«Приласкать и уничтожить!»

III

Гісторык. Афіцыйна Усебеларускі з’езд пачаўся 15 снежня. На ім сабралася 1872 прадстаўнікі беларускага народа. Былі сярод іх і дэлегаты ад Петраградскага Беларускага абласнога камітэта. Ніводнай нацыі за перыяд расійскай «смуты» не ўдалося арганізаваць такога прадстаўнічага форума. На з’езд прыехалі пасланцы з усёй этнаграфічнай Беларусі, ад бежанцаў і ўсіх франтоў і тылу. У палітычным плане большасць дэлегатаў былі эсэрамі і беспартыйнымі. Па сацыяльным складзе з’езд быў пераважна сялянскі — з мужыкоў пераапранутых у шынялі. Бальшавікам не ўдалося кантраляваць хаду падзеяў. Упэўненасці дэлегатам надавала пісьмовае сведчанне народнага камісара па нацыянальнасцях Іосіфа Сталіна аб тым, што пастанова з’езда будзе абавязковай для савецкай улады. Але ў гэты час кіраўнік расійска-бальшавіцкай адміністрацыі ў Беларусі Аляксандр Мяснікоў…

Асвятляецца рабочы кабінет Мяснікова. У яго на прыёме старшыня Савета Народных Камісараў Заходняй вобласці Ландар.

Мяснікоў (ходзячы па пакоі). Надо понять, товарищ Ландер, что после чисто формального провозглашения лозунга о свободном самоопределении народов окраин России вплоть до государственного их отделения, которого никогда не хотели и не хотят ни Ленин, ни Свердлов, а тем более Троцкий и Сталин, белорусским националистам-возрожденцам как раз это и приспичило. Они поняли, что попробовать самоопределиться и отделиться они могут сейчас или никогда. Мы видим самодовлеющее, так называемое, «незалежнецкое» чисто белорусское течение, участники которого подобно украинским «самостийникам» мечтают о белорусской независимости. И где? На Западе России! Перед лицом Германии и Польши, да и всей Антанты! При том перед нами не только молодая социалистическая национал-сепаратистская интеллигенция, но и старые матерые националисты, вышедшие из полонизированной белорусской шляхты, в которой крепли традиции трех крупных антироссийских восстаний. Патриотизма и фанатизма им не занимать. Не свернем мы им шеи своевременно, значит сами вылетим отсюда к чертовой матери. А ты, Карл Иванович, сидишь и хотя бы что-нибудь… Ожидаешь, чтобы съезд их сам собою окончился… и все само собою рассосалось.

Ландар. Александр Федорович, да разогнал бы я их и рассеял в два счета, так ведь повода не дают. Дискутируют на виду, свободно и открыто, дерутся между собой в мере пристойности. А разгони таких смирных, так что город скажет? А так они поболтают, а мы потом газеты изымем, а телеграф перекроем. Я и телефонограмму подготовил…

Мяснікоў. Мне ровным счетом наплевать, что город скажет! И о какой телефонограмме речь?

Ландар (зачытвае). Правительственная. От Совета Народных комиссаров Западной области. Запрещается в течение 24 часов со времени этой телефонограммы принимать и передавать по аппаратам всякие сообщения и сведения, носящие общеполитический характер, от кого бы они ни исходили, кроме телеграмм, отправленных за подписью и с печатью Совнаркома Западной области. В частности, запрещается передача всяких сообщений о белорусском съезде и белорусской Раде. Всякие нарушения будут караться по всей строгости военно-революционного времени. Председатель К. И. Ландер.

Мяснікоў (з сарказмам). В то время, когда съезд успешно, как мне докладывают, завершает свою работу, а питерские белорусы, белорусские жидки и левый Шантыр вместе с Фальским и Кравцовым терпят поражение за поражением, а повернуть, переломить съезд в нашу большевистскую пользу не удается, председатель К. И. Ландер сочиняет телефонограммы, чтобы задним числом запускать их в пустой след.

Ландар. Александр Федорович, но ведь товарищ Сталин не двусмысленно, а прямо написал, что «никакого принудительного удержания народов в границах какого бы то ни было государства не будет, и по Белоруссии, говорит, могу сказать то же самое, что и об остальных народах России».

Мяснікоў (злосна, пагрозліва). Если Ландер собрался к утру сбежать в свою Латвию, то Мясников в Армению или еще куда, бежать не намерен. Мясников командующий фронтом! Западная область России объявлена на военном положении! И Мясников вместе с К. И. Ландером поправит товарища Сталина, разогнав это сборище ко всякой матери!

Уваходзіць Рэзаўскі.

Рэзаўскі. Разрешите, товарищ командующий?!

Мяснікоў. Вот и еще один осторожный… Что там у комиссара внутренних дел?!

Рэзаўскі (разгублена). Полный бардак, товарищ главком… А националисты, как мне докладывают, собираются принимать главную декларацию о своей белорусской республике, вместо нашей Западной фронтовой коммуны.

Мяснікоў (ускіпеўшы). Я поручил тебе, Резавский, как комиссару внутренних дел, произвести на съезде переворот умов, расколоть его хоть на части, хоть надвое, не допустить никаких деклараций, а ты мне о бардаке, в котором ничего не смог сделать! Ты что, нарком, совсем не смыслишь, что такое открытое, антигосударственное проявление белорусского движения давно следовало взять не только под подозрение, как реакционное, национал-сепаратистское даже в области культурно-просветительной и языковой дребедени?! А ты довел дело до политического скандала и контрреволюции в условиях военного положения! (Зусім спакойна.) Они уже приняли декларацию о Республике?..

Рэзаўскі. Только первый пункт…

Мяснікоў. Какой?!

Рэзаўскі. Вот этот. (Зачытвае з блакнота.) «Закрепляя свое право на самоопределение, провозглашенное российской революцией, и утверждая республиканский демократический строй в пределах Белорусской земли, для спасения родного края и ограждения его от раздела и отторжения от Российской Демократической Федеративной республики, Первый Всебелорусский Съезд постановляет: немедленно образовать из своего состава орган краевой власти в лице Всебелорусского Совета крестьянских, солдатских и рабочих депутатов, который временно становится во главе управления краем, вступая в деловые сношения с центральной властью, ответственной перед Советом рабочих, солдатских и крестьянских депутатов». (Пераводзіць дыханне.)

Мяснікоў (крыху разгублена). Что ты предпринял… (Амаль крычыць.) Я тебя спрашиваю, что ты предпринял, чтобы сорвать принятие этой декларации?!

Рэзаўскі. Александр Федорович… меня там не было…

Мяснікоў. Как не было?..

Рэзаўскі. Когда я утром приветствовал съезд от имени комиссариата внутренних дел, то назвал их бело-красно-белый флаг трехцветной тряпкой и посоветовал заменить его красным знаменем интернационализма. А два дюжих матроса завернули мне руки и, собственно говоря, вышвырнули за дверь.

Мяснікоў. Карл Иванович, у вас там в Латвии что, все такие, мягко говоря, недоделки? (Узрываецца.) Да назови ты наше красное знамя тряпкой, я бы расстрелял тебя на месте!.. Ландер, у тебя поблизости, под рукой, есть что-нибудь вооруженное? Сейчас?! Немедленно!

Ландар. Подразделение Ремнёва и два бронеавтомобиля с пулеметами. Приказ на разгон съезда я тоже подготовил.

Мяснікоў (у ярасці). Воткни его себе в задницу!.. Комендант гарнизона Кривошеин где?!

Ландар. Здесь… Но пьян…

Мяснікоў. Расстрелять без суда! (Праз паўзу.) Нет, отставить… Это даже хорошо, что пьян. Резавский, прихвати с собой Кривошеина с Ремнёвым, овладей трибуной съезда и скажи буквально следующее: «Объявляю съезд распущенным, а президиум арестованным!» И не более!

Рэзаўскі. Они же меня пристрелят…

Мяснікоў. А тебе какая разница, я или они?! С делегатами в рукопашную и прикладами разделается Кривошеин с Ремнёвым. Всё! Бегом, пока они не приняли всю декларацию…

Рэзаўскі выбягае. Мяснікоў зморана апускаецца ў мяккае крэсла, заплюшчвае вочы. Ландар у нерашучасці, што рабіць, штучна пакашлівае.

Пішы, Карл Іванавіч. (Дыктуе, не расплюшчваючы вачэй.)

Военная. Вне очереди.

Петроград. Смольный. Правительству Народных Комиссаров. Комиссару по национальным делам Сталину. Центральный Исполнительный Комитет. Центральный орган редакции Правды.

Руководители Белорусских Рад созвали на 1-15 декабря всебелорусские съезды и под влиянием шовинистических националистических элементов объявили в крае новую власть, отвергнув и объявив низложенным и самозванным избранный съездом Советов Рабочих, Солдатских и Крестьянских Депутатов, Областной Центральный Комитет Совета и выделенный им орган Советов Народных Комиссаров Западной Области. Съезд пятнадцатого созван с нарушением условий соглашения с товарищем Сталиным.

Высказавшись в принципе за признание Советской власти, поскольку она существует в России, и за контакт с Центральным Правительством Народных Комиссаров, съезд отверг установленную Советами власть для местного края с передачей ее избранному на съезде организаций рады органу. В ответ на это Совет Народных Комиссаров Западной области и фронта объявил съезд распущенным, предложил президиуму его покинуть пределы фронта и края и приступить к ликвидации кадетских организаций, нашедших приют под флагом белорусского национального движения.

Ландар (разгублена). Почему Ландер?

Мяснікоў. Потому что я Мясников…

Сцэна зацямняецца.

IV

Гісторык. Калі прэзідыум з’езда на чале з Іванам Серадой быў арыштаваны, яго месца занялі новыя дэлегаты на чале з Міхаілам Гольманам. Пад прыцэлам браневікоў і за барыкадай ад салдатні нападпітку з’езд паспеў прыняць рэзалюцыю пратэсту супраць дзеянняў кіраўніцтва Заходняй вобласці і аб непрызнанні яго ўлады. Зрэшты, дэлегаты і не збіраліся выступаць супраць бальшавіцкай Расіі і савецкай улады не адмаўлялі. Яны толькі хацелі ўвесці яе без дыктату франтавых камісараў. Тым не менш, ідэя Беларускай Народнай Рэспублікі фактычна была дэкларавана, а атрыманы ад камісараў палітычны ўрок змусіў абраную на з’ездзе Усебеларускую Раду (Савет) перайсці на нелегальнае становішча. Рада і завяршыла з’езд.

На сцэне выява Пагоні і бел-чырвона-белы сцяг, стол і трыбуна. Зала прыцемнена. Праз залу на сцэну выходзяць Гарун, Лёсік і Людвіка з шыткам. Зала сустракае іх бурнымі апладысментамі і воклічамі «Жыве Беларусь!» «Жыве Рэспубліка!» «Ганьба бальшавіцкім паромшчыкам!» «Ганьба Мясніку!» (У гэтай сцэне выкарыстоўваецца сучасны гуказапіс паводзін залы з’езда).

Гарун (падыходзіць да рампы). Шаноўнае спадарства, паважаныя дэлегаты з’езда! Паколькі прэзідыум і старшыня з’езда арыштаваныя, я на правах намесніка старшыні аб’яўляю працяг нелегальнай работы з’езда ў складзе толькі абранай ім Усебеларускай Рады на чале з Язэпам Лёсікам (бурныя апладысменты) з той прычыны, што бальшыня дэлегатаў рассеяна п’янай салдатнёй і вымушаная хавацца ад пераследу.

Воклічы «Ганьба!»

Не стану пераказваць нахабнага, брутальнага ўчынку ўладаў і здзек з пасланцаў усяго краю, які з учарашняга дня мае назоў Беларуская Народная Рэспубліка!

Бурныя апладысменты, воклічы.

Але не магу не адзначыць, што за ўсе ганебныя паводзіны акупантаў яе прадстаўніку каменданту гарнізона Крывашэіну добрай аплявухай адплаціла дзяўчына-прыгажуня і дэлегат з’езду Зінаіда Юр’ева.

У зале смех і бурныя апладысменты.

Ды такой аплявухай, што з улады аж папаха звалілася.

Вокліч з залы «Брава, Зінка!»

Дэлегат Кузьма (паднімаючыся з залы на сцэну). Пачакай, старшынька, я сам скажу. Ты з прэзідыі не ўсё бачыў, а я побач стаяў з Зінкай. Ты не сумнявайся…

Гарун. Вы хто?

Дэлегат Кузьма. Дэлегат Кузьма ад сялянаў, а то хто ж. Дай сказаць!

Галасы з залы. Даць Кузьме слова! Сапраўды, не ўсе ж усё бачылі ў такой калатэчы.

Кузьма падыходзіць да Гаруна і той садзіцца за стол.

Дэлегат Кузьма. Я толькі пра тое, што добрых бальшавікоў яшчэ не відзеў. А таго п’янага чарнамазага падлу, што з’езд наш разагнаў, каб дзе злавіў, то зараз бы яму каюк зрабіў, хоць душагубства не люблю. За што такая злосць?.. За тое, што ён біў. Дзяўчына такая, што ён і ў падмёткі ёй не варты, а ён біў яе выспяткам, ботам, таптаў нагамі…

А ў тым тэатры ну вось якраз, як на Вялікадні ў царкве. Неяк і радасна, і смутна, і хто ведае, што з табою робіцца, хрыстосавацца хочацца з усім народам. Гэта ж не жарты: рэспубліку сваю, Беларусь няшчасную, на ногі ставім, зараз правіцельства народнае выбіраць будзем…

Што за ліха, — думаю сабе, — здаецца ж, супроць іх нічога не пастанаўлялі, контррэвалюцыянераў сярод нас няма: усе мужыкі, салдаты, народныя людзі з мужыкоў. Хочам, каб усё пайшло народу, і зямля, і лясы, і ўласць, — за што ж яны разганяць нас будуць?

Па іхняму ж хочам, толькі каб, знацца, без непарадку, без глуму. Мы ж на сваёй зямельцы, а сярод іх — усякія прыблуды, што чужога краю не шчадзяць, без патрэбы нішчуць, вядома, за вайну сабралася іх на фронце розных, не столькі добрых, як нягодных.

Не! Крычаць: выхадзі! Стрэльбамі пагражаюць, прысыпала іх да дзвярэй, як нячыстае сілы. I ўсё народ не нашскі, дзёрзкі, не панімаючы. Крычаць, гоняць, а чарнамазы, начальнік іхні, узлез насуперад і нешта п’янае там бруздзіць. Відаць, што чалавек упіўшыся і не разумеець, куды залез.

Не дадзімся, думаем сабе! Загарадзіліся лаўкамі, хатылькамі сваімі харчавымі. Дзе ж там, хіба ж з голымі рукамі абаронішся супроць такой навалы. Віджу я з бліжэйшымі каля сябе, што кінулася гэтае звяр’ё, каб забраць нашых народных людзей. Кінулісь і мы наўперад ратаваць. Аж там цэлая бойка! Схапіліся нашы з тымі, што з’явіліся разганяць. Тузгаюцца, цягаюцца. Віджу я, што тут жа, наўперадзе бароніцца тая дэлегатка, бойкая дзяўчына, такія прамовы на з’ездзе казала, што прост за сэрца хапала. Тады падходзіць да яе чарнамазы падла і, пасміхаючысь, ёй кажаць: «А ты, красотка, паедзеш са мной у аўтамабілі…»

Раптам шчуп яна сабе ў кішэню, выцягнула маленькі чорны левальверчык і наставіла на яго, — аж маё сэрцайка замлела, кляпсь — асечка. Тады яна тым левальверчыкам як тахнець яго па санках, аж пахіліўся. I што тады ўзнялося, то і пераказаць мне трудна. Кінуліся яго салдаты на дзяўчыну і з ім разам. Павалілі, б’юць чым нападзя, прыкладамі, нагамі, за валасы цягаюць. Насілу нашы вырвалі бяднягу з іхніх рук. Бараніў трохі і я, не стаяў рукі злажыўшы. Але зараз дастаў сабе такі ўдар у спіну, ці не прыкладам толькі, што думаю: хоць бы жывым вырвацца. Гляджу, а ўжо вядуць некаторых народных людзей пад канвоем ды на двор.

Прапала наша справа, трэба ратавацца, уцякаць. Бягу ў дзверы: стой, кажуць, і ты там біўся? Я, доўга не думаўшы, схапіў на галаву нечую чорную папаху, пад нагамі валялася, і йду назад. «Стой! — крычаць. — І ты там біўся?» — «Не, кажу, таварышы, я не той, я не біўся, той з другімі разам выскачыў у заднія дзверы».

Паверылі, не пазналі і пусцілі на вуліцу. А там уздоўж дзвярэй поўна аўтамабіляў з кулямётамі, з салдатамі, і на вуліцы поўна салдатаў, не разабраць, хто свой, хто не. Тут мяне злавілі і пагналі з другімі арыштаванымі ў нейкі склеп. Праседзелі мы ноч. Крэпка ўзяло ўсіх за сэрца: вот табе, Беларусь няшчасная! — думаем сабе — біў цябе цар з панамі, а цяпер простыя прыблуды за тое ж узяліся.

…Да раніцы сядзеў у кутку таго склепа і плакаў…[2]

Пад воклічы і апладысменты Дэлегат Кузьма ідзе ў залу да свайго месца.

Гарун. Не адна чарнамазая мяснікянская падла вызначылася. Напаскудзілі з’езду і піцерскія беларусы і беларускія жыдкі.

I не дзіва, бо належылі да ўсіх расейскіх партыяў, — ад чарнасоценцаў і манархістых да бальшавікоў. Вужамі віліся паміж грамадаўцамі і тымі ж бальшавікамі і некаторыя левакі з сваіх «патрыётаў», вызначаючы, куды з’езд пахіснецца. Не супакойваюцца і мяснікянскія халуі. I шпіёняць, і выглядаюць, і вынюхваюць. Наведаўся сюды перад вашым зборам і падла Рэзаўскі з памагатым. Папярэдзіў, каб разышліся неадкладна.

Пратэстны гул у зале.

А я яго папярэдзіў ад вашага імя і ад імя чыгуначнікаў і работнікаў дэпо, якія нас ахоўваюць, што калі зноў з’езд наш разгоніце ці арыштуеце каго, то ні адзін паравоз з Менску не выйдзе і да Менска не даедзе.

Вельмі жывое рэагаванне і апладысменты ў зале.

Ды не пра рэзаўскіх і крывашэіных тут гаворка. Задача наша сёння ў тым, каб з толкам і добрым вынікам з’езд скончыць, прыняўшы неабходныя рашэнні на перспектыву.

Больш, як з тысячы дэлегатаў з’езд абраў вас колькасцю 56-цю асобаў ва Усебеларускую Раду, якой выпаў лёс стаць юрыдычнай пераемніцай усёй паўнаты ўлады, якая яшчэ ўчора належала разагнанаму з’езду, што паспеў даць вам у старшыні Язэпа Лёсіка. Яму і слова.

Апладысменты.

Лёсік. Я шчыра вітаю высокі сход, што праходзіць тут, у дэпо Лібава-Мінскай чыгункі. Менавіта мы, — Усебеларуская Рада, перагортваем яшчэ адну старонку гісторыі беларускага люду паспалітага, якая ляжа ў летапіс яго барацьбы за лепшую долю, волю і незалежнасць, чым бы нашы высілкі не скончыліся. А каб яны скончыліся нашай перамогай у збіраньні і яднанні нашых зямель і іх насельнікаў, я прашу вас аб’явіць Часовай Краёвай Уладай Раду Усебеларускага з’езда. Хто «за»? Хто «супраць»? Хто «ўстрымаўся»?

Людвіка. Адзінагалосна!

Апладысменты.

Лёсік. Для аператыўнай палітычнай, дыпламатычнай, арганізацыйнай і гаспадарчай работы Усебеларуская Рада павінна мець Выканаўчы камітэт. Яго старшынёй я бачу і прапаную абраць усім вядомага нам змагара за волю і незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі спадара Язэпа Варонку, які разам з іншымі кіраўнікамі з’езда, відаць, сядзіць яшчэ ў вязніцы.

Гарун. Яшчэ прапановы будуць?

Галасы з залы: «Язэпа!», «Язэпа Варонку!»

Апладысменты.

Калі іншых кандыдатур няма і вы так жа салідарна яшчэ раз пацвердзіце ваша «за» апладысментамі, мы не будзем лічыць галасы.

Людвіка. Пратакол патрабуе падлічэння галасоў, ці ён не пратакол.

Бурныя апладысменты і скандзіраванне: «Варонку», «Ва-рон-ку!»

Гарун. Пішы, Людвіка: абраны бурнымі авацыямі.

Лёсік. Персанальны склад Выканаўчага камітэта Усебеларускай Рады будзе прадстаўлены на ваш разгляд і зацвярджэнне.

Гарун. Пярэчанні ёсць? (Паўза.) Пярэчанняў няма. (Да Лёсіка.) Дзякуй, шаноўны старшыня.

Лёсік сядае за стол.

I яшчэ прапануецца высокаму з’езду прыняць у цэлым рэзалюцыю, выпрацаваную Радай Усебеларускага з’езда ў ноч з 17 на 18 снежня і двойчы агалошаную на пленарным пасяджэнні.

Кожнаму дэлегату вядома, што ўсе пункты рэзалюцыі, як і той першы пункт, які быў прыняты з’ездам да яго разгону, разгледжаны і адобраны бальшынёй галасоў ва ўсіх фракцыях і камісіях.

Хто за сцверджанне рэзалюцыі цалкам?

Лічы, Людвіка!.. (Пасля паўзы.) Хто супраць?.. Хто ўстрымаўся?

Людвіка. Адзінагалосна!

Апладысменты ў зале.

Гарун. I прадапошняе. Пастанова сённяшняга пасяджэння Рады Усебеларускага з’езда (зачытвае): «Абмеркаваўшы пытанне аб становішчы Першага Усебеларускага з’езда і Рады з’езда, Рада на закрытым сваім пасяджэнні 18-га снежня 1917 года пастанаўляе: 1) Лічыць Першы Усебеларускі з’езд прымусова разагнаным. 2) Раду з’езда прызнаць выканаўчым органам з’езда, на абавязку якой ляжыць правядзенне ў жыццё ўсіх рашэнняў і пастаноў з’езда. 3) Папоўніць Раду з’езда дэлегатамі ад зямляцтваў і іншых групаў, што дэлегавалі сваіх прадстаўнікоў са з’езду ў Раду, і прадаставіць права адвода, адклікання і кааптацыі. 4) Абласны камітэт пры Усерасійскім Савеце сялянскіх дэпутатаў, Маскоўская Выканаўчая камісія, Вялікая беларуская рада, Часовае краёвае бюро і да іх падобныя арганізацыі неадкладна спыняюць сваё існаванне і перадаюць усе свае справы… Радзе Усебеларускага з’езда. 5) Цэнтральная вайсковая рада існуе як орган, падначалены Радзе з’езда. 6) 2-гі Усебеларускі з’езд склікаецца ў самы кароткі тэрмін. 7) У мэтах павышэння аўтарытэтнасці Рады і пераемнасці працы прэзідыумам Рады павінен быць прэзідыум з’езда, папоўнены адным сябрам старшыні і двума сакратарамі».

Бурныя, доўгія апладысменты ў зале.

Хто за рэзалюцыю… (Паўза.) Хто супраць?.. (Паўза.) Хто ўстрымаўся?..

Людвіка. Адзінагалосна!..

Доўгія апладысменты, воклічы: «Жыве Беларусь!»

Лёсік (да Гаруна). Прашу колькі слоў на развітанне…

Гарун ківае галавою ў знак згоды.

Сябры! Таварышы! Аднадумцы!

Падзеі адбываюцца з галавакружачай шпаркасцю. Расея, апанаваная руйнуючым агнём анархіі, апынулася ў становішчы новай рэвалюцыі, а калі дакладна — у бальшавіцкім перавароце і новым змаганні. Разлад расце, разбухае і шырыцца. Разгойданыя хвалі грамадскага руйнавання захлынулі сабою ўсё людское жыццё. Ясна, што з цэнтра ратунак не прыйдзе. Многія арганізаваныя народы Расеі ўжо парвалі зносіны з цэнтрам, як наша суседка Украіна, і горача ўзяліся за грамадзянскае адбудаванне кожны паасобку. Народы адхіснуліся ад таго, што робіцца ў Петраградзе. Беларусь пакуль не здолела парваць з заразным і безнадзейна хворым бальшавіцкім арганізмам. Прыступіць да захавання свайго краю ад гібелі яшчэ не значыць аддзяліцца, і беларускаму грамадству давядзецца скінуць старыя забабоны і нябаўна, ад сёння пачаць працу па адбудаванні свайго краю коштам уласных сіл і заходаў на чале з вамі, шаноўныя сябры Рады Усебеларускага з’езду. Гэтага вымагае ад нас доля Айчыны, патрэба ўласнага захавання і страх перад тым горам, слязьмі і грамадскім заняпадам, што чакаюць нас у будучыні, калі ў свой час не ўжыць патрэбных захадаў.

Бальшавізму ўдалося забраць уладу ў свае рукі. Ён спакусіў цёмныя несвядомыя масы моцнымі абяцанкамі зямлі і міру. Многа нарабіў шкоды, а яшчэ большая небяспека чакае нас наперадзе. Хто можа быць упэўненым, што не з’явіцца ў гэты цяжкі час які-небудзь новы Напалеон і не пастараецца завесці парадак на свой густ і разуменне?

Анархічная бальшавіцкая зараза, нахлынуўшая на нас з цэнтра, ахапіла нашу Бацькаўшчыну ад краю да краю. Час падымацца настаў, гадзіна дванастая прабіла…

Зала грыміць апладысментамі, воклічамі. Лёсік ідзе да Гаруна, да рампы падыходзіць усхваляваная Людвіка.

Людвіка (чытае па памяці шчыра, пранікнёна, узнёсла). Янка Купала. «Бацькаўшчына».

Ад сябе скажу: не пахавальную Марсельезу, якую ўчора спявалі дэлегаты з’езда, а «Пагоню» Максіма Багдановіча, перад смерцю напісаную нам у спадчыну, ад гэтага часу спяваць будзем! (Запявае «Пагоню».)

Сольны спеў падтрымліваюць Гарун і Лёсік. Падхопленая музыкай песня набывае моц многагалосага Гімна, які запаўняе ўсю прастору.

Святло паволі згасае. Прамень выхоплівае толькі твар Гаруна.

Гарун (сам сабе). Калі б не здрада сваіх і падступнасць бальшавікоў, і з’езд і лёс Бацькаўшчыны маглі б пайсці зусім іншым шляхам. Максім адчуваў гэта з вострым болем у сэрцы. А некалі і ў мяне, там, далёка ад дому, вырваліся словы:

Прамень паволі згасае. Прасцэніум асвятляецца месяцавым святлом.

V

Прасцэніум. Прыцемкі. Шантыр даганяе Людвіку, аклікае, але яна не паварочваецца. I ён забягае ёй наперад, перагароджвае дарогу.

Шантыр (умольна). Людвика!..

Людвіка. Даруйце, спадар, я не Людвіка і мы незнаёмыя.

Шантыр (разгублена). Як не Людвіка?! Як не знаёмыя?!. Мне сказалі, што ў нас будзе дзіця…

Людвіка. У вас не будзе дзіця. А я сваё, калі яно народзіцца, выгадую прыстойным чалавекам. (Абыходзіць Шантыра і прыспешвае хаду.)

Шантыр глядзіць услед каханай. За плячыма ў яго з’яўляецца Гісторык. Шантыр рэзка паварочваецца, каб сысці, і сутыкаецца з ім твар у твар. Саступае ўбок, але і Гісторык саступае ў той жа бок, як гэта здараецца пры выпадковым сутыкненні.

Шантыр (злосна). Не замінайце мне!..

Гісторык. Баронь Бог, не замінаю. Я толькі падумаў, а вы мне і з’явіліся…

Шантыр. А вы, уласна, хто, каб выклікаць…

Гісторык. Гісторык з XXI стагоддзя. Цікаўлюся вашай асобай, якая магла заняць пэўнае месца ў гісторыі XX стагоддзя, але…

Шантыр. I вы па маю душу?

Гісторык. Ваша душа належыць пану Богу ці Люцыпару, і я на яе не прэтэндую. Проста думаў, разважаў, уявіў і, даруйце, патрывожыў.

Шантыр. У вас галюцынацыі? Вам з’яўляюцца здані?..

Гісторык. Не трывожцеся за маё здароўе. У нас звычайная віртуальная сувязь. Вы мне цікавы, бо не зразумелы як палітычны дзеяч, паэт-трубун і закаханы…

Шантыр. Можна падумаць, што вы нешта маё чыталі?..

Гісторык. Я чытаў вашы пісьмы да Людвікі. Гэта шэдэўры любоўнай лірыкі, а ваш разрыў — рэдкая трагедыя, якія цікавяць не толькі гісторыкаў, але і літаратараў. Загадкавасць эпохі буралому ці, даруйце, дуралому…

Шантыр. Ніякай загадкавасці. Я сапраўды кахаў яе да згубы галавы, яна адказала гарачай узаемнасцю. Я марыў аб сусветнай рэвалюцыі і ўсенародным шчасці на ўсёй планеце. А яна — толькі пра вольную Беларусь і ўласны хутар пад ліпамі.

Гісторык. Паэту з такой палымянай душой уласціва прадчуваць лёс краін і народаў, а вы без аглядкі аддалі сваё жыццё ні за што, ні пра што і зламалі лёс любай, пазбавілі сябе адзінага нашчадка.

Шантыр. Вы блізкія да праўды.

Гісторык. Тады скажыце, што прывяло вас да здрады?

Шантыр. Калі рушыўся стары свет і нараджаўся новы, было не да жонак і нашчадкаў.

Гісторык. А для каго тады новы свет?..

Шантыр. Каб пераплыць бураломны, як вы кажаце, акіян і дасягнуць новага свету, я спачатку з левай плынню сацыялістычнай грамады пераплыў да бальшавікоў. Яны напрыканцы 1918-га прынялі мяне ў ВКП(б)…

Гісторык. А ў пачатку 1920-га расстралялі ў Навазыбкаве… За што?..

Шантыр. Аднясём гэта да парадоксаў эпохі буралому і дуралому. I тым больш, што мяне рэабілітавалі, як і тысячы, а можа, і мільёны іншых.

Гісторык. А мне здаецца парадоксам не тое, што вас растралялі-рэабілітавалі, а тое, што я жыву на вуліцы імя вашага ката Апанскага, які ўзначальваў асобы аддзел 16-ай арміі і падвёў вас пад выключную меру пакарання.

Шантыр. У кожнай эпохі свае парадоксы. Прыйдзе час, і вас абароняць ад апанскіх, мясніковых, ландараў, берсанаў, кнорыных ды іншых катаў, пад імёнамі якіх вы жывеце на вашых сённяшніх вуліцах. А калі гісторык схільны падазраваць фаната-рэвалюцыянера і бурапеннага паэта ў дзяржаўнай здрадзе ці якім іншым смяртэльным граху, то дарэмна. Калі я і здрадзіў, то толькі сабе самому… Мяснікян мне здаваўся Напалеонам… Ленін — богам… А вы хіба не ўліплі са сваім божышчам?!.

Святло гасне раптоўна.

VI

У прыцемках пры настольнай лямпе-газоўцы і завешаных вокнах, у зімняй вопратцы размясціліся вакол стала ў пакоі Дома генерал-губернатара — Бадунова, Гарун, Грыб, Варонка, Захарка, Езавітаў, Лёсік, Серада і Смоліч. Абстаноўка гнятлівая, скрушная, маркотная.

Гісторык. Каб падсумаваць вынікі з’езда ды сарыентавацца, што рабіць далей, некалькі з яго галоўных арганізатараў у ноч з 19 на 20 снежня сабраліся ў сваім пакоі таго ж Дома генерал-губернатара.

Варонка (парушаючы цішыню). Што маўчаць, не на хаўтуры ж, дзякаваць Богу сабраліся… Абмяняемся, хто, што чуў і бачыў у горадзе, вызначымся, што ды як далей…

Серада. Тут наогул нельга было збірацца. Калі нас выпускалі з мяснікоўскай вязніцы, усім загадалі неадкладна пакінуць горад, а мы зноў у Доме губернатара ў іх пад носам.

Гарун. Якраз гэта наша рызыка ім і ў галаву не прыйдзе. Паверце старому канспіратару…

Бадунова. Варта было запрасіць Макара Краўцова…

Езавітаў. А каго б ён тут прадстаўляў: сябе, Фальскага, Шантыра ды іншых?..

Бадунова. Макар чытае ўсе газеты, мае добры слых і вострае вока. Пераказаў бы навіны.

Грыб. Без газет вядома… сёння Мяснік з Ландарам парад перамогі правялі.

Лёсік. Інтарэс іх і галаўны боль акрэсліўся падчас допыту сябраў прэзідыума. Асноўнае, што яго хвалявала і цікавіла, — ці прымалася з’ездам рэзалюцыя аб стварэнні Беларускай Рэспублікі.

Смоліч. Трэці Усерасейскі з’езд Саветаў разгон нашага з’езда ўхваліў…

Варонка. Каб іх з’езд нехта разагнаў, я, асабіста, гэта таксама ўхваліў бы…

Серада. У Віцебску, Оршы, Полацку, Ігумене прайшлі мітынгі пратэсту ў падтрымку з’езду і ў ганьбу ўладаў.

Грыб. У Менску забаставалі некалькі прадпрыемстваў.

Бадунова. Менск стаіць на парозе голаду. I наўрад ці дапаможа на гэты раз пан Скірмунт.

Захарка. Голад не цётка…

Рак-Міхайлоўскі. А з Румынскага фронту весткі добрыя. Яго галоўнакамандуючы генерал Шчарбатаў стварыў для беларускіх вайсковых злучэнняў самыя спрыяльныя ўмовы для далейшай беларусізацыі, не гледзячы на забарону Смольнага.

Езавітаў. У мяне і спадара Захаркі аніякіх навін. Мы, як і раней, збіраем зброю і вайсковы рыштунак, папаўняем наш полк вайскоўцамі-беларусамі, што групамі і ў адзіночку з розных франтоў прасочваюцца ў Менск. Шкадую, што не вывеў маё войска на ахову з’езда. Упэўнены, што колькі ні выпіў бы Крывашэін, а на нашы штыкі не рызыкнуў бы лезці.

Рак-Міхайлоўскі. Калі ў нас будзе не полк, а некалькі дывізій, мы выставім іх не толькі супраць гарнізона Крывашэіна.

Езавітаў. Можаш не сумнявацца, што мой полк падтрымае твае дывізіі…

Гарун. Аднясём да галоўнай навіны сітуацыю, што склалася на з’ездзе. Не ведаю, як іншым, а мне здаецца, што справа наша не такая ўжо гіблая… А табе, Аркадзь, як… пасля такога юрлівага лавіравання старшыні Грамады Дылы паміж бальшавіцкім і нашым стажком…

Смоліч. Будзем лічыць, што Дыла на з’ездзе быў сам па сабе, а Грамада і грамадаўцы, як ніхто, вызначыліся і прынцыповасцю, і еднасцю, і арганізаванасцю. Па колькаснаму складу перад Грамадой стаялі бальшавікі, але гэта не ўяўляла сур’ёзнай пагрозы, каб Шантыр не надаў ім імпэту. I якой бы мнагалікай ні аказалася група правых эсэраў, але Грамадзе ўдалося перацягнуць яе на свой бок, і яны згадзіліся на дэклараванне Беларускай дэмакратычнай рэспублікі. I зараз бадай што ад гэтага не адступяцца. Не ўсё так блага перад другім надзвычайным з’ездам і Устаноўчым соймам Рэспублікі.

Гарун. Нарэшце наша гаворка набывае аптымістычны характар. I зараз мы абмяркуем…

Уваходзіць Макар Краўцоў.

Краўцоў. Добры вечар, спадарове! Даруйце, што прыпазніўся. Нос у нос сутыкнуўся з Рамнёвым, што з’езд разганяў. Ледзьве адчапіўся.

Рак-Міхайлоўскі. Далёка адсюль адчапіўся?

Краўцоў. Не, амаль побач з Домам губернатара.

Езавітаў (з падвохам). Ты б яшчэ Шантара прыхапіў, Фальскага.

Краўцоў (прастадушна). Не, усё! З бальшавікамі парваў. Пакуль пабуду беспартыйным… А там паглядзім…

Варонка. Між іншым, мы цябе чакалі. Спадарыня Палута кажа, што ты ўсе газеты чытаеш. Дык выкладвай, што там на волі…

Краўцоў (не ўлавіўшы іроніі). У пастанове СНК Заходняй вобласці і фронту з’езд наш названы (цытую) «в большинстве чисто националистическим». I мне гэта па душы. У незалежных беларускіх газетах друкуюцца шматлікія пратэсты супраць гнюснага разбою ўладаў. У «Советской правде» нейкі Г. Фанвіч напісаў, што дэлегаты «что-то ожесточенно пели на полуукраинском, полупольском, полурусском языках» і «съехались на конгресс социал-шовинистическое сборище… местные рестораторы, купцы да генералы». Словам, гад расейскі і паскуда. Затое эсэраўская «Социалист-революционер» апісала ўсё, як было. У тым ліку і аплявуху. За гэта Крывашэін выклікаў рэдактара ў рэвалюцыйны трыбунал. Газету закрыў. Зінаіду Юр’еву і сведкаў аплявухі з Менску выдаліў. Учарашняя бальшавіцкая «Польская правда» надрукавала, што ноччу скончыўся беларускі з’езд, арганізаваны нацыяналістамі, якія хаваюцца за сацыялістычныя лёзунгі.

Серада. За іх хаваюцца і некаторыя нацыяналістыя беспартыйныя…

Краўцоў. Ды ладна вам ужо… А яшчэ тая ж «Польская праўда» пра тое, што з-за апазіцыйнага і рэвалюцыйнага становішча, занятага беларускімі сялянамі, маўляў, пасланцы князёўны Радзівілавай і пана Скірмунта не маглі правесці рэзалюцыі супраціўнай ідэалам Расейскай рэвалюцыі. I тады, не ставячы на галасы такога важнага пытання, як незалежнасць, гэтыя паны здаволіліся ўрачыстым абвяшчэннем Беларускай Рэспублікі. А яшчэ адзін знаёмы, блізкі да прыўладнага кола бальшавіцкіх функцыянераў, пераказаў словы Мясніка, што з’езд (цытую) «для белорусского национально-политического и революционного движения будет иметь печальные последствия». А разумей, як хочаш…

Гарун. Дзякуй, Макар, што прасвяціў нас, падпольна-цёмных. А зараз мы абмяркуем кандыдатуры ў Выканаўчы камітэт Рады з’езду, старшынёй якога быў абраны спадар Варонка. Калі ласка, Язэп…

У пакой увальваецца гурт салдатаў на чале з Рамнёвым. Усе шараговыя ўзброены вінтоўкамі з прымкнутымі штыкамі, а Рамнёў пры маўзеры на папрузе ў драўлянай кабуры.

Рамнёў. Приказываю панству очистить помещение и никогда здесь больше не появляться!

Лёсік (абурана). Что это значит?!

Рамнёў. Это значит выметаться отсюдова и катиться колбаской… чем раньше и дальше, тем лучше…

Гарун. Па якому праву?!

Рамнёў. По праву революции и военного положения.

Лёсік (да сваіх). Спадарове, перад намі жандары з Бадайбо.

Рамнёў вынімае маўзер з кабуры.

Бадунова (амаль крычыць). Гэта нечувана пачварна!

Рамнёў тройчы страляе ў столь.

Рамнёў (да сваіх). Кто переведет, что она сказала?!

Усе маўчаць.

(Вайскоўцам жорстка, пагрозліва.) Бабу убрать!.. Очкарика и чахоточного вынести на штыках или выбросить через окно!

Як перад штыкавой атакай, вайскоўцы ўскідваюць зброю і штыкамі выціскаюць людзей за дзверы. У апусцелым пакоі па шуфлядах стала і ў шафах шнырае Рамнёў.

Заслона

VII

У невялікім пакоі за сталамі Гарун, Смоліч і Лёсік, заглыбленыя ў пісаніну. Нехта піша, нехта крэсліць, нехта камеча аркуш і выкідае ў сметніцу ды бярэ новы. Чацвёрты стол, што каля ўваходу, свабодны.

Гісторык. Лідэры дзяржаўнага адраджэння і былыя дэлегаты Усебеларускага з’езда сышлі ў падполле і рыхтаваліся да ўзяцця ўлады ў свае рукі. Склад Рады з’езда быў папоўнены прадстаўнікамі рускай, украінскай і яўрэйскай нацыянальнай меншасці. Бесперапынна працавала Цэнтральная беларуская вайсковая рада. Чакалася прыбыццё нацыянальных беларускіх вайсковых аддзелаў. Накоплівалася зброя і ваенны рыштунак. У Віцебску адбылася сутычка Беларускай вайсковай рады Паўночнага фронта з бальшавіцкай уладай. Беларускі Аршанскі конны полк пачаў прабівацца на Мінск. У ноч з 26 на 27 студзеня бальшавікі зрабілі налёт на нелегальную штаб-кватэру Цэнтральнай беларускай вайсковай рады, арыштавалі яе кіраўнікоў. А 18 лютага пасля таго, як савецкая дэлегацыя сарвала Брэсцкія перамовы, немцы распачалі наступленне на ўсім сваім Усходнім фронце.

У пакой літаральна ўрываецца Краўцоў. Ніхто на яго нават галавы не паднімае ад пісьмовых сталоў.

Краўцоў (здзіўлена, горача, з папрокам). Пішуць?!. Яны сядзяць і пішуць?! Рэвалюцыянеры…

Лёсік (не адрываючыся ад работы). I ты сеў бы моўчкі ды нешта напісаў.

Краўцоў. Не, такі «падпольшчыкі» нічога не чулі?!

Ніхто не рэагуе.

З вакзалу я! У Койданаве быў… Вярнуўся, а яны ўцякаюць. А чыгуначнікі паравоз адчапілі і з’ехалі.

Лёсік. Макарка, а хто цікае і куды?..

Краўцоў. Мяснік з хэўрай бальшавіцкай па пероне мітусіцца. На свае вочы бачыў!

Лёсік. Ну, і няхай сабе ці ты хочаш яго затрымаць, каб застаўся нам на радасць?

Смоліч і Гарун адрываюцца ад папер, назіраюць, пасміхаюцца.

Краўцоў (абурана). Немцы ў наступ пайшлі! Можаце вы ўцяміць?!.

Лёсік. Ну дык, відаць, яны таму і ўцякаюць…

Смоліч і Гарун рагочуць, Краўцоў губляецца.

Краўцоў. Шантара стрэў, пытаюся: а дзе нашы. А ён мне: мае, як бачыш, пяткі падмазалі, а ты сваіх каля тэлеграфа шукай. Перш чым узяць уладу, спачатку і заўсёды тэлеграф бяруць.

Гарун. Праўду сказаў.

Краўцоў. Дык я і сюды… Сапраўды ж уладу трэба браць! Езавітава ды іншых вызваляць.

Смоліч. А мы яе і бярэм… уладу…

Гарун. I Езавітаў даўно вольны.

Лёсік. Ай Макар, Макар, трэба табе было тое Койданава?! Такую гістарычную навіну апошнім пачуў.

Смоліч і Гарун смяюцца з небаракі.

Краўцоў. Не тлуміце маёй галавы. Дзе зараз Кастусь Езавітаў? Можа, яму падмога трэба.

Гарун. Пэўна ўжо сам управіўся Кастусь. З раніцы ў горадзе парадак наводзіў, а цяпер, відаць, польскіх вайскоўцаў урэзоньвае, каб горад раней за немцаў не захапілі.

Лёсік. А то будзе на бедны Менск адразу аж тры ўлады…

Уваходзіць Рак-Міхайлоўскі з даволі важкім і груваздкім тэлеграфным апаратам.

Рак-Міхайлоўскі. Здароў, Макар! Падхапі ды на стол пастаў апарацік, калі хочаш дапамагчы ўладу захапіць знянацку і назаўсёды…

Краўцоў дапамагае.

А я пакуль да лініі яго падключу. (Цягне провад ад апарата і знікае з ім за дзвярыма.)

Прысутныя разглядаюць апарат. Уваходзіць Рак-Міхайлоўскі, садзіцца за апарат, кладзе руку на ключ.

(Узбуджана, радасна). Усім! Усім! Усім!.. (спыняецца.) Не, гэта пакуль рана. Дачакаемся Езавітава… А пакуль — самае неадкладнае і галоўнае. (Вымае з нагруднай кішэні паперку, перадае Краўцову.) Дыктуй, Макар! Толькі не спяшайся. Даўнавата не садзіўся за інструмент…

Краўцоў (дыктуе). Смаленск ТЧК Пашычу через чиновника Поклазон к Вронскому ТЧК Необходимо отдать распоряжение двум-трем военным начальникам, чтобы в срочном порядке направили людей в Бобруйск, обсервационный пункт ТЧК Там нужно 1000 белорусов ТЧК Спешить ТЧК Результат ждем ТЧК Рак-Михайловский. (Падае Краўцову наступную паперку. Той дыктуе.)

Гомель, военскому начальнику ТЧК Всех прибывших к вам белорусов направляйте в крепость Бобруйск, обсервационный пункт ТЧК Рак-Михайловский ТЧК.

Рак-Міхайлоўскі (пад стук тэлеграфнага ключа). Киев, Белвойскрада, Алексюку. В Бобруйск немедленно направьте две тысячи людей. Спешите. В Видбор по желдор, в 641-ю Донскую дружину направьте тысячу пятьсот человек ТЧК Немедленно ТЧК Рак-Михайловский. (Зморана апускае руку.)

Лёсік, Гарун і Смоліч апладзіруюць. Краўцоў да іх далучаецца.

Лёсік. Як доўга мы чакалі музыкі на гэтым інструменце, ды яшчэ ў тваім выкананні, браце Сымоне. (Абдымае Рак-Міхайлоўскага.)

Краўцоў. А чаму ўсіх у Бабруйск, а не ў Менск?!.

Рак-Міхайлоўскі. А гэта ўжо вайсковая таямніца.

Гарун. Каб твой Шантар не даведаўся, а то дагоніць Мясніка ды данясе.

Лёсік. Ці сам за імі ўляжаш, як дурное жарабя за вагонам.

Краўцоў (пакрыўджана). Ну, за каго вы мяне лічыце?! Я ж да вас прыбег, а не за вагонам тым пусціўся, сваю хату пакінуўшы.

Смоліч. Смехам мы, Макар, смехам. А ты жартаў не разумееш.

Краўцоў. Бо дурныя жарты…

Смоліч (да ўсіх). Мы тут са спадарамі Алесем і Язэпам прыкінулі прыкладны склад кандыдатаў у народныя сакратары.

Гарун. Бадай што так мы назавём першы беларускі ўрад — Народны сакратарыят.

Смоліч. Абвесцім сакратарыят разам з Першай Устаўной граматай да народу Беларусі.

Лёсік. А папярэдне хацелася б ведаць тваю думку, Сымон, як галоўнакамандуючага нацыянальнымі войскамі і тваю, Макар, як беспартыйнага прадстаўніка ад люду простага паспалітага, што трымаецца сваёй хаты.

Краўцоў. Ад люду простага — згодзен выказацца.

Смоліч (перадае аркуш Краўцову). Спачатку прачытай, але так, каб за сэрца ўзяла!

З’яўляюцца радасна ўзбуджаныя Езавітаў, Бадунова, Серада, Грыб, Варонка і яшчэ тры-чатыры статысты.

Лёсік (нецярпліва). Ну, што там, Кастусь?!

Езавітаў. А нічога такога асаблівага. Горад з палякамі падзяліў пакуль па Нямізе — ім паўночная частка, нам — уся астатняя. Заместа гарнізона Крывашэіна цяпер мой гарнізон наводзіць парадак у горадзе.

Лёсік. А чаму б табе, спадар Варонка, як старшыні Выканкама Рады Усебеларускага з’езда не прызначыць Кастуся Езавітава камендантам Менска?..

Варонка. А я менавіта яго і прызначаю і віншую! (Паціскае руку Езавітаву.)

Езавітаў. Гэта я вас усіх віншую, бо ўлада наша! Ды і не так ужо складана было яе ўзяць, як бальшавіцкія ўладары збеглі, а нямецкія яшчэ не з’явіліся. Трэба думаць як яе ўтрымаць, калі з’явяцца. Таму прашу цябе, Сымон, адстукай мой загад нумар адзін усім, усім, усім аб тым, што падыходзячая нямецкая армія павінна ўбачыць спакойнае мірнае жыццё насельніцтва, якое не жадае бязглуздай вайны!

Варонка. Згода! Але захаваем фармальнасць і паслядоўнасць — спачатку перададзім усім, усім наступнае: выстуквай, Сымон. (Дыктуе.) Выканаўчы камітэт Рады Усебеларускага з’езду ўзяў уладу ў свае рукі. Дзеля наладжвання парадку ў горадзе Менску назначаны камендантам грамадзянін Езавітаў. Прапануецца салдатам, якія знаходзяцца ў горадзе Менску, і ўсяму начальству трымаць самы строгі парадак. Усім арганізацыям, якія ўзялі на сябе ахову асобных частак гораду, зварочвацца да каменданта. Пляц Волі каля былога Дома губернатара.

Жыве і жыцьме Беларусь!

Усе прысутныя. Жыве! Жыве! Жыве!

Рак-Міхайлоўскі заканчвае перадачу тэлеграмы. Апладысменты прысутных.

Краўцоў. Рана плёскаем. Дзяржаве вольнай трэба сцяг, герб і гімн!

Гарун. Сцяг і герб у нас ёсць, гістарычныя. А словы гімна напішы, калі ў гісторыю трапіць хочаш. У цябе можа атрымацца…

Краўцоў (разгублена). У мяне?..

Лёсік. А чаму б і не?.. А пакуль чытай, што ў руках трымаеш!

Краўцоў (узнёсла, урачыста, з гонарам).

Радзімая старонка наша апынілася ў новым цяжкім становішчы. Дзе цяпер уласьць, што тут была, німа ведама. Мы стаімо перад тым, што край наш можа быць заняты нямецкімі войскамі.

Вы павінны ўзяць сваю долю ў свае ўласныя рукі.

Беларускі Народ павінен зьдзейсьніць сваё право на поўнае самавызначэнне, а нацыянальныя меньшасьці на нацыянальна-персанальную аўтаномію.

Право нацыяў павінно знайсьці сваё зьдзяйсьненьне шляхам скліканьня на дэмакратычных пачатках Устаноўчага Сойму.

Але і да скліканьня Сойму ўся ўлада на Беларусі павінна належыць тым народам, якіе на ёй жывуць.

Выканаўчы камітэт Рады Першаго Усебеларускаго з’езду, даданы прадстаўнікамі рэвалюцыйнай дэмакратыі нацыянальных меншасьцяў, зьдзяйсьняючы задання з’езду, абвяшчае сябе тымчасоваю уладаю на Беларусі, паходзячаю да кіраваньня краям і да найхутчэйшаго скліканьня Усебеларускаго Устаноўчаго Сойму, на аснові агульнаго, простаго, роўнаго і прапарцыянальнаго выбарчаго права, дзеля ўсяго дарослаго насялення, ні рахуючыся з нацыянальнасьцю, рэлігіяй і полам.

Тымчасовую народную ўладу краю, якая паставіць сабе заданьня абароны і зацьверджаньня здабыткоў рэвалюцыі, будзе зьдзяйсьняць створаны намі Народны сэкратарыят, які з гэтаго дня пачаў выпаўняць свае абавязкі. Асабісты склад Сэкрэтарыяту будзе апублікаваны потым.

Дана у Менску-Беларускім … лютага 1918 року. Выканаўчы камітэт Рады Усебеларускаго з’езду.

Народны Сэкрэтарыят Беларусі з гэткіх асобаў:

Народны сэкрэтар ўнутраных спраў I. Макрэяў, міжнародных спраў — Я. Варонка, прасьветы — А. Смоліч, справядлівасьці — Е. Бялевіч, народнай гаспадаркі — I. Серада, шляхоў — В. Рэдзька, грашовых спраў — Г. Белкінд, апекі — П. Бадунова, Вялікарускіх спраў — П. Злобін, почты й тэлеграфаў — А. Карач, контролю — П. Крэчэўскі, земляробства — Т. Грыб, упаўнаважаны па вайсковых справах — К. Езавітаў, загадчык справаў сэкрэтарыяту — Л. Заяц.

Усталёўваецца доўгая паўза. Яе парушае Краўцоў.

Краўцоў. Пра ўрад-сакратарыят меркаваць не бяруся. А Грамата не гадзіцца. Уладу нібыта і ўзялі і аўтаномію тую ў складзе Расіі не згадалі, а дзяржавай, сваёй, назваць не адважыліся. Нібы схітрылі, спалавінілі. Не тая Грамата, якую народ і я асабіста чакаю. Калі ўжо рушылі, то трэба ісці да канца — да Беларускай Рэспублікі вольнай і непадлеглай ні чорту з Усходу, ні д’яблу з Захаду. Да канца ці ніяк, калі ўжо вольна казаць ад люду простага паспалітага.

Пакой узрываецца апладысментамі. Тэлеграфны апарат адстуквае марзянку, Рак-Міхайлоўскі моўчкі счытвае тэкст з тэлеграфнай стужкі.

Сцэна зацямняецца.