (Barones[s]). Eĉ en la 20ª jc mi vidis, kiel zorge la germanaj sciencistoj mencias la titolojn en ia Herr Prof. Dr. Faustus; tiom pli tio devis validi pri la nobeltitoloj en la 18ª jc.

Unu fojon Voltero provis esprimi tion (en ĉap.2ª):

Tiu frazo pensigas pri kavalira romano, kaj eĉ pli klare en Esperanto, kie «baronidino» samformas kun «reĝidino», konata el la Zamenhofa traduko de la Andersenaj fabeloj. Tamen por la francoj tio estas nekutima, kaj L ĝin ne komprenis.

Malpli konsekvence ol G, sed sufiĉe ofte, la samsencan titolon baronesita uzas la traduko hispana [H]. Kp ankaŭ en la tradukoj angla kaj pola (ĉap.12ª):

Pro sistememo ankaŭ la titolon de la maljunulino mi tradukis per princidino — mi supozas, ke itale ne malkonvenus ŝin nomi principessina; kaj eĉ pli aŭdace, V: la fille d’un pape → S: papidino (ĉap.12ª), kio en Esperanto estas same memtrudiĝanta, kiel la similsituacia kaj samspirita papesse (papino) en la franca (kaj interalie ĉe Voltero).

Ciado

Mi konservis la ciadon de la Lantia traduko. Cetere, ankaŭ en la angla traduko:

Male, mi modernigis plurajn loknomojn (ekz‑e Konstantinopolo → Istanbulo, Propontid → Marmora Maro) — unue, ĉar tio estas pli oportuna por la moderna leganto; kaj due, ĉar la klasikaj nomoj sonas malkonvene en la buŝo de senklera Kakambo aŭ de turka kamparano.

Perfektivo

Esprimi perfektivon en Esperanto estas facile: perfektivon havas nur la rezultverboj, kaj Esperante tiaj verboj en la formoj is- kaj os-tensaj aŭtomate ricevas la signifon perfektivan. Tamen atentindas, ke la francaj aoristoj kaj perfektumoj de daŭrverboj ofte havas signifon pli speciale inĥoativan, kiun signifon Esperanto esprimas ne tense, sed afikse aŭ leksike. Precipe tio koncernas la perceptajn daŭrvebojn (oni ne konfuzu ‹vidis› / ‹ekvidis›, ‹aŭdis› / ‹ekaŭdis›, ‹sentis› / ‹eksentis› ktp), kaj ankaŭ diversajn aliajn verbojn rilatajn al mensaj procezoj (ekz‑e ‹sciis› / ‹eksciis›), kaj eĉ abstraktajn verbojn (‹havis› / ‹ekhavis, ricevis›).

L plejparte ĝuste esprimas tiajn inĥoativojn:

tamen, dum L neniam konfuzas ‹vidis› kun ‹ekvidis›, ial tio okazas pri ‹aŭdis› / ‹ekaŭdis›:

Ofte V esprimas inĥoativon per frazaĵo, kiun L prave kunvolvas en unu verbon Esperantan, ekz‑e (ĉap.9ª):

Jen ekzemplo kie L ignoras la inĥoativan signifon de la franca aoristo:

Malperfektivo

Leŭgoj kaj mejloj

La plej ofta mezurunuo (aperanta 10-foje) estas leŭgo (france lieue). Unu el ties intuicie klaraj difinoj estas «la distanco kiun averaĝa viro piediras dum 1 horo», do 4–5 km. Laŭ NPIV, leŭgo estas «proksimume 4km». Laŭ la franca Vikipedio, en la tempo de la eldono de «Kandido» (1759) estis diversaj leŭgoj, i.a. la «Pariza leŭgo» = 3,898km; la «poŝta leŭgo» = 4,288 km; kaj la «tarifa leŭgo» = 4,678 km.

En unu loko (ĉap.22ª) per leŭgoj estas esprimita la distanco inter Parizo kaj Bonaero: 2.500 leŭgoj = 11.050 km; do,

1 leŭgo ≈ 11.050 / 2.500 ≈ 4,42 km

Supozeble do Voltero uzis la siatempajn «poŝtajn» aŭ «tarifajn» leŭgojn, mezume 4½ km.

{Fakte, la koncerna frazo estas ambigua: «je lui ai envoyé à 2.500 lieues d’ici un exprès dont j’attends la réponse», t.e. «mi sendis al ŝi, je 2.500 leŭgoj for de ĉi tie [de Parizo] ekspreson, kies respondon mi atendas». Kio do estas «je 2.500 leŭgoj for de Parizo» — ĉu la loko de kie Kandido sendis Kakambon (do, Surinamo), aŭ la loko kien li sendis (Bonaero)? La distanco de Parizo ĝis Paramaribo estas 7.191km, do en la unua okazo estus 1 leŭgo ≈ 7.191/2.500 ≈ 2,876km — tro malmulte.}

Lanti’ tradukas la francan lieue per mejlo, kaj 1 lieue = 1 mejlo; same faris la tradukistoj germana, pola kaj rusa [G, P, R] — laŭ la opinio, ke la franca lieue estas «la franca mejlo»[178]. Tio ne malĝustas funkcie (la francoj uzadis leŭgojn en la okazoj kie la germanoj k.a. uzadis mejlojn); sed fakte tio estas malvera: ankaŭ la francoj havis siajn mejlojn, kaj dufoje tiu mezurunuo aperas en «Candide». Kp en PIV[179]:

La nemiskomprenebla esprimo per kilometroj iam malkaŝas signifojn malevidentajn ĉe la arkaikaj mezuroj, ekz‑e (ĉap.2ª):

Moderna leganto de L probable interpretos tiujn 2 mejlojn Usone, kiel 3 km, kio estas normala distanco por promeno; tio aspektas kohere. Kandido kulpus pri nedisciplinemo; la posta mortopuno estas tro kruela, sed tiaj estas la bulgaroj (t.e. la prusianoj)…

La distanco 9 km estas iom longa por tia promeno, kaj supozigas, ke «promeno» estas evitvorto por «dizerto». Verdire, la franca-germana interpreto de «2 mejloj» donus 15 km, do eĉ pli forte sugestus la dizerton; sed kiom da legantoj scias tion? Ekz‑e Lanti’ tion ne sciis:

Evidente, ‹kvaronmejlon› Lanti’ interpretis moderne-usone:

1.609m / 4 ≈ 402m ≈ ⅓km ≈ 333m;

sed Voltero skribis france, tial por li

7.422m / 4 ≈ 1.856m ≈ 2km.

(Ni do vidas, ke ankaŭ Lanti’ konsideris la hejmigon per kilometroj, kvankam ne aŭdacis; sed la provo lasis spuron en ĉi tiu loko.)

Kompreneble, en multaj okazoj la distanco estas proksimuma, kaj la konvertitan valoron mi rondigas, ekz‑e (ĉap.11ª):

(Fakte 300 leŭgoj estas 300×4½ = 1.350 km.)

Futoj kaj coloj

La futojn, colojn kaj funtojn mi plejparte lasis senŝanĝaj — unue, ĉar ilia tradicia valoro ne tiom ŝoke diferencas disde la moderna (t.e. de la Usona); kaj due, ĉar mi ne scias, kiel korekti la Volteran uzadon, kiu ŝajnas nekohera kaj iam erara. Jen ekzemplo:

En ĉap.2ª la «bulgaraj» (subkomprene la Prusiaj) rekrutistoj demandas Kandidon, ĉu li altas 5 futojn 5 colojn. Se temas pri la Berlinaj futo kaj colo, resp. 31,385cm kaj 2,615cm, tiam Kandido altis 170cm.

Tiu epizodo el ĉap.2ª unuarigarde ŝajnas aludi la faman «Regimenton de Grandeguloj» (Potsdamer Riesengarde), fonditan de Frederiko-Vilhelmo la 1ª, la patro de Frederiko la 2ª. La soldatoj de tiu regimento devis alti ne malpli ol 188cm (6 Berlinajn futojn). Kompare kun tio la postulo de la «bulgaraj» rekrutistoj (kaj la staturo de Kandido) estas tre modesta; sed kelkajn alineojn poste samregimentanoj de Kandido aperas kiel «aliaj 6-futaj herooj».

Se la rekrutistoj uzis la mezurojn francajn, tiam 5′5″ = 175,5 cm. Iom pli bone, sed plu nesufiĉe. La prusiaj 6 futoj estus proksimume 5 futoj kaj 9 coloj francaj.

Monunuoj

Oni iam provis unuecigi la esprimon de monaj valoroj per spesoj, t.e. esence per la ora ekvivalento. Ekz‑e en «Marta» 55 rublaj/kopekaj esprimoj estas konvertitaj en spesmilojn kaj spesdekojn.

En «Kandido» tio ne estus tiom facila. Iuj fantaziaj moneroj neniam ekzistis (ekz‑e la «Patagoniaj taleroj» el ĉap.19ª). En Eldorado oro ne pli valoras ol gruzo, kaj unu el la ĉefaj ideoj, inspirantaj tiun utopion, estas negado de la mona orbazo (angle gold standard). Nu, la Voltera utopio ne estas profunde pripensita, kaj fine de la epizodo (ĉap.18ª) eldoradanoj esprimas kostojn en «livres sterling, monnaie du pays». Lanti’ tradukis: «da sterlingaj funtoj, en la landa mono». Nu, ĉar laŭ la ĝenerale preferata etimologio, sterling ← STAR+LING, t.e. stel/eto, mi ŝanĝis al: «da stelpundoj, en la landa mono» — rememore pri la movada monunuo «stelo»♐ ☺

Mezuroj de nobeleco

Kunegundo diras pri si en ĉap.10ª:

Tradicie en Francio la «gradoj de nobeleco» (le compte par degré) estis la nombro de nobelaj generacioj en la vira linio genealogia. La inajn liniojn oni ne atentis. Konforme al tiuj «nobelecaj gradoj» pluraj tradukoj asertas, ke Kunegundo estis nobelino en la 72ª generacio, kio estas nekredeble tro multe: se ŝiaj antaŭuloj estis naskataj kiam ilia patro aĝis, averaĝe, 20 jarojn, tiam ŝia nobeleco datus ekde la jaro

1755 – 17 – 72×20 = 298 p.K.

(1755 estas la jaro de la ĵusa Lisbona tertremo; 17 estas la aĝo de Kunegundo, laŭ ĉap.1ª) — t.e. de la epoko de la pagana Romio sub Diokleciano!

Kontraste al tio la germanoj konsideris ĉiujn genobelojn en la tuta arbo genealogia; la responda nombro povis esti do eksponenciale pli granda: al la 6ª grado franca povus respondi (en ekvilibra arbo kie ĉiuj inoj estas nobelinoj) 62 nobelaj geantaŭuloj; kaj al la 7ª, 126. Do, supozeble ŝi estis nobelino en la 7ª generacio, kun iom da burĝinoj aŭ kamparaninoj en la genealogia arbo.

France (kaj angle) tia maniero mezuri nobelecon estas esprimata per heraldika termino quartiers de noblesse♐ (resp. quarters of nobility♐). Voltero evidente rimarkis la diferencon en la terminoj kaj en la nombraj grandoordoj, sed probable ne klare komprenis la diferencon. En S mi uzas la pli klaran terminformon de la germanaj tradukoj.

Orientaj titoloj

Homoj/viroj, infanoj/knaboj

Nemalofte Lanti’ malkonfuzas ‹viro›jn el inter ‹homo›jn (‹viro› aperas en L 15-foje), tamen ne ĉiam, ekz‑e (ĉap.2ª):

Malpli evidentas la uzo de ‹infano›j kiam temas pri ‹knabo›j (ekz‑e ĉap.17ª):

(Tiutempe la ludo probable estis precipe knaba; sed pli klare la knabecon indikas la posta supozo: «Sendube, diris Kakambo, ĉi tiuj infanoj estas la filoj de la reĝo de la lando» [L].)

Fremduloj kaj alilandanoj

La francan étranger Lanti’ ĉiam (24-foje) tradukas per ‹fremdulo›; fakte, en ĉi tiu odiseado ĝi preskaŭ ĉiam (krom en 3 okazoj) signifas ‹alilandano› (vorto, kiun Lanti’ uzas 0-foje). Ekz‑e (ĉap.17ª):

Cetere atentindas, ke la objekton «da ili», kiu estas la temo de la dua subpropozicio, Lanti’ ja ŝovis antaŭen, en ĝian naturan teman lokon en la vortordo Esperanta.

Tro malproksimaj aŭ ambiguaj pronomoj triapersonaj

Trouzo de la verbo «vidi»

{En la franca lingvo la verbo voir iam perdas sian rektan signifon ‹vidi› kaj iĝas formala gramatikilo, kion oni iom troige ilustras per la frazo Louis XVI a vu sa tête tomber dans la corbeille, laŭvorte «Ludoviko la 16ª vidis sian kapon fali en la korbon».}

Jakobenoj kaj kordelieroj

En la epoko de Voltero franclingve (kaj nur franclingve) jacobin (laŭvorte, «Jakob/ano») signifis dominikano, ĉar en Parizo la unua monaĥejo (ne plu ekzistanta) de tiu ordeno aperis ĉe la strato «Sankta-Jakobo» (rue Saint-Jacques). La sama loko donis nomon al la revoluciaj jakobenoj, kiuj aperos 40 jarojn post «Kandido» kaj 21 jarojn post la morto de Voltero. Nur tiu dua signifo estas internacia, kaj tial estas amuze legi en ĉap.25ª (parolas italo):

Cordelier estas franca nomo de unu el la Franciaj branĉoj franciskanaj. Voltero plurloke uzas tiun nomon (ĉiam pri franciskanoj ne-Franciaj), kaj neniam nomas ilin franciskanoj. Lanti’ tradukas jen per «franciskano», jen (malkonvene!) per «kordeliero». Mi unuecigis per «franciskano». («Kordelieroj» ja konvenas por paroli pri la politika klubo dum la franca revolucio.)

La franca abbé

La francan abbé Lanti’ tradukas per ‹abato›, kaj en 23 okazoj el 25 tio estas eraro. En 1 okazo efektive temas pri relative altranga ekleziulo (monaĥejestro); en 23 okazoj aperas la neinternacia kaj neesperanta franca signifo:

Kaj en 1 okazo eblas ajna el tiuj interpretoj.

Formale ĝusta fremdiga solvo estas lasi la francan vorton por tiu specife franca signifo, kiel en A: “the abbé of Perigord”, G₂₀: „der Abbe aus Perigord“. Tio lasas la tekston franceca, ne perfortas la cellingvon, kaj flatas la erudicion de la leganto; sed esence tio estas kapitulaco. Krome, tio malakordas kun la universalisma principo de V: «ĉion universaligi per francigo», kio en traduko devas transformiĝi al «ĉion universaligi per esperantigo». En V francigo neŭtrigas; dum en traduko vorto franca ekzotigas.

Tial mi tradukis per ‹sutanulo›, tute konforme al la difino de Littré. Mi koncedas, ke la preciza signifo celata en la verko postulas klarigon. Nu, mi komentis ĝin per piednoto.

La Lejbnica optimumismo

En la jaro 1684ª Lejbnico aperigis la unuan publikaĵon pri la diferenciala kalkulo, «Nova metodo por trovi maksimumojn kaj minimumojn»[182]. Ĝi temis pri la trovado de la ekstremumoj per la tanĝantometodo, kiun la modernaj studentojn konas sub la nomo «la Neŭtona metodo».

Ankaŭ sian teodiceon Lejbnico konstruas matematikece, anticipante la problemaron de matematika optimumigo: trovi ekstremumon de funkcio sur iu regiono da eblaj parametroj, difinitaj per certaj limigoj. La kreemon de la Lejbnica Dio limigas la racio, la reguloj logikaj kaj matematikaj. Eĉ por Dio 2×2=4. Kreaĵoj estas principe limigitaj, kaj en tio kuŝas la fonto de la imanenta metafizika malbono. Ĉiuj eblaj universoj entenas tian malbonon, la Kreanto povas nur elekti tian, en kiu la bono atingas sian maksimumon (la plej bonan el la eblaj mondoj), aŭ tian, en kiu la malbono estas minimuma (la malplej malbonan el la eblaj mondoj). Lejbnico probable ne klare konsciis la diferencon inter tiuj ekstremumoj, kaj celis plie la unuan: «la plej bona (optimuma) el ĉiuj eblaj mondoj» [le meilleur (optimum) parmi tous les mondes possibles, «Essais de Théodicée», 1:8].

Unu afero estas okulfrapa per sia foresto: la Lejbnica koncepto pri malbono metafizika. En pluraj okazoj, iom komike, Kandido esprimas la deziron debati aŭ aŭskulti «pri malbonoj fizika kaj morala» — sed neniam pri la «malbono metafizika», kvankam ĝuste tiu devus aparte interesi la filozofieman junulon, kaj la aldono de ankoraŭ unu termino pligrandigus la komikan efekton (laŭ la intenco de Voltero). Probable Voltero nur supraĵe trarigardis la Lejbnican verkon, kaj ĉi tiun nocion (ja gravan por la Lejbnica koncepto) simple pretervidis.

La Lejbnica «Teodiceo» fakte estas komentaro pri kelkaj tezoj el la «Historia kaj kritika vortaro» de Petro Bejlo[183]. La «Trevua Revuo», menciita de Kandido en ĉap.16ª, jene priskribas tion en sia recenzo♐:

Ĉi tio estas la unua uzo de la vorto «optimismo» rilate al la Lejbnica «Teodiceo». Kaj malgraŭ la aserto de la recenzo, la sola apero de la literĉeno optim en la «Teodiceo» estas la ĵuse citita.

Sisteme kaj formale, germanlingve kaj kun multe da fakvortoj, la Lejbnican doktrinon prezentis Kristiano Volfo (Christian Wolff) en sia 40-voluma verkaro. La Voltera Pangloso similas ne tiom Lejbnicon, kiom Volfon; interalie, la terminon kosmologio, parodiatan en ĉap.1, kreis ĝuste Volfo (kaj malgraŭ la moko de Voltero ĝi enradikiĝis kaj nun troveblas en la Esperantaj vortaroj kiaj PV kaj PIV).

La angla optimismo

Dum Lejbnicon inspiris matematiko, la samtemajn filozofiajn ideojn de la pensuloj anglaj (kaj inter ili de la granda rivalo de Lejbnico, Neŭtono) inspiris la rapida progreso de la natursciencoj, kiu pensigis, ke la plendoj pri la malbono estas ŝuldataj al nesufiĉa scio. Kaj dum Volfo esoterigadis la Lejbnican teodiceon, Aleksandro Popo, male, popularigis la anglan filozofion en sia poemo «Eseo pri Homo»:

Mi grasigis 2 pecojn, kiuj preskaŭ laŭvorte aperas en «Kandido»:

1) La apartaj malfeliĉoj faras la ĝeneralan feliĉon (ĉap.4ª)

2) Ĉio ajn ekzistanta estas prava.

Do, estas diferenco inter la sistemoj Lejbnica kaj Popa. Lejbnico agnoskas la realecon de la malbono kaj ties neeviteblon eĉ en la plej bona el la eblaj mondoj. Dum por Popo la malbono estas iluzio, kaŭzata de nesufiĉo de nia scio kaj de senbaza homcentrismo (pri tiu lasta vd la argumenton de la derviŝo en la Konkludo). La intencoj estas malsamaj: Lejbnico senkulpigas Dion, Popo pravigas la mondon.

Voltero bone konis la Eseon kaj malimplice diras en la Antaŭparolo de sia «Poemo pri la katastrofo de Lisbono» (1755), ke «la fama Popo» prezentis «per senmortaj versoj» de sia Eseo pri Homo «la sistemojn de Lejbnico, de lordo Ŝaftsberi’ (Shaftesbury) kaj de lordo Bolingbroko» kaj «la novan aksiomon ke „ĉio estas bona“». Voltero (kaj lia publiko) identigis la sistemojn Lejbnican kaj Popan, kaj reduktis ilin al la optimismo en la senco komunlingva:

Maleblas korekti tiun misprezenton tradukante «Kandido»n, ĉar tia korekto sensencigus la satiron. Cetere, Voltero nenie rekte mencias Lejbnicon kaj lian teodiceon, kvankam per diversaj trajtoj li klare sugestas, ke temas pri ili; kaj la publiko certas pri tio (kiel atestas ekz‑e la Antaŭparolo de Lanti’).

Kiel eble plej …

PAG asertas [§88, p. 121]

Mi malkonsentas, ke «kiel eble plej …» ĉiam plifortigas superlativon. En la reala uzo ĝi povas esprimi rezervon (limigon) same ofte, kiel «kiom eble plej …». Kaj mi opinias la limigan interpreton sole logika: «venu kiel eble plej rapide» jes implicas maksimumigon de la fortostreĉo kaj de la uzotaj rimedoj, kio tamen ne nepre rezultigos eĉ la pozitivan gradon (rapidan venon). Mi tamen koncedas, ke multaj homoj (kaj inter ili Lanti’) konfuzas maksimuman fortostreĉon kun maksimuma efiko (PAG kaj PMEG atestas tion).

Lanti’ aldonas tian emfazilon eĉ kie ĝi malestas en la originalo, ekz‑e:

Mi ne povas tion pruvi, sed mi suspektas, ke ankaŭ Voltero same (mis)interpretis la Lejbnican le meilleur des mondes possibles.

Mi ne scias, ĉu ĉi tie rolas la lingva fono franca (Voltero, Lanti’, Varingjeno estis franclingvanoj), aŭ eble okupo (Lejbnico kaj mi perceptas tion matematikiste). Laŭ Lejbnico nia mondo estas ne perfekta, sed nur «la plej bona el ĉiuj eblaj», t.e. «kiom eble bona». Ho ve, pli bona mondo ne eblas. Tio ne estas «optimismo», pli trafe endus nomi tion «filozofia pesimismo» ☹ En unu loko (ĉap.6ª) Kandido tion ja ekkomprenas: «Se ĉi tie estas la plej bona el ĉiuj eblaj mondoj, kiaj do estas la aliaj?»