Лаза

– Тадэвуш Сапранецкі, псеўданім Базан, ад’ютант Руткоўскага.

– Ці браў ён удзел у спальванні вёсак?

– Не ведаю, у той дзень Руткоўскага з намі не было, а Базан заўсёды быў пры ім і на аперацыі не хадзіў. Маёр казаў, што трымае яго пры сабе як шчаслівы талісман.

– Выведзіце, арыштанта, – загадаў паліцыянт.

Жаўнер узяў пад руку Рака і павёў на калідор. Тадзік здагадаўся, скуль былы памочнік маёра ведаў ягонае прозвішча. Ён патрабаваў, каб былі дакладныя спісы жаўнераў з адрасамі і прозвішчамі быццам для таго, каб нічыё імя не было забытае пасля перамогі над акупантамі, а спатрэбілася тая праца, якую не надта ахайна вёў ад’ютант, для выкрыцця.

– Што здарылася з Руткоўскім? – спытаў паліцыянт, худы і ўедлівы

– Не ведаю.

– Ты ж вывез яго з аблогі.

– Так, вывез, але пасля мы разышліся ў розныя бакі. Я пайшоў да маці, а ён да сваёй каханкі, – схлусіў Тадзік.

– А дзе ў яго была каханка?

– Не ведаю, ён яе ніколі не называў, але, калі адлучаўся з базы, казаў, што ідзе да яе. Я думаў, што ён так жартаваў.

– Мы знайшлі яго на базе.

– Калі знайшлі, дык і спытайце ў яго пра ўсё, што вас цікавіць.

– Спытаем, – нездаволена буркнуў паліцыянт, – вывесці затрыманага!

Тадзіка памясцілі ў адзіночную камеру, яшчэ разы тры выклікалі на допыт, а пасля быццам зусім забыліся пра яго. За кратамі ўжо растаў снег, з зямлі прабівалася маладая трава, шчабяталі птушкі, невыносна было трываць няволю. І ён прыдумаў, як можа вызваліцца з цямніцы. Пастукаў у дзверы і сказаў наглядчыку, што хоча зрабіць заяву. Праз гадзіну яго завялі да тых самых паліцыянтаў, якія дапытвалі яго ў першыя дні пасля арышту.

– Слухаем цябе, – сказаў худы і ўпіўся вачамі ў Тадзіка.

– Мой бацька служыў арганістам пры касцёле. Калі пачалася вайна, у 1939 годзе ксёндз і мой бацька схавалі касцёльныя каштоўнасці на званніцы, замуравалі іх у нішу.

– Можаш паказаць?

– Магу. А што мне за гэта будзе?

– Не ведаю, суд вырашыць. Рыхтуйся, павядзеш нашых людзей.

– Заўсёды гатовы. Толькі хацелася б хоць гадок ці два волі купіць за тое золата…

– Які гандляр знайшоўся, – пасміхнуўся паліцыянт і загадаў вывесці арыштанта.

На другі дзень два польскія вайскоўцы на возе прывезлі Тадзіка да касцёла.

– Ну, хто са мною? – спытаў Тадзік.

Абодва вайскоўцы злезлі з воза і павялі хлопца да званніцы. Адзін застаўся ўнізе, другі пайшоў разам з арыштантам па лесніцы ўверх да званоў. Падняліся на самую верхнюю пляцоўку.

– Ну, дзе твой скарб? – спытаў жаўнер.

– Ды вось жа ён, тут замураваны.

Тадзік нахіліўся каля сцяны, вайсковец падаўся за ім. І тут Тадзік нечакана выпрастаўся і штурхнуў з усяе сілы жаўнера, так што ён пакаціўся ўніз па лесвіцы і зваліўся на другога ахоўніка. Абое яны ці пакалечыліся, ці проста разгубіліся і кешкаліся ўнізе. Аўтамат, упушчаны ахоўнікам, валяўся на падлозе. Арыштант падхапіў яго, закінуў за плячо, схапіўся за вяроўку, прывязаную да самага вялікага звона, праз арку вылез вонкі, апусціўся, колькі здолеў, уніз па сцяне, а пасля скокнуў на зямлю і пабег толькі яму аднаму вядомаю сцежкаю да старой грушы. Аддыхаўся, прыслухаўся, ці хто даганяе. Засмяяўся, уяўляючы, як расчаруюцца ў ім паліцыянты, як ім будзе сорамна, што купіліся на пустую лухту маладога хлопца. Азіраючыся, перайшоў поле і дарогу. Схаваўся да ночы ў лесе, а пасля накіраваўся на хутар да Ванды. Пра яе ніхто не ведаў у атрадзе. Руткоўскага няма. На світанку ён пастукаў у акно. Ванда з’явілася за шыбай, здзіўлена ўсміхнулася. А праз хвіліну ён ужо цалаваў яе руку. Абняць так і не адважыўся.

– Які ранні госць! Тадзік, чаму ты так доўга не прыходзіў?

"Яна мяне чакала, – узрадавана падумаў хлопец. – Чаго ж я бадзяўся па свеце невядома чаго, калі мне даўно трэба было знайсці прытулак каля каханай жанчыны?.."

– Увесь час збіраўся, ды ўсё нешта замінала, але цяпер я надоўга, пакуль шаноўная пані не прагоніць.

– Што ты такое кажаш? Ды ты мне ўжо радней за брата.

"Зноў называе братам. Мусіць, сама саромеецца сваіх пачуццяў. Пабачым, што будзе далей", – падумаў ён.

– Як вы тут пажываеце? Як Алік?

– Так-сяк пажываем, Алік расце. Хадзем у хату…

Яны ўвашлі ў пакой, які тануў у ранішнім паўзмроку. На ложку, раскідаўшы ручкі, спаў хлопчык.

– Добры дзень, Алік, – прашаптаў госць. – Прабач, я нават гасцінца дзіцяці не прыпас.

– Адкуль ты?

– Уцёк з турмы, – шчыра прызнаўся ён.

– Цябе будуць шукаць?

– Так, але пра цябе ні адна душа не ведае.

– А дзе Руткоўскі?

– Загінуў, шмат нашых палегла, шмат трапіла ў палон, не выйшлі з аблогі.

– Царства ім нябеснае і зямля пухам, – перажагналася Ванда. – Што ж, жывым трэба жыць. Я схаваю цябе, што ні адзін сабака не знойдзе.

– Не трэба вельмі хаваць. Скажаш суседзям, што наняла работніка, ды і будзем патроху сеяць хлеб ды збіраць ураджай.

– Ах, Тадзік, чаму такое несправядлівае жыццё? – Ванда прыпала да яго грудзей і заплакала. – Чаму нам нельга спакойна і шчасліва жыць на свеце, гадаваць дзяцей? Чым мы грэшныя перад Богам?

Ён асцярожна, быццам баючыся, абняў яе за плечы, прытуліў да сябе і прашаптаў:

– Мы нешта прыдумаем. Пераедзем куды-небудзь далей ад гэтых мясцін, я зраблю паперы на тваё прозвішча. Неяк вырашым гэтую праблему, толькі трэба трохі перачакаць.

– Праўда, ты зноўдзеш выйсце, – яна ўзняла на яго ўсцешаныя вочы, і ён не стрымаўся, пацалаваў яе нясмела і пяшчотна.

Яна адказала яму пякучым, прагным пацалункам, а пасля ён доўга не выпускаў яе з абдымкаў, піў і ніяк не мог наталіцца яе пяшчотаю, пакуль у сне не пачаў нешта мармытаць і варочацца Алік.

76

Тадзік пражыў у Ванды да восені. Ніхто іх не турбаваў і не цікавіўся асобаю работніка, нанятага гаспадыняю. Ды і ён стараўся асабліва нікому на вочы не трапляць. Усялякую справу рабіў або ўдосвеці, або позна ўвечары. А ўдзень звычайна сядзеў у хаце ды бавіўся з Алікам. Аўтамат заўсёды трымаў пры сабе пад сеннікам.

Па абедзе Ванда капала бульбу ў агародзе. Да яе падышлі два чалавекі ў цывільным. Павіталіся і спыталі:

– Дзе ваш найміт, пані?

– Нашто ён вам? – насцярожылася Ванда.

– Хочам на зіму наняць на працу.

– Ён мне самой трэба.

– Дзіва што, такі хлопец усім трэба, – двухсэнсоўна намякнуў хударлявы мужчына.

Ванда зразумела, што ад гэтых някліканых гасцей не адкараскацца і Тадзіка няма як папярэдзіць, таму мусіла сказаць:

– Ён зараз у хаце.

– Хто там яшчэ?

– Мой сынок.

– Забярыце дзіця з хаты, а пасля мы ўвойдзем, толькі не напалохайце найміта.

Ванда пайшла да ганка, ногі не слухаліся. Яна націснула клямку і закрычала з усяе сілы:

– Тадзік, ратуйся! Ратуйся!

І ўсё трымалася за клямку, марудзіла, цягнула час. Яе адштурхнулі ад дзвярэй, доўга не маглі вырваць ручку з яе ўчэпістых рук. Калі ўбеглі ў пакой, Сапранецкага нідзе не было, толькі малы хлопчык спаў на ложку. Ванда ўвайшла ўслед за імі.

– Забірайце дзіця, і прэч з хаты! – загадалі ёй.

Яна паслухмяна выканала загад. Калі выйшла на вуліцу, убачыла, што сядзіба спрэс акружана вайскоўцамі. "Бедны мой Тадзік, бедны мой Тадзік, беражы яго, Божа!" – паўтарала яна ў думках. Яе адвялі далей ад хаты і загадалі чакаць. Яна чула, як крыкнулі Тадзіку:

– Сапранецкі, здавайся! Ты акружаны!

Тадзік не адзываўся, затаіўся, мусіць, на гарышчы. Больш у хаце не было дзе схавацца. Потым пачулася аўтаматная чарга, мусіць, Базан вырашыў напалохаць тых, што лезлі на гарышча. Мужчыны ў цывільным выскачылі на ганак злосныя, хударлявы крыкнуў:

– Бярыце яго штурмам!

Застрачылі кулямёт і аўтаматы – кулі ўздыбілі салому на даху. У адказ зноў прагучала аўтаматная чарга, адзін з вайскоўцаў, паранены ў нагу, качаўся па зямлі і стагнаў. Мужчыны ў цывільным і вайсковы афіцэр раіліся, што рабіць у такой сітуацыі. Базана загадалі ўзяць жывым. А як гэта зрабіць? Сваіх людзей шкада пасылаць на прыступ, заб’е некага.

– Можа, маці прывезці? Няхай угаворыць свайго дурня не забіваць дарма людзей, – прапанаваў хударлявы.

Усе пагадзіліся, што гэта ідэя добрая. Праз гадзіну на самаходзе прывезлі прыгожую стройную жанчыну з густою сівізною ў пышных валасах, закручаных у вялікую куксу на патыліцы. Ёй растлумачылі, што ў хаце хаваецца яе сын. Яна пайшла, але хутка вярнулася і сказала:

– Там нікога няма.

– Вы паклічце яго, пані, ён адгукнецца на ваш голас. Калі ён сам добраахвотна выйдзе да нас, мо яму суд падаруе жыццё, калі ж не, дык, разумееце, што яго чакае.

– Аднойчы я падаравала яму жыццё, а цяпер толькі Усявышні будзе вырашаць лёс майго сына, – з годнасцю адказала яна.

– Ведаеце, пані, нам тут не да прыгожых размоў. На кон пастаўлены жыцці вашага сына і нашых хлопцаў, дык вы ўжо пастарайцеся, каб усё абышлося без крыві.

Яна зноў пайшла ў хату, затрымалася там даволі доўга. Усе цярпліва чакалі. Нарэшце яна выйшла і сказала:

– Сын не хоча здавацца.

– Ідзіце і ўгаворвайце яго. Навошта нам новыя смерці. Паглядзіце на гэтых маладых хлопцаў, яны расвеснікі вашага сына. Навошта ім гінуць? Усё ў вашых руках.

– Усё ў руках Бога, панове. Калі ён захоча каго да сябе забраць, дык ні маці, ні бацька – ніхто не ўтрымае.

Яна зноў накіравалася ў хату, знікла за дзвярамі. Адзін з мужчын, апранутых у цывільнае, прыклаў вуха да дзвярэй і прамовіў:

– Пра нешта ціха размаўляюць, нічога нельга разабраць.

Жанчына выйшла, абвяла ўсіх доўгім позіркам, нібы развітвалася з гэтым светам і хацела запомніць яго, быццам сама збіралася паміраць, сказала:

– Сын не жадае мяняць прынятае рашэнне.

Дзесяць разоў хадзіла яна ў хату і прыносіла адмоўныя адказы Базана, а на адзінаццаты сказала: "Больш не пайду. Сын развітаўся са мною. Або ўцячэ, або загіне".

У гэты час загарэлася страха. Ніхто не зразумеў, чаму ўсчаўся пажар, з-за стрэлаў у страху, ці мо сам Базан падпаліў хату. Салома трашчала і гарэла вельмі хутка, заняліся кроквы, полымя заскакала ў вокнах.

– Ну, згарэў! Пайшоў на неба з дымам! – сказаў хударлявы чалавек у цывільным.

Маці, быццам скамянела. Тое полымя, якое зараз спапяляла яе сына, адбівалася ў невідушчых вачах. І ў гэты момант адзін з вайскоўцаў заўважыў, як у шэрых клубах дыму скацілася па зямлі чалавечая постаць, і секануў у яе з аўтамата. Вайскоўцы наблізіліся да нерухомага цела, павярнулі забітага ўверх тварам.

– Гэта ён, Базан, – сказаў хударлявы.

Дагаралі, патрэсквалі бярвенні. Моўчкі глядзела на іх Ванда, трымаючы на руках малога, і разумеючы, што згарае ўсё найлепшае ў яе жыцці. Маці Тадэвуша Сапранецкага глядзела перад сабой і нічога не бачыла, акрамя жывога сына. На зямлю апускаўся змрок. Усталяваўся той асаблівы спакой, які апаноўвае звычайна зямлю надвячоркам, калі нават вецер не кране травіну, не прашалясціць лісцем.

77

Капітан Новікаў і лейтэнант Скавышоў сядзелі ў засадзе каля Кулінінага хутара, маючы пры сабе дзясятак вайскоўцаў на чале з узводным. Па іхніх разліках, менавіта тут мог хавацца Сяргей Клімчук па клічцы Удод, якому Куліна даводзілася цёткаю. Яшчэ восенню ляснік Беражкоўскі казаў, што сустракаў каля гэтага хутара незнаёмага хлопца, які патлумачыў, што прыйшоў з Украіны і наняўся да гаспадыні на працу.

Салдаты хаваліся па карчах. Прыйшлі яны сюды ўначы, занялі пазіцыю, праседзелі цэлы дзень, але ніякага хлопца не ўбачылі. Выбягалі часам на панадворак Кулініны дзеці: дарослая дачка і сын-падлетак, выходзіла сама гаспадыня.

– Тры гады гуляе на волі Удод, калі гэта скончыцца? – спытаў Скавышоў.

– Рукі не даходзілі, хапала спраў і без яго.

– Ведаю, гэта ж твой любімы вучань, цёзка, лічы, родная душа, – іранічна пасміхнуўся Скавышоў.

– Ты статыстыку чытаў? – спытаў Новікаў.

– У мяне лічбы ў галаве не трымаюцца.

– Дык я табе скажу: з сорак чацвёртага года, пакуль мы з табою служым на Брэстчыне, прыкладна паўсотні бандытаў забіта, болей за тысячу арыштавана. Я тры пары ботаў стаптаў, ганяючыся за ўкраінскімі нацыяналістамі, – усміхнуўся Новікаў.

– Дзіва што, паспрабуй вылаві іх! Яны ж, як прусакі, распаўзаюцца па лясах і балотах. Сёння – тут, заўтра – там. Давай закурым ад няма чаго рабіць, – прапанаваў Скавышоў.

– Нельга, выявім сябе…

– Дык нікога ж няма.

– Няма, няма, а раптам невядома скуль і з’явіцца...

Пачынала цямнець. Гэтым вясновым надвячоркам было яшчэ даволі золка, але снег паспеў сысці, дык і на тым дзякуй, бо давялося б мерзнуць у мокрай калатушы. Зямля падсохла, хоць і халодная, але ж трываць можна. Удзень сонца добра прыгравала, што вайскоўцам, якія яшчэ не перайшлі на летнюю форму, было нават горача. У гэты час два салдаты – Саўчанка і Кулеш, якія хаваліся за карчом на левым флангу, разважалі пра свае праблемы.

– Маці пісала, што ў нас карова ацялілася. Сядзяць зараз сямейнікі за сталом і малачко п’юць з бульбаю ці з хлебам. Ах, смаката! Мне яно ажно пахне, – сказаў Кулеш.

– Хлеў побач, вось табе і пахне, – азваўся Саўчанка.

– За кубак малака, здаецца, аддаў бы невядома што.

– А я ў цябе сцізорык ладны бачыў. Аддаў бы яго за малако? – удакладніў Саўчанка.

– Аддаў бы… Нашто мне той сцізорык? Хіба толькі пахваліцца, што брат з Германіі прывёз падарунак, нямецкі трафей. Уяўляеш, узялі яго перад самым канцом вайны на фронт. Малады зусім, толькі васямнаццаць споўнілася, але пашанцавала, выжыў…

– Слухай, я адлучуся да ветру. Калі спытае камандзір, дзе я, дык скажы, што тут вось, побач, маўляў, па пільнай патрэбе адышоў. Зразумеў?

– Што ж тут не зразумець? Ідзі, нам тут яшчэ невядома колькі сядзець. Помніш, як мы два тыдні на могілках у засадзе сядзелі? Я ледзь сам не здох…

Саўчанка адпоўз і растварыўся ў цемры. Даўгавата яго не было, але нарэшце з’явіўся, задыханы, ажно потам ад яго патыхала.

– На цябе мядзвежая хвароба напала, ці што? – спытаў Кулеш шэптам.

– Усё выдатна. Што тут у нас? – пацікавіўся сітуацыяй Саўчанка.

– Без перамен. Ты чаго так доўга?

– Гані сцізорык.

– Чаго гэта раптам?

– Малако цябе чакае, вунь, за дрэвамі. Карову прывёў. Даіць умееш?

– Пытаеш...

– Гані сцізорык! – запатрабаваў Саўчанка, якому не трывалася займець нямецкі трафей.

– Спачатку малако, – заўпарціўся Кулеш.

– Пайшлі…

Саўчанка рушыў да дрэў, які чарнелі за добрую сотню метраў. Кулеш падаўся за ім і хутка ўбачыў чорную карову. На рогі ёй быў накінуты салдацкі рэмень і зачэплены за сук.

– Карова, сапраўдная, жывая, – здзіўлена ўскрыкнуў Кулеш.

– Цішэй, дурыла! Яшчэ начальства пачуе, дык плакала наша малачко. Пачынай даіць. Я каску падстаўлю ды патрымаю.

Кулеш абцёр рукавом каровіны цыцкі і пачаў даіць, струмені пругка зазвінелі аб каску. Даяр задаволена сказаў:

– Як аб даёнку...

Саўчанка не вытрымаў, паднёс каску да вуснаў і прагна напіўся.

– Ты каму малако прынёс? Мне ці сабе? Сцізорык не атрымаеш.

– Не будзь такі скупы, давай, цісні вымя, – пасміхнуўся Саўчанка і зноў падставіў каску. – Малака і табе хопіць. На мяне смага напала, пакуль карову гнаў…

Кулеш даіў хутка і нецярпліва, затое піў малако марудна, стараўся атрымаць насалоду ад кожнага глытка.

– Годзе ўжо табе смактаць, даі яшчэ! – загадаў Саўчанка.

– Пакуль няма, гаспадыня падаіла, мы падаілі, харч скончыўся, трэба пачакаць, калі зноў прыбудзе.

– Шкада, – пачухаў патыліцу Саўчанка і ссунуў на вочы шапку-вушанку. – А дзе сцізорык? Нешта яго не відно.

– Трымай, скнара! І не сорамна табе баявога таварыша аббіраць! – абурыўся Кулеш.

– Дагавор даражэй за грошы. Я табе – малако, а ты мне – цацку, – адказаў Саўчанка, задаволена адчыняючы пяць лёзаў сцізорыка.

– Пайшлі на месца, потым яшчэ наведаем нашу карову. Дзе ты яе ўзяў?

– Збегаў на суседні хутар. Там, у хляве, ажно дзве каровы стаяла, я выбраў, якая большая ды і прывёў сюды. А яна нейкая вельмі згаворлівая аказалася, нават не ўпарцілася, – засмяяўся Саўчанка.

– Ну, ты даеш…

Салдаты вярнуліся вельмі своечасова, бо якраз узводны загадаў падсунуцца бліжэй да пабудоў, бо зусім сцямнела, двор дрэнна праглядаўся. Саўчанка і Кулеш залеглі недалёка ад хлява, прыслухоўваліся да цішыні, пазіралі на цьмяна асветленыя вокны хаты, насельнікі якой не спяшалі класціся спаць.

– Трэба было табе хадзіць на другі хутар, калі побач хлеў. Можна было паціху схадзіць і нацыркаць малака тут, – сказаў Кулеш.

– А раптам бандыт у хляве, дасць табе па галаве знянацку, мала не пакажацца.

– Яно так, усяляк можа быць. Мы аднойчы зайшлі ў хату. Усё быццам нічога. Гаспадар, гаспадыня і трое дзетак вячэраюць за сталом. Раптам бачу: з-пад печы нечыя ступакі тырчаць. Выцягнулі мы за ногі вялізнага бандыта, ледзьве ўпяцёх яго звязалі. А гаспадар і пальцам не паварушыў, каб нам памагчы…

– Гаспадар хоча жыць, прытрымліваецца нейтралітэту, – патлумачыў Саўчанка. – Вам паможа – бандыты заб’юць, бандыту паможа – вы расправіцеся.

Скавышоў і Новікаў гублялі трыванне. Вельмі хацелася пакурыць, нават голад не так даймаў, як гэтая шкодная звычка. Набліжалася поўнач, а сяляне не клаліся спаць. Час ад часу нехта з сямейнікаў выбягаў да калодзежа па ваду. Скавышоў пацягваў носам, прынюхваўся і нарэшце сказаў:

– Брагаю пахне, самагонку гоняць. Ёсць падстава зазірнуць на агеньчык.

– Разумная думка, – падтрымаў калегу Новікаў. – Нешта я пачаў мерзнуць…

– Пайшлі, пастукаемся.

Яны папярэдзілі ўзводнага быць напагатове, а самі рушылі да хаты. Пастукалі ў дзверы. Хвілін дзесяць ніхто не адгукаўся. Нарэшце гаспадыня падала голас:

– Хто там?

– Адчыняйце, – загадаў Скавышоў. – Міліцыя!

– Зараз, зараз, – адказала жанчына, ды ўсё нешта марудзіла.

Нарэшце дзверы адчыніліся. Скавышоў і Новікаў увайшлі ў хату.

– Начальства пайшло грэцца, – зайздросліва сказаў Кулеш.

– Затое мы малачка папілі, – пасміхнуўся Саўчанка. – Глядзі, глядзі, а хто гэта там з даху скаціўся і да нас проста ідзе?

– Скуль мне ведаць?..

– Падпусцім бліжэй… Ціха…

– Стой! Рукі ўгору! – крыкнуў Саўчанка, калі постаць наблізілася да іх.

Два салдаты так раптоўна паўсталі перад незнаёмцам, што ён ад нечаканасці нават не паспеў адскочыць убок. Салдаты скруцілі яму рукі за спіною. У гэты час падбег да іх узводны, іншыя вайскоўцы збегліся паглядзець, каго там злавілі. Затрыманы, акружаны з усіх бакоў, зразумеў, што вырывацца дарэмна.

– Вядзіце ў хату, – загадаў узводны, але тут жа адцясніў байцоў і сам узяўся суправаджаць затрыманага.

– Ну, Саўчанка, – медалі нам, можа, і не дадуць, а прэмію выпішуць дакладна, – весела сказаў Кулеш.

– Памыляешся, зарабілі мы па медалю! Глядзіш, мо і па ордэну на грудзі прыкруцяць.

– Па медаль ды ордэн за начальствам не дапрэшся, а каб пусцілі хоць на дзён колькі дамоў малачка папіць – гэта было б шчасце, – мройліва азваўся Кулеш. – Пайшлі ў хату і мы, пагрэемся трохі.

У памяшканне набілася поўна вайскоўцаў. Азіралі кухню, дзе каля печы стаяў стол, на якім узвышалася карыта з апушчаным у халодную ваду змеевіком, спалучаным трубкаю з двума вялізнымі чыгунамі, у якіх награвалася брага. Бражны пах спакушаў мужчын, таму ўзводны загадаў усім пайсці з памяшкання, пры затрыманым пакінуў толькі ахову з двух вайскоўцаў. Кулешу і Саўчанку ён гэтую місію не даверыў, тыя былі і радыя, падаліся да сваёй каровы ў надзеі напаследак як след паласавацца малаком. Абхадзілі ўвесь гаёк, але іхняя шчодрая карміцелька знікла.

– Ды куды яна падзелася? – абураўся Кулеш. – Мо воўк з’еў?

– Ага, з’еў, нават касцей не пакінуў, – азваўся Саўчанка.

– Яна разумная, мабыць, дамоў падалася.

– А куды мой рэмень падзела? Як я без яго заўтра раніцаю паўстану перад узводным? А старшына што скажа? Не будзе мне жыцця! – прастагнаў Саўчанка. – Ці зноў бегчы на той хутар?..

– Глядзі, не паспееш вярнуцца, дык ваўкі з’ядуць. За ўсё трэба плаціць. А за крадзенае малако тым болей, бо гэта боскі напой, – задаволена пасміхнуўся Кулеш, употай радуючыся, што не толькі ён сцізорык страціў, але і сябар нешта згубіў.

78

Скавышоў складаў пратакол. Удода ён пазнаў адразу, але пакуль не звяртаў на яго ўвагі, а дапытваў гаспадыню. Яна, хударлявая, з тонкімі вуснамі, спрацаваная за век жанчына, блыталася ў тлумачэннях, ды ўсё ж знайшла што сказаць, маўляў, збіраліся будавацца, дык вырашылі выгнаць самагонкі, каб было чым работнікаў пачаставаць. Яе дачка і сын ціха сядзелі на запечку. Аднак у дзяўчыны Скавышоў таксама запатрабаваў тлумачэння, бо і яна, паўналетняя, займалася забароненаю справаю – вытворчасцю самагонкі. Нарэшце дайшла чарга да Сяргея Клімчука. Скавышоў прыжмурыў вочы, быццам хацеў лепш яго разгледзець, а пасля сказаў:

– Каго я бачу?! Гэта ж наш Удод ужо тры гады выконвае сакрэтнае заданне! І не з’яўляецца з дакладам пра свае поспехі. Мы без яго дапамогі Варнака абясшкодзілі, усю ягоную банда паклалі ў магілу, а ён тут сядзіць сабе на хутары, самагоначку варыць і ў вус не дзьме!

Сяргей зацята маўчаў, разумеючы, што трапіў у пастку, з якой не выбрацца, ды яшчэ пацягне з сабою сям’ю цёткі Куліны. Што іх чакае? Турма ці высылка ў Сібір?

– Прыціх, маўчыш? Называй для пратакола прозвішча, імя, – гаркнуў Скавышоў грамавым голасам, што жанчыны ажно ўздрыгнулі.

– Клімчук Сяргей Мікітавіч мяне завуць… Запішыце, калі ласка, у пратакол: гэтая сям’я мяне ніколі не бачыла і не ведала. Я проста прыйшоў пагрэцца трохі да жытла, думаў, што залезу ў хлеў употай ды перабуду ноч, а пасля пад ранне сыйду.

– Дзе зброя, якую табе выдалі для выканання задання?

– Закапаў за хлявом нашай хаты.

– Добра, адкапаем. Чаму не забіў Варнака?

– Па-першае, не ведаў, дзе яго шукаць, а пасля дайшла вестка, што ён загінуў…

Капітан Новікаў нецярпліва спыніў допыт, сказаў:

– Закругляйся, Антон, у нас яшчэ будзе процьма часу, каб нагаварыцца з Удодам. Забіраем яго і сям’ю пасобнікаў і пераможна вяртаемся дамоў. Час позні, пара ўсім пра адпачынак паклапаціцца. Людзі стаміліся, амаль суткі ў засадзе праседзелі.

– Яшчэ пару хвілін. Трэба скласці пратакол маёмасці. Куліна Сцяпанаўна, пералічыце, якую жыўнасць маеце ў гаспадарцы, – звярнуўся Скавышоў да гаспадыні.

– Для чаго гэта? – устрывожана спытала яна.

– Каб нічога не прапала, пакуль мы будзем расследаваць гэтую справу. Дык, што там у вас у хляве?

– Маю два валы: адзін стары рабы, чорна-белай масці, другі малады бела-чырвоны; дзве каровы (старая чырвоная і маладая рабая); двое цялят (цялічка і бычок), два хлявы…

Новікаў слухаў жанчыну і міжволі спачуваў ёй, бо наперад ведаў, што яна, можа, больш ніколі не вернецца сюды. Як ёй цяжка будзе пакідаць сваю гаспадарку, якую яна набывала, гадавала, песціла, радавалася прыплоду. Нічога не можа чалавек разлічыць у гэтым жыцці, стараецца, працуе, жыве, але раптам выпадае цяжкая хвіліна – і ўсе твае здабыткі ідуць прахам. Капітан кінуў нецярплівы позірк на Скавышова, падобна было на тое, што лейтэнант гатовы асудзіць гэтую працавітую жанчыну ўжо за тое, што яна мае такую багатую гаспадарку. "Усё гэта ўжо не мае ніякага значэння, бо гаспадыні, як пасобніцы бандыта, пагражала ў лепшым выпадку высылка, а ў горшым – гадоў дваццаць пяць турмы, – падумаў Новікаў. – Колькі ёй цяпер? Нешта каля пяцідзесяці. Зможа вярнуцца толькі ў семдзясят пяць. У высылцы столькі не жывуць. Дачка, можа, яшчэ і здолее вярнуцца, калі выжыве. А што будзе з сынам-падлеткам? Трэба паклапаціцца пра яго, накіраваць у дзіцячы дом…"

Капітан пачынаў нервавацца, што працэдура зацягваецца, бо хацеў хутчэй вярнуцца дамоў, дзе пакінуў цяжарную жонку, якая апошнім часам блага сябе адчувала. Яны чакалі другое позняе дзіця. Маруся адчайна адважылася на такі крок у трыццаць дзевяць гадоў, хацела падараваць яму сына. Кожны раз калі клаліся спаць, яна гладзіла ягоныя рыжыя кучаравыя валасы, спадзявалася, што дзіця будзе падобнае на мужа, прынамсі, гэтага ёй вельмі хацелася. Першая дачка нарадзілася ў іх у трыццаць пятым годзе. Пакуль бацька ваяваў спачатку з фінамі, потым – з немцамі, а пасля вайны лавіў бандытаў, дзяўчынка непрыкметна вырасла. Жонцы хацелася, каб яны зноў адчулі сябе маладымі бацькамі, маглі палюляць немаўля, пацешыцца, назіраючы, як яно расце, пачынае хадзіць, гаварыць… Новікваў баяўся за жонку, ведаў, што познія роды могуць быць цяжкімі, ды яшчэ да пэўнае пары трэба вынасіць дзіця, пры гэтым могуць здарыцца розныя ўскладненні. Як ні стараўся ён запасціся харчамі, каб Маруся не насіла нічога цяжкага, памагчы бялізну павесіць ці прыбраць кватэру, яна ўсё старалася рабіць сама. А яшчэ гэтыя пірагі… Яна ведала, што ён любіць пірагі. І кожны раз, калі ён вяртаўся дадому, ужо ў пад’ездзе яго сустракаў знаёмы прыемны пах. Жонка сустракала яго пірагамі. Калі яна зацяжарала, ён прасіў яе не стамляцца. Як захочацца паласавацца, ён пойдзе і купіць торт, заробак нкусаўца дазваляе такую раскошу. Аднак Маруся не слухалася і не жадала адмаўляцца ад звычкі радаваць мужа.

Скавышоў усё яшчэ корпаўся з паперамі. Любіў ён гэтую справу. Новікаў яму не замінаў, няхай піша чалавек, калі яму гэта падабаецца, мо калі-небудзь мемуары скрамзоліць або наогул пісьменнікам стане, толькі не шкодзіла б яму быць трохі дабрэйшым да свету і людзей. Нейкі ён злосны, нячулы, а з такім стаўленнем нельга зразумець чалавека, няхай сабе і таго, хто здзейсніў злачынства. Усё ж трэба даваць людзям магчымасць выпраўляць свае памылкі, у гэтым ён быў перакананы найперш як былы настаўнік.

– Таварыш капітан, паперы гатовыя. Можа адпраўляцца, – сказаў Скавышоў.

Новікаў зірнуў на гаспадыню, яе дачку і сына, сказаў:

– Апранайцеся, вазьміце самае неабходнае, не забудзьце дакументы. Мы затрымаем вас да ўдакладнення асобных дэталяў, звязаных з супрацьпраўнай дзейнасцю гэтага маладога чалавека.

Гаспадыня паспрабавала аспрэчыць загад Новікава. Ён усміхнуўся і сказаў:

– Вам не варта з намі спрачацца. Вы ж бачылі, колькі нас тут. Можам і на руках вас панесці.

Пакуль жанчыны апраналіся і ў спешцы збіралі рэчы, яшчэ не надта верачы ў тое няшчасце, якое здарылася з імі, не ўяўлялі, як гэта яны пакінуць родную хату і паедуць некуды супраць ночы, а што ж будзе заўтра? Хто накорміць скацінку, хто падоіць кароў?.. А ўжо трэба пачынаць вывозіць гной на поле перад сяўбою. Хто ж гэта будзе рабіць?

Гаспадыня зноў звярнулася да Новікава і спытала:

– Як жа мы пакінем усё гэта?..

– Цяпер вам нічога не трэба. Дзяржава паклапоціцца і пра вашу гаспадарку і пра вас.

– Як жа гэта? Як… – голас яе задрыжаў і сарваўся на плач.

Скавышоў строга зірнуў на яе і сказаў:

– Давайце без лішніх размоў… Вам цяпер трэба ўзважваць кожнае слова.

– Мама, – аклікнула дачка гаспадыню, – трэба ж нешта з харчоў ўзяць.

Жанчыны зноў замітусіліся па хаце. Новікаў акінуў позіркам дзяўчыну і падумаў, што некалі Марусю ён сустрэў у прыкладна такім самым узросце. Як убачыў, дык і прыкіпеў малады настаўнік да юнай піянерважатай. А яна рабіла выгляд, што не заўважае ягоных залётаў. Тады ён адважыўся на адчайны крок: купіў пяшчотнага крэпдышыну ёй на сукенку, хоць у самога нагавіцы на каленях свяціліся. Якая там была зарплата ў настаўніка?! Але, здаецца, тым падарункам падкупіў сэрца дзяўчыны. Пажаніліся і зажылі шчасліва і весела. Нарадзілася дачка, рыжаваценькая, як тата. Маруся не магла на яе наглядзецца. У школу працаваць больш не пайшла. Выявілася, што яна ўмее добра шыць, дык бавілася з малою ды абшывала тамашніх модніц. Нават мужу шыла сарочкі ды нагавіцы. Усё ў яе атрымлівалася прыгожа, мо таму, што любіла яна радаваць людзей. Урэшце выйшла, што жонка сваім шытвом пачала зарабляць больш за мужа-настаўніка, што трохі бянтэжыла яго. Яна і цяпер шые, як ён ні забараняе ёй гэтую справу. А яна кажа, маўляў, папрасіла суседка дачушцы сукеначку пашыць, ці ж можна адмовіць? Сам бачыш, галеча пасля вайны. Дзе-якога паркалю раздабыць ды пашыць апранаху – дык ужо радасць чалавеку.

Сядзеў ён у чужой хаце, сям’ю пасобнікаў арыштоўваў, а сам думаў пра жонку і дачку, якая вельмі радавала бацьку стараннасцю і добрымі здольнасцямі. Эльвіра вучылася ў музычнай школе, даволі добра іграла на піяніна, яе нават запрашалі на розныя ўрачыстасці. Выходзіла яна, тоненькая, светлая, садзілася за інструмент – і сэрца бацькі радавалася і поўнілася гонарам за дачку. Іншы раз слёзы на вочы набягалі ад шкадавання, што некалі давядзецца выпраўляць яе ў свет, аддаваць замуж, адпускаць жыць сярод чужых людзей…

– Таварыш капітан, усё гатова, – прамовіў Скавышоў.

– Пайшлі, – Новікаў падняўся і рушыў да дзвярэй.

79

Сяргей Клімчук мала клапаціўся пра сябе, на допытах нічога не ўтойваў, нават не спрабаваў хлусіць, бо ведаў, што перад гэтымі следчымі сядзела шмат казакоў, узятых у палон, якія даўно ўсё расказалі пра дзейнасць Варнака і ягоных памагатых. Аднак не нагаворваў на сябе, была надзея, можа, злітуюцца над ім хаця б за тое, што пасля арышту ён больш ніякіх спраў не меў з украінскімі нацыяналістамі, а толькі хаваўся далей ад ліха. Бязмерна шкада яму было цётку Куліну, Любу і Пашу, якія вымушаныя пакутаваць з-за яго, таму ён упарта трымаўся на сваім і даводзіў следчым, што гэтая сям’я яму не дапамагала і яго не ведала. Паколькі арыштант не ўпарціўся, дык следства рухалася даволі хутка і паспяхова, а праз тры месяцы адбыўся суд. Сяргея, цётку Куліну і Любу пасадзілі на адну лаву падсудных. Толькі цяпер Сяргей даведаўся, што арыштаваны таксама ягоны брат Кастусь і міжволі падумаў: "Колькі ж я бяды прынёс сваім родным?! А чым вінаваты? Што не загінуў? Лепш бы мяне зусім не было на свеце".

Нейкі чалавек зачытаў даведку, якая датычылася Сяргеевай маці. У ёй паведамлялася, што Клімчук Антаніна Кандратаўна, якая жыве ў вёсцы Вялікая Багна, згодна з выпіскаю з гісторыі хваробы, з’яўляецца пазбаўленай розуму з цыклічнымі прыступамі. Дыягназ: дэпрэсіўны псіхоз.

"Вось і маці з-за мяне захварэла. А можа, і лепш для яе, бо зараз сядзела б побач са мною на адной лаве за вялікае злачынства, што прыносіла сыну ежу ў стог на балота. Добра, што хоць нявестку не кранулі. Дык мо дагледзіць маці да старасці і на тым дзякуй".

Суд доўжыўся цэлы дзень. Прыходзілі сведкі, малолі нейкую лухту. Сяргей стаміўся іх слухаць. Застаўся задаволены Любінымі адказамі, якая сцвярджала, што Сяргея не ведала і ніколі да арышту не бачыла. Дзяўчына трымалася мужна і годна.

У зале сядзелі яшчэ дзве зацікаўленыя асобы: капітан Новікаў і лейтэнант Скавышоў, уважліва слухалі сведкаў, рабілі свае высновы. У час перапынку выйшлі пакурыць на вуліцу. Дзянёк стаяў сонечны і цёплы, як і належыць у чэрвені.

– Пара пра адпачынак падумаць, – сказаў Скавышоў.

– Не ведаю, ці дадуць нам адпачыць? Сёння атрымаў звесткі, што ў Ганцавічах забілі начальніка пошты і яшчэ нейкага чалавека. Трэба лавіць бандытаў…

– Слухаю наш суд і, здаецца мне, пасобнікі могуць адкруціцца. Казаў я табе, што трэба выбіваць паказанні, а не сюсюкаць з арыштантамі.

– Не адкруцяцца.

– Што ты прыдумаў?

– Пабачыш пасля перапынку.

– Не чакаў ад цябе, Сяргей, што ты задумаеш нейкую інтрыгу.

– Я і сам не чакаў, – засмяяўся ў адказ Новікаў.

Пасля перапынку абвясцілі новага сведку: Марысіча Паўла Піліпавіча, які будзе дапытаны судом у прысутнасці педагога Савельева Мікалая Кузьміча. У залу увайшоў Кулінін сын у суправаджэнні мужчыны, які папрасіў:

– Раскажы, Паўлік, як ты жыў на сваім хутары, з кім, чым займалася твая сям’я. Гавары смела, нічога не бойся. Твой аповед вельмі важны і патрэбны для суда, можа, ён дапаможа тваім родным.

Хлопчык пачаў расказваць:

– Я жыў на хутары з мамаю Кулінаю і сястрою Любаю. Да нас прыходзіў Сярожа, вось ён сядзіць першы на лаве. Яшчэ некалькі разоў нас наведваў ягоны брат Кастусь, а таксама прыходзіла цёця Тоня, іхняя маці.

Сярожа дапамагаў маме працаваць, спаў на вышках у хляве, дзе стаяць каровы. Ежу яму таксама прыносілі ў хлеў. Не помню дакладна, колькі ён у нас жыў, гады тры ці чатыры…

– Гэта не сведка, а проста бомба! – сказаў Скавышоў. – Што і казаць, умееш ты, Сярожа, дакапацца да ісціны!

– А ці трэба было? Якая табе радасць з таго, што дзве гэтыя няшчасныя жанчыны паедуць у Сібір валіць лес?

– Што за размовы, капітан Новікаў?

– Гэта я жартую. Давай выйдзем…

– Дык самае цікавае пачынаецца… Цікава, што яны цяпер запяюць?

– Даўно вядома, вуснамі дзіцяці… Нешта мне не па сабе, Скавышоў… Бадай, пайду я дамоў.

– Што здарылася?

– Маруся па тэрміне павінна была нарадзіць ужо тры дні таму. Баюся, што роды ў ўсялякі момант могуць пачацца.

– Калі перахадзіла, дык будзе сын! Віншую! – ляпнуў Скавышоў сябра па плячы.

– Адкуль ведаеш?

– Мая бабка павітухаю была. Я пра ўсялякія такія тонкасці з маленства чуў…

– Мо таму ты і не жэнішся.

– Ажанюся яшчэ, куды спяшацца. Пераловім усіх бандытаў. А тады можна будзе і расслабіцца.

– Дык я пайду, – сказаў Новікаў.

– Няўжо ты не хочаш даведацца пра вынік сваёй працы?

– Ведаю загодзь.

– Ну-ну, скажы свой прагноз, – з цікаўнасцю зірнуў на сябра Скавышоў. – А я параўнаю з тым прысудам, які пачую.

– Удоду свеціць "вышка", астатнім гадоў па дваццаць пяць лагераў. Стандартны набор. Мы ж ужо не першую справу разглядаем…

– Як ты думаеш, а што вырасце з гэтага Паўліка?

– Напэўна, добры стукач будзе, інакш яму перад сумленнем не апраўдацца…

– Нешта ты, Сяргей, сёння нейкія крамольныя размовы заводзіш. Другі на маім месцы ўжо паведаміў бы пра пачутае куды трэба, а я прамаўчу. Ацані маё высокародства!

– Высока цаню, Антоша, але ў мяне сёння галава не на месцы. Баюся, каб з маёю Марусяю нічога благога не здарылася.

– Не здарыцца. Жанчыны з такімі нагамі і паставаю, як у яе, жывуць доўга.

– Адкуль ведаеш? Таксама ад бабкі-павітухі?

– Не, гэта я сам дапяў. Калі ў чалавека моцныя і прыгожыя ногі, дык ён мае моцны жыццёвы падмурак. Вазьмі, для прыкладу, Удода. Худы, высокі, ногі тонкія, як у камара, няўстойлівыя, і які вынік?..

– А што б ты зрабіў, Антоша, каб да цябе прыйшоў такі пляменнік і папрасіў дапамогі? – спытаў Новікаў.

– Я б яго сам застрэліў. А ты?

– Не ведаю… Застрэліць, дакладна не здолеў бы. Хіба сам застрэліўся б…

– Няўжо ты такі слабак? Трэба ўмець перадольваць слабасці, а ворагаў знішчаць, – падвёў рысу ў размове Скавышоў.

– Добра, філосаф, бывай. Сустрэнемся заўтра. Раскажаш, што і як тут было, а я пабягу.

Новікаў паціснуў руку Скавышову і ледзь не подбегам кінуўся дамоў. У пад’ездзе адчуў пах пірагоў і адразу супакоіўся.

КАРОТКІ ЭПІЛОГ

Клімчук Сяргей быў асуджаны да вышэйшай меры пакарання з канфіскацыяй маёмасці, якой у яго не было, і расстраляны. Цётка Куліна, Люба і Кастусь атрымалі па дваццаць пяць гадоў у сталінскіх лагерах з пазбаўленнем грамадзянскіх правоў на пяць гадоў. У архіве захавалася характарыстыка на Кастуся, у якой паведамлялася, што да працы ён ставіўся добрасумленна, нормы выконваў на 135%. За шэсть месяцаў залічана 226 рабочых дзён. Парушэнняў рэжыму не мае. У культурна-масавай рабоце ўдзелу не бярэ. Сярод кантынгенту атрымаў дзелавы аўтарытэт.

Летам 1956 года Куліна і Кастусь былі вызвалены з-пад стражы з улікам малазначнасці злачынства, а Любу адпусцілі з асабліва цікавай фармулёўкай: "Вызвалена з-за немэтазгоднасці ўтрымання пад стражай са зняццем судзімасці і іншых абмежаванняў".

Сяргей Новікаў пасля гэтай удалай аперацыі атрымаў маёрскія пагоны і быў пераведзены ў Брэст, дзе заняў даволі высокую пасаду ў абласным упраўленні дзяржбяспекі. Ягоная жонка Маруся нарадзіла сына, хлопчык рос ціхмяны і маўклівы. Яна сама займалася ягоным выхаваннем, бо Новікаў памёр у 1955 годзе. Апанавала яго хуткацечная саркома страўніка, ці ад пірагоў, якімі ён заядаў непрыманне жорсткасці свету, ці ад спачування арыштантам і адчування сваёй віны. Мусіць, следчы, як і доктар, не павінен занадта блізка да сэрца прымаць чужыя беды. Дачка Новікавых пасля заканчэння музычнага вучылішча, каб даказаць аднакурснікам, што яна не распешчаная бацькамі, а самастойная асоба, з’ехала на працу на край свету, у Дальнеўсходні горад Савецкая Гавань, дзе выкладала музыку ў школе ды так і засталася там назаўсёды.

Скавышоў, які ніколі не адчуваў згрызот, пражыў доўгае жыццё, але не надта шчаслівае. Вельмі рана памёр сын. Нявестка маладой захварэла на рассеяны склероз і таксама сышла ўслед за мужам. Застаўся ў старых Скавышовых унучак, здольны хлопчык, які пісаў неблагія вершы, але ад нараджэння быў надзелены нервоваю хваробаю. Ён дрэнна каардынаваў рухі, тузаўся, быццам біла яго нябачная рука, а гаворка ягоная была падобная на брэх сабакі.

Жонка Лёні Парахнюка вярнулася дамоў адна, дачка Карына памерла ў высылцы. Ягоны брат, Ігнась, шмат гадоў хаваўся. Суседзі ведалі, але не выдалі. Аднойчы прыстала да яго хвароба. Што рабіць? У паліклініку не пойдзеш, нават да знахаркі звяртацца небяспечна. Ад той немачы Ігнась сканаў. На вясковых могілках за ноч з’явілася свежая магіла. Участковы міліцыянер з цягам часу ўсё ж дакапаўся, чый гэта нябожчык, але мёртвага не пакараеш.

Пра астатніх персанажаў ніякіх звестак аўтару знайсці не ўдалося.

Азіраючы мінулы час і тыя пакуты, якія давялося перажыць народам Еўропы, міжволі прыходзіш да думкі, што найбольшую пагрозу нашаму свету прыносяць бесчалавечныя ідэі, якія прыводзяць да канфліктаў паміж дзяржавамі і да самазнішчальных грамадзянскіх войнаў унутры асобных краін.