Мерэйна Патэстас

Выбар

Вёска Вароны даволі такі вялікая. Калісьці была яшчэ большай, але людзі пераязджалі хто куды. Шмат хто ў суседняе Дэмбрава, а хтосьці ў Мінск ці Гродна.

Наша з бацькам хата стаяла ля самага краю. Побач тут з аднаго боку лясок, а з другога жылі Капцэвічы. Муж, жонка і сынок іх. Міцька Капцэвіч мужык лагодны і вясёлы. У калгасе ён на добрым рахунку быў тады, але потым сышоў з сям'і, ды і з'ехаў з вёскі. Не ведаю куды. Кажуць, у Сібір падаўся. Моцна мучыла яго жонка — Ірка. Калі ў хаце ня ладзіцца, усё наўкол ня граецца. Так мой бацька казаў. Моцна Ірка дурыла мужыка. Так дурыла, што ён аж моцна піць пачаў. Міцька таксама, вядома, быў той яшчэ жук вусаты. Часам і з бабамі мог на рэчку пайсці. Там яны нiбыта купаюцца, а ён ім песні пад баян спявае. Спяваць любіў вельмі. Спяваў пакуль не цямнела. А што далей у іх там, тое ўжо ў цемры і не відаць. Дома потым скандал. Яны гарлапаняць, а мы з бацькам слухаем. Хочаш не хочаш, а будзеш слухаць. Яны ж і на двор свой часцяком выбягалі. Ірка за вілы хапалася, а Міцька мог сякеру прыхапіць. Адзін сякерай трасе, а іншая віламі махае, а чуваць іх за кіламетр. Псіхлячэбніца, што тут яшчэ скажаш.

Больш за ўсё шкада нам было малодшага Капцэвіча — Віцьку. Добры хлопчык. Росту высокага і моцны. А добры якой быў. Сапраўды добры малец. Быў Віцька цёмнавокі і светлавалосы, і любіў фігуркі з дрэва выразаць. Танкі і гарматкі ўсякія. Аднойчы нават вялікі крэйсер змайстраваў, і размаляваў яго як мае быць: чырвоныя зоркі і сцягі. Усё як у сапраўднага крэйсера.

Калі ўсе разам Капцэвічы былі, малец хоць як птушаня ў зязюлі, але жыў. А як Міцька ад Iркi сышоў, так тут дзецюку зусім ужо жыцця ня стала. Тады Віцьку гадоў дзевяць было. Аднойчы прыйшоў ён да нас. Збег ад Iркi. Сядзіць і плача. Што тут зробіш. Супакоілі яго як маглі. Баця ў краму збегаў і пернікаў яму купіў, цэлы пакет. Акрыяў Віцька крыху і кажа мне:

— Дзядзька Антон, за што яна мяне так? Лупіць куды дастане. Я і па хаце прыбіраюся, і па гаспадарцы ўсё як мае быць. Як ўстаць свінням даць, так зноўку я. Нават карову і тую я сам даю і малака маме прыношу.

— Ну, ты, Віцька, не журыся. Ты малец добры. А маці стамілася проста. Жыццё ў яе такое. Будзе такi час, калi і яна супакоіцца.

Кажу, а ў самога на душы пагана.

Вось баба! Роднага сына як жывёлу трымае! А чым малец дрэнны? І па гаспадарцы і рахманы. Чаго яшчэ трэба. Шкада пацана.

А Віцька маўчаў маўчаў, а потым і прашаптаў нам з бацькам, як быццам баяўся, што Ірка пачуе:

— Кажа яна мне, што я моцна бацьку ёй нагадваю. А бацьку яна ведаеце як ненавідзіць. Ух! Аж страшна.

Пацан і праўда на бацьку падобны. Як дзве кроплі.

— Ладна Віцька, не хвалюйся. Падрасцеш, дык іншая размова будзе. Там вы ці памірыцiся, ці яна тады не зможа цябе моцна крыўдзіць, — так баця мой сказаў.

Яшчэ больш пагана на душы ў мяне стала, але я не паказаў. Улыбаюсь бацьку ды хлапцу, ну і кажу:

— Ты ж глядзі які малайчына. Расцеш хутка, як быццам расцiнак аб'еўся.

Бачу, у пацана вочы загарэліся. Цікава, мабыць.

— А што гэта за расцiнкi, дзядзька Антон? Ці вы жартуеце так?

— Жартую, Віцька, жартую, вядома. Ты ж вялікі ўжо. Павінен разумець.

Бачу, пачырванеў хлопец. Сорамна яму стала. А сам я думаю:

«Добры малец. І наіўны нейкі. Такіх і лёс любіць. Павінна ў яго ўсё на свае месцы ўстаць. Ды і мы дапаможам неяк.»

Пайшоў Віцька дадому, а ўвечары зноў вяртаецца. Нос разбіты і кроў капае. Ірка яго «прылашчыла». Хто ж яшчэ.

Прыйшлося бацьку да яе схадзіць. Доўга лаяліся яны ў хаце Капцэвічаў, а як бацька вярнуўся, так і кажа:

— Дай, Антон, цукроўкi. Той што ў шафе чырвонай стаiць яшчэ. Цяжка з гэтай бабай бадацца, а як вернешся ад яе, так і на душы смутак. Вып'ю хоць, супакоюся. Павінны мы пацана гэтага ад яе берагчы. Была яна добрая баба, калісьці. Ты дык тады ў горадзе жыў — не памятаеш. А я памятаю. Добрая была. А як з Міцькай звязалася, так нешта ў яе не ў прамы шлях пайшло, а ў крывы кут устала. Пяць разоў ужо з ёй гаварыў пра Віцьку. Не чуе! Як з дубам балбатаць.

Віцьку мы ў сябе спаць пакінулі. Я за яго партфелем да Iркi схадзіў, каб пацан ў школу заўтра пайшоў. Ірка ўжо і спаць уклалася. На стале чарка пустая і бутля. Піла зноў, дурніца. Дзе сын пляваць ёй, мабыць. У хаце брудна, смурод. Хоць Віцька і прыбіраецца часта. Але маці ўсё хуценька зноўку засмечае…

Узяў я партфель і выходзіць ужо хацеў, але тут чую — Ірка заварушылася. Застыў я, а яна прыўзнялася і глядзіць на мяне. Хвіліну напэўна глядзела і зразумець не магла, хто перад ёй. Сцямнела ўжо. У хаце лямпы не гараць. Цемра.

— Ты, Антон?

— Я.

Села яна на ложку і кажа:

— Чаго трэба? Скрасці рашыў нешта? А можа бабскага цела захацелася? Так ты скажы. Я не супраць.

Засмяялася Ірка п'яным рогатам і ляжкамі голымі затрэсла. А мне аж плюнуць на яе захацелася.

— Ты хоць дзе сын твой ведаеш? Або зусім на Віцьку забылася?

— А чаго пра яго памятаць. Ён вунь у пакоі сваiм спіць, засранец. Сёння злаваў мяне, вось і атрымаў. Спіць ужо. Заўтра ў школу яму.

— У школу. Правільна кажаш. Вось я за партфелем яго і прыйшоў. Баіцца ён дадому ісці.

— Гэта ён баіцца? Так ён у вас значыць?

— У нас

— Вось паскуда, а. Скажы, каб дадому ішоў.

— Ён у нас сёння на ноч застаўся. Хоць устане з раніцы без ляманту твайго.

— А я кажу дадому яго гані!

Устала Ірка і да мяне падышла бліжэй. Перагарам нясе. Фу! Ледзь зноў стрымаўся, каб не плюнуць.

— Не пойдзе ён дадому сёння, — цвёрда я ёй сказаў. — А ты, Ірына, канчай сына мучыць. Родны ён табе. За што ты яго так? Ён жа ў цябе залаты.

— Залаты?

Падперла Ірка бакі рукамі і глядзіць на мяне. Сапе як мядзведзь. Бачу нават хістацца пачала. Відаць п'яная яшчэ, як тая халера. Памахаў я галавой і кажу:

— Што ты за чалавек, калі дзеля сына самагонку кінуць не можаш?

Маўчала Ірка яшчэ імгненне, а потым з кулакамі на мяне кінулася. Зусім здурнела баба. Адцягнуў я яе да ложка, і кінуў на прасціну. Ну і да выхаду пайшоў. А яна ўсё крычала:

— Сына прывядзі, паскуда. Не прывядзеш сёння, я яму заўтра галаву скручу. А вашу хату спалю. Шчыра кажу, спалю. Гарэць будзеце з бацькам, як дровы.

Што тут скажаш. Дурная! Вось што цукроўка з людзьмі робіць.

Прыйшоў дадому, а там Віцька мяне чакае.

— Ты чаго не спіш, а?

— Вы да мамы хадзілі?

— Ну так, за партфелем тваім.

— А мама як там? Спіць? Ёй хоць не кепска? А то бывае ёй дрэнна, калі нап'ецца?

— Спіць

Схлусіў я, каб хлапчука не трывожыць, а той усё не супакойваецца.

— Можа я ўсё-ткі дадому пайду, а, дзядзька Антон? Раптам маме дрэнна будзе. Я хоць памагу, калі што.

Памаўчаў я трохі, а сам адчуваю, што слёзы да вачэй падступілі.

— Не, Віцька. Не хадзі. Спіць яна ціха. Усё добра. Заўтра сустрэнецеся.

Ледзь паклаў хлопца. А сам думаю:

«Сапраўды малец гэты дзіўны нейкі. Як маці такую любiць можна. А гэты вось можа. Рабі дабро людзям, хай б'юць ботам у грудзі, як той казаў».

Так і ішоў час. Часта Віцька ўцякаў да нашай хаты. Ну а як падрос, маці стала баяцца яго біць. Стаў ён хлопцам высокім і моцным, з цёмнымі вусікамі, і з вялікiмі такімі рукамі. Цэлы дзень мог мяшкі з мукой цягаць і нават не змакрэць. Дзеўкі ў вёсцы аж уздыхалі, калі Віцька міма ішоў.

А потым пачалася вайна. Было тады Віцьку ўжо семнаццаць гадкоў.

Неяк ехалі мы з бацькам на возе ў Дэмбрава, і тут нас трое немцаў спынілі. П'яныя былі фрыцы, як твае зайцы вясной. Усталі мы, а адзін немец кажа:

— Кута ехай?

— У Дэмбрава, — адказваем.

— А зачыем?

— Дровы хочам прадаць.

— Трафа?

— Дровы.

Пераглянуліся немцы. Відаць свярбіць ў іх у азадках нешта. Хочуць прычапіцца і думаюць як. Ну самы здаровы фрыц доўга думаць не стаў і кажа бацьку:

— Злазь, морта, і кланайся нам.

А бацька маўчыць, як вады ў рот набраў

— Кланайса. Шнэль, кланайса! Тафай!

Пакрычаў той немец трошкі і замоўк. Глядзіць на бацьку, а той на яго. А ў бацькi дык погляд жорсткі. Часта яму казалі, што як у вочы ён паглядзіць, так у чалавека і сэрца абваліцца. Вось і немец той не вытрымаў. Адвёў вочы. Ну а бацька хацеў ужо каня хвастануць і далей ехаць. І тут немец той, сволач подлая, пісталет выхапіў і два разы ў бацьку стрэльнуў. Я наперад ірвануўся, але ўдарылі мяне прыкладам у патыліцу. Тут у мяне ў вачах і пацямнела. А калі адкрыў я вочы, аказалася, што ляжу ў сваёй хацiне, а каля мяне Віцька стаiць. Ён мяне дахаты давёз, пасля таго як на дарозе падабраў. Доўга я ля калёс ляжаў, а бацька на возе. Толькі ў яго ўжо ўстаць не атрымаецца. Забіў яго немец. Ну, а калі вылежаўся я трошкі дома і ўстаў, сталі мы вырашаць, што далей рабіць.

— Мне ваш баця як родны быў, дзядзька Антон, — так мне Віцька сказаў.

Вырашыў я, што плакаць доўга не буду.

— Пайду я да партызанаў, Віця.

Бачу вочы ў пацана загарэліся, як калісьці даўно, калі я яму пра расцiнкi расказваў.

— Я дык і сам пра гэта думаў. Правільна вы кажаце. Вазьміце і мяне з сабой.

— Не магу, Віцька.

— Чаму?

— Так сумленне мяне зьесьць. Ты ж пацан яшчэ. Заб'юць цябе жаўтаротага, што мне рабіць? Як самому сабе дараваць, што я цябе з сабой узяў? Не. Не магу.

— Дык не хлопчык я ўжо. Вы ж бачыце, дзядзька Антон. Вы мяне з вашым бацькам чалавекам гадавалі. Каб не вы, мне б і жыць не было дзе, калі маці з дому гнала. Хачу я немцам за бацьку вашага адпомсціць. І за краіну. За ўсіх нас. Не возьмеце, так я ўсё роўна ўцяку ў лес.

Што тут рабіць. Пахавалі мы бацю, развітаўся Віцька са сваёй Іркай, якая яму і слова добрага на развітанне не сказала, і на наступны дзень мы ўжо ў лесе былі. Немцы партызан знайсці не маглі, але мы ведалі той лес добра. Знайшлі партызан. І яны ў атрад нас прынялі.

Доўга распавядаць аб розных нашых справах. Пускалі мы нямецкія цягнікі пад адхон, лавілі іх невялікія групы, а часам і на моцныя атрады нападалі раптоўна. І заўсёды са мной быў Віцька. Ваяка з яго атрымаўся выдатны. Мне такім ніколі не стаць. Хоць і малады пацан мой Вiцёк, а мог і ў рукапашную на немца пайсці, і са снайперскай вінтоўкі страляць, і ў засадзе сядзець цэлымі соднямі.

Неяк прывёў нас Віцька на дзікі хутар. Усяго адна старая хатка там стаяла. Вырашылі мы падкрасціся і глянуць што там ды як. Падабраліся да хаты, а там унутры як быццам бы дзіця плача, ціхенька так. Нiбыта і здалося. Але не. Плача сапраўды. Увайшлі ўнутр. У хаце толькі мёртвая жанчына і немаўля. Значыць фашысты маці забілі, а на дзіцяцю рука не паднялася. Так яго і пакінулі. Відаць гэта было нядаўна і таму ўсё яшчэ жывы быў дзіцёнак.

— Гэта хлопчык, — сказаў мне Віцька.

— Ну і што нам з ім рабіць? — спытаў я.

— Як што? Забярэм з сабой. Не кідаць жа яго.

— Як жа мы яго ў атрадзе будзем трымаць? У нас ні малака, ні ежы нармальнай няма. А ён жа нябось і цыцку папросіць. Маленькі ж яшчэ.

— Што-небудзь прыдумаем, дзядзька Антон. Возьмем з сабой, а потым у вёску якую прыстроім, дзе немцы не так лютуюць.

Сышлі з малым назад у атрад. Віцька нават малака яму здабыў. У аднаго таварыша выпрасіў.

А на наступны дзень паведамілі нам, што немцы ў нашай з Віцьком вёсцы, усіх жыхароў у вялікі драўляны дом сагналі і спаліць пагражаюць, калі партызаны ня прыйдуць і самі не здадуцца. Моцна мы немцаў мучылі тады, гэта факт. Вось і прыдумалі яны такое зверства.

Віцьку я знайшоў на беразе ляснога балотца. Глядзеў ён на тое балотца задуменна і летуценна неяк, як глядзяць на нешта прыгожае.

— Памятаю, дзядзька Антон, як прачнуўся я аднойчы ноччу, а мама побач з ложкам маiм стаіць, а ў руках нож. Ударыла б ці не? Цяпер і не важна гэта. Выцерпеў я ад яе шмат усяго. І вось яна там, у доме гэтым. І трэба падумаць. Падумаць і зрабіць выбар.

— Што тут думаць? — кажу яму. — Нічога ўжо не выправіш. Немцы і нашых з атрада, і вясковых пазабіваюць. Нельга туды хадзіць. Але мы ім яшчэ крыві пап'ём. Білі іх і біць будзем. І за вёску нашу адпомсцім, як за майго бацьку. Мы ўжо шмат чаго ім зрабілі. Адпомсцілі ўжо, і працягнем, не спынімся.

— Добра мы адпомсцілі, дзядзька Антон. Гэта дакладна. І праўда на нашым баку. Таму і радзіму нашу мы абаронім. Будзе яна вольная. Толькі трэба яшчэ крыху пачакаць. Але ўсё-ткі кожны павінен выбраць сваю вайну. Вырашыць, для чаго ён ваюе і ў імя чаго ці каго прыносіць сябе на ахвярны стол. Я вось так мяркую.

— Нешта ты нейкiя тут складаныя словы кажаш, Віця.

— А ці праўда я табе быў як сын, дзядзька Антон?

Не чакаў я такога пытання. Але адказ на яго ведаў даўно.

— Так, — адказаў я яму, і паглядзеў у начное неба.

Пайшоў ён спаць. А мне неяк неспакойна было.

А раніцай даведаўся я, што сышоў Віцька ў ноч яшчэ з трыма таварышамі. Падкраліся яны да немцаў у нашай вёсцы і многіх перабілі. Спрабавалі да таго самага дому прабіцца, дзе людзей трымалі. Віцька мой загінуў апошнім. Кажуць, падарваў сябе гранатай разам з немцамі. Дом з жыхарамі спалілі, як і амаль усю вёску.

Доўга я сядзеў нерухома, успамінаючы Віцьку. І тады мне першы і апошні раз здавалася, што здзейсніў я нейкую жудасную памылку, але так і не магу зразумець якую. А слёз чамусьці не было.

— Марчук, што нам цяпер з дзіцём вашым рабіць? — пачуў я пытанне камандзіра.

Я паціснуў плячыма, а потым глуха прамовіў:

— Не ведаю

— Як яго хоць клічуць, дарэчы?

Я памаўчаў і падняўшы на камандзіра вочы проста адказаў:

— Віктар