«Приласкать и уничтожить!»

I

Вялікі з густам абстаўлены пакой у былым так званым Доме генерал-губернатара. Відаць, усё тут так і было пры генерал-губернатары. Па-за службовым пакоем, каля самай кулісы, рабочы стол Гісторыка. Гісторык скончыў вялікую працу, паставіў апошнюю кропку, паклаў насадку, узважыў на руку аб’ёмісты рукапіс, устаў з-за стала, прайшоўся па прасцэніўме, наблізіўся да рампы.

Гісторык. I я мог бы ўсклікнуць сёння: «Окончен труд, завещанный от Бога…» А радасці няма… Дзвесце гадоў з гакам фактычна акупацыйнага рэжыму на Бацькаўшчыне ўціснуты ў паўтысячы старонак хоць і праўдзівага, але сухога тэксту. А найгалоўнейшай падзеі пачатку мінулага стагоддзя — Першаму Усебеларускаму з’езду (кангрэсу) 1917 года, які меўся стаць пачаткам зусім іншага шляху Айчыны, адведзена тры старонкі гістарычнай факталогіі, а светлыя, мужныя, маладыя, рамантычна адухоўленыя постаці рыцараў волі і незалежнасці самастойнай дзяржавы, між іншым, як і рылы ганіцеляў і катаў нашага люду паспалітага, засталіся за межамі эмацыйнага ўспрыняцця таго, што да гэтага часу хаваецца пад пластамі маны і фальсіфікацыяў…

Палякі зразумелі такую небяспеку адразу ж пасля раскрыжавання Рэчы Паспалітай імператрыцай Кацярынай II. Тады ж таемны сход іх інтэлектуалаў-інтэлігентаў і прыйшоў да высновы: каб у варунках, што склаліся, уратаваць і захаваць польскую нацыянальную ідэю, трэба дзве рэчы — напісаць рамантычную гісторыю Польшчы і стварыць яе рамантычную гістарычную літаратуру. З пастаўленай задачай палякі справіліся. Не разгубіліся і не скурвіліся, як мы, беларусы, пасля жорсткай паразы ад усходняй дэспатыі. Не згубілі рамантычна-паэтычнага пачуцця і, здавалася б, бесперспектыўнай, нязбытнай мары вызвалення ад чужынцаў…

Арыстоцель меў рацыю, калі казаў: «Гісторык і паэт адрозніваюцца не тым, што адзін гаворыць вершамі, а другі прозай… Розніца ў тым, што адзін распавядае аб тым, што адбылося, другі ж — пра тое, што магло адбыцца…». Амаль праз стагоддзе мы пачынаем усведамляць, што ж магло адбыцца з нашай Бацькаўшчынай і намі пасля Першага Усебеларускага з’езда 1917 года, калі б ідэя яго здзейснілася.

Мяркую, што толькі тэатр, толькі вобразнае мысленне можа спалучыць гісторыю з паэзіяй барацьбы рыцараў волі за ажыццяўленне нацыянальнай ідэі як асновы дзяржаўнасці і непадлегласці. А ў тым, што мне ўдасца ўтрымацца ў строга фармальнай ролі вядучага ў відовішчы, не ўпэўнены, бо гістарычная логіка не заўсёды супадае з логікай драматургічнай. А гісторыя не ведае ўмоўнага ладу. (Адыходзіць да свайго стала.)

Уваходзіць прыгожая чарнявая дзяўчына, за ёю — малады мужчына і вельмі худы чалавек невыразнага ўзросту. Здымаюць і вешаюць на калкі толькі галаўныя ўборы. Размяшчаюцца за шырокім сталом. Дзяўчына вынімае з сумачкі сшытак, насадку і чарнілку. Хударлявы расцірае азызлыя ад холаду рукі, а потым і твар. Пакашлівае.

Гісторык. Позняя, золкая восень 1917-га. Гэта памяшканне ў былым Доме генерал-губернатара ў Мінску. Яго займае Вялікая беларуская рада. Дзяўчына — Людвіка Сівіцкая, што стане вядомай пісьменніцай і грамадска-культурнай дзеячкай Зоськай Верас. Малады мужчына — вучоны эканаміст, картограф і фактычны старшыня партыі Беларуская сацыялістычная грамада, сябра Вялікай беларускай рады Аркадзь Смоліч. Хударлявы і хворы — былы катаржнік Аляксандр Прушынскі, ён жа вядомы паэт Алесь Гарун і намеснік старшыні партыі Беларуская сацыялістычная грамада.

Смоліч (перадае паперы Гаруну, да Людвікі). А дзе яшчэ панна Людвіка выконвала абавязкі сакратара і пратакалісткі?

Людвіка. Шмат дзе: у Менскім аддзеле Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны, у Беларускім нацыянальным камітэце, Цэнтральнай радзе беларускіх арганізацый, у вашай Грамадзе. А яшчэ пратакаліравала на з’ездах беларускіх нацыянальных арганізацый, на з’ездзе беларусаў-вайскоўцаў Заходняга фронту.

Гарун. Спадар Аркадзь, пэўна, хоча ведаць, па чыіх пратаколах нашчадкі будуць вывучаць гісторыю беларускага нацыянальнага руху пачатку 20-га стагоддзя.

Людвіка. Па пратаколах — сумна. Нашу эпоху будуць вывучаць па вашых вершах, шаноўны Алесь Гарун.

Гарун. Гэта наогул будзе адна скруха.

Смоліч. Адно слова — Гарун…

Людвіка. Няхай сабе! (Узнёсла, пранікнёна чытае па памяці верш.)

Уваходзіць мужчына ў акулярах. Зняўшы капялюш, ціха спыняецца каля парога. Уважліва слухае.

Чалавек у акулярах плёскае ў далоні і накіроўваецца да стала. Апладысментамі яго падтрымлівае Смоліч. Гарун цалуе руку Людвікі.

Гісторык. Чалавек у акулярах — Язэп Лёсік. Рэдактар газеты «Вольная Беларусь». Адзін з першых лідэраў Грамады.

Лёсік (Гаруну). Здароў быў, дружа. (Абдымаюцца.)

Гісторык. Разам з Гаруном адбывалі царскую катаргу ў залатых капальнях пад Краснаярскам.

Лёсік. Кожны паэт, якому яго ж вершы гэтак таленавіта прачытае такая пекная паненка (схіляе галаву), можа лічыць сябе шчаслівым. (Смолічу.) Маё шанаванне! (Паціскае руку, сядае ў крэсла паблізу стала.)

Гарун. Людвіка і сама друкуе такія цудоўныя абразкі і вершы, што я абавязкова нешта вывучу і прадэкламую дзе-небудзь публічна ў знак павагі да каляжанкі па паэтычнаму цэху.

Уваходзіць зусім малады інтэлігентнага выгляду чалавек.

Гісторык. Тамаш Грыб — культурны дзеяч, адраджэнец, эсэр.

Грыб. Дазвольце?! Вітаю вас.

Смоліч. Просім. Сядай, Тамаш.

Уваходзіць малажавая, строгая жанчына.

Гісторык. Палута Бадунова…

Бадунова. Добры дзень!

Смоліч. Ласкава просім, Палута Аляксандраўна, да нашага гурту.

Бадунова знаходзіць сабе месца.

Гісторык. Настаўніца Бадунова — дэпутат Петраградскага Савета, член ЦК Беларускай сацыялістычнай грамады.

Уваходзяць двое.

Першы. Вітаю шаноўнае спадарства! (Ідзе да стала, ціха перамаўляецца з Гаруном і Смолічам.)

Другі моўчкі сядае бліжэй да парогу.

Гісторык. Той, што падышоў да стала, Язэп Варонка — камісар юстыцыі Вялікай рады і член ЦК Грамады. Той, што прысеў каля дзвярэй, Фабіян Шантыр. Паэт і публіцыст, закаханы ў Людвіку Сівіцкую.

Смоліч. Спадар Шантыр, каго будзеце прадстаўляць на нарадзе?

Шантыр. Сябе самога і левую плынь Сацыялістычнай грамады.

Смоліч. Наколькі мне вядома, такая плынь афіцыйна яшчэ не аформлена…

Шантыр. Тым не менш яна ёсць і я яе прадстаўляю.

Людвіка. Па маіх назіраннях, таварыш Шантыр даўно мітусіцца паміж Грамадою і бальшавікамі, як той Бурыданаў асёл, што паў з голаду, бегаючы паміж двума стажкамі сена.

Бадунова. Заўвага ў адрас майго калегі па левай плыні больш, чым бестактоўная…

Шантыр. Не зважайце, Палута Аляксандраўна. Дзякуючы паўсядзённым турботам Людвікі галодная смерць мне не пагражае. Даруем ёй гэты выпад.

Гарун. Шаноўная Палута Аляксандраўна пэўна не ведае, што Фабіян і Людвіка…

Шантыр (перахоплівае). Сямейная пара палітычных антаганістаў.

Гісторык. Фабіян Шантыр не толькі левы грамадавец, але і вядомы паэт, публіцыст і яркі трыбун.

Уваходзяць адразу шасцёра апранутых у вайсковае і паўвайсковае.

Каманда Янкі Серады.

Серада (крыху карцінна). Каманда, зва-жай!

Каманда выстройваецца, падраўноўваецца, падцягваецца.

Здравія жадаю, панове таварышы намеснікі старшыні Вялікай беларускай рады і Сацыялістычнай грамады! Дазвольце далажыць аб прыбыцці вайсковай каманды па стварэнні беларускай нацыянальнай арміі?!

Гарун (разумеючы жартоўную выхадку Серады). А панове таварышы і не пярэчаць…

Серада (робіць шаг у бок). Злева направа: Сымон Рак-Міхайлоўскі — арганізатар з’езда вайскоўцаў-беларусаў Заходняга фронту, ён жа ёсць кіраўнік Цэнтральнай беларускай вайсковай рады. Кастусь Езавітаў — арганізатар такога ж з’езда Паўночнага фронту. Васіль Захарка — адзін з арганізатараў з’езда вайскоўцаў-беларусаў Заходняга фронту. Макар Касцевіч, ён жа паэт Макар Краўцоў — кіраўнік беларускага камітэта 44-га армейскага корпуса Паўночна-Заходняга фронту.

Даклаў Янка Серада, сябра Беларускай сацыялістычнай грамады і армейскі ветэрынар.

Смоліч. А грамадавец і армейскі ветэрынар можа сказаць дакладна, якая колькасць беларускага войска стаіць за камандай?

Серада. Па ўсіх франтах яшчэ не падлічылі, а тое, што толькі Кіеў і Адэса даюць каля 100 тысяч штыкоў, факт!

Смоліч (радасна здзіўлены). Нішто сабе навіна! Вольна! Сядайце…

Запыхаўшыся, з’яўляецца малады чарнявы чалавек у паўвайсковым адзенні.

Гісторык. Гольман. А хутчэй за ўсё — Гольдман, залаты чалавек.

Гольман (таропка). Мы с Канчером прибыли, но он опоздает. Совещание можно продолжать при мне.

Гарун. Мы яшчэ не пачыналі…

Гольман. Это хорошо! И приятно. (Садзіцца.)

Смоліч. А вы, вообще-то, кто?

Гольман (падняўшыся з крэсла). Кто, я?.. Михаил Борисович Гольман — бывший прапорщик, бывший эсэр-максималист, потом левый эсэр, бывший председатель Могилевского Совета крестьянских депутатов. Сейчас тяготею к большевикам. Арестовывался временным правительством за эсэровскую пропаганду по крестьянскому вопросу. В настоящее время заместитель Канчера по Белорусскому областному комитету при Всероссийском совете крестьянских депутатов в Петербурге, простите, в Петрограде.

Смоліч. Располагайтесь, Михаил Борисович…

Уваходзіць багата апрануты мужчына, а за ім чалавек у сціплай вопратцы.

Гісторык. Раман Скірмунт — вялікі пан і грамадзянін-патрыёт Беларусі.

Скірмунт (зняўшы капялюш). Мір вашаму дому, панове і таварышы рэвалюцыянеры.

Смоліч. З мірам прымаем, пан Скірмунт.

Скірмунт. Калі б вы і не прынялі мяне з мірам, я ўсё роўна мусіў бы прыйсці на правах стваральніка і старшыні Беларускага нацыянальнага камітэта, паўнамоцтвы якога, як вядома, былі перададзены вашай Вялікай радзе.

Смоліч. Мы рады бачыць пана Скірмунта.

Шантыр. Рады не ўсе.

Гарун. Наколькі я разумею, гэта той самы пан Скірмунт, што быў дэпутатам думы і членам Дзяржаўнага Савета Расейскай імперыі, калі мы з табой (да Лёсіка), Язэп, гнілі ў залатых капальнях Бадайбо пад Краснаярскам?!

Скірмунт (вельмі спакойна). Я яшчэ той пан, што ўзначальваў Менскае таварыства сельскай гаспадаркі і аніяк не нашкодзіў селяніну. Я той пан, што сабраў і правёў з’езд беларускіх партый і нацыянальных арганізацый, які і стварыў Беларускі нацыянальны камітэт. А яшчэ пан Скірмунт стварыў і ўзначаліў Менскі аддзел Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны, які ўратаваў ад галоднай смерці не адну тысячу суайчыннікаў. I можа, з Божай дапамогай яшчэ ажыве вялікі паэт і грамадзянін Максім Багдановіч, які не без майго апекавання ўладкаваўся ў краіне светлай ля сіняй бухты.

Людвіка. Перад ад’ездам Максіма мы развіталіся ля касцёла Сымона і Алены. I мне добра вядома, як пан Скірмунт хацеў і спадзяваўся ўратаваць паэта. I не дзе-небудзь, а ў мясцох крымскіх, знаных Пушкіным і Міцкевічам. Яго любая не прыйшла на праводзіны, і ён праз мяне перадаў ёй трыялет: (чытае па памяці).

(Змахвае набегшую слязу.)

Скірмунт. Дзякуй, добрая душа, на добрым слове… I апошняе ў сваё апраўданне перад вашай рэвалюцыяй… Не хто іншы, як пан Скірмунт першым узначаліў беларускую дэлегацыю да расейскага Часовага ўраду з патрабаваннем аўтаноміі Беларусі.

Бадунова (падкрэслена). Краёвай аўтаноміі…

Скірмунт. Вядома, а то якім бы краёўцам быў пан Скірмунт, што ніколі і нікога з суайчыннікаў не высылаў у сібірскія капальні.

Гольман. А я лично с Канчером и, естественно, с областным комитетом считаем, что для Белоруссии нужна не просто краёвая автономия, а автономия в составе российской федерации. Но для этого надо поладить с большевиками.

Шантыр. Именно так, товарищ Гольман. Именно так!..

Людвіка. Менавіта так можа разважаць толькі здраднік.

Гарун. Беларусь будзе толькі вольнай рэспублікай, каб нікуды не ўваходзіць і ні ад кога не залежыць.

Скірмунт. У варунках, што склаліся, Беларусь можа быць толькі краёвай у звязе з Літвой і ў саюзе з Польшчай ці будзе зноў праглынута Расеяй, цяпер ужо пралетарска-бальшавіцкай.

Бадунова. Або падзелена з Польшчай, калі мы не навучымся лавіраваць у перамовах з бальшавікамі.

Скірмунт. Пакуль мы будзем вучыцца лавіраваць, нас будуць дзяліць і Украіна, і Літва, і Латвія. I хто наканаваў нам вечную расейскую акупацыю пасля трох задушаных нашых паўстанняў за адно стагоддзе?!

Шантыр. Такімі размовамі мы толькі выклікаем антырасейскія настроі, нацыяналізм…

Краўцоў. Пачакай, Шантыр! А ты чаго хацеў? У нас царская акупацыя змянілася акупацыяй керэнскай, а цяпер мяняецца на бальшавіцкую?! Два дзяржаўныя перавароты за год! А ў нас што змянілася? У нас улада чыя?.. Расейскае войска ў нас улада, як і ў тыя рэвалюцыі. Прапаршчык Мяснікян з набрыддзю са свету ўладарыць не горш за генерала-вешальніка Мураўёва. А сярод народных камісараў ні аднаго беларуса! Толькі расейцы, жыдкі, латышы, азербайджанцы ды іншыя! Яны ва ўпор нас не бачаць. Нават не ведаюць, што ёсць такі народ беларускі. I Беларусь для іх не існуе. I ці не расейскім шавіністам сказана: «где русский солдат оправился, там и есть Россия». Перапрашаю спадарства, засралі паўеўропы — дыхаць ужо нечым. I сёння не спяць у шапку. Заместа ўрада — Ваенна-рэвалюцыйны камітэт стварылі, увялі цэнзуру, за паўмесяца правялі тры сваіх з’езды пад наглядам чэкістаў. Скажаце, і мы армейскія з’езды правялі? Правялі, а толку?! Дзе беларускае войска?! Адны размовы. А можа, яно нам і не трэба, бо ці не з Расеяй нехта сабраўся ваяваць?.. Дык гэта ж загуба ўсяму!

Нехта скажа, што мае словы ёсць нацыяналістычныя. Дык гэта, на жаль, толькі словы. А ў іх жа справы і спрэс шавіністычныя. Таму я і ёсць нацыяналіст, бо хачу мець сваю Айчыну. I кім мне было быць, як не нацыяналістам у стасунках з Расеяй царскай, керэнска-рэспубліканскай, а цяпер з бальшавіцка-чэкісцкай. I як, дзякуючы Богу, было не падняцца Беларусі нацыялістычнай, калі ўшчэнт, у дробны друзак растаптана і зняважана наша нацыянальная годнасць. Спрадвечныя акупанты выдаюць наш народ за бясхатніка ў гісторыі. Яны зрабілі ўсё, што маглі, каб мы апынуліся ў паняверцы і невымоўнасці. Усюды, як і раней, ідзе выцясненне ўсяго беларускага. Усё ў нас перакручваецца на маскальскі лад — школа, царква і нават родная мова. Расейская салдатня і чынавенства нават думкі не дапускаюць, што тутэйшыя не расейцы, што тут не Расея. Бачыце, мы з расейцамі адзін народ?! Браты, толькі малодшыя. Беларуссю ў нас засталася толькі цёмная, забітая хлебапашная сялянская маса, сыны якой, прайшоўшы ў расейскіх школах маскоўскую вырабу, робяцца гарадскімі і думаюць, што гавораць расейскаю моваю й адшчапляюцца ад роднага народу, яго культуры, побыту, звычаяў і ад самой памяці пра сябе саміх. А пры выпадках даносяць на нацыяналістых ці вылоўліваюць іх і здаюць ва ўчастак.

Што гэта ёсць? Гэта ёсць вынік русіфікацыі, маскалізацыі і пераліцоўкі народу на свой капыл. Гэта можна цярпець далей? Правільна! Няможна. Таму мы, нацыяналістыя, і падняліся. I няма такой сілы, якая б нас спыніла. Мы дажыліся да таго, што расейцы з нас кпяць і смяюцца, як з чукчаў. Гэтага цярпець больш немагчыма. Але змагацца трэба не войскам, а ідэйна ўсеагульнай культурнай і асветнай працай. Трэба на сход, на ўсенародны сход, як кліча Янка Купала. У мяне пакуль усё.

Скірмунт. Які бліскучы ўзор нацыяналізму па-беларуску!

Смоліч. Я не стаў перапыняць гарачага выступу Макара, аднак усіх прашу да парадку і пачнем нараду.

Лёсік. Як мне здаецца, нарада пачалася і з самага галоўнага. А гарачага і нават палымянага нашай рэвалюцыі якраз і не хапае… пры добрым сваім войску.

Серада. Вядома ж галоўнае — гэта сваё войска. Без яго тут такая залева з маразмам можа пачацца, што…

Шантыр. Мужыкі, вы сапраўды збіраецеся ваяваць з Расеяй?

Выходзіць.

Гарун. Мы збіраемся ад яе абараняцца. А каб перамагчы будзем гуртавацца. Гуртавацца ўсім народам. I без гарачага, палымянага слова праўды тут не абысціся.

Гольман. Мы с Канчером за «згуртаванасць», но будем сами по себе.

Прыпазніўшыся ўваходзіце Фальскі і ціхенька займае месца каля дзвярэй.

Гісторык. Усевалад Фальскі — акцёр, тэатральны і грамадскі дзеяч.

Смоліч. Вельмі важна, каб на нарадзе быў парадак, хоць жывы абмен думкамі справе не пашкодзіць. Дазволю сабе некалькі слоў, каб толькі вызначыць галоўную мэту і накірунак нашай прамежкавай нарады перад важнай, а можа і гістарычнай, лёсавызначальнай падзеяй. Кожны з нас разумее, што склад гэтае нарады неаднародны, але сустрэча не выпадковая. Мэта яе аб’яднаўчая, бо Айчына ў небяспецы, як ніколі. Кастрычніцкі пераварот у Петраградзе, здаецца, не нясе нічога добрага нашай Бацькаўшчыне. Відавочна і тое, што Троцкі на перамовах здасць немцам Заходнюю Беларусь, а Усходняя застанецца пакуль за Расеяй. Літва нацэлілася на Віленшчыну і Гарадзеншчыну, Украіна акупавала Гомельшчыну і ўлезла на беларускае Палессе. Напярэдадні Усебеларускага з’езда нам, хто ўзначальвае беларускія нацыянальныя арганізацыі, партыі і іншыя структуры, хоць бы наблізіцца да адзінства, да аб’яднання нашых сілаў у адказны час гісторыі ды вызначыцца ў сваіх дзеях і намерах, абраць адзіна правільны і праведны шлях у абароне вольнай і адзінай Бацькаўшчыны, а не распачынаць вайну супраць Расіі, якой так баіцца наш нацыяналіст Макар Краўцоў.

За Вялікую беларускую раду і яе намеры скажа паважаны Алесь Гарун.

Гарун. Найперш скажу, што Вялікая рада пры падтрымцы Беларускай сацыялістычнай грамады і Цэнтральнай беларускай вайсковай рады разглядае сябе як зародак вышэйшага органа дзяржаўнай улады і ў сувязі з гэтым мае намер уключыць у свой склад прадстаўнікоў ад гарадскіх дум, павятовых і валасных земстваў ды нацыянальных меншасцей. I гэта нармальна, бо дэмакратычна. А тое, што некаторыя сябры Вялікай рады, асабліва грамадаўцы так званай левай плыні ды піцерскія беларусы на чале з Канчарам бачаць Беларусь аўтаноміяй у складзе федэратыўнай Расіі, а цяпер яшчэ і бальшавіцкай, няправільна! Няправільна таму, што наша аўтаномія ў складзе Расіі нічым не будзе адрознівацца ад губернатарства генерала Мураўёва ці «Северо-Западной коммуны» прапаршчыка Мяснікова. А ствараць Беларусь краёвую ды ставіць яе разам з Літвой пад пагрозу новай уніі з Польшчай, як гэта бачыць пан Скірмунт, наогул было б злачынна.

Скірмунт. А сам шаноўны паэт Алесь Гарун Айчыну нашу якой бачыць?

Гарун. Дэмакратычнай, народнай, непадлеглай ні Расіі, ні Германіі, ні Польшчы, не кажучы пра Жамойцію з Аўкштайціяй!

Скірмунт. Даў бы бог…

Шантыр. Алесь Гарун як паэт для мяне аўтарытэт, а як палітык і стратэг, даруйце, — не!

Людвіка (кінуўшы аловак на стол, абурана). Фабіян, гэта ўжо не лезе ні ў якія вароты, не кажучы пра пратакол нарады. Даруйце!..

Смоліч. Даруем праўду, хоць і нястрыманую.

Скірмунт (паднімаецца з крэсла). Не здзіўляйцеся таму, што ў прынцыпе я згодзен і з паэтам, і з палітыкам Гаруном. Але аўтаноміі нам не абмінуць і не аб’ехаць. I забягаць наперад — толькі шкодзіць справе. Я не столькі за аўтаномію мясцовую, гаспадарчую з пашырэннем земскага самакіравання, колькі за аўтаномію палітычную, дзяржаўную, нацыянальную. А там — будзе відаць, што да чаго. Трэба зразумець, што змяніўся дзяржаўны лад і стары цэнтралістычны парадак трымацца не можа і не павінен. Дабрабыт, як усёй Расеі, так і беларускі, можа будавацца толькі на шырокай палітычнай аўтаноміі краю і яго народаў. Не трэба баяцца і слова «федэрацыя».

Гольман. Правільна!

Скірмунт. Злучаныя Штаты Амерыкі, Швейцарыя — федэрацыі. А якія моцныя дэмакратычныя дзяржавы! Да гэтага дадам, што тэрмін «палітычная аўтаномія» не падразумявае абавязковасць свайго войска, сваіх асобных грошай ці мытных межаў. Усё гэта можа быць і агульным. Але ад сваіх праведных нацыянальных патрабаванняў мы адступаць не можам і не павінны. Вазьміце Украіну — яна ўжо пайшла далей, чым аўтаномія, і ідзе да незалежнай рэспублікі. Выступленне Украінскай Рады даволі сур’ёзнае і абдуманае. Яно заснавана і палягае на цвярозым разуменні інтарэсаў свайго народа. Ёсць свае інтарэсы і ў нашага народа.

Калі Расея зразумее сэнс нацыянальных патрабаванняў народаў, якія жывуць у ёй, і пойдзе ім насустрач, яна не толькі не аслабее, а наадварот, узмоцніцца.

Гольман. Так это ж совсем другое дело! Иной резон!

Смоліч стукае алоўкам.

Скірмунт. Калі некаторыя кажуць, што народы Расіі пры старых парадках прывыклі адзін да другога і зліліся ў адно цэлае, то я скажу, што гэта было зліццё ланцугоў з кайданамі. Цяпер насталі новыя часы і трэба шукаць новыя прынцыпы злучэння, якія б выключалі ланцугі і кайданы для так званых «инородцев». I каб ад гэтага часу беларус не прасіўся ў расейца пераначаваць у сваёй хаце хоць пад лаўкаю.

Гольман. Куда и к чему вы нас толкаете, пан Скирмунт?

Скірмунт. Персонально вас я никуда и ни к чему не толкаю. И вообще первый раз вижу. Приехали, так посидите, послушайте, о чем хозяева своей земли толкуют ды чаго свайму народу зычаць. (Да старшыні сходу.) Даруйце! (Сядае.)

Лёсік. Дазволь, старшыня!

Смоліч. Калі ласка, спадар Язэп.

Лёсік. Паважаны пан Скірмунт трапна вызначыў гнеў, боль, жальбу і бездапаможнасць Макара Краўцова, як нацыяналізм па-беларуску. Але ж Макар, як і мільёны нашых суайчыннікаў адчувае ўласнай скурай боль векавечнага чужацкага здзеку і прыніжэння зрусіфікаванага, амаскаленага народа. Ён абураны, але знявераны і ў войску патрэбы не бачыць. Сапраўды, не ваяваць жа з ардой. Але ж і не хавацца ў лясах і балотах, як некалі хаваліся ад татараў нашы прашчуры?! I ведаць: ніхто нашых патрэб не разважыць і не мае права разважваць, апроч нас саміх. Ніхто не завядзе лепшага парадку ў гаспадарцы, як сам гаспадар. Пры самых цяжкіх варунках беларус не траціў датэпнасці і быў гаспадаром свайго становішча, якім бы яно ні было. Адным словам — Беларусь мае ўсё патрэбнае, каб зрабіцца краем цвітучым, багатым, а не такім заняпалым і занядбаным, якім стаўся ён пад загадам маскоўскай дзяржаўнасці. I мы, усе грамадзяне зямлі беларускай, павінны далажыць усіх сіл, каб скінуць з сябе апякунства чужынцаў і збавіць край наш ад кіраўніцтва маскоўцаў. Гэта мы павінны зрабіць, бо грубае, некультурнае ўладарства Масквы знішчыць край наш і прывядзе да загібелі, як яно вынішчыла і загубіла дзяржаву расейскую.

Калі мы папусцімся і аддадзімо развагу сваіх патрэб у рукі чужынцаў, або сваіх вырадкаў, што адракліся ад нашай Айчыны і мовы, дык яны ўсё зробяць так, як гэта добра для жыцця на Маскоўшчыне або дзе-небудзь у Польшчы. Канец канцом мы сцямім і схамянёмся па часе, што нарабілі сабе клопату, але будзе позна. Нас заўсёды запыняць і скажуць: «Не верадуй, васпан, — скачы, уражэ, як пан кажэ!»

Каб ухіліцца ад усіх гэтых прыкрых з’явішч, каб зноў не папасціся пад загад і кіраўніцтва чужынца, каб потым не скардзіцца, не жаліцца, як цяпер нехта пачынае верадаваць, праклінаючы жыццё сваё па часе, каб не клялі нас дзеткі нашы, апынуўшыся праз нас, праз недавумства наша і нядбайнасць нашу ў нацыянальным палоне ў чужынцаў-маскоўцаў або палякаў — дзеля ўсяго гэтага мы і павінны дамагацца такой аўтаноміі для свайго краю, каб мець свой беларускі парламент, сваю Беларускую Краёвую Раду, цалкам незалежную ў межах свайго краёвага заканадаўства. Тым мы выкажам думкі свае, выллем боль сэрца свайго і паломім дашчэнту тыя праклятыя ёрмы нацыянальнай няволі, што вякамі трымалі нас у здзеку і паняверцы, выцягваючы з нас жылы нашы.

У гэтым — ядыны ратунак, ядынае выйсце з таго скрутнага становішча, у якім апынуліся мы, дзякуючы дзяржаўнаму цэнтралізму, прышчэпленаму расейскай «дэмакратыі» самадзяржаўным панаваннем, цяпер ужо бальшавіцкім.

Пара кінуць вясці кампанейства з безнадзейна нядужым і заразліва хворым. Настаў час упэўніцца, што там, на сваім усерасійскім Устаноўчым Сойме Масква не дасць нам падлёгкі. Наша будучыня ў нашых руках, і наш Устаноўчы сход, а я маю на ўвазе наш Першы Усебеларускі з’езд павінен быць на нашай Беларускай Зямлі і неадкладна, каб не спазніцца!

Дзякуй за ўвагу! (Сядае).

Смоліч. Аб падрыхтоўцы Усебеларускага з’езда, а можа ён назаве сябе і кангрэсам, нам распавядзе Язэп Варонка — камісар юстыцыі і ўнутраных спраў Вялікай рады.

Варонка. Думаю, шаноўнае спадарства разумее, як не проста рыхтаваць скліканне ўсенароднага з’езда-кангрэса пры такім роскідзе ідэй, думак і меркаванняў пры тым не толькі на такой вузкай сустрэчы, як наша. Тым не менш запэўніваю вас, што шырокапрадстаўнічае беларускае веча адбудзецца ў тэрмін, які прызначаны. Нашы ваяўнікі ўсіх франтоў, а гэта ў асноўным сяляне і работнікі адзінадушна ідэю з’езда падтрымалі і дэлегатаў прышлюць, хоць самі ў сваёй масе, на вялікі жаль, будуць далёка. Больш за мільён бежанцаў таксама за скліканне з’езда, але яны яшчэ далей ад Беларусі, чым ваяўнікі. На чужыне іх патрыятычныя пачуцці абвастрыліся да крайнасці, бо аказаліся людзі ў становішчы жахлівым. Нашы «браты»-расейцы гоняць іх з гарадоў і вёсак, пазбаўляюць хлебных пайкоў, звальняюць з прадпрыемстваў адных і бязбожна эксплуатуюць на іншых. I ваяўнікі-беларусы і бежанцы, як і свядомае мясцовае насельніцтва ў сваіх рэзалюцыях і наказах дэлегатам, што прыходзяць у Вялікую раду, патрабуюць ад бальшавіцкага Петраграда і будучага з’езда абвяшчэння беларускай дэмакратычнай рэспублікі з яе ўваходам у Расейскую Федэрацыю з прызнаннем беларускай мовы дзяржаўнай. Патрабуюць і права на стварэнне свайго войска. На жаль, генерал Купрыян Кандратовіч марудзіць з гэтай жыццёва важнай справай, а Вялікая рада ніякіх мераў не прымае. На сесіі Цэнтральнай рады беларускіх арганізацыяў мая прапанова аб увядзенні аўтаноміі Беларусі явачным, рэвалюцыйным парадкам была падтрымана, але ніхто і пальцам не шавяльнуў, каб падняць народ. Адны размовы і нават не менш палкія, чым выступ Макара Краўцова ці шаноўнага Язэпа Лёсіка. Мы нават не ўлічваем таго, што галодныя і распранутыя перад зімою расейскія вайскоўцы-франтавікі ў любы момант могуць у масавым парадку пакінуць акопы і заняцца рабаўніцтвам. Узнікае неадкладная патрэба бараніць край, яго людзей, іх майно і тэрытарыяльную цэласць роднай зямлі ад бальшавіцкай анархіі, кайзераўскай арміі ды польскіх вайсковых аддзелаў Доўбар-Мусніцкага. Рапарт спадара Серады ад імя вайсковай каманды я асабіста ўспрыняў, як, мякка кажучы, фрагмент з дрэннай аперэты. Бо войска ў нас пакуль няма. Мы чакаем яго з франтоў і нават не думаем ствараць аддзелаў з мясцовага, цывільнага насельніцтва.

З’езд мы падрыхтуем і склічам, але ён будзе безабаронным. I мне скрушна.

Смоліч. Сапраўды, не весела…

Варонка. Прапанаваць нешта радасная не магу, хіба толькі тэкст Граматы да Беларускага Народу аб тым, што наспела пара пачынаць…

Смоліч. Чытай, Язэп…

Варонка (зачытвае).

Браты-беларусы, працоўны народ Беларусі, работнікі і сяляне-земляробы, беларусы-ваякі, усе, каму дарага воля і рэвалюцыя, усе, у кім гарыць і бьецца сэрдцо за правы і волю беларускаго народу!

Грамадзяне усіх іншых народаў, якія жывуць на нашай зямельцы!

Прышоў момант, якога ні ведае гісторыя нашае многапакутнай зямлі. Воляй рэвалюцыі мы пастаўлены перад патрэбай сабраць усе жывыя сілы нашае Бацькаўшчыны дзеля абароны і утрымання нашых вольнасьцяў, здабытых крывёй мільёнаў сыноў пакрыўджанай, бяздольнай Беларусі.

У гэтыя дні нам належыць паказаць запраўды, што злучаная пакутай беларуская рэвалюцыйная дэмакратыя ні дапусьціць, каб віхор бязладу згубіў нашую сьвятую нацыанальную справу абароны вольнасьцяў і правоў Беларускаго Народу.

Браты-Беларусы, працоўны народ, сыны зямлі і абаронцы вольнасьцяў Бацькаўшчыны! Злучыцеся у адну згодную сямью каля Вялікай беларускай рады, адкідаючы ад сябе сеючыя нізгоду поклічы і будзьце асьцярожнымі у сваіх дзеях. Толькі парадак і згоднасьць паміж усімі паможа нам утрымаць спакой у нашым краі, а еднасьць з войскам падыйме дух і злучыць увесь народ.

Браты-Беларусы! Вялікая беларуская рада, апіраючыся на Цэнтральную вайсковую раду, Беларускі спаўняючы камітэт Заходняго фронту, на ўсе беларускія арганізацыі, верыць у сілу і мудрасьць беларускаго народу, у руках катораго вялікая будучына Вольнай Беларусі, воля, зямля і згода.

Смоліч. Якія будуць думкі, меркаванні?..

Бадунова. Як зварот да народа ён у сваім жанры і палкі, і эмацыйны, але ж вельмі агульны.

Грыб. Настолькі агульны, што не зразумела, якімі канкрэтнымі абставінамі выкліканы і куды той жа народ кліча.

Краўцоў. Лічу, што трэба неадкладна зрабіць не проста Грамату, што кліча народ туды няведама куды, а распрацаваць канкрэтную канцэптуальную праграму, якая будзе выносіцца на абмеркаванне Усебеларускага кангрэсу ці з’езду.

Захарка. Настаў час, каб вызначыцца і з тэрмінам склікання кангрэсу. Для гэтага ж і сабраліся, як я разумею…

Рак-Міхайлоўскі. I не гуляць у хованкі са стварэннем войска. Трымаць сакрэты дазволіць толькі Езавітаву, пакуль яго Менскі полк пад носам у Мяснікяна набірае сілу і колькасць. Правільна было заўважана: не чакаць тысячы франтавікоў адразу, а ствараць атрады, вайсковыя дружыны валанцёраў, урэшце, паднімаць народнае рушэнне з таго, што ёсць тут, дома, пад рукою і зараз. I не толькі ў Менску, а на ўзроўні ўездаў, валасцей, гарадоў і мястэчак.

Езавітаў. Абсалютна згодзен і падтрымліваю!

Смоліч. Трэці з’езд Грамады не двухсэнсоўна выказаўся і вітае ўтварэнне беларускай народнай арміі і жадае, каб яна стала рэвалюцыйнай гарантыяй працоўнага народу беларускага і памагла яму дабіцца яго нацыянальных і сацыяльных мэтаў. Мэта ж БСГ — зрабіць хоць зачатак сваёй беларускай народнай улады на тэрыторыі Беларусі. I ад гэтага Грамада не адступіць!

Серада. Я падтрымліваю абедзвюма рукамі!

Фальскі. Лічу, што зварот, грамата, адозва да народа, ды яшчэ першая перад кангрэсам, павінна складацца з двух частак: канстатацыі становішча, што склалася ў краі і пастаноўкі канкрэтных задач, вызначэнне дзеянняў, якія павінны гэтыя задачы вырашыць, каб незайздроснае становішча выправіць, а край уратаваць, хоць ад расейцаў, хоць ад немцаў, хоць ад палякаў!

Скірмунт. Пад такой Граматай-устаноўкай я падпісаўся б.

Фальскі. У такім важным дакуменце найперш павінна быць чорным па беламу запісана, што для абароны свайго права на нераздзельнае існаванне беларускага народа ў яго этнаграфічных межах ён павінен мець сваіх паўнамоцных прадстаўнікоў не толькі на Берасцейскіх перамовах з немцамі, але і на Мірным кангрэсе краін-удзельніц вайны.

Бадунова. А мясцовая ўлада абавязана прыняць усе неабходныя захады, каб захаваць і зберагчы тое, што яшчэ засталося з багаццяў краю. У звароце-грамаце неабходна падкрэсліць: у межах Беларусі, як разбуранай прыфрантавой паласе, ужо зараз, неадкладна, можа быць, нават явачным, рэвалюцыйным парадкам забароніць усялякія рэквізіцыі харчавання, фуража і быдла, бо ніякія камітэты дапамогі пацярпелым ад вайны не ўратуюць край ад голаду. А голад набліжаецца штодня.

Гарун. З нашай Граматы сялянства павінна даведацца аб бясплатнай перадачы яму панскай, царкоўнай, касцельнай, манастырскай, кабінетнай, удзельнай і іншых зямель, падкрэсліўшы, што гэта будзе найважнейшай заваёвай сялянскага люду беларускага, гарантыяй яго захавання і нацыянальнага эканамічнага росквіту.

Скірмунт. Калі хочаце, шаноўны паэт, уратаваць родную краіну ад крававага кашмару і поўнага разбурэння не толькі эканомікі, але і чалавечага ў чалавеку, адмоўцеся ад вар’яцкага бальшавіцкага закліку: «адабраць у багатых і падзяліць паміж беднымі».

Гольман. Видали, чего барин захотел?!

Скірмунт. Адмоўцеся, пакуль яшчэ не позна, а свой дзікунскі заклік расейцы няхай праэкспераментуюць на сабе.

Гарун. Не, пан Скірмунт. Дзесяць катаржных гадоў з гакам я чакаў волі і шчаслівай магчымасці адабраць у багатых, каб падзяліць паміж беднымі.

Скірмунт. Ну што ж… Кажуць: вольнаму воля, а вар’яту голае поле. Між іншым, мужыцкая прымаўка…

Смоліч. Якія яшчэ будуць заўвагі, прапановы?..

Серада. Калі пайшла такая прадметная размова, то, як той казаў, ад аперэтачнай каманды прашу ў адозву-грамату ўнесці, што для забеспячэння непадзельнасці краю і для абароны яго кроўных інтарэсаў Вялікая рада і Цэнтральная вайсковая рада ў выкананне рэзалюцый франтавых з’ездаў ваяўнікоў і Балтыйскага фронту прыступілі да фармавання аддзелаў нацыянальнага войска… з генералам Кандратовічам ці без яго…

Смоліч. Калі іншых прапаноў у пашыраную і паглыбленую Грамату «Ко всему Народу Белорусскому», а яна павінна быць менавіта рускамоўнай, то мне застаецца толькі паведаміць вам, што такая Грамата ёсць. (Паказвае Грамату.) Яна ўтрымлівае амаль усе прапановы і пажаданні, якія тут прагучалі, можа толькі за выключэннем рэплікі пана Скірмунта аб «верноподданической» ганебнай просьбы да Расеі дазволіць нам начаваць у сваёй хаце хоць пад лаўкаю.

Паведамленне Смоліча выклікае ў прысутных не толькі інтарэс, але і здзіўленне.

Тлумачу, што Грамата у пашыраным варыянце падрыхтавана і падпісана ад імя Выканаўчага камітэта Вялікай беларускай рады, Выканаўчага камітэта Цэнтральнай вайсковай беларускай рады і Беларускім Выканаўчым камітэтам Заходняга фронту. Мелася падпісаць яе і ад імя Беларускай Сацыялістычнай Грамады, але яе кіраўніцтва не прыйшло да згоды, пакуль Грамата будзе ўтрымліваць выраз пра тое, што (зачытвае) «Белоруссия должна быть демократической республикой, спаянной с Великороссией на основе федерации», паколькі «спаянность» па-расейску — гэта якраз і ёсць права беларуса начаваць у сваёй хаце пад лаўкаю. Дзеля кампрамісу паміж усімі партыямі і арганізацыямі, якія падпісалі абедзве Граматы, прапаную абедзьве і надрукаваць, улічыўшы прапановы і заўвагі, што тут прагучалі.

Апошні пункт Граматы, назавём яе вялікай, зачытаю даслоўна. Ён таго варты. (Зачытвае.) «Выполнить все ставимые историей задачи может только власть, избранная самим народом белорусским. Только она организует народ белорусский в великую силу, способную отстоять его национальные права.

Чтобы создать такую власть в центре и на местах, чтобы завоевать народу белорусскому надлежащее ему место в семье народов — созывается на 5-е декабря 1917 года съезд представителей всего белорусского народа в городе Минске».

Бальшыня прысутных апладзіруе.

I апошняе… (Зачытвае.) «Братья-белорусы! Лучших людей края нашего должны вы прислать на этот съезд, если хотите, чтобы долготерпеливый народ белорусский вышел из-под национального и экономического гнета и неволи, чтобы навсегда исчезли тени нашего мрачного исторического прошлого, чтобы жила вольная Беларусь!»

Апладзіруюць усе, акрамя Гольмана. Гучаць воклічы «Жыве Беларусь!»

Гольман. Позвольте две минуты, так сказать, в порядке ведения… Товарищи и господа! Сложившаяся ситуация совсем не требует каких-то грамот к народу и тем более грамот компромиссных. Ни к чему и ваш сепаратистский съезд. По инициативе нашего Белорусского областного комитета вопрос о созыве Всебелорусского съезда в принципе решен на уровне Якова Михайловича Свердлова, товарищей Сталина и Ленина. Кстати Совет Народных Комиссаров и лично Владимир Ильич на проведение Всебелорусского Форума выделил 50 тысяч рублей наличными.

Словы Гольмана адных здзіўляюць, другіх шакіруюць, трэціх радуюць.

Смоліч. Таварышы, панове! Паведамленне спадара Гольмана такое нечаканае і інтрыгуючае, што я прашу не перашкаджаць выступоўцу свабодна выказацца.

Гольман. Шчыра дзякую… В ответ на, скажем так, на партийно-государственную любезность в лице высшей власти Российской Советской Федеративной Республики мы с Канчером ответили исчерпывающей «Декларацией Белорусского областного Комитета при Всероссийском Совете Крестьянских депутатов». Его суть и содержание даю абсолютно конспективно. (Заглядваючы ў тэкст.) «Истекая кровью, корчась в судорогах, великая Россия разрывается на части… и не видно той общей руководящей идеи, которая бы безболезненно прекратила кровопролития внутри государства и сохранила целостность Российской республики… Мы стоим перед фактом ее национально-территориального дробления. Намечаются к образованию Финляндская, Литовская, Латышская, Украинская и иные мелкие республики. Мы же, социалисты, с верой стремимся объединиться в один мировой союз вокруг одной, российской социалистической культуры. Мы видим залог спасения России в ее федеративной республике. Только тогда, когда народности России осознают себя национальностью и частью всей нации России, только тогда и у белорусов явится желание „будаваць сваю хату“. Вот почему мы с Канчером и областным комитетом взяли на себя великий, исторически ответственный почин в организации трудового белорусского крестьянства вокруг идеи образования автономной свободной Белоруссии, как части Российской Федеративной Республики».

Шантыр. А я пра што?!

Гольман. «В этих видах наш Белорусский областной комитет вступил на путь защиты целостности Белоруссии в соответствующих учреждениях Петрограда и решил взять на себя почин созвать Чрезвычайный белорусский съезд 16, а не 5 декабря сего года». Благодарю спадарства за внимание.

Скірмунт. Вось і канкурэнт на ўладу як чорт з табакеркі…

Гольман (сядае ў крэсла). Между прочим, сидя здесь, я убедился, что конкурент, как изволил заметить пан Скирмунт, не ошибся. Вы никогда ни о чем не договоритесь между собой о предприятии. Вы всё утопите в дискуссиях и несогласиях. По истине, два белоруса — три политических партии.

Агульнае абурэнне прысутных.

Смоліч. Я лишаю вас слова, гражданин Гольман!

Гольман. Вы мне здесь можете заткнуть рот и даже выдворить из помещения. Но пока у вас будет такой раздрай, бардак и нерешительность к действию, вы не договоритесь не только с паном Скирмунтом, но и между собой.

Краўцоў (устае). А можа мне сапраўды… праводзіць адсюль гэтага… семіта?..

Гольман. Сам уйду. Но прежде скажу: не устроите свою белорусскую автономию в составе России — Лев Давыдович Бранштейн, то бишь товарищ Троцкий, создает здесь Жидовскую Советскую Республику с культурными автономиями белорусов, русских, поляков, татар и прочих шведов. Циркулируют такие слухи в кругах, близких к Смольному.

Прысутных паднімае з месцаў не здзіўленне пачутым, а шок, і яны моўчкі разглядаюць Гольмана, як нешта асаблівае і да гэтага не ўяўнае.

(Зусім спакойна.) Между прочим, ареал распространения сородичей Бранштейна и, естественно, моих абсолютно совпадает с этническими границами белорусов.

Скірмунт. Семіт, відаць, спадзяецца, што яго суродзічы не толькі ўкажуць месца, дзе беларусу начаваць, але і бытаваць наогул.

Гольман. А это уже просто антисемитский выпад! Ибо никто не смеет назвать жидка жидком, кроме самого жидка. И вы, пан Скирмунт, это зарубите себе на носу.

Краўцоў. Я такі яго выкіну…

Скірмунт. Не спяшайцеся. Пры ім хачу сказаць… Ідэя стварэння Жыдоўскай рэспублікі недзе ў еўрапейскай частцы Расіі вітала яшчэ над першым з’ездам РСДРП, праведзеным тут, у Менску з ініцыятывы і пад патранатам Бунда. На гэту небяспечную акалічнасць марксіст Плеханаў заўважыў: «Сионисты-бундовцы хотят утвердить Сион не в Палистине, а в пределах российского государства»[1]. Хоць я мяркую, што Бунд і яго прыхільнікі выберуць для сваёй рэспублікі не нейкі рэгіён былой імперыі, а ўсю былую імперыю, каб быць не толькі ў Менску, Бабруйску, Бердычаве ці Жмерынцы, а ўсюды і ва ўсім. Дзеля гэтай мэты суродзічы і паклоннікі Маркса і зрабілі ў Расіі дзве рэвалюцыі за адзін год.

Гольман. Вы, пан Скирмунт, антисемит, откровенный до цинизма!

Скірмунт. Як дэпутат Дзяржаўнай Думы і сябра Дзяржаўнага савета Расійскай імперыі я мог бы стаць антысемітам, паколькі расіянам са згоды той жа думы ўдалося зрабіць дэмакратычную рэвалюцыю, а пасля «рэвалюцыі» сацыялістычнай у Саўнаркоме Леніна камісарамі аказаліся адзін грузін, адзін армянін і 20 семітаў, і ні аднаго рускага. А ў ваенным камісарыяце Бранштэйна-Троцкага адзін латыш на 34 семіты. Камісарыят унутраных спраў поўнасцю складаецца з адных семітаў, а ВЧК адсоткаў на 95. I я ўсё ж не антысеміт, а толькі антыбундавец.

Гольман. Я заявляю решительный протест и покидаю ваше националистическое зборище. (Выходзіць, грымнуўшы дзвярыма.)

Краўцоў. I ўсё ж мне трэба было яго…

Скірмунт. Ня варта. Вы яшчэ стрэнецеся і з Гольманам, і з іншымі… Гонар маю! (Выходзіць.)

Сцэна зацямняецца.

II

Гісторык. Усебеларускі з’езд рыхтаваўся ў надзвычай складаных умовах. Вялікая беларуская рада прызнала ленінскі ўрад у Петраградзе, але адмовілася прызнаваць легітымнасць Камітэта Заходняй вобласці і фронту на чале з Аляксандрам Мясніковым і так званы Савет народных камісараў на чале з Карлам Ландарам. Адносіны нацыянальных беларускіх і прарасійскіх арганізацыяў у Мінску набылі варожы характар. Ленінскі ўрад паставіў задачу перад Беларускім абласным камітэтам у Петраградзе пераняць у Вялікай беларускай рады кіраўніцтва беларускім рухам і на Усебеларускім з’ездзе легітымізаваць захоп улады бальшавікамі ў Беларусі, хоць гэтая ўлада ўжо нікога не прадстаўляла. Салдаты, былыя выбаршчыкі мяснікоўскага «облискомзапа» як дэзерціры разбягаліся па хатах. З абодвух бакоў збіраліся сілы. Прэзідыум Вайсковай рады ў складзе Сымона Рак-Міхайлоўскага, Кастуся Езавітава, Тамаша Грыба, Язэпа Мамонькі, Васіля Захаркі стваралі беларускія вайсковыя злучэнні. Умацоўвалі Першы Беларускі полк у Мінску. Але не было адзінства ў Беларускай сацыялістычнай грамадзе, якая імкнулася цэментаваць Вялікую раду. Адна частка кіраўніцтва БСГ вызначалася адданасцю беларускай нацыянальнай ідэі, другая сімпатызавала і нават выступала на баку левых эсэраў і бальшавікоў за яднанне з Расіяй.

Напярэдадні з’езда чальцы Цэнтральнага камітэта Беларускай сацыялістычнай грамады сабраліся, каб падсумаваць зробленае.

Асвятляецца пакой у тым жа Доме генерал-губернатара. За сталом Алесь Гарун і Людвіка, вакол стала ў крэслах Бадунова, Варонка, Рак-Міхайлоўскі, Смоліч, Езавітаў і Фальскі.

Гарун. Найперш пра аператыўную абстаноўку… З гэтай мэтай запрошаны Езавітаў. Калі ласка, Кастусь!

Езавітаў. Добрую навіну ўсе ведаюць — дэлегаты з’езда не густа, але пачалі з’язджацца к пятаму студзеня. Тым часам Менскі гарадскі савет салдацкіх дэпутатаў абвясціў аб скасаванні паўнамоцтваў гарадской думы і паставіў сябе на яе мейсца.

Смоліч. Пазнаю прапаршчыка Мяснікяна.

Езавітаў. Нашы позвы на з’езд не засталіся па за ўвагай бальшавіцкіх уладаў: Ландар увёў цэнзуру і абвясціў ваеннае становішча ў Менску.

Бадунова. Гэта дакладна?

Езавітаў. Вось тэлеграма (зачытвае): Военная. Вне очереди. Циркулярно. Из Минска. Во все почтово-телеграфные учреждения Минской и Виленской губернии уездным крестьянским, уездным городским комитетам, волостным земствам, уездным и заштатным городам, уездным земским комитетам, уездным учительским союзам, совдепам, уездным кооперативам Минской и Виленской губернии…

Гарун. Словам, усім, усім, усім…

Езавітаў. Ввиду военного положения всякого рода съезды в городе Минске и районе Западного фронта по приказу Главкозапа и Ревкозапа воспрещены.

Бадунова (у страху). Дык гэта ж…

Гарун. Гэта сур’ёзна, Палута Аляксандраўна, але з’езд праводзіць будзем… (Да Езавітава.) Якія навіны з Петраграда?

Езавітаў. Абласнікі Канчара-Гольмана рыхтуюць свой з’езд і не ў Менску, а ў Рэчыцы.

Смоліч. Значыць, асобна…

Езавітаў. Але паралельна…

Грыб. На ленінска-сталінскія грошы лепш не разлічваць?

Гарун. Лепш…

Рак-Міхайлоўскі. Што за ўсім гэтым стаіць?

Езавітаў. Думаю, што правакацыя і не Канчара-Гольмана, а Сталіна. I не толькі супраць нашага з’езда, але і супраць Мяснікяна. Яны ворагі даўнія і заклятыя.

Фальскі. Нічога не разумею. Пры чым тут варажнеча Сталіна і Мяснікяна?

Езавітаў. Я не толькі пабыў у Петраградзе, але і ўнік у Дэкларацыю, якую нам тут цытаваў Гольман. Яна прадуманая і грунтоўна складзеная, але наскрозь фарысейская і правакацыйная. А карацей, бальшавіцкая. I на свет з’явілася не выпадкова.

Калі менскія бальшавіцкія дзеячы даведаліся, што мы прызначылі свой з’езд на 5 снежня, Мяснікян адразу прыбыў у Піцер, сустрэўся са Сталіным і пераконваў яго ці забараніць абодва з’езды, ці звесці разам, каб узарваць яго знутры. Гольман гэтага нават не хавае. На забарону Сталін не пагадзіўся, бо сам прасіў грошы ў Леніна на правядзенне з’езда, а можа і ўлічыў шырокую агалоску ленінскага абяцання ўскраінным нацыям імперыі «национального самоопределения вплоть до отделения». Відаць, спыніліся на камбінацыі двух паралельных з’ездаў, каб пазбавіць легітымнасці і адзін, і другі. Так яно будзе ці інакш, але мае стасункі з Піцерскімі «абласнікамі» пераконваюць, што ў асобе Беларускага абласнога камітэта бальшавіцкая вярхушка знайшла якую-колечы «беларускую» арганізацыю, якая згадзілася не толькі справакаваць нашу Вялікую раду, але і падмяніць яе. Удалося высветліць, што гэта за «беларуская» арганізацыя ў Петраградзе. Насамрэч яна складаецца з былых расейскіх эсэраў, хоць ёсць сярод іх і біялагічныя беларусы. Камфортна сядзіць на Фантанцы, 5 і даўно зацята змагаецца з сапраўднымі петраградскімі арганізацыямі беларусаў-незалежнікаў: найперш з Беларускай сацыялістычнай грамадой, Беларускім вайсковым камітэтам Петраградскага гарнізона, Беларускім камітэтам маракоў Балтфлота, Беларускім камітэтам бежанцаў ды іншымі.

У распачатай гульні ці Мяснікян перахітрыць Сталіна, ці Сталін падставіць Мяснікяна перад Леніным — мы даведаемся ў хуткім часе.

А даведацца пра тое, што грамадавец левай плыні Шантыр не толькі водзіцца з Канчарам-Гольманам, але і бывае ў Мяснікяна-Ландара, было брыдка.

Позіркі прысутных перакрыжоўваюцца на Людвіцы. Аловак падае на стол, яна закрывае твар рукамі, плечы яе ўздрыгваюць.

Людвіка. Я прадчувала гэта… бо баялася здрады… (Плача.)

Бадунова падае Людзвікі шклянку з вадой, тая адпівае глыток, прыхінаецца да жанчыны-спачувальніцы. Паўза няёмкасці сярод мужчын.

Бадунова. Ну, што вы ўжо так?.. Фабіян — натура імпульсіўная. Паэт. Чалавек эмоцый і пошуку.

Людвіка. Не там ён шукае… Даруйце! Даруйце мне!..

Гарун. Нічога… Бывае… (Да Варонкі). Спадар Язэп, вельмі сцісла… з чым выходзім на з’езд?

Варонка. За аснову праграмы ўзяты дапрацаваны зварот «Ко всему Народу Белорусскому». Галоўнае: нацыянальнае самавызначэнне, абвяшчэнне Рэспублікі, зямля сялянам без выкупу, роднай мове дзяржаўны статус, сваё нацыянальнае войска, дзяржава ў рамках этнаграфічных межаў.

Людвіка. Мяжу варта было б акрэсліць… для пратаколу.

Гарун. Слушна, бо Беларусь пачынае сваю новую гісторыю.

Варонка. Запісвай, Людвіка, мяжу Беларускай Рэспублікі: Вільня, Гародня, Аўгустóў уключна, Сувалкі выключна, Беласток, Бельск Падляскі, Берасце ўключна, Чарнігаў выключна, Бранск уключна, Вязьма выключна, Ржэў выключна, Вялікія Лукі, Себеж і Дзвінск уключна.

Іншыя праблемы дзяржаўнага будаўніцтва і жыцця разглядаюцца ў асноўных дакладах з’езду. Але гэта ўжо па часці Аркадзя Смоліча.

Гарун. Адкрыццё і парадак работы з’езда, канструяванне яго кіроўных органаў — спадар Рак-Міхайлоўскі.

Рак-Міхайлоўскі. Адкрыццё ў гарадскім тэатры пад сымбаламі гістарычнай Пагоні і бел-чырвона-белага сцяга пры падтрымцы хора Тэраўскага, папоўненага артыстамі Беларускага таварыства драмы і камедыі, а таксама хора беларускай моладзі. Абранне прэзідыума з’езда на чале з ганаровымі старшынямі акадэмікам Карскім і рэвалюцыйным дзеячом Бонч-Асмалоўскім. Затым абраньне рады старшынь з’езда. У арганізацыйны прэзідыум рэкамендуюцца прэзідыум Вялікай рады на чале з Аркадзем Смолічам і Язэпам Варонкам, а таксама прэзідыум Цэнтральнай вайсковай Рады…

Гарун. На чале з Сымонам Рак-Міхайлоўскім.

Рак-Міхайлоўскі. Будзем старацца правесці ў прэзідыум з’езда Старшыню БСГ Язэпа Дылу, а таксама Пятра Крачэўскага, Васіля Захарку, Янку Сераду, Тамаша Грыба ды іншых. Прапануем парламенцкую форму арганізацыі работы з’езда (кангрэса). Гэта значыць, што ўсе дэлегаты разбіваюцца на фракцыі, секцыі і часовыя камісіі, калі ў працы секцый з’явіцца неабходнасць якое-кольвечы асобнае пытанне.

Бадунова. Навошта спатрэбіліся фракцыі?

Рак-Міхайлоўскі. На прамое пытанне прамы адказ: для дэмакратызму і магчымасці пры неабходнасці нейтралізаваць а то і блякаваць абласнікаў Канчара-Гольмана, бальшавікоў аля Мяснікян і грамадаўцаў левай плыні тыпу Шантыра і тых, хто да яго далучыцца.

Фальскі. Скажу чэсна, я такі далучыўся.

Гарун. Ад чэснасці патыхае здрадаю…

Бадунова. Назавіце фракцыі і секцыі!

Рак-Міхайлоўскі. Фракцыі: Беларускай сацыялістычнай грамады, беспартыйных, а таксама левай плыні. У вас будзе магчымасць выбраць хоць левых, хоць правых.

Бадунова. У гэтым я вызначуся без ваша падказкі.

Рак-Міхайлоўскі. I яшчэ адна важная арганізацыйная акалічнасць. Пакуль мы будзем збіраць сваіх дэлегатаў ды чакаць «абласнікоў» з Піцера ці Рэчыцы, а яны не ўпусцяць моманту ўзяць рэванш на з’ездзе ў Менску, мы не праводзім пленарных пасяджэнняў, а адпрацоўваем дакументы ў фракцыях і секцыях. Гэта, дарэчы, крыху закалыхае і супакоіць бальшавіцкіх саглядатаеў перад раптоўным і рашаючым пленарным паседжаннем, на якім мяркуецца прыняць лёсаносныя палітычныя рашэнні, рэзалюцыі, дэкларацыі і граматы да народа.

Смоліч. Разумна!

Бадунова. А секцыі вы ўсё ж назавіце, спадар Сымон, хоць для пратаколу!

Рак-Міхайлоўскі. Даруйце, спадарыня Палута. Секцыі на з’ездзе: дзяржаўнага будаўніцтва, аграрная, асветы і культуры, вайсковая, мясцовых самаўрадаў, краёвае гаспадаркі, работніцкага заканадаўства, сацыяльнай апекі, рээвакуацыі бежанцаў і секцыя адбудовы краю. У асноўным секцыі ўзначальваюць прафесіяналы.

Гарун. Калі да спадара Сымона пытанняў больш няма, слова Аркадзю Антонавічу.

Смоліч. Мая тэма — канструяванне вышэйшых органаў улады. Маем на ўвазе, што старшыні камісій разам са старшынямі з’езда ўтвараюць Раду старшынь, каб яна ўжо падчас працы з’езда падступова пераняла на сябе ўсе абавязкі Вялікай беларускай рады і фактычна стала прэдпарламентам перад Устаноўчым сходам або Дзяржаўнай радай Беларусі. З’езд жа асобай Устаўной граматай да народу Беларусі аб’явіць Беларускую Народную Рэспубліку і Раду Бэ-Нэ-эР. Раду БНР канструіруем так, каб у ёй захаваць пераемнасць — прыкладна 27 месц асноўнага ядра пакідаем за сябрамі Рады з’езда, якія знаходзяцца ў Менску, 9-10 месцаў правінцыйным радам, 10–12 гарадскім і 10–12 земствам. Што да нацыянальнасцяў краю, то яўрэям адводзіцца 7 месцаў, палякам — 4, вялікаросам — 2, украінцам — адно.

Захарка. А як бальшавікі з эсэрамі і левакамі з Грамады возьмуць верх на з’ездзе і прагаласуюць за бальшавіцкую аўтаномію, у складзе Расіі, што тады і як яна будзе называцца.

Гарун. Правыя грамадаўцы-адраджэнцы такога і ў праектах не дапушчаюць, а не тое, каб насамрэч.

Захарка. I правільна робяць.

Гарун. Пытанні і галоўныя даклады, што выносяцца на абмеркаванне з’езда. Калі ласка, Палута Аляксандраўна.

Бадунова. З асноўных пытанняў: арганізацыя Часовай краявой улады; правы і вольнасці беларускага народа і нацыянальных меншасцяў; арганізацыя Беларускага нацыянальнага войска. З галоўных дакладаў на абмеркаванне выносяцца: даклад аб зямлі — дакладчык Бонч-Асмалоўскі; даклады на тэму «Нацыянальнае адзінства беларускага народа і яго самавызначэнне» — Карскі, Лёсік, Канчар; «Краявы Устаноўчы сход Беларусі» — Дыла, Бурбіс, Варонка; «Аўтаномія і федэратыўны лад Расеі» — Цвікевіч, Менч і…

У пакой літаральна ўрываецца Серада.

Серада (з парогу). Украінская Рада распачала ўзброеную барацьбу супраць бальшавіцкай улады! Дзейнасць беларускіх вайсковых злучэнняў бальшавіцкім урадам забаронена на ўсіх франтах…

Усталёўваецца доўгая гнятлівая паўза.

Людвіка. Мне што, так і запісаць: нямая сцэна, як у гогалеўскім «Рэвізоры»?..

Гарун. Калі б гэта можна было параўнаць з той гогалеўскай сцэнай…

Рак-Міхайлоўскі. Значыць, у з’езда не будзе вайсковай падтрымкі.

Бадунова. Не адмяняць жа з’езд…

Езавітаў. На яго ахову я выведу свой полк!

Захарка. А Мяснікян выведзе дывізію.

Смоліч. Падчас з’езду не павінна праліцца ні адной кроплі крыві!..

Гарун. Нават з носу… Таму будзем працаваць вольна і смела… навідавоку горада, краю і свету, хоць я і не бачу розніцы паміж генерал-губернатарам Курловым і прапаршчыкам Мясніковым…

Сцэна зацямняецца.