Маці Ветру

III

А Вецер тым часам ляцеў, быццам за ім гналіся ваўкі. Па сцежцы ў бок Ківаверцаў — хутчэй, хутчэй! Вось вялікі камень у асінах. Зорны Кол стаў на хвост — хутчэй, хутчэй! Ранішні вецер пачынае штурхаць яго ў грудзі, не пускае ў Памярэч — хутчэй! І, урэшце, трасца яго бяры з гэтым чалавекам. Чым гэта ён будзе лячыць мяне, гэты чараўнік? Нават калі гэта не дапаможа, ён, Вецер, абавязкова пойдзе ў Крычаў. Ён будзе біцца, бо нельга дазволіць гэткага... на Філазопаўскім... І ён знойдзе ў сабе моц, каб годна трымацца да канца. Палятуць па зямлі агнявыя віцы, паўстане народ. Недзе далёка застанецца Агата... Гэх, дый што не знікне з сэрца мужчыны, калі імкне яго кудысь конь і вольны вецер спявае ў вушах.

Аж вось і пушча. Чарнеюць у цемры дрэвы. Звініць недзе ў Імшаным Яры крыніца. А можа, соўка спявае: “Кап-кап-кап”. Вымалёўваецца ў небе магутны дуб. Вось і пячора.

З горла яе павеяла жыллём. Вецер сагнуўся і палез у атвор. Крокаў са два давялося паўзці, потым ён разагнуўся, паклікаў. Адказу не было. Абмацаў рукамі: ля ўвахода нейкі гарлач, далей — ложак з саломы, зэдлік. Гаспадара няма.

Ён не паспеў як мае быць агледзецца, як нейкі цень засланіў уваход і пачуўся спуджаны голас:

— Нашто ты з’явіўся сюды, чалавеча? Бяжы хутчэй. Сюды прыходзяць толькі...

— Чакай, — перапыніў яго Вецер, — я не пытаюся ў цябе, хто ты, а я Вецер, рамеснік з Крычава. Я шукаю прыстанішча на ўсю ноч. І я прашу цябе — не палі агню, не кажы мне нічога. Я ўсё ведаю, — дадаў ён, прыгадаўшы словы маці.

— Ты б лепей ішоў прэч, чалавеча. Тут толькі адна жанчына прыносіць ежу і пакідае на пяньку, за добрую сотню крокаў. Я зусім адзін ужо шмат год.

— Ты гоніш госця? — спытаў Вецер.

— Да мяне ў госці прыходзяць толькі тыя, якім нічога не патрэбна ад жыцця, — сказаў голас.

— Ну а мне якраз гэтага і трэба. Зразумеў? Залезь сюды.

— Лепш бы ты ішоў адсюль. Ідзі, прашу цябе найменнем маткі тваёй.

— Яна сама паслала мяне.

— Са-а-ма?

— Так, сама. Слухай, кінь гэтыя размовы, лезь сюды і маўчы.

— Глядзі, чалавеча, — і нейкі вялізны цень палез у атвор. Больш нічога не адбылося ў гэту ноч. Яны елі ў цемры тое, што Вецер выцягнуў з сакаў, і рукі іхнія сутыкаліся над ежай. Потым яны ляглі спаць. Чалавек уздыхаў, кладучыся, і потым, ужо засынаючы, сказаў:

— Цяжкае робіцца на зямлі. Вялікая навала ідзе на краіну. Я даўно не бачыў людзей, але ведаю. Сёння зноў білі гакаўніцы недзе па-над Сожам. Уцекачы бягуць некуды па пушчах, але сюды яны не заходзяць, не... Гэта першы. І дзе толькі людзі не шукаюць спакою... Так, білі гакаўніцы... і нешта гарэла, языкі шугалі ў паветра.

Але Вецер не чуў гэтага, ён спаў.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Раніцай, калі ён прачнуўся, чалавека ў пячоры не было. У атвор білі сонечныя праменні, голасна спявала нейкая птушка, ад крыніцы разносіўся гоман спадаючых кропель.

Вецер палез з пячоры. Учарашні чалавек стаяў на каленях і дзьмухаў на невялічкае вогнішча. Рукі яго былі запэцканы ў нешта чорнае. Потым ён павярнуўся, і Вецер пабачыў твар, таксама брудны.

“Ну й мурза!” — падумаў Вецер, падыходзячы бліжэй, але, прайшоўшы яшчэ крокі з тры, спыніўся: тое, што ён прымаў за бруд, было натуралным колерам твару. Яшчэ хвіліна, і Вецер стаў як аслупянелы, сціснуўшы кулакі. Страшэнная здагадка праляцела ў яго галаве, кальнула ў сэрца, а гартань сама выдушыла:

— Ільвіныя пранцы!!!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Так, гэта была праказа. У тыя далёкія гады яна сустракалася даволі часта. Гарады, дзякуючы сваёй скупчанасці за мурамі, цеснаце і перанаселенасці, былі спрыяльнымі мясцінамі для заразы. Людзей касілі чума і воспа, далакопаў у час эпідэміі нельга было знайсці нават за вялікія грошы, і людзі валяліся, як рэчы, на вулках зачумлёных гарадоў, пакуль злачынцы з турмаў бусакамі не адцягвалі іх у пустыя будынкі, якія адразу ж падпальваліся. Ноч асвятлялася гэтым полымем і паходнямі варты. Свінні, якія жэрлі рыззе зачумлёных у тупіках, раптам круціліся і падалі на месцы. Звычайна толькі з надыходам халадоў хвароба йшла на спад, а да таго часу людзі, ашалеўшыя ад жаху, не ведалі, што ім рабіць. Чыталі модлы, палілі пудзіла “чумы”, запрагаліся ў рала і абворвалі горад. Той, што араў, біў “коней” бізуном. Выпадковых сустрэчных забівалі як увасабленне чумы.

Чума!!!

Жах перад невядомым часам рабіў з людзей звяроў. Не клікалі есці жабрака, не дапамагалі бацькам. І над мёртвымі гарадамі ляцеў адзіны, споўнены жаху, крык.

Чума!!!

Іншы раз і зараз бываюць нявызнанымі шляхі заразы. Я ведаю выпадак: на гарышчы старой царквы, пад пластом галубінага памёту, адшукалі вельмі цікавую старадаўнюю кнігу. Яна надзіва збераглася: памёт — добры ізаляцыйны матэрыял. Яе аддалі вядомаму знаўцу старажытнасцей, і ён, чытаючы яе, выпадкова калупнуў пальцам скуру на твары. Гэтага было дастаткова, каб ён захварэў на воспу і потым памёр. Гэта быў выпадак воспы новага, праўдзівей старога, віду, год дзвесце яе не было ва ўсім свеце, а ў кнізе яна праляжала трыста год, як быццам дзеля таго, каб заваліць гэтага незвычайнага чалавека, які так смела выкрываў таямніцы мінулага.

Можна сабе ўявіць, як пужаліся заразы ў тыя часы. І хоць праказа была хваробаю адзінак — невядома, чаго баяліся больш, яе ці чумы. Перабольшаны жах перад гэтай хваробай рабіў тое, што нават паветра, якім дыхаў пракажоны, лічылася атрутным: дыхні — абавязкова памрэш. А гэта было далёка не так.

Няшчасныя людзі, якіх правіна была толькі ў тым, што яны захварэлі, хаваліся ў пушчах, пячорах, ярах, як звяры. Часам на пракажоных рабілі аблавы, калі абрыдала паляванне на ваўкоў.

Гэта быў княжацкі спорт.

Жахам перад праказай іншы раз карысталіся разбойнікі, жывучы па суседству з пракажонымі, дзе іх баяліся шукаць.

Калі пракажоныя з’яўляліся ў гарадах, яны павінны былі апранаць белы балахон з капюшонам, а ў руках трымаць бразготку і бразгаць безупынна.

Але гэта было рэдкай з’яваю: няшчасныя больш баяліся людзей, чым людзі — іх.

Таму няма нічога дзіўнага, што Вецер стаяў як мёртвы, жахаючыся гэтага чалавека і разумеючы адначасова, што зараз і ён не лепшы, такі ж гнаны, няшчасны, хворы, адрынуты. Ён не можа зараз пацалаваць маці, нявесту, не можа паціснуць руку друга, павінен закрываць рот хусткаю.

Мімаволі ён адсоўваўся ад гэтага чалавека, з якім спаў на адным ложку, а чалавек, пабачыўшы гэта, здзівіўся.

А Вецер усё зразумеў. Маці зрабіла тое, што ён жадаў. Зараз няма чаго і думаць пра жыццё. Праз некалькі год праказа з’явіцца на лобе, але праказа не можа забараніць яму ўсе гэтыя гады біць, душыць, рэзаць, паліць гэтых мярзотнікаў. Што ж, маці нарадзіла ў яго сэрцы поруч з безнадзейнасцю і мужнасць таксама. Але як горка, як нясцерпна горка жыць!..

А пракажоны думаў і бачыў, што гэты чалавек не ведаў, з кім ён вячэраў і начаваў, і мімаволі добрая, вінаватая ўсмешка з’явілася на яго сапсаваным твары, які быў падобны на львіную маску, на сухіх сініх губах. І ён заплакаў:

— Што ж ты спудзіўся, чалавеча, калі ты ведаў, хто я такі? Хіба я не гнаў цябе? Чаго ж ты прыходзіў! Нашто вялікую крыўду зрабіў мне, сказаўшы: “Я ведаю”? Ці, можа, ты думаў, што я нейкі схімнік або варажбіт? Я падумаў, што гэта табе кóнча трэба. Часам жа ж чалавеку патрэбна ... не чакаць ад жыцця нічога.

Але Вецер ужо справіўся. Ён зрабіў некалькі крокаў наперад і паціснуў пракажонаму руку.

— Бывай, браце. Усё добра, як яно здарылася. Не злуйся. У сэрцы маім — жалеза.

І хоць пякучы боль агарнуў яго душу і так цяжка яму было, што не хацелася жыць, ён усміхнуўся.

Ён быў мужны чалавек.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Непадалёк ад пячоры пракажонага ён спыніў каня і лёг пад шыпшынавы куст. Падумаць было аб чым.

Маці дасягла мэты. Зараз нельга яму жыць у хаце. Ён заедзе, каб узяць каня, пулгакі і грошай, і папрамуе ў Крычаў. Вашчыла чакае. Ён не падасць рукі матцы, не пабачыцца нават з Агатай, ён будзе жыць асобна ад таварышоў і біцца будзе таксама асобна. Нішто не шкодзіць і пракажонаму загінуць як след. Нават лепей, бо шкадаваць жыццё яму няма чаго. Лепей загінуць нават на прэнгу, нават у агні, чым жыўцом згнісці. Знікнуў жах. Безнадзейнасць стаіць і глядзіць у вочы сталёвымі вачыма. Што ж, будзем жыць!

Усё перагарэла ў душы, усё скончылася.