Маці Ветру

II

Жанчына стаяла на ганку, калі прыезджы, прывязаўшы каня, накіраваўся да хаты. Агонь скупа асвятляў яе зграбную, трошкі цяжкую постаць, цёмную казнатку[7] і рантух[8], які ляжаў на плячах і падаў стуль амаль да зямлі. А вышэй быў твар як з грэцкай іконы і вялікія сухія вочы, якія дапытліва глядзелі на невядомага.

У акно прыезджы пабачыў вялікі пакой, сталы, моцна напітых гасцей і таго, каго шукаў. Той смяяўся, узняўшы кубак, а поруч з ім сядзела і з захапленнем глядзела на яго дзяўчына, зусім маладзенькая, з нявінным тварам і разумнымі вачыма. Рубок[9] яе быў блакітны, рука з тонкім залатым пярсцёнкам ляжала ў руцэ суседа, тонкі шлягавы вянок прыгожа падтрымліваў дзіўнай прыгажосці залатыя валасы. На вачах яе былі радасныя слёзы, і нават прыезджы збянтэжана буркнуў:

— Вось бы й паляцела. Бач, дзяўчо. А так нічога асаблівага. Галава і два вуха... — І спытаўся ў жанчыны: — Што гэта ў вас?

— Заручыны сына, — адказала тая прыемным грудным голасам.

— Ці ўдома Вецер? Скажыце яму, што яго выклікае Васіль Вашчыла.

— Можа, пойдзеце ў пакой да іх?

— Не, я пачакаю на двары. Не трэба.

— Пачакайце тут. — Жанчына адчыніла дзверы ў бакоўку і пакінула Вашчылу аднаго.

Амаль адразу ён пачаў яе голас:

— Сыне, там цябе нейкі лёзны[10] чалавек пытае.

— Добра, матулька, зараз выйду.

Вашчыла агледзеўся. Пакоік быў невялічкі. Печ з маляванымі кафлямі зразала адзін кут, стаяў стол, ля яго крэсла з падлакотнікамі. Ложак, засцелены самаробным пакрывам у шашачкі, гліняны рукамыйнік — вось і ўсё. На стале скураная чарніліца з “інкаўстам”, гусінае пяро і дзесятак кніг у скураных пераплётах.

Узяў адну кнігу — лацінская. Ледзь разабраў. Пра колы нейкія. Стварыў — Купернік. Узяў другую — “Трышчан і Ізота”.

“Мудрагеліць Вецер. Не да “колаў” — была б жывая душа”.

Непрыкметна з’явілася жанчына, паставіла на стол гліняную панву[11] са смажанай міронай, талерку з ласіным языком у воцаце, сотавы мёд і “ўдаву” (бутэльку ў выглядзе абаранка — налі гарэлкаю, надзень на руку і хадзі да ўдовага кума) з горкім траўнікам.

— Вы падмацуйцеся, сын хутка выйдзе. Ды ўжо выбачце нам — такі дзень. Я вельмі радуюся за сына. Агата — цудоўная дзяўчына. А вы самі, прабачце, скуль?

— Я прыяцель вашага сына па Крычаву. Разам жылі, добрыя знаёмыя...

— А Божа ж мой! Дый чаму ж гэта вы адмаўляецеся пайсці? Гэта ж для яго будзе гэткая радасць! Ну хадзем! Ну я вас прашу!

— Не, мне туды нельга, — адрэзаў Вашчыла.

— А зараз вы скуль? — спытала маці.

— Проста з Крычава.

— Так, мой сын даўно не быў там. Прыехаў сюды — а тут яна. Ну й добра. Зараз ехаць небяспечна. Кóіцца мярзота страшэнная. Душыць людзей — гэткая поскудзь! Да нас ім цяжка дабрацца, але ад гэтага не лягчэй. Што гэта будзе? Адзін воўк здае на водкуп другому вёскі. Навезлі фактараў, рабуюць паспалітых. Гора!

— А што гэта вы са мною так адверта? — спытаў Вашчыла.

— А таго, што бачу мазалі на вашых руках. Ну добра, вы пачакайце. Сын хутка выйдзе.

Сын пачаў есці і добра зрабіў, бо толькі праз гадзіну рыпнулі дзверы бакоўкі, увайшоў Вецер і, пабачыўшы Вашчылу, пабялеў, хоць і не змяніўся ў твары.

— Гэта ты? Чаму ж мне маці не сказала?

— Я казаў, але яна, мусіць, забылася.

Мужчыны пацалаваліся тройчы, і Вецер са шчырай радасцю сказаў:

— Вось добра, што прыехаў! А ў мяне шчасце.

— Бачу, — адказаў Вашчыла суха, — няўчаснае шчасце.

Вецер прысеў на ложак. Толькі тут можна было заўважыць, якія непадобныя яны былі адзін на другога.

Вашчыла сядзеў як уліты ў крэсла. Сталая, магутная постаць, вялікія рукі селяніна, жылаватыя і мазалістыя, шырокія грудзі і плечы.

Ён, відавочна, належаў да таго гатунку людзей, якія выклікаюць да сябе любоў з першага позірку, якіх кахаюць дзяўчаты, і нават мужчыны адчуваюць да іх нейкае цёплае пачуццё, жаданне падкарацца гэтаму чалавеку, рабіць тое, што ён хоча, — магчыма, таму, што ён разумны і добры, магчыма, таму, што ён — верны сябра, а хутчэй за ўсё таму, што невыказны давер струменіцца ад гэтай істоты, ад яе павольных рухаў, ад сумленных вачэй. Яны заўжды добрыя сябры, цудоўныя бацькі і верныя, пяшчотныя мужы, з якімі жонка, як кажуць, пражывае век не за палатняны мех. Звычайна ў іх бывае пад старасць не менш як дзесяць дзяцей.

Галава Вашчылы сядзела горда на моцнай шыі, і была яна, гэтая галава, ёмістая, з добрым чэрапам. Нос прамы, губы трошкі адтапыраныя наперад, з прыемнымі коскамі ў кутках рота.

Вочы былі блакітныя, светлыя, нават занадта светлыя, і нешта добрае і нават трошкі соннае і хітраватае бачылася ў іх. Высокі белы лоб вянчала грыва залаціста-каштанавых, вельмі мяккіх валасоў, якія бесхарактарна валіліся наперад і назад, хваляй падалі на лоб. І толькі дзве ледзь прыкметныя рыскі паміж брывей казалі, што гэты чалавек можа быць іншым. Толькі і ўтрапёнасць і злосць яго былі ад дабраты.

Вецер таксама меў мяккія залацістыя валасы, але на гэтым падабенства канчалася. Быў ён худы, хоць моцны, высокі, з доўгімі нагамі.

Нешта пяшчотнае і прыродна-грацыёзнае было ў яго постаці. Лёгкія доўгія валасы, вялікія сінія вочы пад пушыстымі веямі, караткаваты нос, рот, які ўвесь час смяяўся, вельмі прыгожы голас. І ўвесь ён быў, як смык, гнуткі і пявучы. Не чалавек, а нешта накшталт салаўя, створанае дзеля таго, каб услаўляць свет і святло і жыццё.

Нягледзячы на нясхожасць, яны моцна буршавалі[12] і любілі адзін аднаго.

І вось гэтыя два чалавекі сядзелі адзін супраць аднаго і маўчалі.

— Вецер, мы пачынаем на тым тыдні, — сказаў Вашчыла.

— Толькі Крычаў?

— Павінны дапамагчы навакольныя вёскі. Пашлём сотню коннікаў з агнявымі віцамі[13]. Калі не адашлюць войска, адкладзём, але ненадоўга. Цярпець больш няможна. Крычаў — гэта кацёл з варам. Вымагаюць, каб я аб’явіў сябе ўнукам Багдана-Хвёдара Хмеля. Ягонае імя — наша зброя. Януку Дубатолку і Балабановічу з хлопчамі ў пушчу пашлём сыкгнеты[14] з нашай пячаткаю — няхай ідуць на дапамогу. Цяпер, што будзеш рабіць ты... Ты павінен быць у Крычаве — збройнікі табе вераць і без цябе могуць адмовіцца, інакш я не ехаў бы сюды. Пашлеш лісты Раману Туру ў Прапойск і іншым. Ты абавязкова павінен быць. Ты мая правая рука, бо ты вельмі пісьменны чалавек і без цябе немагчыма. Зразумеў?

Змоўк, чакаў адказу. Вецер сядзеў, апусціўшы галаву, потым узвёў яе:

— Ты кажаш пра Хмеля. Пры ім паўстала ўся Белая Русь, усё Палессе. Міншчына, падняпроўскія гарады. Нам дапамагалі казакі. І ўсё ж нас разбілі. Сярод казакоў знайшліся здраднікі накшталт Івана Нячая, шпегі лазілі і тут і там. І мы гінулі без дапамогі. Самі казакі ледзь адбіліся з дапамогаю Масквы, а іхнія браты за Дняпром і зараз гінуць у пакутах. А тут адзін маленькі Крычаў і сяляне з іхнімі косамі. Нас немінуча разаб’юць, браце.

Вочы Вашчылы заліла ціхая туга.

— Ты думаеш, я сам гэтага не ведаю, браце? Добра ведаю. Справа толькі ў часе. Магчыма, мы не пражывём гадзіны, магчыма, што пратрымаемся гады з тры... Але змагацца трэба. Трываць немагчыма. Людзі пакутуюць, а гэтыя панічы адчуваюць сябе гаспадарамі і мучаюць нас, як жадаюць, бо лічаць нас за цялят, якія не здолеюць супраціўляцца. Іхняя памяць вельмі кароткая, як у ката, якога хоць і наторкаюць носам, я ён тое самае. Вельмі хутка забылі, як ад жаху скавыталі перад намі. Калі б мы ім паказалі, што мы — волаты, яны б сцерагліся катаваць нас. Трэба ім напомніць. Магчыма, крывёю Крычава трэба купіць адносны спакой усім. А можа, і перамога. Мы ж бачым, што яны прагнілі, як бурак. Трэба пашкадаваць сваю радзіму, Вецер.

Вецер рашуча скалануў галавою:

Не, Васіль. Я не думаў, што гэта так хутка. Ты бачыш, сёння...

Вашчыла няўмольна перарваў яго:

— Ты абяцаў. І, да таго ж, я не думаю, што праз год ці два, калі будуць дзеці, будзе лягчэй. Мы не ведаем дня ані гадзіны, калі трэба аддаць жыццё. А трываць нельга. Глянь на вёску Ліпічна. Яны вывелі людзей ва ўрочышча Філазопаўскі Грунт і загналі ў балота. Маткі працягвалі ім дзяцей, патапаючы, а яны смяяліся. А вёску знішчылі і месца зааралі. Разумееш, браце?

Вецер вагаўся нядоўга:

— Так, гэта жахліва. Але... я не магу кінуць Агату. Васіль, браце! Бачыш, будзе сонца... усё зелянее... зараз зоры над зямлёю... песні і раптам магіла, робакі. Бр-р!

Рыскі між брывей Вашчылы сталі рэзкімі.

— Ты, здаецца, забыўся, Вецер, што ў гэтым жыцці за ўсё трэба плаціць і часам нават крывёю. Жыццё — гэта жорсткая штука. Сёння ты прапіў лашт жыта і ў ім 24 чвэрці, а колькі трэба пацець, каб яго ўзрасціць. Акрамя таго, цябе абралі людзі — і ты падвядзеш іх.

— Ведаю. Я не баязлівец, але я проста не магу. Жыццё, радасць — і не пабачыць, не зведаць той, што стала сёння маёй нявестай. Пакінуць гэту прытульную зямлю, лагчыны, сытыя бугры, такія ласкавыя, цёплыя. Бо я ж ведаю: хоць трываць і немагчыма — але ж мы загінем, загінем немінуча. Іхняя моц, іхняя жорсткасць яшчэ не былі дасюль перможаны... І вочы Агаты.

— Ажаніся зараз, — быстра кінуў Вашчыла.

— І пакінуць маладую жонку?

— Не жаніся.

Маўчанне. Потым Вашчыла сказаў:

— Сынок, будзь сумленным і не чапай яе. Не трэба. Хадзем. Корд[15] як маланка ў тваіх руках. Няхай Агата застанецца дзяўчынай. Светлую памяць зберажэ яна пра цябе, пра твой голас, агністыя вочы, моцнае цела. Ведаеш, мы часам павінны ахвяраваць сабой той маці, якая прыняла ў сябе твой пупок і з часам прыме цябе. Можна жыць без жонкі і дзяцей, нават без бацькоў, хоць і цяжка, але немагчыма жыць без Радзімы; яна ў цябе адзіная, сынок. Калі бачыш, што ёй плююць у святыя вочы, — паступіся жонкаю, не заўдавай нявесце залішніх пакут.

Вецер адказаў цвёрда і змрочна:

— Не, не магу. Я шмат думаў і... уяўляў. Я не баюся бойкі, але як падумаеш, што схопяць... Як смяяцца, калі пераб’юць ногі, якімі табе яшчэ шмат год хадзіць па цёплай зямлі, калі кладуць жар у рот, які спяваў, піў віно і цалаваўся. А гэтая ноч перад стратай, калі думаеш, што ёсць ружовыя змярканні і марозныя ранкі, калі срэбная трава і кроў бурліць у жылах і ёсць легенды ў кнігах — і ўсяго гэтага ты не перажыў, не перебачыў. А-а-хх!

Вашчыла павольна ўстаў. Галава яго амаль даставала да столі. Вялікі сум адбіваўся ў яго вачах, калі ён сказаў Ветру:

— Я ведаю, што ты не баязлівец, але я не думаў, што можа быць на свеце чалавек, які можа сціскаць у абдоймах жонку, калі народ ягоны сціснулі ў ланцугах і калодках; які раскінуўся на траве і глядзіць у глыбокае неба, калі ягоны народ раскрыжавалі і ён глядзіць у вочы кáтам і думае апошнімі думкамі, хто яшчэ тыцне яму дзідаю ў бок. Трасца з табою, жывацей тут...

Нешта спалахнула ў вачах Ветру, але хутка згасла, і ён толькі спытаў з адчаем:

— Ну скажы ж ты мне, як перамагчы жаданне жыць?

Вашчыла не адказаў. Ён запіхнуў пулгакі за пояс і толькі ля самых дзвярэй суха кінуў:

— Бывай. Я рызакаваў жыццём, едучы да цябе, і, як бачу, дарэмна. Памятай, загінем праз цябе. Калі надумаеш — прыходзь у Крычаў праз тыдзень, апоўнач. А пакуль што, прабач... я не магу аддаць табе развітальны пацалунак. Я шкадую таксама, што я еў і піў тут... у доме здрадніка.

І срэбная манета з яго рукі ўпала на стол і заракатала ля чарніліцы.

Вецер кінуўся быў за ім, але раптам спыніўся: маці ўваходзіла ў пакоік. Твар яе быў белы, губы дрыжэлі:

— Сынок, што гэта ён крыкнуў, гэты вар’ят?

Вецер павольна павярнуўся:

— Пакінь, матулька. Гэты чалавек... яго праўда.

Маці сціснула ў руцэ шляк рантуха. Села.

Знадворку пачуўся часты ляск конскіх капытоў, і, пакуль не стала ціха, маці з сынам сядзелі нерухома.

— Ну што ж, распавядай тады, як ты зганьбіў сваю хату, сыне.

Вецер памаўчаў крыху, а потым пачаў гаварыць горача і нястрымна пра тое, як гэта адбылося, пра Вашчылу, пра свой уплыў на збраяроў, пра гэту размову.

Калі ён скончыў, маці маўчала. Бязмерная ўтома была ў яе руках, бляклых вуснах, постаці, што адразу сагнулася, быццам пад вагою.

— Ну што ж, ты не павінен быў лезці туды, калі думаеш, што гэта дарэмная справа...

— Вось і я кажу...

— Але ты пайшоў і, значыцца, павінен быў крочыць да апошняга. Ты даў слова, а словы наш род ніколі не кідаў дурна. Для жанчыны галоўнае — муж, але галоўнае для мужа — сябры па справе і самая справа жыцця. Я гэта калісьці добра разумела. Мне зараз нядобра, вельмі нядобра (Вецер бачыў, як на твары маткі нясцерпны сорам запаліў свой агонь, выгнаў на вочы дзве скупыя слязы). Думаеш, мне лёгка казаць гэта табе... Я ж памятаю твае рукі яшчэ вось гэткімі цёплымі лапэткамі... Зараз ты ведаеш такі верх зямной прамудрасці, як лаціну, а тады казаў, што вецер таму, што калоцяцца дрэвы... Цябе, маленькага, укусіла змяя — я выссала атруту, а ў мяне быў хворы зуб, і я ледзь не памерла... А потым была чума. Мала дзяцей засталося ў жывых, але цябе я выхаяла нейкім цудам... І зараз чужы чалавек, якога я ненавіджу ўсім сэрцам, бо ён забірае цябе, хоць не насіў і не гадаваў, кідае нам, Ветрам, такі дакор. Каб ён здох з голаду пры жывых дарослых дзецях.

— Маці, не лай Вашчылу. Ён...

— А хто вінен, што я яго лаю, што гэткая ганьба звалілася на нашу хату? Ты маўчы. Што б сказаў сумленны чалавек, твой бацька, што б сказаў твой прадзед? Ён быў вольным земляробам, храбрасцю сваёй у паходзе здабыў права насіць корд сабе, і дзеду, і бацьку твайму, і... табе. І ты яго, відаць, сумленна носіш. А твой бацька!.. Ён трымаў сябе не так, не цалаваў стольніку і чэнсніку рукі, не кланяўся ў ногі каштэляну і ваяводзе. Ён быў сам па сабе. Ён казаў: “Калі мы, вольныя мужыкі, будзем так рабіць, што ж рабіць хлопам?” За гэта яго ненавідзелі паны. Калі ты забыў, як ён загінуў, — я табе нагадаю. Слухай! І не вараці твар... Балабановіч прасіў яго быць сватам да дачкі шатнага[16] ў радзівілаўскім паляўнічым доме. Ён адмаўляўся: “Шатны накраў сабе з панскіх вопратак золата і срэбра, ён ходзіць, падпяразаны поясам з персідскага шалю, а ты хоць і вольны, а галота. Дый які з мяне сват? Усе чулі, як я крычаў у вочы Радзівілу, што дзвесце тысяч злотых, гэты пот людскі, што ён выдаткаваў на паляўнічае свята, напалову паклаў у кішэнь маршал, канюшыя і іншая поскудзь. Ён тады гуляў у народалюбца і нічога мне не сказаў, толькі сказаў, што гэта не пот, а праданая за 600 000 злотых вёска Янушполе”. Дзе там, Балабановіч настойваў. Бацька паехаў на загібель сваю. Перад ганкам іх настойліва ўмаўлялі зняць шаблі і выпрагчы коней. Бацька, як сват, зняў, але Балабановіу забараніў, а коней выпрагчы адмовіўся, бо гэта была б ганьба.

Потым іх пасадзілі за стол і паставілі разам гуся, парася пад чорнай падліваю і гарбуз[17].

Балабановіч сядзеў аж белы, а бацька ўстаў і сказаў: “Ну што ж, ад гусей і парсюкоў іншага нельга было й чакаць. Пойдзем”.

Шатны (казалі, што ён быў незаконным братам Радзівілу) наказаў, каб мужыкоў, якія насмеліліся сватацца да шляхцянкі, пагналі з двара.

“Майму прадзеду сам кароль дараваў волю, — адказаў бацька, — я мужык, гэта праўда. А хто дараваў волю і зрабіў шляхціцам цябе? Усе мы ад Адама, але адны мужнасцю здабылі сабе волю, а іншыя здабылі яе сабе распустай сваіх невядомых бацькоў”.

Шатны выняў шаблю, але бацька выбіў яе, выцягнуў шатнага на двор і пасадзіў яго ў карыта са свінячым пойлам.

Удома мы аднеслі цябе да суседзяў. Балабановіч уцёк у пушчу, клікаў бацьку, але той сказаў: “Гэта мая зямля. Я з яе нікуды не пайду. Гэта мой дом, і няхай нехта паспрабуе тыцнуць сюды пысу”.

Балабановіч хацеў застацца, але бацька сказаў:

— А табе наказваю ўцякаць.

І прыбавіў:

Потым... патурбуешся пра сірату. Таму і ўцякай.

Усю ноч мы з бацькам гатаваліся: зараджалі зброю, забівалі дзверы. Яны з’явіліся пад ранак: шатны, маршал, гайдукі. Мы стралялі, забілі пяць чалавек, шмат каго паранілі, але яны ўдзерліся ў хату, падпалілі яе і выцягнулі мяне з агню. А хата палала, як свечка, і бацька страляў, страляў, страляў, а потым пулгакі стралялі ад агню самі, мусіць, бацька ўчадзеў. Мяне ж толькі скруцілі...

Балабановіч і зараз сядзіць у лесе. З сумленнага чалавека зрабілі адрынутага. Гэта ён адпомсціў за бацьку ягоным забойцам, гэта яго турботаю ў нас новы вялікі дом і чатыры кані. І як гэта будзе сорамна, калі ён пойдзе на бой, а ты — не.

— Я пайду.

— Калі ён нагадае той жахлівы дзень. Ты быў тады такім маленькім, як кацянё. Ты смяяўся і пускаў бурбалкі. І вось зараз... І чаму ты не памёр тады ад чумы, замест таго каб зваліць гэткую ганьбу на нашы галовы. Баязлівец! Ты прыгадай тых, на Філазопаўскім Грунце. Гэта ж былі маткі, у іх былі дзеці, ты думаеш, што яны менш за цябе жадалі жыць, немаўляткі. Яны ж не разумелі нават, за што гэта іх. Калі ты не разумееш “свой край”, дык падумай, што гэта са мною маглі б зрабіць гэткае, на Філазопаўскім... Край гіне, а ён...

Вецер сказаў з празмерным, ненатуральным спакоем:

— Я пайду! Я заб’ю іх, я не баягуз, я адпомшчу і за бацьку, і за цябе, і за тых, на Філазопаўскім. Але я аднаго толькі баюся, непатрэбнага жалю за жыццём. Вось схопяць мяне, пачнуць катаваць. Як зрабіць, каб не пахіснуцца, каб смяяцца ім у вочы, каб не задрыжэлі мае калені, калі павядуць на страту, каб забыцца пра агонь і не стагнаць ад успамінаў у апошнюю ноч, каб заўсёды, калі будзе выбар, забіць ворага або ўратавацца — я выбіраў першае.

Я не здраджу, але магчыма, у нейкі момант не знайду ў сябе сілы засмяяцца ім у вочы, там, дзе патрэбна, прыпамятаўшы жыццё, цябе, Агату. Каб не смяяліся яны над адзіным, над ніводным маім стогнам — я не хачу, не жадаю даць ім гэтае ўцехі! — дапамажы мне! Гэтага я баюся, гэтага, матуля! Збаў мяне, ратуй мяне, ратуй ад ганьбы. Зрабі, каб я, такі малады, вясёлы, здаровы, закаханы ў жыццё, не шкадаваў за ім. Зрабі!

Як маленькі, ён упаў на падлогу, абхапіў рукамі яе ногі і прыціх. Маці як быццам і не заўважыла гэтага і толькі потым горка сказала:

— Усе чамусьці думаюць, што маці ўсё сцерпіць, і таму просяць у яе такое, нібы сэрца яе з жалеза.

Доўгая трывалая ціша. Не слёзы — скамянеў твар маці, калі яна доўга глядзела некуды ў адно месца паўзверх галавы сына, і раптам сказала глухім надтрэснутым голасам:

— Добра, я дапамагу.

Вецер прыўзняў твар. Яна хутка, як быццам баючыся спыніцца, загаварыла:

— Пойдзеш у бок Ківаверцаў. Потым трымайся па лагчыне на Зорны Кол[18] ад вялікага каменя. Не даходзячы да пачынка Памярэч, з паловы шляху звяртай на Імшаны Яр. На адхоне яго пабачыш пад вялікім дубам пячору. Прыйдзі зацямна. Там... чалавек. Будзе гнаць — не йдзі. Не палі святла. (У яе перахапіла голас.) Скажы яму: “Мне гэта трэба. Я нізавошта не пайду. Я ўсё ведаю”. Павячэрай з ім у цемры, кладзіся з ім поруч, а ўранцы хадзі дадому. А зараз прэч, прэч хутчэй! Прэч!

Вецер ні пра што не пытаўся, нацягваючы чугу.

Яна была пацягнулася да яго, але потым, быццам баючыся страціць рашучасць, адсунулася, задрыжала ўся, ухапілася пальцамі за стол так моцна, што яны пабялелі і закалаціліся, павольна апусціўшыся галавою на стол.

Вось сказаць яму, сказаць цёпламу, яшчэ зусім маленькаму. Хто сказаў, што ён жэніцца? Ён жа яшчэ зусім маленькі, куды яму на крыж і пакуты?! Сказаць? Напэўна, сказаць... Не, не, зубамі прыкусі губу да крыві, маўчы, маці, маўчы, вечная жаласніца за сваіх дзяцей! Хто зверне на цябе ўвагу? Маўчы, сцеражы гонар і добрую славу сына!

Маленькі, маленькі мой, дай табе шчасця ў гэту апошнюю, у гэту праклятую часіну!

Маўчы, маці! Плач слязьмі, якіх ніхто не бачыць і ад якіх сівеюць косы.

Маўчы, маці! Потым, як пацягнуць яго на прэнг[19], можаш плакаць крывавымі слязьмі, гэта адно табе дазваляецца. Плакаць крывёю не забароніць нават кароль.

А пакуль маўчы, маці, маўчы!

Калі ноч кінула ў вокны бразганне падкоў, маці схапілася за вушак дзвярэй, расшыранымі вачыма ўглядалася ў цемру, быццам жадаючы пабачыць яго яшчэ раз.

Потым пахіснулася, упала.

Плач, маці! Плач!