Лаза

Зінаіда ДУДЗЮК

ЛАЗА

Раман

Хто не помніць свайго

мінулага, асуджаны на тое,

каб перажыць яго зноў.

Джордж Сантаяна

ЗАМЕСТ ПРАЛОГА

У час адной са шматлікіх журналісцкіх камандзіровак давялося мне заначаваць на лясным хутары ў негаваркой стараватай жанчыны. Яна была родзічкаю чалавека, пра якога я рыхтавала артыкул. У пасляваенны час ён перажыў рэпрэсіі, а пасля смерці быў рэабілітаваны. Хацела я распытаць у яе пра вайну і першыя пасляваенныя гады, а гаспадыня ці адмоўчвалася, ці казала, што нічога не ведае. Хударлявая, зацятая ў сабе, яна была ўвасабленнем тых сялянак, якія ніколі не пляткараць, а жывуць самадастаткова ўласнымі клопатамі, нікога не пускаючы ў свой самотны свет. Каб адчапіцца ад маіх назойлівых пытанняў, яна завяла мяне на суседні хутар да равесніка героя майго будучага нарыса, якому на той час было гадоў восемдзясят, але трымаўся ён бадзёра і трохі расказаў мне пра жыццё заходнебеларускай моладзі ў перыяд польскай каланізацыі да 1939 года.

Гаспадыня падаіла карову, пачаставала мяне сырадоем, паслала мне на канапе, сама ўладкавалася на ложку. Я імгненна заснула, мусіць, стаміла мяне дарога ў траскім прыгарадным аўтобусе ці мо супакоіла свежае лясное паветра. Абудзілася я ад яе голасу. Прыслухалася. Яна расказвала пра сваё жыццё, што муж яе пакінуў, дзяцей не займела, гаруе век адна. Мужчынская і жаночая праца – усё на яе плечы. Апавядала падрабязна, а я пад яе ціхі аповед засынала і зноў прачыналася, толькі адгукалася, каб не пакрыўдзіць, на яе словы якім-небудзь "ага" ці "ўгу", маўляў, слухаю, але пасля нічога з таго аповеду не магла ўспомніць, усё дашчэнту сцерлася з памяці. Так забываюцца сны. Не ведаю, чаму гэтак здарылася? Звычайна я люблю слухаць людзей, а тут проста апанавала нейкая непераадольная санлівасць.

У чэрвені ночы кароткія. На світанку я пачула яе спалоханы голас:

– Зноў ідуць!

Расплюшчыла вочы, убачыла, што гаспадыня ў доўгай белай сарочцы глядзіць праз акно ў бок лесу.

– Хто? – спытала я.

– Не ведаю…

Я паднялася, таксама падышла да акна і ўбачыла, што ад лесу ішлі ўзброеныя мужчыны ў цывільным. Ногі іхнія хаваліся ў пасмах туману, які слаўся па зямлі. Яны быццам плылі ў паветры, вінтоўкі і аўтаматы трымалі напагатове, гатовыя расправіцца з усялякім ворагам.

– Хто гэта? – насцярожылася я. – На паляўнічых не падобныя…

– Ходзяць з вайны… Лясныя браты…

– Партызаны? – удакладніла я.

– Не, іншыя…

– І што нас чакае?

– Не ведаю…

Жанчына адступіла ад акна, быццам баялася, што аўтаматная чарга скосіць яе.

– Хіба яны да гэтага часу жывуць у лесе?

– Гэта не людзі… Не ведаю, хто гэта… Але з’яўляюцца гады ў рады …

Мужчыны набліжаліся. Спалохана заскуголіў сабака, і зноў на хутар абрынулася пудкая цішыня. Жанчына кінулася да чырвонага кута, пачала маліцца перад іконай Божай Маці, таропка жагналася. Я глядзела на яе, не ведаючы, што рабіць? У душу запаўзаў страх. Па плячах прайшоўся холад, скура ашэрхла, мяне закалаціла. У двары прачысціў горла і кукарэкнуў певень. Зірнула ў акно і ўбачыла толькі туман, які рос, уздымаўся, затуляючы лес.

– Яны зніклі! – узрадавана ўсклікнула я.

– Праўда? – гаспадыня зірнула ў акно, каб упэўніцца ў маіх словах. – Дзякаваць Богу, – з палёгкай уздыхнула яна і яшчэ раз перахрысцілася.

– Гэта прывіды? Так? Яны дайшлі хоць раз да вашай хаты?

– Пакуль не… Але, баюся, што аднойчы ўсё можа быць, – гаротна сказала жанчына. – З-за гэтага некалі нават хацела хату прадаваць, а пасля супакоілася. Даўно не з’яўляліся. Мабыць, успамінамі сваімі прыклікала іх сюды…

Гаспадыня апранулася і занялася гаспадаркаю. Я трохі яшчэ павалялася ў пасцелі, бо аўтобус мой чакаўся толькі гадзін у дзесяць раніцы, а потым мы разам папілі ўзвар з чабору і мацярдушкі. Некалькі каліў гэтых раслін з карэннем жанчына дала мне з сабою, каб я пасадзіла на ўласным лецішчы. На тым і развіталіся.

Калі вярнулася ў Брэст, пачала шукаць звесткі пра тых "лясных братоў", але дарма. Гісторыкі маўчалі. Толькі ў сярэдзіне 90-х гадоў ХХ стагоддзя прыадчыніліся дзверы недасяжных раней архіваў, пачалі з’яўляцца першыя кнігі пра Армію Краёву, Украінскую паўстанцкую армію і іншых людзей, якія хаваліся ў лесе, а каб выжыць, рабавалі сялян і забівалі, як яны лічылі, ідэйных ворагаў. Гэта была смяротная барацьба, калі гінулі маладыя людзі з пэўнымі ідэямі і без іх. Па сутнасці, пасля заканчэння Другой сусветнай вайны яшчэ некалькі гадоў доўжылася неабвешчаная грамадзянская вайна на тэрыторыі Беларусі, Украіны і Польшчы, бессэнсоўная і зацятая.

Я скарысталася магчымасцю папрацаваць у архіве, праўда, хоць і абмежавана, але ж трохі даведалася і пра таго рэабілітаванага чалавека і "лясных братоў", пра апошніх з цікавасці, не збіралася нічога пісаць, тым больш, што мяне папярэдзілі: гэтыя матэрыялы нельга выкарыстоўваць для дакументальных твораў. Перакананая, каб тады і напісала які артыкул для газеты, дык рэдактар не дазволіў бы надрукаваць такі матэрыял. У ягонай душы жыў жорсткі цэнзар, які заўсёды ведаў, што можна пускаць у свет, а што нельга. Да таго ж ён вельмі баяўся страціць пасаду.

Прамінула два дзясяткі гадоў, я пайшла на так званы заслужаны адпачынак, і тады да мяне зноў вярнулася тэма "лясных братоў", разумею, што мая ўражлівая натура прыняла на свой кошт іхняе з’яўленне той ноччу на лясным хутары. Зноў пачала шукаць звесткі пра іх у газетах і часопісах, у кніжках беларускіх, польскіх і расійскіх аўтараў на гэтую тэму. Матэрыялу набралася шмат. Я міжвольна ўжывалася ў той час, які апанаваў маю душу і не адпускаў. Мне неабходна было падзяліцца з некім уражаннямі і думкамі. Так, сам сабою і пачаў пісацца гэты раман. Хаця, безумоўна, мой досвед можа быць суб’ектыўным, трэба разумець, што гэта твор мастацкі (не магу парушыць абяцанне, дадзенае некалі тайным архівістам), а таму прашу ўсялякія супадзенні з гістарычнымі падзеямі і фактамі біяграфій канкрэтных людзей лічыць не болей, чым выпадковасцю.

1

Раніца раздабрэлася сонечная і ціхамірная, са шчабятаннем птушак, са звычайнымі летнімі гукамі і фарбамі, быццам прырода імгненна забылася, што ноччу недалёка ішла страляніна. У вёсцы Лазнякі трэслася зямля, дрыжэлі хаты, грымела так, што ажно шыбы ледзь не павыляталі. Немцы ўвечары разбамбілі чыгуначную станцыю і пачалі наступ. У суседняй вёсцы Альхоўка цяжкая артылерыя чырвонаармейцаў заняла абарону і ўсю мінулую ноч вяла абстрэл у напрамку Беліч. Але на світанку ўсё сціхла, сяляне зразумелі: чырвонаармейцы адступілі. Нехта прынёс вестку, што і Беласток ужо захоплены гітлераўцамі. Людзі ўстрывожана павыходзілі з двароў, абмяркоўвалі падзеі апошніх дзён: вочы стомленыя, твары панылыя, усялякая справа валілася з рук з-за невядомасці і прадчування бяды.

У даволі вялікіх Лазняках спрадвеку суседнічалі сем’і, адданыя рознай веры: праваслаўныя, іўдзеі і каталікі. Стаялі тут тры храмы: царква – на ўсходзе, касцёл – на захадзе, а пасярэдзіне ўзвышалася сінагога. Міжвольна вяскоўцы сабраліся ля царквы, бо колькасна пераважала тут беларускае насельніцтва, меркавалі: чаго можна чакаць ад перамен. Адны, багацейшыя (у сялянскім разуменні), усцешыліся прыходу немцаў, што ўжо Саветы не вывезуць іх у Сібір, бо некаторыя ведалі і рыхтаваліся да страшнай і нежаданай вандроўкі. Іншыя, наадварот, баяліся ўладарання немцаў, бо чулі, што гітлераўцы вынішчаюць камуністаў і прыхільнікаў Саветаў, а таксама габрэяў. Спрачаліся да хрыпаты, кожны даводзіў сваю думку. Усе помнілі немцаў, якія з’явіліся ў 1939 годзе. Гэта былі акуратныя і выхаваныя рыцары, якія на рынку раздавалі дзецям цукеркі, нікога не крыўдзілі, быццам завіталі паглядзець, як тут людзі жывуць, ды падаліся дамоў. А пасля прыйшлі на Беласточчыну Саветы, прынеслі новыя парадкі, вывезлі васямнаццаць мужчын з вёскі невядома куды. Пры Польшчы таксама беларусу не соладка жылося, але хоць ніхто не збыткаваў, не разбураў гаспадарку, не разлучаў сем’і.

Стары Мацей прыгладзіў сівую бараду і падвёў рысу спрэчцы:

– Ужо каго мы на сваім вяку ні бачылі, хто тут толькі ні хадзіў з цацанкамі-абяцанкамі, але ніхто нічога добрага не прынёс, а ўсе глядзяць, каб нашым дабром пакарыстацца. А нам, як той вароне, дзе б ні лятаць, усё адно гной кляваць…

Людзі згодна заківалі галовамі, разважаючы пра тое, што пры ўсялякім рэжыме, хто пры ўладзе ды пасадзе, той мае грошы і зямлю сабе можа купіць, а гарапашны селянін мусіць сваім гарбом хлеб здабываць ды вялікія падаткі плаціць, каб утрымліваць хеўру дзяржаўных служак.

Каля дарослых таўкліся падлеткі: Тадзік Сапранецкі, Монік Бляхар, Яська Вайновіч ды Мішка Пятручык. Калі вяскоўцы пачалі разыходзіцца, хлопцы пераміргнуліся і падаліся ў бок Альхоўкі, каб на свае вочы ўбачыць, што там дзеецца цяпер, дзе ноччу грымелі гарматы. У гэтым гурце верхаводзіў Тадзік. Быў ён узбуджана вясёлы, імкліва ішоў наперадзе, насвістваў мелодыю песенькі пра бацяноў, вядомую ўсім са школы. Міналі высокія платы, зробленыя з лазы, за якімі туліліся шэрыя хаткі. Менавіта гэтым і адрознівалася вёска Лазнякі ад навакольных, што стаяла яна за колькі вёрст ад пушчы, дзе было мала лесу, затое абапал раўчука расло шмат лазы, з якой сяляне плялі розныя кошыкі, майстравалі мэблю, ладзілі лазні. Іншы бядняк дык і хату сабе ўзводзіў з лазы, уцяпляў саломаю, абмазваў глінаю – і стаяла будыніна, якой па беднасці іншы раз яшчэ і ўнукам магло хапіць.

Хлопцы ішлі размашыста, з узгорка нават рванулі подбегам, так былі захопленыя мэтаю, што не зважалі на палеткі, падзеленыя на рознакаляровыя палоскі, засеяныя жытам, ячменем, лёнам ці грэчкаю. У Альхоўку вырашылі не заходзіць, патупалі па-за клунямі, а потым напрасткі рушылі да старых кар’ераў, дзе некалі капалі гліну для цэглы. Паблізу тых ямаў і адкрылася ім вялікае багацце, якое пакінулі, адступаючы, чырвонаармейцы: плашч-палаткі, тонкія сінія коўдры, мундзіры, шапкі з чубамі і вялікімі зоркамі, нешта жоўтае ў скрыначках.

– Мо цукеркі? – зацікаўлена спытаў Тадзік. – Дзяўчат можна пачаставаць на вячорках.

Мішка тыцнуў пальцам у жоўтае змесціва, лізнуў і сказаў:

– Нешта абы-што.

– Ды гэта ж порах! – раптам здагадаўся Яська.

– Выдатна! Трэба браць! На што-небудзь спатрэбіцца! – узбуджана загадаў Тадзік.

Хлопцы пачалі запіхваць за пазухі скрыначкі, толькі Монік марудзіў азіраўся па баках, быццам вышукваў нешта больш каштоўнае.

– Ты чаго, Монік? – спытаў Яська.

– Нашто мне той порах? Глядзіце колькі тут усяго!

Ён разаслаў плашч-палатку і стаў кідаць туды ўсё, што траплялася пад рукі: гімнасцёркі, шапкі, коўдры... Астатнія хлопцы не адставалі, нават спаборнічалі, хто больш рэчаў збярэ ды панясе, ажно зазепаліся, занятыя справаю. Іх спыніла рэзкая каманда:

– Хэндэ хох!

Сябры замерлі на імгнене ад нечаканасці, нават адразу разагнуцца не здолелі, толькі паднялі спалоханыя вочы і ўбачылі немца з накіраваным на іх пісталетам. Гітлеравец паўтарыў каманду. Падлеткі марудна выпрасталіся з рукамі, узнятымі ўгору. Вораг нешта злосна гергетаў, паказваючы рукою ў бок лесу. Хлопцы нічога не разумелі, маўчалі, збялелыя ад страху, скаваныя жудасным прадчуваннем. Немец паклікаў свайго хаўрусніка, цяпер яны ўдвох нешта абмяркоўвалі. Паклікалі яшчэ аднаго, і той па-польску спытаў:

– Што вы тут робіце?

– Шукаем гусей… Згубіліся недзе… – схлусіў Тадзік. – Знайшлі гэтыя пакінутыя рэчы… Ну, не прападаць жа дабру…

– Для чаго вам порах?

– Для гульні, думалі: будзе чым рыбу глушыць.

– Для чаго вам мундзіры і шапкі? – дапытваўся немец.

– Дык гэта ж вопратка! Можна апранаць і насіць! Нашы жанчыны прадуць ды ткуць, а тут усё гатовае, пашытае! – азваўся Мішка.

– Дык для чаго вам порах? Вы партызаны? З лесу?

Па ўсім было відаць, што перакладчык не верыў ні аднаму слову падлеткаў, павярнуўся да таварышаў, яны зноў нешта абмяркоўвалі.

Хлопцам загадалі спусціцца ў яму ад снарада, стаць у радок. Тадзік адчуў, што ногі быццам прыраслі да зямлі, не слухаюцца, цела здранцвела і пакрылася ліпкім халодным потам, ён толькі ў думках паўтараў: "Гэта ўсё… Гэта ўсё".

Немец з пісталетам стаў на брустверы, махнуў рукою і ўсміхнуўся двум таварышам, якія некуды адыходзілі, потым прыцэліўся, грымнуў стрэл – Монік зваліўся, як падкошаны, наступны – Мішка. Пасля пісталет асекся. Немец трос яго, ціснуў на курок, лаяўся…

Тадзік быццам апрытомнеў, скінуў здранцвенне, выскачыў з ямы, за ім кінуўся і Яська. Пабеглі ў розныя бакі. Тадзік чуў за спіною цяжкія крокі, немец гнаўся за ім. Але ў падлетка былі лёгкія босыя ногі, і ратаваўся ён ад смерці, вораг пачаў адстававаць. Хлопец ляцеў з усяе сілы, сэрца калацілася, здавалася, што ногі вось-вось падкосяцца – і ён рухне на зямлю. Узбег на насып дарогі, імгненна перасек яе, сігануў уніз з насыпу, прыгінаючы галаву, кінуўся да жытнёвага палетку. Пачуў стрэлы – кулі ціўкнулі над галавой.

Тадзік, не азіраючыся, нырнуў у ратавальную збажыну. Пачуў яшчэ некалькі стрэлаў. Кулі зашамацелі ў сцяблінах, свіснулі ля левага вуха, і ўсё сціхла. Ён бег напрасткі да старой дзікай грушы, якая здалёку вабіла яго. Калючае калоссе хвастала па твары, некалькі разоў спатыкаўся, падаў, зноў падхопліваўся і бег далей. Толькі каля дзічкі спыніўся, прыпаў да яе шурпатага камля і азірнуўся. Ніхто яго не даганяў, ніхто не страляў і не крычаў. Задыханы і зняможаны ўпаў на зялёны ўзмежак і заплакаў ад усведамлення, што перажыў жуду і прыніжэнне, але застаўся жывы, а яшчэ ад гора – загінулі сябры, з якімі разам рос, цяпер таксама мог бы ляжаць побач з імі ў яме. Рыданні вырываліся з грудзей і вызвалялі душу ад напружання і страху. Яшчэ мітусіліся ў галаве думкі: "Ці будуць шукаць? Ці жывы Яська?.." Потым душа не вытрымала ўсведамлення жорсткай рэальнасці. Тадзік быццам страціў прытомнасць ці моцна заснуў. Прачнуўся толькі на змярканні, падняўся на здранцвелых непаслухмяных нагах, патаптаўся на месцы, азіраючыся па баках. Нішто не парушала цішыню навокал, як быццам нічога не здарылася, а толькі прысніўся жудасны сон, які хацелася як мага хутчэй забыць. Паволі, насцярожана, рушыў дамоў. Выйшаў з жыта на лужок, адкуль пастушкі ўжо завярнулі статак і гналі дахаты. Пайшоў следам, бо размаўляць ні з кім не меў сілы. Падумаў, мо людзі ўжо ведаюць пра здарэнне, пачнуць распытваць. Невыносна было пра тое думаць, не тое што казаць.

Статак увайшоў у вёску. Тадзік завярнуў да сваёй хаты, якая стаяла блізка ад касцёла. Насустрач кінулася маці, заплакала, пачала абдымаць, цалаваць ды распытваць, што і як было. Ён маўчаў, не здатны быў прамовіць ні слова, думаў, што знямеў назаўсёды. Не распранаючыся лёг у ложак, адвярнуўся да сцяны і хутка зноў заснуў, не жадаючы згадваць перажытае, быццам быў вінаваты, што выжыў. Гэта ён мог быць на месцы Моніка і Мішкі.

На другі дзень усё ж мова вярнулася да яго, толькі ўсё роўна нічога не здолеў расказаць маме, адразу, быццам абцугамі сціскала горла, а на вочы набягалі слёзы. Ён саромеўся плакаць пры ёй. Тры тыдні таму забралі міліцыянты яго бацьку і павезлі невядома куды, мусіць, толькі за тое, што служыў арганістам пры касцёле. Усе продкі Сапранецкіх добра гралі на музычных інструментах і хораша спявалі. Толькі Тадзік вучыўся музыцы без ахвоты, ён марыў быць жаўнерам, каб бараніць Айчыну. У такі час выпала жыць, што надта неспакойна было на свеце. Цяпер ён мусіў замяніць на гаспадарцы бацьку і быць апірышчам для маці.

2

Праз дзень на пахаванне Мішкі Пятручыка і Моніка Бляхара сабралася ўся вёска, нават з суседніх паселішчаў людзі папрыходзілі. Хоць гэта былі і не першыя ахвяры вайны. Дзён колькі таму на чыгунцы ў час бамбёжкі быў разбіты цягнік з бежанцамі, шмат людзей там загінула. Вяскоўцы бралі ўдзел у пахаванні тых ахвяр, але там былі чужыя людзі, а тут свае падлеткі. Хлопцам па чатырнаццаць гадоў. Ці ж у такім узросце паміраць? За што? Чаму?

Яська і Тадзік сустрэліся на пахаванні, не маглі зірнуць адно аднаму ў вочы і ад людзей трымаліся ўбаку, не жадалі лішніх размоў.

– Як ты выратаваўся? – спытаў Тадзік.

– Падаўся да Альхоўкі. Мусіць, яны не хацелі мяне ў вёсцы забіваць, хутка адсталі.

– А за мною адзін гнаўся да жыта… Добра, што хоць ты выжыў. Хачу адпомсціць за Мішку і Моніка…

– Як? – з недаверам спытаў Яська.

– Пакуль не ведаю, але што-небудзь прыдумаю… Трэба сабраць яшчэ хлопцаў, мо тых, што былі са мною ў харцэрах.

– Як ты знойдзеш менавіта тых немцаў, якія забілі нашых сяброў?

– Трэба знішчаць усіх фашыстаў! Усе яны – ворагі!

Яська нічога не адказаў, бо ні пра якую помсту не думаў. Зараз ён і твараў тых немцаў не помніў, у вачах стаялі толькі мундзіры з рукавамі, закасанымі да лакцей. Забойцы быццам загодзь паклапаціліся, каб ім не замінала адзенне…

Хлопцы адсталі ад пахароннай працэсіі, звярнулі ў карчы, селі на траву і маўчалі, чакалі, пакуль усё скончыцца. Мішку пахавалі на праваслаўных кладах, парослых соснамі, таполямі ды кустоўем. Габрэі павезлі Моніка на свае могілкі, на далёкі ўзгорак, дзе віднеліся радочкі акуратна абчасаных надмагільных камянёў. Калі людзі разышліся, хлопцы падаліся спярша да свежай магілы Мішкі Пятручыка. Тадзік стаў на калені перад крыжыкам, пагладзіў пясок, прамовіў цвёрда і ўрачыста:

– Я адпомшчу за цябе, Мішка! Не крыўдуй, спачывай. Зямля табе пухам. Мы не вінаватыя, што немец выбраў цябе…

Яська таксама прысеў ля магілы, выцер узмакрэлыя вочы. Ён маўчаў, не ведаў, што сказаць сябру. Толькі выціснуў з сябе:

– Бывай, Мішка, я ніколі не забуду цябе. Зямля пухам…

Яны памаўчалі са схіленымі галовамі, дарослая туга і безвыходнасць апанавала іхнія душы, яшчэ няздатныя ўспрымаць цяжар незваротных стратаў. Потым падняліся і па сухой дарозе, нагрэтай за дзень гарачым летнім сонцам, падаліся да ўзгорка з габрэйскімі могілкамі. Зноў сталі на калені перад Монікавай магілаю. Тадзік пакляўся адпомсціць за сябра, а Яська развітаўся з нябожчыкам. На гэтай магіле яны праседзелі да змяркання і ўжо прыцемкам вярталіся дамоў.

– Трэба шукаць зброю. Без яе якое можа быць змаганене? – прамовіў Тадзік.

– Я, мусіць, не здолею забіць чалавека, – выказаў сумненне Яська.

– Чалавека і я не заб’ю, а ворагаў, нелюдзяў трэба знішчаць. Уяві сабе, што будзе, калі яны запалоняць зямлю! Каго хочуць, заб’юць! І ніякай ім кары! Ніякага страху! Учора яны маглі забіць нас, а заўтра захочуць знішчыць нашых родных, суседзяў, усю вёску! У іх – зброя і сіла! А што рабіць нам, падпарадкаваным, прыгнечаным? Ператварацца ў паслухмяную жывёлу, якую можна запрагаць і гнаць, куды захочацца? Ніколі не згаджуся на гэта! Ніколі! Вакол ворагі, чуеш, Яська?! Трэба змагацца за незалежную Польшчу!

– Польшча – для палякаў, – вяла заўважыў Яська, – а куды дзявацца беларусам?

Ён не здатны быў ні на пафасныя прамовы, ні на высокія парыванні. Ведаў, што яму пяройдзе бацькава зямля, якую давядзецца абрабляць, чым спрадвеку займаліся ягоныя продкі. Хаця, мяркуючы па прозвішчы, і яны некалі мелі нейкае дачыненне да войнаў, якія вяло Вялікае Княства Літоўскае, інакш адкуль узялося б прозвішча Вайновіч.

– Думаю, беларусам трэба жыць у Беларусі. Але ж мы можам утварыць адну дзяржаву – новую Рэч Паспалітую, – сказаў Тадзік. – Жывуць жа ў нашай вёсцы мірна побач каталікі і праваслаўныя!

– Аднак у гэтай новай дзяржаве зноў будуць толькі польскія школы і адпаведнае стаўленне да нас. Як кажа мой бацька, беларус – халоп, чорная косць, ні да навукі яго, ні да кіраўнічай пасады палякі не дапусцяць… А чым мы горшыя? – неяк абыякава прамовіў Яська, пераняўшы ад старэйшых асуджанасць вышэйшымі сіламі несці крыж прыгнечаных пакутнікаў.

– Спадзяюся, што цяпер будзе ўсё інакш. Сябруем жа мы з табою. Яшчэ Пілсудскі марыў ашчаслівіць свой край, а ён родам з Віленшчыны, з Вялікага Княства Літоўскага. Яму не ўдалося дабіцца роўнасці грамадзян з-за ўласнай хваробы і заўчаснай смерці. Ды ты паглядзі, нават негры ў Амерыцы атрымалі грамадзянскія правы. Свет мяняецца!

– Недзе нешта мяняецца ў лепшы бок. А да нас немцы прыйшлі. Мы с табой іхняга дабра пакаштавалі... Калі і чым гэта скончыцца, невядома?

– Бог карае зло! І з немцамі разбярэцца!

– Дык, можа, нам не трэба ўмешвацца? – з’едліва спытаў Яська.

– Памыляешся, мы павінны слугаваць Богу, змагаючыся са злом у сабе і іншых!

– Калі гаворка ідзе пра забойства, дык невядома, чым дабро адрозніваецца ад зла...

– Ды ідзі ты да д’ябла. У вас, беларусаў, ёсць шкодная звычка, скардзіцца на лёс, цягнуць долю, як цяжкі воз, і нічога не рабіць дзеля таго, каб палепшыць сваё становішча.

– А ў вас, палякаў, занадта шмат пыхі! Любіце вы чужымі рукамі жар заграбаць, а пасля перамогі між сабою дзяліць уладу і трафеі! З гісторыі ведаю і ад бацькі тое-сёе чуў!

– Годзе глупства чаўпсці! – раззлаваўся Тадзік, які звык, каб яго слова было апошняе.

Ясь таксама, не жадаючы ўвязвацца ў спрэчку з сябрам, сказаў толькі:

– Бывай, змагар за лепшую долю Польшчы! Пайду, бадай…

Тадзік нічога не адказаў, засунуў рукі ў кішэні і падаўся дамоў. У душы яго ўжо выспяваў яшчэ невыразны план. Ён думаў, што варта стварыць падпольную групу, каб выбіваць немцаў па адным. А для гэтага трэба пахадзіць па навакольных вёсках, сустрэцца з хлопцамі, якія вучыліся з ім у Лазнякоўскай школе, хоць сябраваў ён з маленства найбольш з Мішкам Пятручыкам ды Яськам Вайновічам. Разам яны да трыццаць дзявятага года скончылі па тры класы польскай школы. Потым прыйшлі Саветы. Лічылася, што руская школа дае больш глыбокія веды, чым польская, таму хлопцаў зноў завярнулі ў другі клас. У габрэйскіх дзяцей была свая школа насупраць сінагогі, але яе зачынілі. Тады разам з імі пачаў вучыцца Монік Бляхар. Два гады яны трымаліся разам, сябравалі, рыбалілі, збіраліся з восені пайсці ў пяты клас. І вось усе планы парушыліся – пачалася вайна. Мішкі і Моніка няма на свеце, хоць з гэтым Тадзікава душа ніяк не магла змірыцца, а тое, што давялося перажыць, здавалася страшнай праявай. Аднак не варта па-страусінаму хаваць галаву ў пясок, быў жа на магілах сяброў, раўняў жвір даланёю. Жыццё патрабавала змірыцца з тым, што ён больш ніколі не ўбачыць Монікаву чарнявую галаву і белабрысую – Мішкаву. І за іх трэба было разлічыцца з немцамі, а яшчэ больш за свой прыніжаны гонар. Хто яны такія, што лічаць для сябе магчымым забіваць людзей без суда і следства? Хто ім даў такое права? Самі ўзялі! Не думаюць, што на іхнюю сілу знойдзецца яшчэ большая сіла. Калі б паўстала Польшча, каб распрастаў крылы яе белы арол над акупаваным народам! Пакуль гэта была толькі палкая мара падлетка, які нічога сам не мог зрабіць і спадзявацца не меў на каго. Даймала самае набалелае пытанне, якое пакуль ніяк не вырашалася, дзе ўзяць зброю? Але з узбраеннем можна пакуль было і не спяшацца, спачатку трэба было знайсці аднадумцаў. І тут Тадзік грэбліва пасміхнуўся, думаючы пра Яську: "Быў адзін, ды і той не адарвецца ад матчынай спадніцы да вяселля".

У Тадзіка на яго няпоўных чатырнаццаць гадоў набралася даволі крыўдаў. Крыўдаваў ён на савецкую ўладу, якая забрала яго бацьку якраз напярэдадні вайны. Яны з маці былі перакананыя, што іх хутка заграбуць таксама. Але немцы пайшлі ў наступ, і цяпер пагроза з’явілася з іншага боку. Хто ведае, мо бацька ацалее ў савецкай турме і пераседзіць вайну… Крыўдаваў Тадзік на польскі ўрад, які здолеў схавацца за мяжою ў той час, як Радзіму захапілі ворагі. Ксёндз казаў, што еўрапейскія краіны спачуваюць палякам і гатовыя пры нагодзе дапамагчы, але калі тая дапамога яшчэ прыйдзе? Дарослыя думаюць і разважаюць па-ўсялякаму, а што насамрэч здатнае прынесці жыццё, ніхто нічога пэўнага сказаць не можа. На гітлераўцаў не проста крыўдаваў, а люта іх ненавідзеў, і разумеў, калі самі палякі не падымуцца супраць ворагаў, дык вызвалення чужымі рукамі можна і не дачакацца.

3

У Тадзіка з Яськам сапраўды адносіны прыкметна сапсаваліся. Двойчы за тыдзень яны выпадкова сустракаліся на вуліцы, але не атрымалася гаворкі і ранейшага разумення. Толькі новыя трагічныя акалічнасці прымусілі Тадзіка здрыгануцца сэрцам і зразумець, што настаў час не проста выжывання, а жорсткай барацьбы за ўласнае жыццё і існаванне краіны. Праз тыдзень у вёску заявіліся немцы на конях, чалавек дзесяць, сабралі людзей на пляцы перад касцёлам на сход, настрашылі смяротнаю караю за парушэнне нямецкіх парадкаў, захоўванне зброі, забароненай літаратуры і радыёпрыёмнікаў, за дапамогу камуністам і ўсім тым, хто ім спачувае. А ў канцы прачыталі спіс з прозвішчамі трынаццаці вясковых мужчын, якім было загадана застацца, астатнім людзям дазволілі разысціся па хатах. У ліку затрыманых аказаўся і Яськаў бацька. Арыштаваных лазнякоўцаў у той жа дзень пад вечар немцы вывелі на ямы каля Альхоўкі і пастралялі. Зноў вёска напоўнілася галашэннямі і жалобаю.

Назаўтра нябожчыкаў хавалі. Трынаццаць трунаў правезлі на вазах па селішчы з краю ў край, даючы магчымасць забітым развітацца з роднаю вуліцаю. Яськава маці і трое сясцёр галасілі над труною бацькі, а Яська толькі шмыгаў носам і час ад часу выціраў слёзы, якія самі сабою ліліся з вачэй.

Пасля пахавання Тадзік падышоў да сябра, выказаў спачуванне і спытаў:

– Што думаеш рабіць далей?

– Сам бачыш, застаўся я адзіны мужчына ў хаце. Цяпер уся гаспадарка на мне…

– Ці пацягнеш?

– А што рабіць? Буду цягнуць, колькі здужаю…

– Што напрацуеш, тое немцы забяруць. Дык які сэнс?

– Не ведаю, неяк трэба выжываць… У мяне сям’я…

– Трымайся, – падаў руку на развітанне Тадзік, разумеючы, што з Яські барацьбіт ніякі, і адчуў слабы ягоны поціск, быццам сябар страціў сілу на пахаванні.

Дома Тадзік застаў маці, якая сядзела ля стала, перад ёю ляжалі два заручальныя пярсцёнкі.

– Мама, што здарылася? – насцярожыўся сын.

– Набліжаецца жніво. Трэба наняць жанчын-жнеяк, а плаціць за работу няма чым. Хачу занесці габрэю Навуму пярсцёнкі, мо дасць якіх грошай. Хаця, хто ведае, чым цяпер разлічвацца. Савецкія грошы немцы не прызнаюць, злотыя – таксама, нямецкіх марак ні ў кога няма. Вось і думай, як выблытацца з гэтай турботы.

Тадзікаў бацька, працуючы арганістам пры касцёле, атрымліваў такую-сякую плату, а яшчэ меў чатыры гектары зямлі, якую апрацоўвалі звычайна найміты. Бацькі на полі самі ніколі не працавалі, лічыліся, няхай і беднаватымі, а ўсё ж панамі. І размаўлялі яны ў сям’і заўсёды па-польску, хоць і ведалі тутэйшы беларускі дыялект, але карыстаўся ім толькі Тадзік, які з маленства вадзіў хаўрус з вясковымі хлапчукамі.

– Безумоўна, трэба выменяць золата на маркі. У Навума, мусіць, яны ёсць, ён жа трымае краму, гандлюе, – сказаў Тадзік.

– Вой, сынок, што ён можа цяпер прадаць? Раздае людзям тавары напавер, складае спіс, бо ведае, што немцы могуць усё проста так забраць, а з людзей можна будзе пасля вайны спагнаць.

Маці у той жа дзень пайшла да Навума і прынесла грошы, якіх пасля якраз хапіла на тое, каб разлічыцца з наймітамі за працу. Калі былі зжаты пшаніца, жыта, проса, ячмень і выкапана бульба, Тадзік сам узяўся малаціць. З ранку да вечара грукаў ён цэпам на гумне, ад гэтай працы па начах балелі рукі і спіна, але ён не даваў сабе роздыху, бо ў яго саспела мэта, дзеля якой ён стараўся з усяе сілы. Пасля завяршэння малацьбы меў намер ехаць у Беласток ці ў Брэст, яшчэ дакладна не вырашыў, каб шукаць аднадумцаў, людзей здатных змагацца з фашыстамі. Вёска Лазнякі знаходзілася на амаль аднолькавай адлегласці ад гэтых гарадоў, таму Тадзік доўга выбіраў, куды яму лепш падацца, ды больш схіляўся да Беластока, бо там жыла маміна сястра Марціна, у якой можна было часова спыніцца і пагасцяваць. Свае намеры пакуль трымаў у тайне ад маці, ведаў, што яна будзе пярэчыць, дык навошта лішнія размовы і звады?

У канцы верасня да Тадзікавай маці прыйшоў габрэй Навум, у чорным адзенні, з сівымі кучаравымі пасмамі, што выбіваліся з-пад круглай шапачкі, павітаўся, папрасіў прабачэння, што турбуе і сказаў:

– Прынёс я вам, пані Юзэфа, вашы пярсцёнкі.

– Як жа так, пан Навум? – усхвалявана прамовіла жанчына. – Я ж вашы грошы патраціла. Мне няма чым з вамі разлічыцца.

– Мне нічога не трэба, пані Юзэфа. Заўтра немцы збіраюцца нас некуды вывозіць. Калі ўдасца каму з маёй сям’і выжыць, дык яны прыйдуць да вас, каб узяць гэтыя пярсцёнкі, бо невядома, што нас усіх чакае, – гаротна сказаў госць.

– У такім разе, пан Навум, безумоўна, я вярну вам іх. І няхай беражэ вас Бог ад нядолі і нястачы.

Навум паклаў пярсцёнкі на стол і пайшоў да парога.

– Можа, пане, сядайце да стала, гарбаты пап’ём, – запрасіла гаспадыня.

– Дзякую, пані Юзэфа, няма часу і сілы ні на тое каб есці, ні на тое, каб жыць. Дрэнныя ў мяне прадчуванні. Толькі не хачу пра іх казаць… Трэба пакаваць рэчы. Заўтра ў дарогу… Але куды?..

Маці правяла госця, вярнулася ў пакой, сказала Тадзіку:

– Фашысты ставяцца лаяльна толькі да сваіх памагатых. А як жыць астатнім, ніхто не ведае… Ні заробкаў, ні сродкаў для існавання… Каб быў з намі тата, мо як выжылі б… А без яго, не ведаю, за што зачапіць рукі, – маці заплакала.

У Тадзіка сціснулася сэрца ад жалю. Ён падышоў да маці, пагладзіў па плячы, сказаў:

– Не плач, трохі харчоў на зіму нарыхтавалі, дроў таксама хопіць. А там пабачым…

– Найбольш за цябе хвалююся, каб па хлапечай неразважлівасці не ўблытаўся ты ў якую гісторыю. Ужо адзін раз быў за крок да смерці. Не хачу, каб яшчэ нешта такое ты перажыў…

– Не турбуйся, мама, я ўжо самастойны чалавек. Безумоўна, тут, у вёсцы, выжыць цяжка, думаю, ці не паехаць мне да цёці Марціны і паспрабаваць у Беластоку ўладкавацца на працу.

– Ты ж яшчэ дзіця! Якая праца?

– Мама, не турбуйся. Калі спатрэбіцца, дык я магу сабе год ці два дадаць.

– Не хачу слухаць пустыя фантазіі, – адмахнулася маці. – Марціна сама перабіваецца з хлеба на ваду. Мы хоць бульбы накапалі ды зерня намалацілі, будзем з хлебам і крупамі. А дзе яна ў горадзе харчы возьме?

– Усё роўна, хачу яе праведаць, паглядзець, што ды як…

– Ты хочаш задаволіць цікавасць, а я начамі і так не сплю, пра бацьку думаю. А калі і ты некуды сыйдзеш, дык жыццё маё наогул згубіць сэнс.

– Калі я некуды пайду, дык ты павіна будзеш жыць дзеля таго, каб зноў сустрэцца са мною і татам. Я перакананы, што тата вернецца з савецкай турмы жывы…

– Твае словы – ды Богу ў вушы. Але ніхто яшчэ не вярнуўся з тых, каго вывозілі на ўсход. Ніхто…

– Час пакажа. Усё высветліцца, калі скончыцца вайна.

– Калі яна скончыцца і як?..

Пытанні павіслі ў паветры, ніхто не меў на іх адказу, а між тым Тадзік употай ужо збіраўся ў дарогу, ладаваў пляцак, правяраў веласіпед.

Габрэяў сапраўды некуды вывезлі. У іхнія хаты засялілі сем’і сялян, якіх немцы прымусілі пераехаць з нейкай пушчанскай вёскі. У Лазняках з’явілася шмат новых людзей, якіх ніхто раней не ведаў, да іх ставіліся з насцярогаю.

Тадзік жыў дома, а душою быў ужо далёка адсюль. Як толькі скончыў малаціць збожжа, вырашыў выправіцца ў Беласток у бліжэйшую нядзелю.

Маці раніцай пайшла ў касцёл памаліцца, сустрэцца з людзьмі, паслухаць навіны. Тадзік скарыстаў гэты момант, пакінуў запіску, каб маці не хвалявалася і не шукала яго, бо ён паехаў да цёці Марціны. Асядлаў веласіпед і падаўся вёскамі, не выбіваючыся на вялікую дарогу, каб не прыцягваць да сябе ўвагу немцаў.

4

Беласток сустрэў Тадзіка маленькімі шэрымі хаткамі, такімі ж, як у Лазняках, крытымі саломаю, чаротам, ці гонтаю, толькі зрэдку – чарапіцаю ды бляхаю. Перад хатамі – гародчыкі з буйнымі познімі вяргінямі, якія здатныя красаваць ажно да маразоў. Людзей на вуліцы мала, нібы замерла, спынілася жыццё. Нават сабакі з двароў не адгукаліся на чалавечыя крокі, быццам баяліся выдаць сваю прысутнасць. На платах і слупах – скрозь віселі аб’явы на нямецкай і польскай мовах, якія папярэджвалі насельніцтва прытрымлівацца нямецкіх парадкаў, за парушэнне якіх пагражала смяротная кара. За павароткаю ўзнікла прыгожая царква, большая, чым у Лазняках, праз колькі скрыжаванняў убачыў вялікі касцёл, узведзены на гары. Наперадзе паказаўся мост над чыгуначным палатном. Тут, паблізу, жыла цёця Марціна. Але Тадзік не спяшаў наведваць родзічаў, паехаў у цэнтр, забудаваны дыхтоўнымі каменнымі гмахамі. Азіраючы іх, Тадзік і не заўважыў, скуль узнік перад ім паліцыянт і патрабавальна сказаў:

– Дайне аўсвайс!

Тадзік націснуў на педалі, каб услізнуць ад паліцыянта, але той паспеў ухапіцца за багажнік і спыніў ездака. Уцекачу нічога не заставалася, як саскочыць з веласіпеда. Ён нетаропка палез у нагрудную кішэню курткі, знайшоў паперу, якую яму выдаў солтыс у Лазняках, падаў паліцыянту і толькі зараз прыгледзеўся да ягонага твару. Аблічча яму здалося знаёмым.

– Дык ты з Лазнякоў? – здзівіўся паліцыянт, пераходзячы на польскую мову.

– Так.

– А я з Альхоўкі! Землякі!

Толькі цяпер Тадзік успомніў гэтага хлопца. Ён вучыўся ў іхняй школе, але быў старэйшы на некалькі гадоў.

– Успомніў? Пазнаў? – задаволена спытаў паліцыянт. – Стась Залеўскі мяне клічуць!

– Чаго ж ты, Стась, пайшоў немцам служыць? Гэта ж ганьба для сумленнага чалавека.

– Чаму ганьба? Я зарабляю на хлеб сабе і сям’і. Трэба ж неяк выжываць.

– З-за таго, што такія, як ты, прадаюцца, немцы могуць падумаць, што мы іх тут чакалі і радыя іхняму прыходу.

– Годзе, не распаляйся! Я пры ўладзе! Магу пасадзіць у турму або расстраляць! – пасміхнуўся Стась.

– Нам толькі гэтага не хапала – сваіх знішчаць!

– Супакойся, пойдзем да мяне, я побач здымаю пакойчык. Ты, мусіць, з дарогі галодны, таму злосны. Пакармлю, растлумачу, што да чаго!

– Не пайду я да цябе!

– Не хочаш па добрай волі, дык я загадаю! І ровар адбяру! Я ж пры ўладзе, што захачу, тое і зраблю. А для гэтага ў мяне карабін на плячы вісіць. Бачыш?

Тадзік зірнуў на карабін і ў галаве мільганула думка: "Такая рэч і мне спатрэбілася б. Мусіць, варта з ім пайсці… А там будзе бачна…"

Стась жыў на кватэры ў немаладой кабеты, якая сустрэла іх даволі ветліва, дазволіла паставіць ровар у сенцах, прапанавала чайнік вару, гатовага вельмі дарэчы.

– Тут я і жыву, – сказаў Стась, заводзячы госця ў бакоўку, дзе стаяў ложак, маленькі круглы стол ля акна з двума зэдлікамі каля яго.

– Нічога, на аднаго паліцыянта дастаткова, – ухваліў жытло Тадзік. – Асуджаныя не ў такіх умовах трываюць.

– Скуль табе ведаць? Зялёны ты! Чатырнаццаць гадоў, як сведчыць аўсвайс!

– Душою я ўжо на ўсе дваццаць даспеў…

– Годзе яршыцца, здымай куртку, паабедаем, што Бог паслаў.

У Стася знайшоўся добры кавалак сала, хлеб і цукар. Гэтага хапіла хлопцам, каб наталіць голад, супакоіцца і больш разважліва працягваць гутарку.

– Сапраўдны паляк павінен біць захопнікаў, гнаць іх прэч з роднае зямлі! – ціха сказаў Тадзік.

– Цалкам згодны з табой, – перайшоў на шэпт Стась. – Але, каб ведаць намеры і планы гітлераўцаў, трэба некаму быць у іхнім асяродку і папярэджваць сваіх.

– А дзе яны, тыя свае? Я прыехаў іх шукаць, а знайшоў толькі паліцыянта, служку ворагаў, які прыкідваецца добранькім, частуе меня салам і робіць выгляд, што жадае мне і свайму народу дабра!

– Усё ёсць! Польшча збірае сілы, рыхтуецца да знішчэння ворагаў. Нідзе ім не будзе месца, скрозь іх чакае на нашай зямлі пекла!

– Паслухай, чым так шмат гаварыць, лепш паказаў бы мне хоць аднаго таго свайго.

– Кожнага чалавека, які імкнецца да агульнай справы, трэба спярша добра праверыць. А ты ж яшчэ да ўсяго непаўналетні. Немцы на цябе рулю навядуць – пачнеш крычаць: "Мама, ратуй!"

– Быў я пад руляю. Ведаю, што гэта такое…

– Калі паспеў?

– Маіх двух сяброў расстраляў немец, а пасля ў яго асечка атрымалася, мне і яшчэ аднаму хлопцу ўдалося ўцячы…

– У сарочцы нарадзіўся? Добрая прыкмета… Хто ў цябе ёсць у Беластоку?

– Цётка.

– Вельмі прагнеш яе пабачыць?

– Не надта каб, – паціснуў плячамі Тадзік, – трымаў, як запасны варыянт, калі не будзе дзе спыніцца.

– Ведаеш што, мне трэба яшчэ на службу. Пабудзь тут, дачакайся мяне, я, напэўна, прынясу табе добрыя навіны. Мо хочаш пачытаць? Тут на палічцы пара кніжак ляжыць…

– Не, мусіць, пасплю. Стаміўся з дарогі.

– Так, шлях не малы праехаў. Адпачні… Кладзіся на мой ложак… А я пайшоў.

Стась выйшаў і прыхапіў з сабою карабін. Тадзік з’едліва падумаў: "Зброю на мяне не даверыў. Я скарыстаў бы яе на справу, а ў яго яна дарма толькі на плячы вісіць. Мо яшчэ здурнее ды пачне ў сваіх страляць…"

Ён лёг на ложак, пацягнуўся, быццам імкнуўся выпрастацца пасля доўгага сядзення ў сядле веласіпеда, пасля павярнуўся на правы бок, падклаў далонь пад шчаку і імгненна заснуў. Прысніўся яму страшны сон, быццам зноў ён уцякае ад некага па тым самым жыце. А яно кладзецца па два бакі ад яго, нібы нябачныя кулі косяць яго. Ён дабягае да дзічкі, а яна раптам займаецца агнём. Трашчыць і курчыцца жывое голле; сок, як кроў, капае з галін. Полымя ахапіла і Тадзіка, ён закрычаў ад жудасці і прачнуўся.

У пакоі было ўжо цёмна, у незавешанае акно заглядвала поўня. Хлопец адчуў, як калоціцца яго сэрца, як пульсуе жылка пад далоняю на скроні. Павярнуўся на спіну, прыслухаўся да цішыні ў хаце. Праз шчылку каля дзвярэй прабівалася святло. Мусіць, гаспадыня яшчэ не спала. "Восенню рана цямнее, яшчэ не ноч, а толькі вечар. Нешта затрымліваецца Стась… – падумаў Тадзік. – А чаго я чакаю? Няўжо нямецкія найміты могуць паўстаць супраць уласных гаспадароў? Але ж нешта яму вядома. Каб ён хацеў мяне затрымаць, дык адразу завёў бы ў пастарунак. Калі мне ягонае паведамленне не спадабаецца, дык украду карабін і ўцяку. Інакш дзеля чаго я тут марную каторую гадзіну?.."

5

Стась вярнуўся дамоў апоўначы, узбуджаны і вясёлы, быццам здзейсніў важную справу.

– Ну што, спіш? – спытаў ён. – Так можна лёс праспаць.

Тадзік сеў на ложку, пацягнуўся, пазяхнуў, адказаў:

– Жаўнер спіць, а служба ідзе.

– Гэта ты правільна заўважыў. Я ўсё зрабіў. Глядзі, – Стась перайшоў на шэпт. – Вось табе новы аўсвайс. Ты жыхар Беластока. Я прыпісаў табе два гады.

– Навошта?

– Інакш цябе не возьмуць у гурт.

– Які гурт? – дапытваўся Тадзік.

– На тэрыторыі Берасцейскага павета ствараецца падпольная структура. Хлопцы, у тым ліку і ты, паедуць у якасці супрацоўнікаў польскай будаўнічай фірмы. Больш табе нічога не трэба ведаць. Прыдумай сабе падпольны пседанім.

– Ну, напрыклад, Лазняк…

– Не, гэтая мянушка адразу паказвае на месца жыхарства, – не ўхваліў прапанову Стась. – Вазьмі якую-небудзь птушыную, будзеш лётаць ад ворагаў, недасяжны кулям.

– Птушыную? Кулік, Чыж, Бусел, Базан, Дрозд… Выбірай!

– Бадай, найлепш табе быць Базаном, каралеўская птушка!

– Згода. А з кім я паеду? – дапытваўся Тадзік.

– Заўтра пра ўсё астатняе дазнаешся. А пакуль для цябе галоўнае – вучыцца трымаць язык за зубамі. Камандзір аддзялення вельмі не любіць языкатых. Ягоны псеўданім Маўчун сам за сябе гаворыць.

– Як жа мой ровар? Куды яго падзену?

– Пакінь мне. Я ж вунь колькі дабра табе зрабіў.

– Гэты ровар падараваў мне тата. Памяць пра яго, разумееш? Я не магу яго ні прадаць, ні аддаць.

– Годзе табе, нікуды ровар не дзенецца, будзе цябе чакаць, ты толькі вяртайся…

Як ні стараўся Тадзік заснуць, яму гэта не ўдалося. Пад Стасева мернае пасопванне ён уяўляў, як кладзе пад рэйкі ўзрыўчатку, адбягае, чакае ў карчах, а пасля бачыць, як цягнік з немцамі ляціць пад адхон, а яны крычаць, стогнуць, плачуць, клічуць на дапамогу. А ў гэты час Тадзікавы паплечнікі паліваюць гэтую паскудную набрыдзь кулямётным агнём. Сотні фашыстаў гінуць, а Радзіма вызваляецца ад іхняй прысутнасці і радуецца гэтай маленькай перамозе.

Раніцай Стась павёў Тадзіка да брыгадзіра Маўчуна, які жыў на явачнай кватэры. Яны пастукалі ў дзверы занядбанай хаткі. Да іх выйшаў мужчына ў шэрым свэдары, якому на выгляд можна было даць гадоў трыццаць пяць. Ён павітаўся з гасцямі за руку, і прапусціў іх у хату. Па ўсім было відаць, што са Стасем гаспадар быў знаёмы і нават меў папярэднюю гутарку наконт Тадзіка.

– Вось, пан Стэфан, прывёў я вам падсобнага рабочага. З выгляду хлопец быццам бы разумны, любіць Польшчу, гатовы змагацца за яе вольнасць.

Гаспадар акінуў позіркам Тадзікаву постаць і запатрабаваў паперы. Уважліва прагледзеў аусвайс, пасведчанне будаўнічай фірмы і сказаў:

– Добра, Стась, дзякую. Ты вольны.

Паліцыянт казырнуў пану Стэфану і выйшаў.

Гаспадар зноў прашыў Тадзіка пранізлівым позіркам і спытаў:

– Есці хочаш?

– Дзякую, мы паснедалі.

– Выдатна. Раскажы мне пра сябе, хто ты, адкуль, чаму прыйшоў да нас…

Тадзік коратка расказаў пра бацьку і маці, пра расстрэл сяброў, пра імкненне помсціць за іх, жаданне вызваліць акупаваную Радзіму, пра мару стаць вайскоўцам. Пан Стэфан з разуменнем ківаў галавой. Урэшце сказаў:

– Хто імкнецца знішчаць фашыстаў – той наш сябар, хто ім служыць – той наш вораг.

– А як жа Стась і іншыя, хто пайшлі на службу да немцаў? – спытаў Тадзік.

– Яны найперш служаць нам, выведваюць у немцаў іхнія таямніцы, здабываюць патрэбныя паперы, забяспечваюць працу падполлю.

– Як жа адрозніць адных ад другіх?

– Як сказана ў Бібліі: па справах іхніх. Ад цябе патрабуецца маўчаць нават пад катаваннямі, нікога не выдаваць, асабліва не цікавіцца тым, што цябе не датычыцца. Сам нікуды не лезь і не спяшайся нешта рабіць. Каб узарваць эшалон, трэба спярша навучыцца збіраць узрыўное прыстасаванне і ставіць яго пад рэйкі. Зразумеў?

Тадзік кіўнуў галавой у знак згоды.

– Надыдзе час і мы паўстанем за Радзіму, а пакуль наша задача: выехаць на месца, падрыхтаваць базу, арганізавана займацца выведкай, шукаць людзей, адданых нашай справе, – працягваў рабіць уводны інструктаж Маўчун. – Каб не выклікаць падазрэння ў немцаў, будзем будаваць, рабіць самую цяжкую і брудную работу. Праз гадзіну сустрэнемся на вакзале з нашымі паплечнікамі. Брыгада невялікая, усяго пяць чалавек разам з намі.

– Куды паедзем?

– У Брэст-над-Бугам. Яшчэ пытанні ёсць?

– Няма, – адказаў Тадзік, помнячы, што Маўчун балбатлівых не любіць.

Праз паўтары гадзіны брыгада рабочых з будаўнічай фірмы "Цагліна" рухалася на ўсход у агульным цягніку разам з іншымі цывільнымі людзьмі. У Цярэспалі гітлераўскія памежнікі праверылі ў будаўнікоў дакументы і дазволілі ехаць далей.

Тэрыторыю Палесся немцы падзялілі на тры часткі, якія ахоўваліся межамі. Беласток і паўночная тэрыторыя аказаліся далучанымі да Прусіі, уся паўднёва-ўсходняя частка з Брэстам, Кобрынам, Пінскам, Лунінцам, Камень-Кашырскім і Столінам уключана ў склад рэйхскамісарыята Украіна, паўночна-ўсходняя частка належала рэйхскамісарыяту Остланд. У кожным з гэтых адміністрацыйных утварэнняў былі абавязковыя, розныя на выгляд, асабістыя дакументы: пасведчанні, пропускі і г.д., хадзіла таксама свая валюта. Па рацэ Буг пралягала мяжа з Генеральным Губернатарствам.

Пасля праверкі брыгада разняволілася. Адзін з хлопцаў з вострым задраным носам зірнуў на Тадзіка і спытаў:

– А што гэты юны дойлід набудуе? Ці будзе, як у той показцы: зрабілі два муляры печ, адзін кажа: "Трымай мур, а я пайду па пянёндзы".

– Я падсобнік, толькі і ўсяго, – азваўся Тадзік.

Маўчун кінуў на гаваруна строгі позірк, і той адразу змок.

На Прывакзальнай плошчы ў Брэсце брыгадзір наняў вазніцу і загадаў ехаць у маёнтак Рута. Рушылі на сялянскім возе. Сельскагаспадарчыя працы ўвосень заканчваліся і, пэўна, некаторыя сяляне трохі зараблялі рамізніцтвам, такім чынам выкарыстоўваючы сваіх коней. Праехалі праз мост над чыгункаю і адразу апынуліся ў цэнтральнай частцы горада, забудаванай прыгожымі камяніцамі. Бадай, Брэст быў вельмі падобны на Беласток. Колы грукацелі па брукаванай вуліцы, вазок дробна трэсла. Павярнулі направа – убачылі парк за высокаю агароджаю, прыгожую царкву з залатымі купаламі, а проста за ёю сцены турмы, уверсе аблямаваныя клубкамі калючага дроту. На гэтай вуліцы Тадзік некалі быў з бацькам, калі прыязджалі на кірмаш. Ён адразу пазнаў прыземістую будыніну гандлёвых радоў. Абапал вуліцы зноў пацягнуліся пераважна мураваныя дамкі, пафарбаваныя ў розныя пастэльныя колеры, аднапавярховыя, невялікія, па ўсім было відаць, што належалі яны не надта багатым гараджанам. Пасля таго, як праехалі яшчэ адзін мост ва ўсходняй частцы горада, зразумелі, што трапілі ў прыгарадную вёску, дзе пераважалі драўляныя хаткі з саламянымі стрэхамі, але зрэдку сустракаліся асабнякі, мураваныя з цэглы. Платы і хаты былі пабеленыя ў белы колер і выглядалі па-святочнаму чыста і прыгожа.

Адразу за вёскаю разлеглася нуднае балота з купінамі і бародамі зжаўцелай асакі, з рэдкімі крывымі дрэўцамі, якія сіліліся разнастаіць панылы краявід. Уся прастора акалялася сінім шлякам лесу, звыклым для тутэйшага жыхара. Аднак ехаць на возе ўсё ж значна весялей, чым ісці пешкі. Вунь зводдаль узнікла іншая вёска, мінула трохі часу – і яна ўжо засталася далёка ззаду. А ты ўсё едзеш у прадчуванні навізны і непаўторнасці да пэўнай мэты. І на сэрцы лёгка і радасна, бо чалавечая душа, звыклая вандраваць у марах, у рэальнасці з задавальненнем успрымае перамяшчэнне ў прасторы.

Маёнтак Рута хаваўся за высокім гаем, абгароджаны штыкетнікам з вялікімі варотамі, за якімі быў бачны аднапавярховы панскі дом з дзвюма калонамі ля галоўнага ўваходу. Побач стаялі яшчэ нейкія пабудовы, мусіць, гаспадарчага кшталту. Вазніца сказаў, што прыехалі на месца, маўляў, тут жыве пан Франц Руткоўскі, гэта яго сядзіба. Узяў плату, пачакаў, пакуль пасажыры пазабіраюць з воза рэчы, і павярнуў у зваротны шлях. Брыгада ўвайшла ў прыадчыненыя вароты і падалася да будынка. Ад гаспадарчых пабудоў ім насустрач выйшаў высокі рыжаваты мужчына ў чорным галіфэ і шэрай свіце, у картузе, ссунутым ледзь не на патыліцу. Пан Стэфан павітаўся з чалавекам за руку і сказаў:

– Прыехалі будаўнікі з Беластока.

– Даўно чакаем… Мяне завуць Альберт, працую аканомам у маёнтку пана Руткоўскага. Пойдзем, пакажу, дзе будзеце жыць і харчавацца, – прапанаваў ён і пакрочыў наперад.

– А дзе ж сам пан Руткоўскі? – пацікавіўся Маўчун, на твары якога ўпершыню за ўвесь час з’явілася ветлівая ўсмешка.

– У Берасці, на службе. Ён працуе раённым гебітскамісарам. Так што ўсё ў нашых руках, – задаволена засмяяўся Альберт.

– Гэта выдатна, – пагадзіўся брыгадзір. – Мяркуючы па будынках, сядзіба не старая.

– Пан Руткоўскі – з асаднікаў. Жыве тут з пачатку трыццатых гадоў. Калі прыйшлі Саветы, дык пана арыштавалі і пасадзілі ў Мінскую турму. Ягоную дачку і жонку вывезлі немаведама куды. Немцы вызвалілі гаспадара, вось і вярнуўся ён у пусты дом...

– Спачуваем пану. Трапілі палякі з агню ды ў полымя. З усіх бакоў падсмажваюць.

– Жудасны час настаў для нашай Радзімы. Але ўсё, што мае пачатак, мае канец. Некалі скончацца нашы пакуты, і Польшча паўстане вольная і прыгожая. Заходзьце, калі ласка, гэта памяшканне для прыслугі. Тут вы будзеце жыць і харчавацца. Абед з кухні вам прынясе служанка.

Альберт шырока расчыніў дзверы, прапускаючы ў памяшкане работнікаў. "Здаецца, я трапіў да сапраўдных палякаў, – заспакоена падумаў Тадзік. – Мо яны не толькі прыгожа выказваюцца, але здатныя нешта добрае зрабіць для вызвалення Польшчы".

6

З панам Руткоўскім будаўнічая брагада сустрэлася толькі на наступны дзень на ганку. Размаўляў з ім Маўчун, астатнія стаялі зводдаль і не чулі пра што ішла гаворка. Пан выглядаў даволі хвацка: высокі, лоб з залысінамі, пышныя вусы, чорнае галіфэ і пінжак у буйную клетку выдавалі ў ім чалавека бывалага і шляхетнага. Потым гаспадар запрасіў Маўчуна ў кабінет, а брыгада села на лаўку ў чаканні загадаў, аглядалі двор, назіралі за слугамі. Пры маёнтку жыла кухарка з дарослаю дачкою. Яны час ад часу прабягалі міма. І хлопцы не без цікавасці паглядвалі на дзяўчыну, даволі прывабную і спрытную. А мо яна знарок дэманстравала ім увішнасць, каб зацікавіць? Хто іх ведае, гэтых дзяўчат, якія яны маюць намеры? Неба пахмурна збірала аблокі, зганяла іх у шэрую каламуць, пачаў накрапваць дождж. Хлопцы мусілі перайсці на ганак пад навес, каб не мокнуць. Стаяла тая непрытульная пара году, калі ўсё жывое стараецца забяспечыць сабе добрую зімоўку, толькі гэтыя чатыры маладыя палякі былі гатовыя выправіцца ў небяспечны шлях, не маючы даху над галавой і сродкаў для існавання. Яны прагнулі ратаваць Радзіму, не думалі пра смерць і спадзяваліся пражыць гераічнае і доўгае жыццё.

Маўчун вярнуўся да хлопцаў болей чым праз гадзіну, загадаў сабрацца ў пакоі, абсталяваным нарамі, дзе кожны з іх аблюбаваў сабе месца. Старэйшыя выбралі пасцелі на ніжнім паверсе, маладзейшыя наверсе, бліжэй да Бога. Брыгада расселася за доўгім сталом, перакідваючыся звычайнымі жартамі. Пан Стэфан пачакаў, пакуль усе засяродзяцца і змоўкнуць, а пасля сказаў:

– Мы не можам пачаць дзейнічаць, пакуль у нас няма базы, таемных месцаў, дзе мы маглі б мець прытулак. Разлічваць на дапамогу мясцовага насельніцтва было б наіўна, па той прычыне, што хам з панам не здатныя ехаць у адной брычцы на свята. Нам трэба шукаць аднадумцаў і павялічваць свае шэрагі. Паколькі задачы стаяць перад намі рознапланавыя, мушу брыгаду раздзяліць. Вітольд, ад сёння ён для нас Чмель, накіруецца ў Брэст і разам з панам Руткоўскім будзе падбіраць людзей, адданых Польшчы. Тадэвуш, дакладней – Базан, застаецца тут, у маёнтку, каб выконваць ролю галоўнага сувязнога, а заадно спрабаваць уцягваць у нашу справу маладых тубыльцаў.

Тадзік напружыўся, хацеў адразу запярэчыць Маўчуну, але стрымаўся, вырашыў даслухаць да канца, а ўжо потым распытаць, як кіраўнік уяўляе сабе дзейнасць самага маладога сябра брыгады. Пан Стэфан працягваў:

– Я з Чэславам і Мар’янам, гэта значыць, з Баркуном і Багуном, накіруюся ў глыб рэгіёна з мэтаю стварэння базы і атрада, здатнага займацца дыверсіямі на чыгунках і шасейных дарогах. Ёсць пытанні?

– Я не зразумеў свайго задання, – стрымліваючы хваляванне, сказаў Тадзік. – Мне трэба хадзіць па вёсках і агітаваць моладзь?

– Нікуды не трэба хадзіць. Задача такая: заставацца пры маёнтку ў ролі найміта. Раз на тыдзень мясцовае насельніцтва прыводзіць жывёлу, каб здаць яе ў гебітскамісарыят. Немцы любяць мяса. Тубыльцаў тут збіраецца шмат з навакольных селішчаў. Ад цябе патрабуецца дапамагаць аканому Альберту і пану Руткоўскаму прымаць падаткі і размаўляць з людзьмі, цікавіцца іхнім настроем, пажаданнямі, памкненнямі. А тых асоб, якія гатовыя змагацца за вольнасць Радзімы, браць на ўлік. Безумоўна, калі перад табою шасцідзесяцігадовы дзед, дык зразумелая рэч, што з яго барацьбіт ніякі, але ён можа мець прыдатных да змагання дзяцей і ўнукаў. Усё зразумела?

– Зразумела, – панура адказаў Тадзік.

– Сапраўдны вайсковец павінен адказваць: "Будзе зроблена" і неадкладна брацца за справу, – з дакорам сказаў пан Стэфан. – Яшчэ ў каго якія пытанні ёсць?

– Калі пачынаем? – спытаў Вітольд.

– Ты заўтра едзеш з панам Руткоўскім у Брэст і застаешся там. Кватэру і дакументы ён табе дапаможа атрымаць. Сувязь – праз Тадэвуша, якому ты скажаш адрас, дзе спыніўся, каб пры патрэбе мы маглі цябе хутка адшукаць. Грошай на першы час я табе дам, але ты павінен знайсці сабе нейкі занятак, каб мог забяспечыць уласнае існаванне. З працаўладкаваннем дапаможа пан Руткоўскі. Добра было б, каб ты займеў нейкае дачыненне да чыгункі, тады дыверсіі можна было б здзяйсняць і без узрыўчаткі.

– Будзе зроблена, пан Стэфан.

Маўчун дастаў каліту, адлічыў некалькі купюр і падаў Вітольду. Той падзякаваў і схаваў грошы ў кішэню.

– Тадэвушу грошы без патрэбы, ён застаецца на ўтрыманні пана Руткоўскага, – працягваў брыгадзір. – Што датычыцца Чэслава і Мар’яна, дык з гэтымі хлопцамі мы ўсе праблемы будзем вырашаць сумесна ў працэсе дзейнасці. Дзве гадзіны на зборы. На кухні трэба атрымаць сухі паёк і ўпакаваць у заплечнікі. Нічога лішняга не браць, бо ўсё гэта давядзецца несці на сабе. Ну, з Богам!

Па абедзе Маўчун, Баркун і Багун рушылі ў дарогу. Базан і Чмель правялі іх далёка за межы маёнтка, ажно да лесу, дапамагалі несці рэчы. Развіталіся на ўзлеску. Хутка постаці паплечнікаў зніклі за дрэвамі. Пад нагамі шаргацела апалая лістота. Неба па абедзе праяснілася, з-за хмары асцярожна выглянула сонца. У ягоным святле пажаўцелыя дрэвы выглядала асабліва яскрава. Тадзіку было крыўдна, што пан Стэфан не ўзяў яго з сабою, але ён маўчаў, не выказваў нездаволенасці, каб не сказалі, што Базан капрызны, як малое дзіця, а таму рана яму яшчэ браць у рукі зброю і змагацца з ворагамі. Менавіта пра зброю найболей марыў хлопец. Калі б мець хоць які-небудзь пісталет, дык ужо адчуваў бы сябе больш упэўнена. Можна было б у тым жа Брэсце высочваць немцаў па адным увечары і адстрэльваць, як шалёных сабак. Пра жаданне займець зброю ён сказаў Чмялю. Той толькі пасміхнуўся ў адказ і з гонарам дастаў з кішэні рускі наган:

– Ух ты! – здзіўлена ўскрыкнуў Тадзік. – Дзе раздабыў?

– Сакрэт…

– Давай пальнем!

– Патронаў мала, усяго тры. Дастань патронаў, дык пастраляеш.

– Добра, буду мець на ўвазе. Паслухай, калі ў нас няма зброі і ўзрыўчаткі, дык як мы будзем змагацца з немцамі?

– Усё будзе. Прыйдзе дапамога з Англіі.

– Калі тое будзе, а зброя нам патрэбна цяпер.

– Ёсць тысяча адзін спосаб здабычы зброі: забраць у некага, украсці, сабраць самому з падручных матэрыялаў, купіць і гэтак далей.

– Я думаю, што мне не варта сядзець пры маёнтку, а трэба таксама ехаць у Брэст, каб неяк вырашыць гэтае набалелае пытанне.

– Ты не маеш права парушаць загад брыгадзіра, бо ва ўсялякі момант можаш спатрэбіцца ў якасці сувязнога. Ну, чаго скіс? – Чмель паклаў руку на плячо Тадзіка, зазірнуў у пахмурны хлапечы твар і суцешыў. – Не бядуй, абжывуся ў горадзе, дык што-небудзь прыдумаю. Сам разумееш, наган – зброя не надта надзейная. Трэба мець аўтамат. Кулямёт таксама быў бы не лішні. Узброімся з часам, не ўсё адразу. Нам трэба абсталяваць базу, набраць людзей, стварыць сапраўдныя партызанскія атрады, а пасля і фашысцкі гарнізон можна браць…

– Твае словы ды Богу ў вушы, – адказаў Тадзік, які паверыў Вітольду і супакоіўся з надзеяй, што сапраўдная барацьба з фашыстамі чакае наперадзе, трэба толькі набрацца цярплівасці і не сядзець бяздумна, а дзейнічаць, разлічваючы за два крокі наперад.

7

На другі дзень Вітольд разам з панам Руткоўскім паехаў Брэст. Тадзік застаўся адзін. Аканом убачыў, што хлопец нудзіцца без справы, прапанаваў яму малаціць жыта на таку. І той згадзіўся, разумеючы, што трэба хоць харчы адпрацоўваць, толькі спытаў у Альберта:

– У які дзень вам вяскоўцы прыводзяць жывёлу на здачу?

– Звычайна па серадах.

– Тады мне трэба будзе пагутарыць з людзьмі. Такое ў мяне заданне, – паважна сказаў Тадзік.

– Калі ласка, рабі, што хочаш, толькі нікому не расказвай пра сваё заданне і пра таго, хто табе яго даў.

– Што вы, пан Альберт, ці ж я не разумею? Я толькі вам, бо вы ж павінны ведаць…

– Па цяперашнім часе лепш нічога не чуць, не бачыць і не ведаць, ці хаця б рабіць выгляд, што гэтак жывеш, дык спакайней будзеш спаць.

Тадзік зразумеў, што аканом, мусіць, занадта баязлівы, таму пан Руткоўскі не давярае яму ніякіх сакрэтаў. Альберт – усяго толькі слуга. Тадзік пашкадаваў, што раскрыўся перад аканомам і надалей вырашыў больш ніколі язык не распускаць, а пайшоў на ток, узяўся за працу, думаючы, хутчэй бы ўжо наступіла тая серада. Успаміны перанеслі яго ў родны дом. Згадалася мама. Яна, напэўна, хвалюецца, але ж сын напісаў ёй, што пайшоў бараніць Радзіму. А больш ён нічога не мог ёй сказаць, бо і сам не ведаў, што яго чакае.

У сераду з ранку ў двор маёнтка пачаў збірацца вясковы люд. Прыводзілі – хто карову, хто каня, хто прыганяў авечак, прыносілі ў кашах курэй, гусей, качак і розныя харчы: масла, сала, яйкі. Сам пан Руткоўскі, які найчасцей начаваў у гарадской кватэры, прыехаў, каб прыняць пастаўкі, якія пазней належала адправіць у Брэст. Не забываўся ён лепшае з прынесенага пакінуць на ўласны абыходак, мармычучы пры гэтым: "Колькі немца ні кармі, ён вечна галодны". Пан уладна хадзіў між сялянскага гурту, пастукваючы згорнутым бізуном па халяве правага бота, прыдзірліва азіраў жывёлу, раптам спыніўся ля маладога хлопца, мусіць, яшчэ падлетка, але высокага і худога:

– Што ты, псякрэў, прывёў такога добрага каня?

– Солтыс загадаў – я і прывёў.

– Хіба вы з солтысам не маглі памяняць яго на паганую кабылку? Розуму не хапіла?

Хлопец апусціў галаву, панура маўчаў.

– Адступі ў бок са сваім канём, я падумаю, што з табою рабіць.

Хлопец паслухмяна адышоў ад гурту і спыніўся ў чаканні далейшага вырашэння ўласнага лёсу. Ён без усялякай цікавасці пазіраў навокал, паглыблены думкамі ў патаемныя перажыванні. На твары ягоным панавала туга, якую ён не мог прыхаваць за абыякавасцю да таго, што адбывалася навокал. Тадзік сачыў менавіта за гэтым хлопцам, які, мусіць, быў ягоным равеснікам, меркаваў, што з ім можны было б пагутарыць і, магчыма, паразумецца, тым больш, што на пляцоўцы каля панскіх варот сабраліся мужыкі ды бабы пераважна сталага веку, якіх заклікаць да барацьбы за вызваленне Польшчы не мела сэнсу. Усе яны былі звязаныя сямейнымі абавязкамі і турботамі, ад якіх іх магла б адарваць толькі пагроза смерці. Тадзік падышоў да хлопца, спытаў:

– Ты скуль?

– З Вялікай Багны.

– Гэта назва вёскі?

– Так, селішча наша спрэс акаляюць гнілыя балоты, толькі там-сям на выспах раскіданыя хутары.

– Выходзіць, што ты вялікабагнюк, – засмяяўся Тадзік… – А я лазняк, з вёскі Лазнякі. Завуць мяне Тадэвуш Сапранецкі. А цябе як?

– Сяргей Клімчук, – панура адказаў хлопец, мусіць, жадаючы скончыць гутарку, ледзь пачаўшы.

– Чаму ты такі невясёлы?

– Каня забіраюць, на сабе араць давядзецца ці што?..

– А хто ў тваёй сям’і яшчэ ёсць, акрамя цябе?

– Два браты: адзін малодшы, яшчэ работнік ніякі, а старэйшы мусіў пайсці на службу ў паліцыю, каб не вывезлі ў Германію.

– Трэба гуртавацца і гартаваць сілу, каб біць немцаў, – горача сказаў Тадзік. – Вызвалім Польшчу, утворым Трэцюю Рэч Паспалітую і зажывём у міры ды згодзе.

– У той Рэчы Паспалітай кожны паляк зноў будзе панам, а беларус – хамам, мы ўжо натрываліся гэтага жыцця, – адказаў Сяргей і адвярнуўся, не жадаючы працягваць гутарку, глядзеў на пана Руткоўскага і Альберта, якія загадвалі сялянам прывязваць прыведзеных кароў і коней да слупоў і адпускалі хадакоў дамоў.

Тадзік расчаравана накіраваўся зноў на свой ток, каб заняцца малацьбой, думаючы, што беларусы занадта пакорныя для таго, каб бунтаваць, любяць яны адседзецца ў зацішку, пакуль ім на галаву дах не зваліцца, але ж аднойчы і ім давядзецца варушыцца, калі добра прыпячэ. Ён быў нездаволены і сабою, што пагадзіўся застацца за сувязнога, у той час, калі іншыя людзі з брыгады атрымалі сапраўдныя заданні. Каго тут можна сагітаваць на барацьбу, калі скрозь балотныя палешукі, звыклыя сядзець у дрыгве, скуль іх і агнём не выкурыш, бо гнілое балота, мусіць, не гарыць. Ён увайшоў у прасторны ток, дзе справа ляжала гара снапоў ажно пад столю, узяў цэп і стаў апантана малаціць калоссе, быццам зганяў на іх злосць. Толькі пад вечвар маркотны ягоны настрой трохі развеяўся, калі нечакана з’явіўся Вітольд, зайшоў да яго на ток з мноствам навін. Яны сядзелі на саломе і ціха размаўлялі.

– Што? Як там у Брэсце? – нецярпліва пытаў Тадзік.

– Усё выдатна! Паглядзі, – Вітольд дастаў з нагруднай кішэні курткі лісток і падаў Тадзіку. – Газета "Шанец", выдаецца кожны тыдзень у Брэсце. Пачытай, пачытай!

Тадзік прабег вачамі паперыну і застаўся задаволены зместам і асабліва лозунгам, які вянчаў атымістычны артыкул пра будучае вызваленне Радзімы: "Наша адзіная мэта – вольная і незалежная Польшча!"

– Тыднёвік – гэта добра! А дзе ж сапраўдная барацьба! Дзе тыя змагары, да якіх я хачу далучыцца!

– Не спяшайся. З голымі рукамі ворага не зваюеш. Трэба запасацца зброяй, вучыцца валодаць ёю, спасцігаць навуку ваяваць, а не кідацца ў вір змагання, бы ў палонку.

– Дзе ты ўзяў гэту газетку?

– Пан Руткоўскі даў.

– Дык, мусіць, ён ведае тых людзей, што яднаюцца ў барацьбе супраць акупантаў.

– Калі і ведае, дык абы-каму не скажа. А хто мы з табою для яго? Толькі пешкі! Нас яшчэ трэба правяраць… Можа, Маўчуну ён усё сказаў, а нам не спяшаецца…

– Колькі я буду малаціць гэтыя снапы? Да наступнага ўраджаю?

– Не гарачыся, – сказаў Вітольд, схіліўся да вуха, зашаптаў. – Задумаў я адну справу. На складзе, куды я ўладкаваўся грузчыкам, захоўваюцца харчы для параненых немцаў: віно, шакалад, печыва, яшчэ тое-сёе. Склад мае двое дзвярэй, каля кожных стаіць ахоўнік з аўтаматам. Вось я і падумаў, чаму нам хаця б аднаго ахоўніка не раззброіць?

– А калі ён пакліча другога?

– Узяць яго трэба без шуму, абяззброіць і збегчы.

– Калі пойдзем? – з гатоўнасцю спытаў Тадзік.

– Адклад не йдзе на лад. Можна і сёння…

– Тады я мушу папярэдзіць пана Альберта, што адлучуся па справе ў горад.

– Нічога нікому не трэба казаць. За ноч мы зробім сваю справу. Ты раніцай вернешся, і ніхто нічога не заўважыць, – запэўніў Вітольд хлопца.

Яны доўга абмяркоўвалі, якім чынам будуць абяззбройваць фашыста-вартавога, нават план намалявалі алоўкам у Вітольдавым нататніку, разлічылі, колькі хвілін ім спатрэбіцца для выканання той справы, каб па завяршэнні разбегчыся ў розныя бакі. Зброю наважваўся ўзяць з сабою Вітольд, бо з горада вынесці аўтамат не так і проста. Для гэтага давядзецца выкарыстаць калі-небудзь Альберта, які разы два на тыдзень прывозіць пану Руткоўскаму харчы на кватэру ў горад. Аканому можна нічога не казаць, проста папрасіцца, каб падвёз да маёнтка, а ў яго ёсць надзейны аусвайс, які гарантуе, што немцы абшукваць брычку не будуць. Ісці ў Брэст вырашылі адразу пасля вячэры. Меркавалі, калі ўдала пройдзе аперацыя, дык гэткім жа чынам можна будзе абяззброіць і другога вартавога. Калі б удалося завалодаць адразу двума аўтаматамі, гэта было б выдатна! Тадзікава сэрца білася ўзбуджана і трывожна ў прадчуванні небяспечнай прыгоды. Ён разумеў, што іхні план вельмі рызыкоўны, але верылася: у іх усё павінна атрымацца, інакш як яшчэ можна было здзейсніць тую мэту, якую ён паставіў перад сабою. Без зброі няма сэнсу думаць пра барацьбу з ворагамі. Толькі яна давала магчымасць адпомсціць захопнікам за крыўду і знявагу, за смерць сяброў і акупаваную Айчыну. Тадзікава душа так моцна прагнула ўсталявання справядлівасці, што ён не думаў пра небяспеку і пагрозу смерці.

8

Вітольд і Тадзік сцішыліся ў кустоўі і назіралі за вартаўніком. Лісце ўжо апала, голыя галіны мала хавалі змоўшчыкаў, але ратавала непраглядная восеньская ноч. Вецер стукаў бляхаю на даху суседняга будынка. Было холадна, ад нерухомасці ці хвалявання прабіралі дрыжыкі. Немец хадзіў удоўж тарцавой сцяны ўзад і ўперад, часам спыняўся, каб прыкурыць цыгарку, і тады ягоны твар час ад часу асвятляўся цьмяным агенчыкам. Іншы раз ён перагукваўся са сваім напарнікам, які хадзіў каля процілеглых дзвярэй. Калі немец у чарговы раз павярнуўся да хлопцаў спіной, Вітольд ціхенька штурхнуў Тадзіка і кінуўся бегчы да немца. Той пачуў тупат ног, азірнуўся, але ў гэты момант Вітольд абхапіў яго рукою за шыю, пачаў душыць і валіць на зямлю. Тадзік схапіўся за аўтамат і цягнуў да сябе. Немец захрыпеў пераціснутым горлам. Тадзік ткнуў яму ў зяпу кулак. Немец упіўся зубамі ў хлопцаву руку, здалося, што ажно пальцы хруснулі, але адразу аціх. Тадзік ледзьве стрываў боль, каб самому не закрычаць, выхапіў руку, агледзеў, ды ў цемры нічога не ўбачыў. З процілеглага боку склада падаў голас другі вартаўнік, які клікаў свайго напарніка, а потым пачуліся ягоныя крокі. Тадзік з усяе сілы тузануў з немцавых рук аўтамат і адляцеў разам з ім. Вітольд таксама выпусціў абмяклага немца і шапнуў:

– Бяжым!

Хлопцы кінуліся за рог першага будынка. Услед ім прагучала аўтаматная чарга. Перабеглі вуліцу, нырнулі ў чужы двор, схаваліся за хлеўчыкам.

– Выбірайся з горада праз Кіеўку, як сюды прыйшлі, мінай пасты. Аўтамат я пакуль прыхаваю недзе, а раніцай забяру.

Тадзік толькі зараз адчуў, што кісць рукі крывавіць і смыліць ад болю. Пашукаў насоўку ў кішэні і абматаў рану.

– Што там у цябе?

– Укусіў гэты сабака… Я ж яму кулак у рот засунуў, а ён і ўпіўся зубамі.

– Добра ты дадумаўся заткнуць яму рот! – ціха засмяяўся Вітольд. – Нарабіў бы ён гвалту…

– Смешна табе...

– Што, моцна баліць? Можа, ён шалёны? – зноў засмяяўся Вітольд.

– Фашысты ўсе шалёныя! Толькі яны гатовы знішчыць усіх, каб панаваць над тымі, якім усё ж удалося выжыць.

– Годзе філасофстваваць. Пану Альберту скажаш, што сабака пакусаў, калі ты дзяўчыну праводзіў. Ну, ідзі, шчаслівай дарогі, – падштурхнуў хлопца Вітольд.

Тадзік пераскочыў праз плот, апынуўся ў іншым двары, пад сабачы брэх перабег яго, зноў пераадолеў чарговы плот, выскачыў на вуліцу, выглянуў з-за рога дома: скрозь было бязлюдна. Ён асцярожна рушыў далей. У горадзе дзейнічаў каменданцкі час. Пачуўся гул матацыкла. Тадзік прыпаў да сцяны, урос у яе і застыў. Немцы праехалі міма і не заўважылі хлопца. Дварамі ён выбіўся на вуліцу Шырокую, якая з двух бакоў акалялася канавамі. Праз іх у двары вялі кладкі з некалькіх дошак. З-за павароткі паказалася легкавушка, Тадзік залёг у бруднай канаве, каб не быць заўважаным. Як толькі ўсё сціхла, ён падняўся, агледзеўся і бягом кінуўся на процілеглы бок. Зноў дварамі, сігаючы праз платы, рушыў да чыгункі, гэта была самая небяспечная перашкода, бо яна ахоўвалася. Калі ішлі ў Брэст, Вітольд здолеў правесці Тадзіка нейкім толькі яму вядомым калідорам, але цяпер у цемры хлопец ніяк не мог сарыентавацца ў прасторы. Перад ім стаяў таварняк, удоўж якога хадзіў немец. Тадзік пераскочыў цераз плот, прайшоў гародам уперад, дзе не было цягнікоў, нізка прыгнуўся і накіраваўся праз пуці. Вакол нікога не было відаць, і раптам прагрымеў стрэл. На імгненне хлопец спыніўся, быццам нечаканы гук прымусіў яго прыслухацца да наваколля, а потым імгненна выпрастаўся і кінуўся бегчы праз пуці. Грымнуў наступны стрэл, куля свіснула зусім побач. Тадзік спатыкнуўся, упаў, разбіў калена, але зноў падскочыў. Наперадзе цямнеў плот, за ім было выратаванне. Страх гнаў яго, надаваў сілы, хоць, здавалася, сэрца вось-вось разарвецца ад напружання і стомы. Ён паспеў ускочыць у агарод і схавацца за хлеў, калі тое месца, дзе ён толькі што стаяў, прашыла аўтаматная чарга. Пасля хлопец ужо не помніў, колькі ён пераскочыў платоў, колькі агародаў і двароў перабег. У адным месцы апынуўся перад ім вялізны сабака, ухапіў за калашыну. Тадзік адарваў штыкеціну і адбіўвася ад звера. Сабака шалёна хапаўся зубамі за штыкеціну, не шкадуючы ўласных іклаў, паспеў яшчэ раз ухапіць Тадзіка за нагавіцы, пакуль хлопец у чарговы раз пераскочыў плот, а потым яшчэ доўга чуў за спіною хрыплы брэх. Горад нарэшце скончыўся, і хлопец здолеў спакойна агледзець пакусаную нагу, падраную калошыну ды пакрочыў у маёнтак Руту. Быў задаволены, што выйшаў цэлым з гэтае прыгоды, шкадаваў толькі: усяго адзін аўтамат здабылі. Мусіць, яго возьме сабе Вітольд, а Тадзіку давядзецца зноў адваёўваць сабе зброю. Вядомая рэч, які ты ваяка з пустымі рукамі? А як добра было б да вяртання Маўчуна займець хоць якую зброю! Можа, папрасіць у Вітольда яго пісталет? Але ж зброі шмат не бывае, мабыць, нічога ён не дасць, а шкада.

Тадзік вярнуўся ў Руту пад ранне. Упаў ад стомы на нары і заснуў. Не было сілы нават распрануцца. Яму снілася нейкая пагоня. Нехта страшны лавіў яго, а ён усё ўцякаў і ўцякаў, скакаў праз платы, адбіваўся ад сабак. Калі аканом пабудзіў яго, за акном было ўжо светла. Тадзік няўцямна пазіраў на Альберта і ніяк не мог зразумець, гэта ява ці ўсё яшчэ сон.

– Што з табою здарылася? Абадраны і брудны ў пасцель заваліўся!

– Сабакі напалі…

– Во дзіва! А дзе Вітольд?

– Разышліся мы з ім з вячорак. Ён сваю дзяўчыну пайшоў праводзіць, а я – сваю.

– Мо яго сабакі з’елі?..

– У яго ёсць чым ад сабак адбіцца, гэта я, нікчэмны, ніяк не абжывуся якім арбалетам, мо хоць лук які сабе зрабіць, ці што?

– Ты яшчэ маленства не дагуляў, а ўжо пра зброю марыш, да дзяўчат бегаеш.

– Дык трэба ж неяк набываць жыццёвы вопыт.

– Уставай, перапраніся ў што чыстае, скажы, няхай кухарка Юхімка дасць адзенне, а тваё памые ды паладзіць. Лучнік, халера ясна, хто б мог падумаць, што ў такой зялёнай галаве столькі дурноты назбіралася? І больш нікуды не хадзі без майго дазволу! Я даў слова пану Стэфану, што буду цябе аберагаць. А ты вунь што вырабляеш!

Тадзік моўчкі зняў куртку, кінуў на лаву.

– Братка мой, а гэта што? – здзіўлена спытаў Альберт, рабы ягоны твар выцягнуўся ад здзіўлення.

– Дзе? – спытаў Тадзік, не разумеючы пра што пытаецца аканом.

– След ад кулі на рукаве. Бач, як прасвідравала дзірку. Рука хоць цэлая?

– Гэта даўно, яшчэ дома ў мяне немец страляў, – схлусіў Тадзік.

– А ты, хлопец, брахлівы! Што, хіба ў цябе немец не пацэліў?

– Пацэліў бы, ды ў яго пісталет заела. Ён тузаў, тузаў, лаяўся, а я тым часам ногі ў рукі і бягом.

– Што ў цябе з рукой? Уся ў крыві…

– Дык кажу, што сабака пакусаў за нагу і за руку.

– Ідзі да Юхімкі, няхай прамые раны ды прыкладзе якой мазі, бо як запаленне пачнецца, дык пасля турбот з табою будзе шмат, вазіць цябе да дактароў ды лячыць, – загадаў Альберт. – Які цяпер з цябе малацьбіт? Заставайся на кухні, мо вады прынясеш ці яшчэ чым жанчынам дапаможаш.

– Добра, – адказаў Тадзік.

Альберт яшчэ раз акінуў позіркам свайго няўдалага работніка і выйшаў з пакоя. Тадзік падняўся з нараў, закасаў калошыну, агледзеў нагу, укушаную сабакам. Рана была не глыбокая, але кавалак скуры выдраны добры. Потым агледзеў руку. Тут рана ў параўнанні з сабачай была значна меншая. Тым суцешыўся і падаўся на кухню да Юхімкі. Тая забожкала, замітусілася, паслала Веру па марлю. А праз якіх хвілін дваццаць Тадзік, пераапрануты ў чыстыя нагавіцы і чыстую сарочку, з перавязанымі рукою і нагою сядзеў за сталом, піў гарбату і выдумляў гісторыю пра тое, як ён праводзіў дзяўчыну, а яе бацька нацкаваў на яго сабаку.

– Які нелюдзь, – абурылася Вера.

– Ты лепш маю Веру праводзь, цябе ніякія сабакі не пакусаюць, – пажартавала Юхімка.

– Які з яго кавалер, мама? Ты ж бачыш, што ён яшчэ зусім малы.

– Гэта не бяда, і не заўважыш, як вырасце, – зноў пасміхнулася Юхімка. – Ідзе вайна, трэба запасацца кавалерамі, мо які і выжыве.

– Ціпун вам, цётка, на язык, – агрызнуўся Тадзік.

– А ты, хлопча, не крыўдуй. Я ж не са злосці кажу. Вунь у старэйшай маёй сястры немец мужа забіў проста так, вырашыў праверыць, ці добра ягоны пістоль страляе. Сын некуды прапаў, мо ў Германію вывезлі. Дачка хаваецца ў сябровак ад залётніка, які ўладкаваўся на службу да немцаў. Была сям’я, а засталася мая сястра адненькая. А ты кажаш… А ці тое яшчэ будзе? Канца гэтай вайне не відно, пап’е яна чалавечай крыві ўсмак, а пасля мо і сама сканае, – Юхімка ўздыхнула і пачала абіраць бульбу.

– Ты адкуль прыйшоў? – спытала Вера.

– Сакрэт, – адказаў Тадзік.

– А хто твае бацькі былі, можаш сказаць?

– Бацька быў арганістам пры касцёле, мама спявала там жа… Добра было…

Міжволі згадалася Тадзіку, як ён малы хадзіў з мамаю і татам на рэпетыцыі, слухаў арган і прыгожыя спевы, пра нешта марыў. "Божа мой, пра што ж я тады марыў? – сам у сябе у думках спытаў ён. – Ужо і не помню. Здаецца, хацеў быць жаўнерам". Там і засынаў, седзячы ў крэсле, пад спевы і ўласныя мары. Потым яго прыносілі соннага дамоў, мама распранала сына і, кладучы ў пасцель, ціха казала: "Спі, мой жаўнерык, дабранач".

– Ці маеш сясцёр і братоў?

– Была сястрычка, але яна памерла малою.

– І ў мяне няма нікога. Можа, ты будзеш мне братам? – з усмешкаю спытала Вера.

– Не, мая дачка, чужыя хлопцы не здатныя быць ні братамі, ні сябрамі, – засмяялася Юхімка, паглядваючы ў акно.

"Чаго гэтая цётка такая вясёлая? – сам у сябе спытаў Тадзік, таксама зірнуў праз шыбу і ўбачыў Альберта, які асядлаў каня і некуды выпраўляўся. – Мусіць, у яе нешта ёсць з аканомам, што так маладзіць яе і надае добрага настрою. Прасачу, пабачу… Хаця навошта мне гэта?"

– А дзе твае бацькі? – не адставала Вера.

– Бацьку Саветы перад самай вайною вывезлі невядома куды. Мы з мамаю баяліся, што і нас вось-вось забяруць, але прыйшлі немцы, і стала яшчэ горай. А твой бацька дзе?

– Сабакам сена косіць? – адказала Вера абыякава.

– Што, пакінуў вас?

– Гэта ты ў мамы спытай, яна лепш ведае.

Мусіць, гэтае пытанне засмуціла Веру, яна паднялася з услона і пайшла з кухні. Юхімка таксама маўчала. Тадзік зразумеў, што закрануў нейкую тэму, якую гэтыя жанчыны не любілі абмяркоўваць. Ён таксама падняўся і сказаў:

– Мо я пайду вады ў бочку нанашу.

– Ідзі, хлопча, вады заўсёды трэба шмат, – азвалася Юхімка. – Толькі апраніся. Вунь на цвіку світка вісіць.

9

Тадзік чакаў Вітольда з дня на дзень. Было цікава даведацца, куды ён перахаваў аўтамат, адабраны ў немца, асабліва хацелася выпрасіць у яго пісталет. Якая-ніякая, хоць і без патронаў, а ўсё ж зброя. Думаў, марыў, уяўляў, як адважна ён будзе пачуваць сябе узброеным. Хацелася пахваліцца паплечнікам здабыткам, калі яны з’явяцца на чале з Маўчуном. Маўляў, глядзіце, вы мяне не ўзялі з сабою, а я тут дарма часу не губляў, не чакаў вашых звестак, якія ніякім чынам да мяне не даходзілі, а варушыў мазгамі, як узброіцца. Між тым, надыходзіла зіма, у паветры час ад часу лёталі нясмелыя сняжынкі, а ў пачатку лістапада зямлю выбеліў першы снег, ды не растаў, як звычайна бывае, а падобна было, што залёг да канца зімы. Дрэвы ранкам у садзе стаялі ўрачыстыя, прыбраныя імжой, быццам на свята. Пад абед усхадзіўся вецер і паздзьмухваў усё хараство з дрэў, якія зноў засталіся чорныя і самотныя, быццам толькі прыйшлі з пахавання.

Чаканне аказалася дарэмным. Вітольд не з’яўляўся на працягу трох тыдняў. Ужо зажылі пакусаныя Тадзікавы нага і рука. Ён зноў заняўся малацьбой збожжа на таку. У суботу надвячоркам яго паклікаў Альберт да пана Руткоўскага, правёў проста ў прасторны кабінет, застаўлены дарагою мэбляю з чырвонага дрэва. Пасярод пакоя стаяў вялікі стол, абабіты зялёным сукном, на ім узвышаўся атрамантавы прыбор, ляжалі нейкія паперы. Пан сядзеў на мяккай канапе, павярнуў галаву на стук дзвярэй. Тадзік павітаўся і застаўся стаяць у парозе.

– Праходзь, сядай дзе-небудзь, – запрасіў пан Руткоўскі.

– Дзякую, я пастаю.

– Сядай, размова будзе доўгая.

Тадзік сеў у крэсла і наважыўся слухаць, але гаспадар сам прапанаваў яму:

– Раскажы мне, хто ты і адкуль?

Тадзік на імгненне задумаўся, нібы ўзважваючы, што трэба сказаць, потым коратка распавёў пра вёску, бацькоў, касцёл, вучобу ў школе.

– Не густа. Хаця колькі ты паспеў пражыць… А што ведаеш пра Вітольда? – пацікавіўся пан Руткоўскі.

– Ён з Беластока, бацька, здаецца, быў краўцом.

– Скажы, чаму ты падаўся змагацца з немцамі.

– Ненавіджу гэтыя звярыныя морды. Яны расстралялі двух маіх сяброў і мяне ледзь не забілі, але выйшла асечка, тым часам мне ўдалося ўцячы. Такі выпаў мне шанец.

– Добрае слова – шанец! Выдатнае! – думаючы пра нешта сваё, сказаў гаспадар. – Кожнаму ён даецца ў жыцці. Мяне таксама Саветы арыштавалі і завезлі ў Мінскую турму, трымалі там амаль год, а немцы вызвалілі. Толькі я ненавіджу сваіх вызваліцеляў. Вось якая рэч…

Пан Руткоўскі расчыніў залацістую скрыначку, дастаў цыгарэту, прыкурыў, смачна зацягнуўся і спытаў:

– Ты паліш?

– Не, – адказаў Тадзік.

– Малайчына. Гэта атрута, – пан Руткоўскі артыстычна прыўзняў руку з цыгаркаю, – салодкая атрута, дакладней – горкая, да якой прывыкаеш. Слабыя мы людзі, слабыя!

Тадзік падумаў, што гутарка ўжо скончылася і хацеў развітацца. Няўтульна яму было з гэтым чужым чалавекам, які хоць і даў яму прытулак, а быў недасяжны і закрыты душою. Ні па твары ягоным, ні па вачах нельга было адчуць ці здагадацца, пра што ён думае, што адчувае. Паўза зацягвалася, госць устаў з крэсла.

– Пасядзі, Тадэвуш, мне добра з табою нават маўчаць. Маю сям’ю вывезлі Саветы невядома куды. Ці дасць пан Бог калі пабачыцца зноў? Ёсць у мяне дарослая дачка і сын, трохі маладзейшы за цябе. Недзе ён падрастае без мяне, а я гляджу на цябе і ўсё спрабую ўявіць, як жа ён цяпер выглядае. Імя ў яго такое ж, як тваё.

– Спачуваю вам, пан Руткоўскі. Калі тату забралі, я таксама вельмі сумаваў, а цяпер думаю, мо ён там, у турме, ацалее, не спазнае жахаў вайны…

– Дай Божа ім ацалець. Але ж вайна – гэта не толькі смерць ад кулі, гэта і голад, і холад, і хваробы… – пан Руткоўскі цяжка ўздыхнуў і зноў змоўк.

Прабіў вялікі насценны гадзіннік, Тадзік ажно здрыгануўся ад нечаканасці, а гаспадар нават не варухнуўся. Цыгарэта дымілася ў ягонай руцэ. Нарэшце ён паклаў яе ў попельніцу, што стаяла на маленькім століку каля канапы і ціха прамовіў:

– Я прынёс табе, Тадэвуш, дрэнную навіну. Вітольд загінуў.

– Як? Чаму? – узрушана спытаў хлопец.

– У горадзе дзейнічае каменданцкі час, а Вітольда схапілі ноччу з нейкай зброяй. Гэтага па ваенным часе дастаткова, каб быць расстраляным. Але спярша яго доўга дапытвалі. На шчасце, ён нікога не выдаў. Здаецца, пашанцавала нам, Тадэуш, яшчэ раз.

– Калі гэта здарылася?

– Даўнавата ўжо. Тыдні два ці тры таму… Мне адзін чалавек з паліцыі прыносіць спісы расстраляных людзей у горадзе. Думаю, пасля вайны яны спатрэбяцца, каб выставіць абвінавачванні фашыстам. У тым спісе і знайшоў я Вітольда Змачынскага. Потым яшчэ тое-сёе ўдакладніў, аказалася гэта сапраўды твой паплечнік.

Пан Руткоўскі падышоў да акна, спыніўся спіною да госця, маўчаў. А ў Тадзікавай галаве мітусіліся думкі. Выходзіла, што Вітольда схапілі ў тую самую ноч, калі яны адабралі ў вартавога аўтамат, які, пэўна, ляжыць недзе там прыхаваны. Як жа яго знайсці, як вылічыць, дзе ён. Удзень туды не пойдзеш, не будзеш на вачах гаспадароў шукаць сваё дабро, а ўначы немцы схопяць. Хаця цяпер цямнее рана, можна было б рызыкнуць. Ды зноў жа снег выпаў, слядоў пакінеш шмат, а ці знойдзеш што? Аўтамат – незаменная рэч на вайне! Але як яго знайсці ды прынесці?

Пан Руткоўскі быццам прачытаў хлопцавы думкі і сказаў:

– Думаю, Тадэвуш, зімой ніякіх вайсковых аперацый не прадбачыцца. Няма базы, зброі, трэба чакаць дапамогі з Варшавы і Лондана. Таму раю табе з маёнтка нікуды не адлучацца, каб не наклікаць бяду на сябе, а заадно і на мяне. Хутка прыйдзе час вялікіх спраў, але пакуль трэба пачакаць. Памянём Вітольда, зямля яму пухам...

Гаспадар дастаў з шафы графін з жаўтаватай вадкасцю і два кілішкі, паставіў на маленькі столік. Напоўніў чарачкі. Запрасіў Тадэвуша, сказаў:

– Царства нябеснае і зямля пухам нашаму сябру Вітольду. Рана ён завяршыў свой зямны шлях, але ўсё ў руках Божых.

Яны выпілі каньяк. Тадэвуш упершыню пакаштаваў моцны напой, ажно папярхнуўся. Пан Руткоўскі паблажліва ўсміхнуўся, дастаў з шафы жменю шакаладных цукерак, сыпануў на стол, маўляў, закусі.

– Што чуваць ад пана Стэфана? – спытаў Тадзік, са смакам закусваючы цукеркаю.

– Нічога. Да мяне дайшлі весткі, што ён вярнуўся ў Беласток.

– Чаму ж мяне не ўзяў з сабою? Я таксама па маці засумаваў…

– Не здолелі… Так склаліся абставіны. На вайне не прынята шмат размаўляць, а тым больш праяўляць асаблівую цікавасць. Такому шараговаму змагару, як ты, варта наогул маўчаць і чакаць загадаў.

– Колькі чакаць?

– Колькі спатрэбіцца, думаю, што раней вясны нічога не пачнецца. Сам разумееш, на снезе сляды застаюцца, якія горш за здрадніка выдаюць ворагам.

– Можа, мне варта было б уладкавацца на працу ў Брэсце?

– У цябе ёсць заданне пана Стэфана, вось і выконвай яго.

– Заданне ёсць, толькі няма тут палякаў, адны беларусы, якія не хочуць ваяваць за Польшчу. У Брэсце іншае насельніцтва…

– Так, там трохі інакш. Палавілі камуністаў, начальнікаў, жонак вайскоўцаў – усіх пастралялі. Зрабілі гета для яўрэяў, мусіць, іх таксама чакае незайздросны лёс. На бульвары проста на дрэвах учынілі шыбеніцу, і вісяць там цяпер трое ваеннапалонных, якія спрабавалі ўцячы з лагера… Я не палохаю цябе, а проста расказваю пра тыя жорсткія праявы, якія бачу штодня, калі еду на працу ў гебітскамісарыят. Вайна – рэч страшная. Табе трэба набірацца сілы, каб здолець выстаяць у тых выпрабаваннях, якія нам усім яшчэ належыць перажыць.

– Дзякую, пан Руткоўскі, за ўсё. Цяпер, калі пан Стэфан адышоў далёка, я мушу падначальвацца вам, як шараговаму афіцэру.

– Вельмі правільна разважаеш. У гэтым жыцці важна разбірацца ў сітуацыі, распрацоўваць уласную стратэгію і тактыку, але пры гэтым не забываць, што смерць нас любіць і цікуе за кожным неабдуманым крокам. Альберт кажа, што ты працавіты і спакойны, праўда, да дзяўчат ласы. Я табе раю па вёсках таксама не шастаць. У лясах з’явіліся савецкія партызаны: засталіся акружэнцы ды камітэтчыкі, пахаваліся ў лесе, бо нявыкрутка. Хто не схаваўся, тых немцы пастралялі без размоў. Савецкія хлопцы таксама не любяць доўга валаводзіцца, ворагаў яны знішчаюць без шкадавання. Дзяўчат на твой век яшчэ хопіць, тым больш, што жаніцца, думаю, ты пакуль не збіраешся?

– Не збіраюся, – засмяяўся Тадзік. – Пакуль уласнаю гаспадаркаю не абжывуся, і гаворкі быць не можа.

– Правільны падыход! Хвалю. Ну, ідзі, Тадэвуш, працуй. Жыві і радуйся кожнаму дню, бо ўсе яны некім злічаныя. Але нам невядома, колькі і каму адведзена…

– Бывайце, пан Руткоўскі, – сказаў на развітанне Тадзік і выйшаў з кабінета.

10

Ці ад выпітага каньяку, ці ад пачутых навін галаве стала горача. Хлопец выйшаў на ганак у вечаровы паўзмрок, прытуліўся да калоны плячом, удыхнуў халоднае паветра, зірнуў на шырока расчыненыя вароты, якія быццам клікалі яго некуды і падумаў: "Няма куды ісці, хіба вярнуцца да маці. Вітольд мог бы і мяне з сабою забраць на той свет. Не стаяў бы зараз я тут, а ляжаў бы ў яме, засыпаны зямлёю і першым снегам". Ад гэтай думкі зрабілася страшна, душа сцялася, быццам у прадчуванні бяды.

– Чаго засумаваў, Тадзік? – аклікнула хлопца Вера.

– Моташна нешта.

– Вядомая рэч, дамоў хочацца.

– Не тое, усё не тое, – адказаў ён і раптам спахапіўся, чаго раскіс перад дзяўчынаю.

– Нейкі ты ўвесь час зажураны, мо на тых вячорках, дзе цябе сабака пакусаў, у якую дзяўчыну закахаўся?

– Не лезь у душу, Верка.

– Напэўна, закахаўся! Закахаўся! – Верка заскакала вакол яго, дражнячыся.

Тадзік скокнуў да яе па прыступках, яшчэ не ведаючы, што з ёю будзе рабіць. Яна пабегла, ён кінуўся ўслед, дагнаў каля клуні, абшчаперыў, прыціснуў да сцяны. Вера ціха засмяялася, быццам ад казытання, некалькі разоў тузанулася, а потым сцішылася ў ягоных абдымках, зірнула яму проста ў вочы. Ён адчуў зусім блізка яе дыханне, а паўнаватыя яе вусны самі пацягнулі да яго і тыцнуліся ў шчаку. Ён нават спалохаўся на імгненне гэтага дотыку. Ад разгубленасці, ад няведання, што мусіць рабіць, ён таксама чмокнуў яе ў лоб, а потым іх вусны зліліся ў пацалунку, ад якого ён адчуў асалоду і напружанне ў нізе жывата. Вера была прагная да мілавання, а ён не надта ўпэўнены ў сабе, таму адпусціў дзяўчыну. Сказаў толькі:

– Прабач, я не хацеў…

– Што? – здзіўлена ўзняла яна бровы.

– Ну, нічога гэтага…

– Дык у цябе ёсць іншая?

– Іншая… – паўтарыў Тадзік, шукаючы адказу на гэтае пытанне.

Так, дома яму вельмі падабалася суседава дачка Ванда Палубінская, праўда, яна была старэйшая за яго гадоў на колькі і ў той час сябравала з гімназістам з суседняй вёскі. Але ўсю сям’ю Палубінскіх вывезлі невядома куды яшчэ ў саракавым годзе.

– Ну, ідзі да сваёй іншай, – пакрыўджана сказала Вера.

Тадзік глядзеў на яе таўставатыя губы, кароткі прамы нос, блакітныя глыбока пасаджаныя вочы і ніяк не мог вырашыць для сябе, ці падабаецца яна яму. Так, яна была даволі сімпатычная, але па-ранейшаму чужая.

– Вера, ты праваслаўная? – спытаў ён.

– Так. А ты каталік? Польскі пан? – з’едліва спытала яна.

– Справа не ў гэтым. Ідзе вайна. Невядома, дзе я апынуся заўтра, а таму не хачу абнадзейваць цябе ніякімі абяцаннямі.

– Я скажу табе, дзе ты будзеш заўтра: на таку малаціць жыта. Снапоў тых табе на ўсю зіму хопіць.

– А што будзе вясной, ты ведаеш?

– Так далёка я не жадаю думаць, усё ў руках Божых. Але сёння я хацела б ведаць, што падабаюся табе без ніякіх абяцанняў.

– Вера, ты вельмі сімпатычная! Дакладна!

– А ты такі нудны і смешны! Проста, мусіць, яшчэ малы, недарос…

Яна засмяялася і пайшла павольна, як сталая і стомленая жанчына. Тадзік правёў позіркам яе прыемную спелую паставу і адчуў, што хоча быць з ёю побач, але так і не варухнуўся з месца.

11

Юхімка заўважыла, што дачка стала нейкая неспакойная, ці занадта смяецца, ці сумуе без прычыны, думала, мо асуджае маці, што тая злыгалася з аканомам і па вечарах ходзіць да яго ў спальню. Сумна дачцэ адной, а хлопцаў вакол у маёнтку ніякіх, акрамя Тадзіка. Здараецца, што прыходзяць падзёншчыкі. Але гэта пераважна жанатыя мужчыны, якія нанач вяртаюцца дахаты. Веры васямнаццаць, у такім узросце яе маці ўжо была замужам, скараспелка, як называла яе радня. Што і казаць, Юхімка ведала смак у мужчынах. Першы муж паехаў у Амерыку і там недзе згінуў, затое ад двух наступных яна сышла сама. Альберт у яе чацвёрты – яшчэ не муж, толькі каханак, але з ім добра і спакойна. У Брэсце яе родзічы галадаюць, а тут ні яна, ні дачка не адчуваюць недахопу ў ежы ці адзенні. Альберт клапоціцца пра іх, ад гэтага ўсім добра.

Вера ўнурана абірала бульбу, а маці назірала за яе рухамі, за абыякавасцю да ўсяго і міжвольна шкадавала, а таму спытала:

– Чаго ты, Верка, такая засмучаная?

– Ды звычайная я…

– Не кажы, я ж бачу…

– А што тут за жыццё, мама? Чалавека свежага не сустрэнеш. Не магу ж я цэлы век сядзець каля тваёй спадніцы!

– Дык параюся з Альбертам, можам прасватаць цябе за якога хлопца?

– Ага, прасватаць за абы-каго, каб з вачэй збыць! Дзякуй вялікі!

– А што тут такога, я і сама гэтак замуж ішла за твайго бацьку.

– І які вынік? Дзе той мой бацька? У Амерыку ад цябе ўцёк!

– Ці мала што з чалавекам там здарылася. Мо захварэў і памёр, а ты плявузгаеш на нябожчыка абы-што. Грэх гэта…

– А тыя два твае мужы, якія былі ў цябе пасля, чаго вартыя? Адзін скупярдзяй, што па лустачцы хлеба нам выдзяляў, другі п’янюга, які адно дарогу ў карчму ведаў.

– Чалавека не спазнаеш на вячорках. Там ён перад табою красуецца, ходзіць вакол пеўнем, пер’е распушыць, вось ты і ўяўляеш, што будзеш паняю за яго спіною. А на самой справе аказваецца ўсё зусім інакш. Не такі ён шчодры ды багаты, як хваліўся, шмат заганаў мае, жыць немагчыма, таму і мусіш уцякаць ад яго, як ад ліха якога. Хачу, каб у цябе было ўсё інакш, але ж не ў той час ты нарадзілася. Вайна! Зараз мы сядзім тут ціха- мірна, а што будзе праз месяц, праз год?

– Мама, ты ж разумееш, што маладосць праходзіць. Мо гэтая вайна будзе доўжыцца яшчэ дзесяць гадоў, а мне што рабіць?

– Верачка, не думай надта наперад. Твой лёс цябе і на печы знойдзе.

– Хочаш, я пагутару з Альбертам, прасватаем цябе за Тадзіка, га?

– Мама, я бачыла ягоныя пеперы, яму толькі чатырнаццаць гадоў!

– Ну і што, хлопцы растуць хутка!

– Ён сабе не належыць, ва ўсялякі момант яго могуць некуды паклікаць. І шукай ветра ў полі. З кім я застануся?

– Добра, дачушка, што ты такая разважлівая, я ў твае гады была дурнейшая.

– Мо хопіць гэтае бульбы? – раздражнёна спытала Вера, кінула нож у кош, спаласнула рукі, падышла да акна. – Вунь людзі збіраюцца каля двара, падаткі прыехалі здаваць. Пайду ды гляну.

– Схадзі, праветрыся, а ў мяне яшчэ шмат турбот. Сёння пан дома застаўся, трэба нешта адмысловае на абед прыгатаваць.

Вера завязала канаплянку, апранула світку, выйшла на ганак, пастаяла, прыглядаючыся да сялянскага гурту, што сабраўся ля варот, заўважыла Тадзіка, хмыкнула сабе пад нос: "Ён ужо там. Таксама сумуе без людзей… Пайду да яго, разам пастаім. Хаця пану Руткоўскаму гэта можа не спадабацца, трэба меней трапляць яму на вочы. Вой, як снег вытапталі! І зграбаць не спатрэбіцца…"

Людзі стаялі каля вазоў маўклівыя: мала радасці аддаваць уласнае добро заваёўнікам. Ды што зробіш, неміласэрныя ў немцаў законы. Тых сялян, якія адважыліся не аддаваць пастаўкі, саджалі ў турму, адтуль яны не вярталіся. Казалі рознае: адны думалі, што іх вывозілі ў Германію, іншыя выказвалі здагадку, што людзей проста расстрэльвалі.

– Добры дзень, – павіталася Вера з Тадзікам.

– Добры. Чаму не заходзіш?

– Мама не пускае.

– Не трэба мне хлусіць, бачыў я, што цётка Юхімка пасля вячэры пайшла ў флігель да пана Альберта.

– Так, пайшла, а мне давялося да паўночы посуд мыць. Прыйшоў бы ды памог.

– Чаму ж ты мне не сказала?

– А сам не мог здагадацца?

– Буду ведаць наперад…

Вера адвярнулася, зрабіла выгляд, што разглядае людзей. Тадзік сачыў за ёю, імкнуўся зразумець, чаму яна апошнім часам пачала пазбягаць яго. Хоць яшчэ тыдні два таму штодня знаходзіла момант, каб застацца з ім сам-насам, нацалавацца і паспешліва збегчы, калі ён даваў волю рукам і спрабаваў загаліць спадніцу. Дзяўчына берагла цнатлівасць. А Тадзік не ведаў нават, ці кахае яе, ды і не думаў пра гэта. Падабалася яму мілаванне з ёю, мо таму, што здарылася такая прыгода ўпершыню. Яму хацелася быць пабач з Вераю, адчуваць яе вусны, рукі, бачыць твар, які пачаў яму здавацца даволі прывабным.

– Які прыгожы хлопец, вунь той, што стаіць з бычком, – раптам сказала Вера і кіўнула галавою ўправа.

Тадзік раўніва зірнуў туды і ўбачыў знаёмага дзецюка, таго самага Сяргея Клімчука, які ўжо аднойчы прыводзіў сюды свайго каня.

– Хадзем, пазнаёмлю, – прапанаваў ён Веры.

– Хіба ты яго ведаеш?

– Ведаю, – адказаў Тадзік і рушыў да Сяргея, першы працягнуў руку, павітаўся.

Хлопец быццам сумеўся, але адказаў даволі моцным поціскам.

– Знаёмся, Сяргей, гэта Вера, служыць пры маёнтку ды прыгожых хлопцаў выглядае, – пакпіў Тадзік. – Цябе як убачыла, дык ледзь не самлела.

– Не выдумляй, – абарвала яго Вера. – Прыгожага хлопца няма чаго выглядаць, яго здалёк добра відно.

Сяргей адмоўчваўся, бо ведаў, што любяць паны языкамі мянташыць, а з тых размоў ніякае карысці.

– Нешта часта ты, Сяргей, жывёлу здаеш. Мо з цябе солтыс зашмат бярэ падаткаў?

– У мінулы раз пан Руткоўскі завярнуў майго добрага каня, а загадаў замест яго здаць бычка. Вось я і прывёў. Хоць, калі сказаць па праўдзе, дык і бычок у гаспадарцы не лішні. Але без каня селяніну наогул немагчыма выжыць.

– Што там у вас чуваць?

– Нічога. Думаю, у вас больш навін…

– Што людзі думаюць?

– Што ні думай, а трэба працаваць, сеяць ды жаць, бо ніхто за цябе гэтага не зробіць, калі не жадаеш з голаду здохнуць.

Зноў Тадзік падумаў, што не атрымліваецца ў яго займацца агітацыяй ды выведваннем настрою насельніцтва. Не тое заданне даў яму пан Стэфан. А мо і не было ніякага задання, пажартавалі з самага малодшага, пакінулі тут, каб не звязваў рукі, а самі пайшлі. Ніякіх звестак ні разочку не перадалі. Напэўна, не ведаюць, што Вітольд загінуў. Ніколі ягоныя бацькі не знойдуць магілы сына і нават не здагадваюцца, што ляжыць ён недзе закапаны ў ваколіцах Брэста.

– Вы пазнаёмцеся бліжэй, а мне трэба ісці і адрабляць панскі хлеб, – сказаў Тадзік Веры і Сяргею і пайшоў у двор, раптам сумна зрабілася, усё стала чужым, гэты маёнтак, сяляне і нават Вера здалася непатрэбная: сустрэліся выпадкова, гэтак жа разыйдуцца без шкадавання і смутку, бо кожнага з іх чакае асабісты і нікому невядомы лёс.

Вера зацікаўлена зірнула на Сяргея і спытала:

– Скуль ты?

– З Вялікай Багны.

– Вялікая вёска?

– Вялікая, але раскіданая па астравах у балоце.

– Шкода бычка аддаваць?

– Шкода, але, як кажа адзін мой сусед, усялякая ўлада – ад Бога, а мы, маленькія людзі, мусім ёй слугаваць.

– Усё ты правільна кажаш, толькі шкада, што нам усё жыццё давядзецца слугаваць ды падначальвацца іншым, – сумна ўсміхнулася Вера.

Бачыла, што і Сяргей яшчэ вельмі юны, нават шчэць на шчаках не прабіваецца, колькі яму на выгляд, мо гадоў шаснаццаць, не болей, проста высокі ўдаўся, выгнала яго, як тычку. Маладыя хлопцы мусяць сядзець па хатах, пазбягаюць лішні раз сутыкацца з немцамі, з партызанамі ці яшчэ з кім. Вайна – час уладарання страху і смерці, прыніжэння і гвалту. Няўжо Богу патрэбна было гэтае няшчасце пасылаць на людзей? Мабыць, не, гэта іншыя людзі такія нахабныя, што дазваляюць сабе парушаць межы чужых дзяржаў, распараджацца чужымі жыццямі, навязваць сваю волю, быццам яны і самі багі.

– Удачы табе, Сяргей, – сказала Вера і пашыбавала да маці.

Сяргей правёў позіркам гаваркую незнаёмку, думаючы, як лёгка дзяўчаты сыходзяцца з людзьмі. Падышла, распытала, што трэба, і падалася па сваёй справе. Ён, можа, ніколі не здолеў гэтак прычапіцца да чужога чалавека. Але рэч зразумелая, самотна ёй тут, у маёнтку, вось і шукае дзе-якіх стасункаў. А Сяргею не да размоў, здаць бы свайго бычка, ды хутчэй дахаты. Пятнаццаць вёрст – дарога не надта каб вялікая для вясковага чалавека, але хацелася вярнуцца засветла, каб не дрыжаць ад страху, ідучы лесам. Ваўкі зімой галодныя. Ад аднаго мо і адбіўся б, а калі цэлая зграя насцігне, дык на паратунак не спадзявайся. Цётка Куліна расказвала, што летась унадзілася да яе на хутар хадзіць ваўчыца. Стане зводдаль і глядзіць у вокны, быццам чакае каго. Міжволі падумаў пра брата Андрэя, які пад прымусам пайшоў служыць у паліцыю і атрымаў вінтоўку. Са зброяю ніякія ваўкі не страшныя, можна па адным пакласці…

12

На зваротным шляху Сяргею пашанцавала: сустрэў аднавяскоўца, старога Пракапея, які дагнаў яго на ладным кані, запрэжаным у сані, ды прапанаваў падвезці.

– Дзякую, дзядзька, баяўся што мяне ў дарозе ноч прыхопіць, – узрадавана сказаў хлопец, ямчэй усаджваючыся і загортваючы ногі ў сена.

– Не дзіўна, дні цяпер кароткія, як вераб’іная дзюбка.

– Адкуль, дзядзька, едзеш? – спытаў хлопец, каб падтрымаць гаворку, бо нядобра ж уваліцца ў чужыя сані ды маўчаць.

– Дачку наведаў, замужам яна ў Замошшы. Унукаў паглядзеў, сэрца пацешыў, што не спыніцца на мне род. Хаця па цяперашнім часе цяжка спадзявацца на нешта добрае. А ты адкуль дыбаеш?

– Здаў бычка пану Руткоўскаму.

– Дык ты яшчэ добра ўправіўся. Я вазіў бульбу тыдні тры таму, дык ледзь не цэлы дзень там правалаводзіўся. А як твайму брату ў паліцыі служыцца?

– Неяк служыць. Куды ж дзявацца? Солтыс выклікаў і сказаў: "Выбірай, што табе больш даспадобы, або едзь у Нямеччыну, або ідзі ў паліцыю". Мы падумалі, падумалі і вырашылі, што лепш застацца дома…

– Вядомая рэч, чужына нікога не грэе. Але і тут мы не гаспадары. Няма жыцця беднаму чалавеку. Гэта калі ж такое было, каб закалоць парсючка, трэба браць дазвол ды яшчэ падзяліцца з немцам? – дзядзька злосна плюнуў убок. – Каб яно спрахла! Якой толькі ўлады я ўжо не пабачыў! Пры цары жыў, пры паляках, пры Саветах, цяпер пры немцах – але шчасця так і не прыдбаў, адна калатнеча. Усё жыццё па войнах уроскід…

– Пашанцавала мо тым, хто з’ехаў у Амерыку за польскім часам.

– Мо каму і пашанцавала, а мой брат як паехаў, дык толькі адзін раз паспеў прыслаць жонцы грошай на карову, на тым усё скончылася. Вайна пачалася…

– Мо пасля вайны адгукнецца…

– Эх, нашы людзі, як тая лаза, вынішчаюць яе, выпальваюць, высякаюць, а яна расце ды расце, – уздыхнуў Пракапей. – Мне ў маленстве дзед такую казку расказваў: паставіў адзін чалавек хату на тым месцы, дзе да таго рос вялізны лазовы куст. Добрая атрымалася хата, але як толькі снег сышоў, палез лазняк з-пад сцен, на прызбах, у двары і агародзе – скрозь. Што ні рабіў чалавек: варам паліваў, соллю пасыпаў, высякаў – усё дарма. Стаміўся гаспадар, змірыўся і вырашыў пачакаць ды паглядзець, што будзе. Лаза за нейкі месяц разраслася так, што ні сцежкі, ні дарожкі не пракласці. Ужо гаспадар хацеў перавезці хату з гэтага праклятага месца. Але аднойчы зайшоў да яго нейкі старац ды пытае:

– Чаго ж вы, людцы, у такім дзікім кустоўі жывяце?

– Насланнё нейкае на нас, ніяк не можам лазу вынішчыць, – адказаў гаспадар.

– А вы вось што зрабіце: выкапайце з дожджыкам кожную лазіну і пасадзіце на беразе ракі. Калі ўсё зробіце добра, дык да вясны ўвесь куст да рэчкі сам перабярэцца.

Сказаў тое стары і пайшоў сваёю дарогаю. А тут раптам і дожджык заімжыў. Перанёс гаспадар лазняк да рэчкі, незаўважна ўся лаза туды перабралася. Вось гэтак і нас гоніць нядоля ці ў Расію, ці ў Амерыку, ці ў Нямеччыну, а мы трымаемся за свае палі, балоты, лясы, рэчкі, азёры. Карчуюць нас, забіваюць, вынішчаюць, а мы жывём і будзем жыць, бо гэтую зямлю нам Бог даў. Наша яна, хто б тут ні прыходзіў ваяваць ды кіраваць. І нічога няма даражэйшага для нас за яе. Калі лазіну моцна сагнуць, а пасля раптам адпусціць, дык яна добра сцебануць можа. Так і мы, мусіць, патрываем да часу…

Пракапей змоўк, думаючы пра нешта сваё, Сяргей таксама не заводзіў гаворку, а прылёг і хутка задрамаў, нават нешта прысніў, але пасля ніяк не мог успомніць сон, бо знянацку разбудзіў яго дзядзькаў голас:

– Прыехалі, дзякаваць Богу…

Сяргей расплюшчыў вочы, сеў, агледзеўся. Сані стаялі насупраць Пракапеевай хаты.

– Дзякую, дзядзька, што давёз. Я і паспаў трохі.

Пракапей пільна пазіраючы ў бок Сяргеевага двара, сказаў:

– Нейкія пайшлі да вас, са зброяй…

– Мусіць, брат з сябрамі. Ён меўся днямі прыехаць, – адказаў Сяргей.

– Не, гэта не нашы. Перачакай у мяне. Калі чужыя, дык доўга не затрымаюцца. Няма ў вас багацця, за якое можна пабіцца… Хаця ў лесе ўсім холадна ды голадна, вось яны і цягнуцца ў вёску, чым пажывіцца…

– Думаеш, партызаны?

– А хто ж іх цяпер, хлопча, разбярэ? І хто каму праўду кажа? Прыходзяць і патрабуюць: дай тое, дай гэтае. Адказваю: бяры сам, што хочаш. Бо калі па добрай волі табе што дам, дык немец мяне і маю сям’ю за гэта на той свет накіруе без усялякіх размоў. Бяруць больш, чым ім трэба, вочы завідныя, і рукі ім не паадсыхаюць. Жончыны транты пабралі ды палюбоўніцам пааддавалі. Мая баба пасля пазнала свой андарак і хустку на адной з нашых. Яны, ці бачыш, яшчэ і заляцаюцца! – нездаволена мармытаў Пракапей, расчыняючы вароты і заводзячы каня ў двор. – Распрагай каня і вядзі ў хлеў, а я ля весніц пастаю, паназіраю, што тут да чаго. Калі што, я цябе паклічу.

Сяргей спрытна вызваліў каня ад вупражы (той ажно грываю задаволена страсянуў, кожнаму воля мілая), паклаў на сані, бо не ведаў, дзе яе гаспадар захоўвае, павёў каня ў хлеў, ласкава паляпваючы па шыі і прыгаворваючы:

– Кося, мой кося! Які ж ты рахманы! Добры ў цябе гаспадар, вось і ты такі самы…

Завёў каня ў стойла, кінуў ахапак сена, пастаяў, з замілаваннем паназіраў за ім. Сяргей любіў коней. Як усялякі вясковы хлопец, ён змалку дапамагаў бацькам па гаспадарцы, даглядаў жывёлу, пасвіў яе і быў перакананы, што яна разумная, як чалавек, толькі размаўляць не ўмее. Карова стаяла ў асобнай загарадцы, павярнула галаву, насцярожана пазірала на чужога чалавека.

– Не бойся мяне, – сказаў Сяргей ёй, – я цябе не пакрыўджу, – і высунуў галаву ўў праём дзвярэй, каб паглядзець, ці не кліча яго дзядзька, але той адчайна замахаў рукою, каб Сяргей заставаўся ў хляве.

Хлопец вярнуўся, умасціўся на сене і злосна падумаў, што нават у сваім сяле нельга вольна пачувацца. Людзі жывуць у страху: баяцца немцаў, солтыса, паліцаяў і тых людзей, што хаваюцца ў лесе. Кожны, хто мае зброю, можа прыйсці і забраць, што захоча. Таму мусіш быць гатовы аддаць усё, абы ацалець.

Дзядзька вярнуўся мо праз паўгадзіны, сказаў:

– Хадзем, паглядзім, што там у вас робіцца.

– Хто такія былі? – спытаў Сяргей.

– Халера іх ведае, нейкія чужыя, мо ўкраінцы, мо савецкія партызаны... Але нешта выйшлі ад вас з пустымі рукамі, мусіць, не знайшлі нічога вартага, што можна было б узяць.

Незразумелае хваляванне раптам ахапіла хлопца, адчуў нават, як закалацілася сэрца, заспяшалася ў прадчуванні нейкае бяды. Дзядзька, мусіць, заўважыў ягоную трывогу і разгубленасць, таму супакоіў:

– Не турбуйся раней часу, пайшлі…

Дзверы ў сенцы былі адчыненыя. Аднекуль пачулася галашэнне маці, Сяргей нават не зраўзумеў адкуль, рынуўся ў пакой. Там было пуста.

– Што гэта? – прымхліва акругліў вочы дзядзька і паказаў угору.

Хлопец зірнуў туды і ўбачыў, што на столі чырвонай плямай расцякалася кроў, капала на стол, мачыла настольнік, які набіраўся рудым колерам. Зноў пачуўся роспачны крык маці.

– На вышках яна, – здагадаўся Пракапей.

Сяргей кінуўся ў сенцы, ускараскаўся на гарышча па драбінах, следам за ім палез і сусед. У паўзмроку хлопец не адразу зразумеў, што тут робіць маці, і спытаў:

– Што здарылася? Чаго ты крычыш?

– Кольку-у-у забілі-і-і… – сказала яна, расцягваючы словы. – Забілі-і-і майго сыночка…

– Хто, за што?

– Партызаны-ы-ы… Сказалі, што ён здраднік, паліцай…

І толькі зараз убачыў Сяргей нерухомага брата, які ляжаў у нейкім рыззі. Грудзі ягоныя былі прастрэленыя ў трох месцах, уся сарочка чырвоная ад крыві. Сэрца скаланулася ад болю і жалю. Спазм сціснуў на хвіліну горла і не даваў ні прадыхнуць, ні сказаць якое слова, каб суцешыць маці.

– Чаго ж ён на гарышчы апынуўся? – спытаў Пракапей.

– Убачылі мы, што заварочваюць да нас, вось і кінуўся мой сынок хавацца. А я разгубілася, не прыкрыла ягоную вопратку посцілкаю. Ды ім нехта падказаў, яны і так ведалі, што ён прыехаў дамоў. Лепш бы ён на службе застаўся, мо ацалеў бы…

Яна плакала, расцягвала словы, клікала сына, каб прачнуўся. Сяргей схіліўся над братам, узіраўся ў родныя рысы і яшчэ няздатны быў усвядоміць, што больш яны ніколі не пойдуць разам рыбаліць, касіць сена, араць поле... Нічога ў іх больш не будзе, акрамя ўспамінаў пра ранейшае жыццё.

– Бяда, бяда… Не чужыя людзі падказалі, свае, – уздыхнуў Пракапей. – Пайду, паклічу мужыкоў, каб памаглі знесці на ніз нябожчыка.

Гаспадыня нічога не адказала, толькі прыгладжвала валасы забітага сына і несуцешна плакала. Сяргей таксама шморгаў носам і выціраў слёзы.

13

Перад Калядамі навалілася на Тадзіка маркота, што не хацелася ні працаваць, ні варушыцца, ні ўставаць раніцай. Ляжаў з заплюшчанымі вачамі, згадваў, як урачыста адзначалі гэтае свята ў касцёле. Мама з татам рыхтавалі падарункі. Мусіць, той час ніколі больш не вернецца. Калі б скончылася хутчэй вайна, каб вярнуўся тата, сабраліся б усе разам, колькі радасці было б у хаце! Пра гэта можна толькі марыць, але ці збудуцца тыя мроі. Ён нават падумваў ужо папрасіць пана Руткоўскага, каб той выпісаў яму аўсвайс, які дазволіў бы вярнуцца ў Лазнякі, бо немагчыма тут марнаваць час на чорную працу, калі Радзіма перажывае здзек і гвалт, але ўсё адкладваў, бо пан Руткоўскі ўжо два тыдні не паказваўся ў маёнтку. Аканом вазіў тройчы на тыдзень яму харчы.

У адну з такіх снежаньскіх раніц, калі вельмі позна развідняе, прыйшла да яго Вера, села на пасцель і спытала:

– Захварэў ці што?

– З чаго ты ўзяла?

– На сняданак не прыйшоў.

– Не хочацца есці, нічога не хочацца… Але цябе бачыць рады.

– Пайшлі, яечню табе падсмажу.

– Навошта? Паснедаю разам з абедам…

– Капрызны паніч, вось ты хто, – усміхнулася Вера.

Тадзік абняў яе за шыю, прыцягнуў да сябе, пацалаваў. Яна не адбівалася, прагна адказвала на пацалункі. Ён адсунуўся, вызваліў месца, каб яна легла побач. Яны доўга цалаваліся, але Вера баранілася і не дазваляла яму нічога лішняга. І тады ён узбунтаваўся і сказаў:

– Ты не кахаеш мяне.

– А ты мяне хіба кахаеш?

– А нягож, – пасміхнуўся ён.

– Хлусіш, – адказала Вера і паднялася з пасцелі. – Не кахаеш, не трэба я табе. Бавіш са мною час, а сам сумуеш, няма тваёй душы спакою. Каханне можа быць адно назаўсёды. А ты, пэўна, з тых пералётных птушак, якія дзе зазімуюць, там і новае каханне адчуюць.

– Прабач, Вера, але не пра тое павінен думаць сапраўдны грамадзянін. Польшча пад немцамі, мы павінны паўстаць усе разам і змагацца за яе вольнасць.

– А я не хачу ні з кім змагацца, хачу кахаць, мець сям’ю: мужа надзейнага ды разумных і прыгожых дзяцей. Малы ты яшчэ. Хлопцы наогул адстаюць у развіцці ад дзяўчат. Хадзем ужо. Аканом загадаў, каб ты праз гадзіну да пана Руткоўскага з’явіўся.

– Добра, ідзі. Я ўмыюся і прыйду.

Вера ўздыхнула, павярнулася і пайшла, толькі ціха грукнулі дзверы. Тадзік падняўся з пасцелі, наблізіўся да люстэрка, агледзеў твар, пакратаў пальцамі падбародак, акрыты цёмным пушком і падумаў, што трэба недзе раздабыць брытву і пара пачынаць галіцца, бо хутка барада вырасце. Усміхнуўся сам сабе з гэтае думкі, умыўся пад рукамыйнікам, які вісеў на сцяне. Вада звонка зацурчэла ў медны таз, падстаўлены пад рукамыйнік. Выцерся ручніком, прычасаўся і застаўся задаволены сваім знешнім выглядам. З люстэрка пазіраў на яго светлавалосы, сінявокі хлопец, даволі прыемны, з тонкім прамым носам. Яму здалося, што ён усё больш рабіцца падобны да бацькі. Яго згадаў Тадзік і з сумам падумаў: "Калі ж настане той час, каб здолелі мы сабрацца ўсе разам на Каляды, як раней? Як там мама адна жыве?" Адказу на гэтыя пытанні не знайшоў, але супакоіў сябе тым, што ўсё мае канец, некалі скончыцца вайна і ўсё будзе яшчэ лепш, чым было.

Пасля сняданку Тадзік пайшоў у кабінет пана Руткоўскага. Гаспадар сядзеў за сталом, перабіраў газеты. У пакоі было накурана, быццам тут паліла добрая кампанія.

– Заходзь, Тадзік, смялей. Я чакаю цябе, – сказаў пан Руткоўскі, устаў з-за стала, перасеў на канапу. – Мо кавы хочаш?

– Дзякую, я добра паснедаў, – адказаў хлопец.

– Дык і добра. Як табе жывецца тут?

– Вы ж ведаеце, у гасцях добра, а дома лепш.

– Дамоў хочацца, да маці?

– Я хочу біць ворагаў, а замест гэтага ўсю восень малаціў снапы на таку, каб карміць іх. Дальбог, іншы раз хацелася ў зерне якой атруты падсыпаць!

Пан Руткоўскі засмяяўся і адказаў:

– Бачу ў тваёй асобе сапраўднага польскага патрыёта, гэта мяне радуе. Набліжаецца час адкрытай барацьбы з захопнікамі. Мы збіраем сілу і зброю. Патрывай яшчэ трохі. А калі табе набрыдла малаціць снапы, дык я прапаную табе службу ў Брэсце. Ці пойдзеш працаваць у гебітскамісарыят кур’ерам?

– Служыць немцам?

– Служыць будзеш Польшчы. Вывучай горад, заўважай, дзе збіраюцца немцы гуртам па вечарах ці ўдзень, сачы, запамінай, дзе можна непрыкметна праслізнуць міма вартавых, як уцячы ад пагоні, дзе можна падкласці міну, каб узарваць якое асінае гняздо. Я буду пасылаць цябе ў розныя ўстановы, а ты будзеш маім вачамі.

– Ці згодны ты на такую службу?

– Згодны на ўсё, каб толькі хутчэй вольнаю стала Польшча, каб зноў здолела сабрацца разам мая сям’я!

Пан Руткоўскі запаліў цыгарэту, выпусціў пухнатае воблачка дыму і злавіў сябе на думцы, што ён марыць пра тое ж самае, як і гэты юнак, але ці дадзена здзейсніцца гэтым марам? Ды не варта абцяжарваць душу сумненнямі, а рабіць усё, каб хутчэй настала вызваленне. Цяжка ўявіць, як выжывае яго Анеля з дзецьмі ў той страшнай Сібіры, без ніякіх сродкаў да існавання, без дактароў і лекаў. Усё ў руках Бога, калі ён паспрыяе, дык мо і сустрэнемся калі-небудзь…

– Добра, Тадзік, – сказаў пан Руткоўскі і адчуў, як прыемна яму прамаўляць гэтае імя, быццам на ягоны голас зараз прыбяжыць у пакой ягоны ўласны сын, – рыхтуйся, збірай, як маеш, якія рэчы. А пасля свята паедзем у Брэст. Падбяру табе добрую кватэру недалёка ад гебітскамісарыята. Гаспадыня будзе нешта гатаваць і на тваю долю, а ты будзеш плаціць ёй за гэта, бо мецьмеш магчымасць атрымліваць заробак і харчы па картках.

– Дзякую, пан Руткоўскі. Я пастараюся быць уважлівым кур’ерам.

– І яшчэ такое папярэджанне: я патроху буду знаёміць цябе з рознымі людзьмі, але калі раптам цябе схопіць гестапа, ні пра што не расказвай, нікога не пазнавай. Ты павінен зразумець, што з-за аднаго доўгага языка могуць загінуць сапраўдныя змагары, а іх шмат. Польшча падымаецца з каленяў. Пройдзе яшчэ трохі часу, і яна паўстане на поўны рост са зброяю ў руках, каб знішчаць ворагаў.

– Я разумею, пан Руткоўскі, што ад мяне патрабуецца, і пастараюся ўсё рабіць, як належыць, – узрадавана адказаў Тадзік. – Дазвольце ісці.

– Ідзі, – з усмешкаю ўзмахнуў рукою пан Руткоўскі і зноў злавіў сябе на адчуванні, што гэты юнак яму вельмі сімпатычны.

Тадзік выйшаў з пакоя радасны і ўзнёслы. Вочы ягоныя гарэлі прагаю дзейнасці. Адчуваў, што нарэшце толькі зараз пачынаецца яго сапраўднае змаганне. Калі пан Руткоўскі сабраўся ўзяць яго сваім памочнікам на працы, дык мо ў хуткім часе даверыць якую сапраўдную справу. Нездарма ж ён сказаў, што набліжаецца пара жорсткай барацьбы з захопнікамі. Хлопец выйшаў на ганак, удыхнуў марознае паветра на поўныя грудзі, агледзеў пусты двор, заінелы сад, і задаволена падумаў, што нарэшце ён пакіне гэты сонны куток.

14

Першапачаткова Тадзік Сапранецкі адчуваў сябе ў Брэсце няўтульна. Кожны раз, сустракаючы на вуліцах узброеных немцаў, напружваўся ад страху і нянавісці, сэрца пачынала калаціцца, калені дробна дрыжэлі. Але з цягам часу прызвычаіўся ўтаймоўваць пачуцці, прамаўляючы ў думках: "Нядоўга вам тут яшчэ сноўдацца. Недзе і на вас адліваюцца польскія кулі…" Толькі не мог спакойна хадзіць міма шыбеніцы, дзе на высокіх дрэвах бульвара былі павешаныя тры чырвонаармейцы, якія спрабавалі ўцячы з палону. За квартал абыходзіў гэтае месца, але варта было ўспомніць шыбеніцу, як перад вачамі паўставалі пасінелыя ступні павешаных і матузкі белых кальсонаў, якія калыхаліся на ветры.

Гаспадыня, Магда Цыпрынская, да якой яму далі накіраванне засяліцца на кватэру, спачатку таксама падалася непрыязнай і негаваркой, аднак пасля, калі яна прыгледзелася да юнака, дык выявілася сумесная сімпатыя. Доўгімі зімовымі вечарамі разам пілі гарбату з зёлак без цукру, абменьваліся навінамі, а найчасцей згадвалі даваеннае жыццё. Размаўлялі па-польску, што дадавала асалоды ў стасунках. Пані Магда бедавала па сыне і браце, якія ў саракавым годзе былі арыштаваныя нкусаўцамі. Згадваючы сваіх родных, яна звычайна плакала і з замілаваннем глядзела на Тадзіка, казала, што яе сынок Анджэй быў амаль кватарантаў равеснік. Гаспадыні было гадоў трыццаць дзевяць, не болей, але з-за нуды і стомы яна паводзіла сябе, як вельмі старая кабета, хворая на склероз, бо кожны раз расказвала адно і тое ж, быццам не помніла ранейшых сваіх аповедаў.

– Ну, няхай мо брат Ежы і быў вінаваты ў тым, што парушыў савецкія законы, – зморана казала яна, – ці бачыш, хадзіў без дазволу памежнікаў за Буг і праносіў рэчы, купленыя за ўласныя грошы ў Варшаве, каб тут прадаць. Па-нашаму, гэта называецца звычайным бізнесам, а для чырвоных – кантрабанда і спекуляцыя. Мы гэтак жылі пры нашых, гандлявалі, мелі невялічкую краму, а прыйшлі Саветы – усё забралі… Правялі нацыяналізацыю, абрабавалі ўсіх, у каго можна было хоць чым пажывіцца. А як нам было жыць? За што? Аднак мы выжывалі, я, старая дурніца, яшчэ ўзяла сабе памочніцу, хатнюю работніцу Батурыну, якая прыехала з Масквы голая і босая. Пашкадавала яе, пааддавала такія-сякія транты. Уяві сабе, яна падораную мною начную сарочку апранула, думала, што гэта такая сукенка з карункамі, і сабралася на рынак, добра, што я своечасова агледзела ды запыніла. Вось гэтая Батурына і нагаварыла піянерважатай Вузловай на майго Анджэя, што ён ненавідзіць савецкую ўладу, запасаецца зброяй, збіраецца ўцякаць за Буг, а перад гэтым парэжа яе на кавалкі на кухні. Безумоўна, мы ўсе былі патрыётамі, часта гаварылі паміж сабою, што Саветы тут часовыя, бо ў недалёкай будучыні з дапамогаю Англіі і Францыі Польшча будзе вызвалена ад немцаў і рускіх. Хто ж думаў, што гэтая няўдзячная, якая есць наш хлеб, карыстаецца нашай дабрынёй, пойдзе пісаць на нас даносы? Майго сыночка, якому толькі споўнілася шаснаццаць гадкоў, арыштавалі! Двойчы пракурор вяртаў справу на дадатковае расследаванне. А ў выніку майму хлопчыку далі пяць гадоў турмы і павезлі невядома куды. Ніводнага ліста ад яго не атрымала. Потым мяне выселілі з уласнага дома, давялося прасіцца на кватэру да састарэлай цётачкі, якая ў хуткім часе памерла ад непрымання перамен. А гэтыя подлыя Батурына і Вузлова занялі мой дом. Жылі там да прыходу немцаў, а пасля невядома куды падзеліся, мо паспелі выехаць, бо муж Вузловай быў вайскоўцам…