Нацыянальная ідэя ў сучасным свеце

2.1. Лібералізм і нацыяналізм. Ліберальны нацыяналізм

Лічыцца, што гісторыя нацыяналізму і лібералізму пачалася адначасова — абедзве дактрыны бяруць пачатак ад часоў французскай буржуазнай рэвалюцыі 1789–1793 г. Вынікам гэтай падзеі было тое, што французы сталі адным з першых народаў у Еўропе, які паказаў сябе як нацыя. Французы (па Грынфельду магчыма яшчэ раней англічане) усвядомілі сваю нацыянальную адметнасць, сваю нацыянальную мову і вялікую гісторыю. Гэтае ўсведамленне стала грунтам фарміравання нацыянальнай ідэі (НІ), а праект яе рэалізацыі прывёў да тэарэтычнага абгрунтавання НІ — да ідэалогіі нацыяналізма.

Якабінцы зразумелі, што ў барацьбе з тыраніяй нацыяналізм мае вялікую перавагу і з’яўляецца асновай дэмакратычнага кіравання. Французы абвясцілі свабоду найвялікшай каштоўнасцю і гэтым заклалі падмурак лібералізму. Аднак па часе тая ж Англія яшчэ раней сфармулявала ліберальныя прынцыпы ў знакамітым «Білі аб правах» 1689 года.

Крах напалеонаўскай імперыі ў 1815 г. непасрэдна звязаны з абуджэннем нацыянальных пачуццяў у французаў. Калі Луі ХVІІІ прапанавалі трон ягоных продкаў Бурбонаў, то публічная паведамленне аб перасячэнні ім мяжы было такога зместу «Яшчэ адзін француз вяртаецца ў Францыю». І гэтая патрыятычная акалічнасць стала вызначальнай у лёсе наступных манархаў: усе яны ў першую чаргу былі прадстаўнікамі сваёй дзяржавы, а ўжо потым уладарамі.

З самага пачатку нацыяналізм заявіў аб сабе як сіла процілеглая касмапалітызму і асабліва яскрава гэта адчулася ў перыяд супраціўлення Напалеону Банапарту. У той час менавіта нацыяналізм стаў той вырашальнай сілай, што дапамагла канчаткова звергнуць Напалеона. І гэтая падзея стала першай у сусветнай гісторыі, калі ўвачавідкі была паказана сіла нацыяналізму. Далейшыя гістарычныя падзеі яшчэ больш выявілі сілу нацыяналізму, а ХХ-е стагоддзе ім аказалася прасякнутым наскрозь.

Першая сусветная вайна (1914 г. — 1918 г.) ўпершыню ў гісторыі аказалася вайной выкліканай не рэлігійнымі ці тэрытарыяльнымі супярэчнасцямі, а менавіта нацыянальнымі. А апошнія еўрапейскія войны (Сербія, Чачня) носяць ужо яскрава выражаны нацыянальны характар.

У ХХ стагоддзі нацыяналізм канчаткова сцвердзіў сябе як дактрына. Прычым у адрозненне ад лібералізму, сацыялізму і іншых вядомых дактрын, якія маюць адну важную агульную рысу — права выбару, права распараджацца сваёй свабодай па свайму жаданню — нацыяналізм не мае такой магчымасці, ён нясе ў сабе жорсткую залежнасць ад сваёй нацыі і гэтую залежнасць чалавек не можа мяняць па свайму жаданню. У гэтым і сутнасць нацыянальнага монатэізму, аб якім гаварылася вышэй.

Цяпер аб лібералізме гэтай эпохі. Лібералізм на пачатку ХІХ стагоддзя, як у Англіі, так і ўва Францыі з самага пачатку ставіў на першы план эканамічныя законы — і менавіта законы свабоднага рынку. На першым этапе ён не супярэчыў нацыяналізму і нават дапаўняў яго. Лібералы ставілі на першы план асобу чалавека, яго індывідуальнасць. І тое, што гэтая індывідуальнасць вызначаецца такой адметнасцю як нацыя, на першы погляд не супярэчыць лібералізму, што і было характэрнай рысай еўрапейскай палітыкі да рэвалюцыі 1848 года. Наогул у большасці краін Еўропы да 1848 года ўздым нацыянальнай ідэалогіі быў звязаны з лібералізмам. Пасля рэвалюцыі 1848 года лібералы ўбачылі ў нацыяналізме сімптомы нарастаючай напружанасці ў сувязі з масавай індустрыялізацыя і дэмакратызацыяй грамадства.

Менавіта апошнія фактары (уздым тэхнакратыі) прывялі да вызвалення чалавека ад руціннай працы, далі адносную свабоду для духоўнага развіцця, што ў сваю чаргу прывяло да фармавання новай якасці асобы чалавека — нацыянальнай свядомасці і неабходнасці жыцця чалавека ў нацыі.

Энтані Сміт пісаў: «Аптымістычныя прагнозы лібералаў аб тым, што урбанізацыя, індустрыялізацыя звядуць да мінімуму прывабнасць нацыяналізму, паказалі сябе памылковымі».

Супярэчнасці паміж ліберальным і нацыяналістычным светаўспрыманнямі яскрава прадэманстравала дзейнасць такога вядомага ранняга нацыяналіста ХІХ стагоддзя, як Джузепе Мадзіні. Мадзіні быў італьянскім патрыётам і імкнуўся да аб’яднання ўсіх італьянскіх зямель пад адзіным урадам. Ён верыў у нацыянальнае самавызначэнне, як крыніцу ўсіх палітычных праблем. Для яго любая форма індывідуальнага самасцвярджэння, што з’яўляецца стрыжнем лібералізму, была раўназначнай здрадзе нацыі. Яго галоўная праца «Абавязкі чалавека» ўжо загалоўкам дэманструе выклік ліберальнаму прынцыпу — прынцыпу індывідуальных правоў асобы. Аднак Мадзіні з іншага боку быў касмапалітам, у гэтым ён быў разам з лібераламі, якія верылі, што будуць працаваць не для асобных людзей, а для ўсяго чалавецтва. Мэтай лібералаў, якую падтрымліваў Мадзіні была садружнасць дэмакратычных дзяржаў, што мірна супрацоўнічаюць у рамках універсальнага свабоднага рынку. Канцэпцыя сусветнага парадку Мадзіні — гэта свет асобных нацый, якія мірна супрацоўнічаюць паміж сабой дзеля дасягнення універсальнага дабрабыту чалавецтва. У сваёй праграме ён апеліраваў да лібералізму сусветнага парадку. Аднак блізкасць ідэалогій Мадзіні і лібералізму была даволі павярхоўнай. Сутнасць у тым, што Мадзіні быў зацікаўлены ў свабодзе нацыянальных калектываў, а не асобных індывідуумаў, што ёсць аснова лібералізму. Лібералы таксама імкнуліся да мірнага і прагрэсіўнага парадку, але не праз асобныя грамадскія групы, не праз нацыі. Гэтая вера ў прагрэс развіцця праз індывідульную свабоду была чужой Мадзіні.

І таму ён прыклаў шмат намаганняў, каб аб’яднаць італьянскія рэгіёны. Ён лічыў, што нацыянальнае яднанне з’яўляецца першасным і прэтэнзіі індывідуума павінны культывіраваць свае асабістыя ўклады, дзеля прагрэса ўсяго чалавецтва. Адна з першасных задач ураду захоўваць і развіваць нацыянальны характар і нацыянальныя традыцыі.

Адносна эканамічнага індывідуалізма, у прыватнасці ідэі свабоднага рынку, Мадзіні быў цалкам абыякавы і гэта ставіць яго на бок процілеглы лібералам. Ён бачыў, што канкурэнтная эканоміка спрыяе індывідуальнаму эгаізму, падрыхтоўвае да сутыкненняў брата супраць брата, а гэта разбурае нацыю, падзяляе яе на розныя варожыя класы.

Прыклад Мадзіні яскрава паказвае непазбежнасць антаганізму паміж лібераламі і нацыяналістамі і засведчыў невырашальнасць гэтага канфлікту.

Лібералы, кіруючыся рацыянальным мысленнем, лёгка прынімаюць нацыянальную ідэю і нацыяналізм, але гэтым яны ўводзяць радыкальна іншы, чужы элемент у сваю ідэалогію. З другога боку нацыяналісты могуць прымаць і прымаюць ліберальныя ідэі дзеля ўнутранага прагрэса эканомікі. Але інтарэсы нацыі пры гэтым маюць безумоўны прыярытэт над інтарэсамі простых ідывідуумаў.

Рускі мысліцель ХІХ стагоддзя Канстанцін Лявонцьеў вельмі балюча адчуваў усю згубнасць ідэі лібералізму для народаў, што сталі на шлях незалежнасці і фармавання сваіх нацый-дзяржаў. У другой палове ХІХ стагоддзя лібералізм стаў вельмі моднай ідэалогіяй для шмат якіх краін Ёўропы: Германіі, Аўстрыі, Італіі, Расіі і іншых. «… все эти нации, все эти государства, все эти общества сделали за 30 лет (к 1870-м гадам — А. А.) огромный шаг на пути эгалитарного либерализма, демократизации равноправности; на пути внутреннего смешивания классов, властей, обычаев, законов и т. д. …. Все общества Запада за эти 30 лет больше стали похожими друг на друга, чем были прежде». К. Лявонцьеў бачыў для сябе ў гэтым працэсе жахлівую карціну — пераход да дзяржавы касмапалітычнай, спярша еўрапейскай, а потым і сусветнай. У сувязі з гэтым К. Лявонцьеў быў і супраць панславізма. Ён раздзяляе ідэю праваслаўна-культурнага русізма — як нацыянальна рускую ідэю і ідэю панславізма, як падражанне еўрапейскаму эгалітарызму, толькі ўжо на грунце славянскага адзінства. К. Лявонцьеў неаднаразова падкрэслівае, што Еўропа — гэта як раз прыклад «непадражання». Захоўваючы рускі нацыянальны ідэал Данілеўскага, ён выступае супраць палітычнага ўсеславянства.

Постсавецкая прастора быццам бы па-новаму пачала натуральны гістарычны шлях, пярэрваны рэвалюцыяй 1917 года і тыя праблемы, што існавалі тады, загралі новымі фарбамі на мяжы ХХ і ХХІ стагоддзяў, Узнік нэалібералізм, адзін з варыянтаў якога дапускае калектывізм (Ф. Хайек), этатызм і нацыяналізм. Сучасны нэалібералізм дапускае элементы ўмяшэння дзяржавы ў справы эканомікі, што супярэчыць класічнаму лібералізму, але не замінае сучасным ягоным прыхільнікам дасягаць вялізных матэрыяльных прыбыткаў. Як і раней нэалібералы любяць заігрываць з нацыяналістамі, але відавочныя супярэчнасці паміж імі вымушаюць лібералаў камбінаваць іншыя альянсы, найбольш распаўсюджаны з якіх ліберал-кансерватызм. Як вядома, нацыянальная ідэя ўключаецца ў кансерватыўную ідэалогію і з пункту гледжання нацыяналістаў ліберальны кансерватызм такая ж не магчымая камбінацыя, як і ліберальны нацыяналізм. Ніжэй у раздзеле 3 мы разгледзім гэтую праблему падрабязней.

Сучасныя расійскія ідэолагі ўсё менш падтрымліваюць канцэпцыю ўсеславянскага брацтва, якая дасталася нам аб імперскай Расіі і камуністычнага СССР. Так, П. Кандэль спробы аднаўлення «славянскага праваслаўнага саюза» называе «нереалистическими мечтаниями» і лічыць, што калі такі саюз і будзе ажыццяўлёны, ён будзе нявыгодны.

Такім чынам мы ўвайшлі ў ХХІ стагоддзе развітаўшыся (у большай часцы света) з камуністычнай ідэяй і маючы некалькі «перажыўшых» перапетыі гісторыі ідэалогій, сярод якіх мы зараз вылучылі дзве не вельмі спалучаемыя ідэалогіі — лібералізм і нацыяналізм.

Сучаснаму чалавеку галоўны прынцып лібералізму, ідэя свабоды вельмі блізкая. Шэраг краін усіх кантынентаў свету будуюць сваё заканадаўства на падставе ліберальных каштоўнасцей, грунтуючысь прынцыпамі правоў чалавека, усялякіх свабод (сумлення, веравызнання, друку….) і інш.

З другога боку мы бачым амаль экспаненцыльны рост новых нацый, нацыянальнай свядомасці людзей, утварэння новых дзяржаў і этнасаў. Нацыі не хочуць асіміляцыі, а наадварот, множацца і мацнеюць.

Камуністычны рэжым утрымліваў шэраг этнасаў у эмбрыянальным стане і здавалася б, што ўжо мала засталося для таго каб зліць якога-небудзь эстонца, украінца, ці узбека у адзіную сацыялістычную нацыю. Гледзячы на вялікія поспехі СССР (на самой справе большасцю паказушныя, ці неапраўданыя — як, напрыклад, асваенне космасу), шэраг краін, асабліва трэцяга свету, пачалі таксама будаваць сацыялізм, паставіўшы нацыянальныя праблемы на задні план.

Але заганная камуністычная ідэя лопнула, і з летаргічнага сну вярнуліся многія народы. На тэрыторыі былога Савецкага Саюза і Югаславіі пачаўся працэс утварэння незалежных дзяржаў, нацыянальная ідэя выйшла наперад.

У сувязі з гэтым паўстае пытанне: ці магчымы, усё-такі, нейкі альянс паміж лібераламі і нацыяналістамі? Ці магчымы ліберальны нацыяналізм?

І. Тамір (Yael Tamir) у сваёй фундаментальнай кнізе «Liberal nationalism» спрабуе развязаць гэтае пытанне станоўча: «Ліберальная традыцыя з яе адносінамі да асабістай свабоды і нацыянальная традыцыя з яе акцэнтам на прыналежнасць, лаяльнасць і салідарнасць могуць сапраўды сумяшчацца». І на самой справе, гэта было б ідэальна: нацыяналісты па-сапраўднаму ацэньваюць свабоду асобы і асабістых праў, а лібералы асэнсоўваюць і прызнаюць важнасць культурных каштоўнасцей, нацыянальнай свядомасці і марльных установак, якія вынікаюць з іх.

Але нават калі так і будзе, пэўная напружанасць паміж ліберальным і нацыянальным светапоглядам усё роўна будзе, таму што няма ніякіх падстаў, каб ацаніць ступень важнасці таго ці іншага падыходу і заўсёды знойдуцца такія, якія будуць стаяць больш за лібералаў, і другія, што схіляюцца больш да нацыяналістаў.

Наша пазіцыя наконт ліберальнага нацыяналізму наступная. Жаданне І. Тамір — правільнае і разумнае імкненне, ідэальнае рашэнне праблемы. Але такое гарманічнае спалучэнне лібералізму з нацыяналізмам магчыма толькі ў высокаразвітым грамадстве (напрыклад, у Англіі, радзіме І. Тамір), дзе большасць грамадзян маральныя, культурныя людзі. На этапах жа развала імперый, у постсавецкіх і посткаланіяльных краінах, у краінах дзе пануе ірэдэнтысцкі нацыяналізм ніякай гармоніі паміж лібераламі і нацыяналістамі да пэўнай пары быць не можа. Спачатку трэба пабудаваць нацыянальную еўрапейскага тыпу дзяржаву. А гэта магчыма толькі пры дапамозе маральна якаснай эліты і прыярытэту нацыянальнай ідэі. У адваротным выпадку разгул свабод можа прывесці да падаўлення нацыянальнай ідэі, разбурэння асобы. На постсавецкай і посткаланіяльнай прасторы кожная нацыя павінна прайсці шлях Францыі ці Італіі — і тады ліберальны нацыяналізм стане рэальнасю.

2.2. Кансерватызм, лібералізм і нацыяналізм

Каб больш глыбока разумець сувязь існуючую паміж кансерватызмам і нацыяналізмам вернемся ў часы напалеонаўскай Францыі. У барацьбе супраць Напалеона нацыяналізм абапіраўся на вялікую нацыянальную спадчыну і выказаў жаданне захаваць гэтую спадчыну. Гэтым самым ён уступіў у шчыльныя зносіны з кансерватызмам. Наогул, тэндэнцыі кансерватызму з цягам часу станавіліся усё больш празрыстымі і зводзіліся да таго, каб уключыць у сябе нацыяналізм, як галоўную складаючую частку сваёй ідэалогіі. Фармуляванне нацыянальнай ідэі стала афіцыйным афармленннем кансерватыўных партый. Аднак не заўсёды такі альянс паміж кансерватызмам і нацыяналізмам меў месца. Гэта выклікана тым, што нацыяналізм звяртаецца да пачуццяў людзей, да іх імкненняў і жаданняў, а кола такіх людзей можа ўключаць не толькі кансерватараў. Нацыяналіст дзеля аб’яднання свайго народа ў унітарную нацыю-дзяржаву можа ахвяраваць і традыцыйнымі каштоўнасцямі. Менавіта такія матывы былі ўласцівы збірацелям беларускіх зямель у Вялікім княстве Літоўскім (ВКЛ) шэрагу вялікіх літоўскіх князёў, пачынаючы з Гедыміна, Віценя і Вітаўта, якія прынімалі хрысціянства, свядома вызываючы гнеў паганскага насельніцтва. Тое самае было і пры аб’яднанні Прусіі ў ХІХ стагоддзі. Менавіта прускія нацыяналісты ўбачылі няздольнасць сваёй арміі процістаяць французам, і яны без вагання адкінулі традыцыйную армейскую структуру і іншыя інстытуты.

Хаця філасофія кансерватызму падтрымлівае нацыянальную ідэю, вылучае на першы план стварэнне і захаванне нацыі-дзяржавы, самі кансерватары не любяць, каб іх змешывалі з нацыяналістамі і выступаюць, магчыма з-за традыцыйнай боязі адмоўнага адцення, супраць нацыяналізму наогул. Так, Роберт Нісбэт у сваёй класічнай кнізе «Кансерватызм» піша аб тым, што для касерватараў нацыянальная дзяржава вялікая каштоўнасць, што для іх светаполяду важна права нацыі на выжыванне, але тут жа дабаўляе, што ўсе гэтыя прынцыпы яны падтрымліваюць «нагледзячы на ціск індывідуалізму і нацыяналізму».

Касерватызм характарызуецца двумя галоўнымі рысамі: 1) традыцыяналізмам — прыхільнасці да традыцый, мовы, нацыянальнай ідэі, рэлігіі, маральнасці, дзяржаўных сімвалаў і 2) прынцыпам свабоднай рынкавай эканомікі. Па другому пункту кансерватары не маюць разыходжанняў з лібераламі. Аднак пункт гледжання кансераватараў на асобу розніцца ад пункту гледжання лібералаў. На думку кансерватараў асобу павінна ахоўваць дзяржава, царква і сям’я. У сувязі з гэтым кансерватары надаюць вялікую ўвагу ўмацаванню дзяржаўнай улады.

Як і нацыяналісты, кансерватары вельмі паважаюць дзяржаўныя сімвалы: сцяг, герб і г.д. Для лібералаў жа гэтыя атрыбуты не патрэбныя, хаця «дзеля прыліку» і яны могуць выйсці на дэманстрацыю з нацыянальнымі сцягамі.

А вось у адносінах да эканомікі абедзве ідэалогіі знаходзяць амаль поўнае адзінства — і тыя і тыя лічаць, што эканоміка павінна будавацца на прынцыпах канкурэнцыі, прыватнай уласнасці і свабоднага рынку. У адносінах да свабоднага рынку розніца паміж абедзвумя ідэалогіямі тычыцца толькі ідэалагічнага абгрунтавання яго выбару. Так лібералы, напрыклад, лічаць, што рынкавае спаборніцтва вядзе да развіцця і ўзвышэння асобы. Кансерватары знаходзяць абгрунтаванне свабоды рынкавых зносін у натуральных законах прыроды: «Спроба пераразмеркаваць прыбытак дзеля дасягнення эканамічнай роўнасці супярэчыць прыродзе».

Кансерватызм, культывуючы традыцыяналізм, у вялікай ступені носіць рэлігійную афарбоўку. Таму хрысціянска-дэмакратычная ідэалогія шмат у чым супадае з кансерватыўнай. Аднак і тут ёсць разыходжанні. Кансерватызм, следам за лібералізмам прапаведуе прыватную ўласнасць і канкурэнцыю, і таму не з’яўляецца эгалітарнай канцэпцыяй. Хрысціянскія дэмакраты ж надаюць вялікую ўвагу сацыяльным праблемам, нясуць у грамадства хрысціянскую мараль і прынцып роўнасці ўсіх людзей перад Богам.

Такім чынам, кансерватыўная ідэалогія, маючы ў эканоміцы часткова агульную (хаця і з рознымі трактаўкамі) платформу з ліберальнай ідэалогіяй — ня мае з лібералізмам адзінства ў цэлым. І гэтыя супярэчнасці маюць тую ж прыроду, што і ў выпадку з нацыяналізмам: абыякавасць лібералізму да нацыянальнай ідэі, мовы, сімвалаў і іншых атрыбутаў, што характарызуюць нацыю.

Тым не менш ёсць палітыкі, якія адносяць сябе да ліберальных кансерватараў. Да такіх людзей звычайна адносяць рускага эканаміста, палітыка і філосафа Пятра Струве, дзейнасць якога пачалася крыху пазней ужо згаданага намі К. Лявонцьева і прыпадае на канец ХІХ — пачатак ХХ стагоддзяў. У гэты час у Расіі была даволі вялікая колькасць філосафаў, што падтрымлівалі ідэі лібералізму: М. Бярдзяеў, І. Ільін, С. Булгакаў, Е. Трубяцкі і іншыя. Характэрна, што большасць з іх цвёрда стаяла на пазіцыях нацыяналізму і больш таго — былі тэарэтыкамі і творцамі канцэпцыі нацыяналізму (М. Бярдзяеў, І. Ільін). Акрамя таго рускія філосафы таго перыяду ўсё ж абапіраліся на класічны лібералізм і бралі ў яго толькі адзін бок — той што тычыўся эканомікі і свабоды асобы.

Аднак апошні тэзіс, які тычыцца свабоды асобы, уступае ў супярэчнасць з ідэяй дзяржаўнасці, якую высока ставіў П. Струве. Гэтая супярэчнасць была, дарэчы, яму зразумелая і ён знаходзіць спосаб пазбегнуць гэтага канфлікту праз нацыянальны дух і нацыяналізм. Струве бачыць Расію як краіну з моцнай дзяржаўнай уладай, бачыць яе манархічнай краінай шчыльна звязанай з нацыянальнай ідэяй і праваслаўем.

Дзяржаўнасць — гэта інстытут містычны, яна ў меншай меры патрэбна індывідуальнасці, і разам з тым яна без гэтага інстытута не можа існаваць. Каб неяк прымірыць асобу і дзяржаву П. Струве надзяляе першую рэлігійным і нацыянальным зместам. Ён піша: «Личность не есть складочное место. Личность как религиозная идея означает воплощение ценного содержания, отмеченное своеобразием, или единственностью, энергией, или напряжённостью…Такой индивидуализм преодолевает мистицизм государственности и национальности не простым его отрицанием. В конце концов высшая форма отношения к миру есть сочетание в одном художественном религиозном, всегда личным и единственным, всегда объективном и обязательном содержании величайшей способности переживать, воспроизводить в себе мир, с полной свободой отношения ко всему в этом мире». Надаючы асобе такія рысы як рэлігійнасць і нацыянальны дух, П. Струве, фактычна, становіцца на пазіцыі антылібералізму, бо для апошняга свабода асобы вышэй за ўсё. Ніколі ліберал не скажа такім чынам: «Никто не способен лучше, чем религиозный индивидуалист, уразуметь, что чести и величию государства можно пожертовать жизнью своей и других людзей; никто не может ярче почувствовать неотразимую силу национальной идеи и понять, что хотя полякам в познани „разумнее“ и практичнее становится немцами, они любя свою национальность должны за неё бороться».

Падагульняючы можна сказаць, што погляды П. Струве нельга назваць паслядоўнымі ліберальна-кансерватыўнымі і тым больш ліберальна-нацыяналістычнымі. Хутчэй тут, як гэта адзначыў С. Л. Франк, ягоны кансерватызм уключае ў сябе лібералізм.

Пазіцыя П. Струве адносна неабходнасці моцнай дзяржаўнай улады непазбежна аддаляе яго ад лібералізму, хаця сам ён так хутчэй за ўсё не лічыў. Мала таго, у некаторых апошніх артыкулах П. Струве (напрыклад «На разные темы») гучаць шавіністычныя матывы і аддаляюць яго ад класічнага нацыяналізму. У шэрагу сваіх артыкулаў ён выступае як прыхільнік гегемоніі ў Расіі рускага народу: «Я допускаю, что можно быть в Варшаве или в Гельсингфорсе участником местной культурной жизни не зная русского языка, но без этого знания нельзя быть таким участником ни в Киеве, ни в Могилёве, ни в Тифлисе, ни в Ташкенте… с одной „малорусской“, или „белорусской“ культурой он, как культурный человек прочитать не может… Гегемония русской культуры в России есть плод всего исторического развития нашей страны…».

Сучасныя гістарычныя працэсы паказалі неабгрунтаванасць канцэпцыі «русского гегемона» П. Струве. Нягледзячы на ягоную перасцярогу аб тым, што «создание высшей и средней школы на малорусском языке было бы искусственным и ничем не оправданной растратой сил», сучасная Украіна ўпэўнена крочыць па шляху ўмацавання нацыянальнамй дзяржаўнасці, маючы падаўляючую большасць школ усіх узроўняў на ўкраінскай мове.

Французская рэвалюцыя, якая парадзіла як лібералізм, так і нацыяналізм, адкінула інстытут аўтарытарызму і абвясціла народ (нацыю) вышэйшай сутнасцю. Тым самым яна абмежавала магчымасці асобы чалавека. Адсюль ідзе разуменне свабоды ў рэчышчы Русо: «сапраўдная свабода вымагае абсалютнай адмовы індывіда ад самаго сябе, ад усяго што ён мае, у тым ліку і ад сваіх правоў, на карысць таталітарнага рэжыму». Гэты погляд уласцівы ранняму нацыяналізму часам непрымальны кансерватарамі, і, як лічыць Р. Нісбет, лібералізм у гэтым ракурсе па-сутнасці траянскі конь таталітарызму.

Адкінуўшы індывідуальныя адметнасці індывідуумаў, у тым ліку нацынальныя асаблівасці і традыцыі, лібералы спрыяюць стварэнню грамадства «масавага тыпу», тым самым пракладваючы шлях да таталітарызму. Італьянскі фашызм, на думку Крыстафера Даўсана ёсць прадукт лібералізму.

С. Г. Грыгор’еў, ідучы следам за Оукшокам, сцвярджае, што ягоны кансерватызм намнога чалавечней сучаснага расійскага ліберала, таму што бачыць у чалавеку годнасць і дадатны патэнцыял, а не матэрыял для пабудавання лепшага капіталістычнага будучага.

У аснове лібералізму ляжыць тэорыя спантаннага парадку, ці самарэгуляцыі, якая з’яўляецца крыніцай рацыяналізму і накіравана супраць кансерватызму і нацыяналізму. Як мы ўжо казалі вышэй нацыянальная ідэя, нацыяналізм — гэта трансцендэнтныя паняцці і ляжаць па іншы бок рацыянальнага мыслення. Нацыі і нацыяналізм не могуць быць прадуктамі сінергетычных працэсаў. Таму трыумф нацыяналізму ў ХХ стагоддзі сведчыць аб тым, што нельга механічна пераносіць ідэі самаарганізацыі, стахастычнасці і сінергетыкі да чалавечай супольнасці. Гэты не карэктны шлях абралі і аўтары некаторых артыкулаў у памянутай ужо намі кнізе «Беларуская нацыянальная ідэя».

Сучасны кансерватызм ахоплівае вялікі спектр палітычных партый, якія розняцца сваімі адносінамі да ідывідуалізму і аўтарытарызму. Прыхільнікі моцнай улады ў еўрапейскіх краінах носяць назву Новыя Правыя Радыкалы і аб’ядноўваюць у сваіх шэрагах найбольш радыкальных палітыкаў. Падрабязней мы разгледзім дзейнасць НПР у раздзеле «Нацыяналізм і фашызм».

Больш памяркоўнае крыло сучасных кансерватараў аддае перавагу правам асобы і ў гэтым накірунку сутыкаецца з хрысціянствам, дзе паводле асноўных пастулатаў: а) чалавек ёсць вышэйшае тварэннне Бога і б) чалавеку дадзена свабода — права выбару паміж дабром і злом. Шэрагам кансерватараў выкарыстоўваецца ў сувязі з гэтым назва «хрысціянскія дэмакраты». Такія партыі ёсць, напрыклад, у Германіі і Галандыі.

Такім чынам лібералізм і кансерватызм толькі ў эканамічнай частцы не супярэчаць адно аднаму. Ліберальны кансерватызм, які меў часам рацыю (прынамсі пасля Французскай рэвалюцыі 1789 г., ці ў Расіі часоў П. Струве) непазбежна вядзе да краху гэтай камбінаванай ідэі і да зусім адрознай трактоўкі бягучых палітычных падзей і прагнозаў на будучыню.

Нацыяналізм і кансерватызм маюць шмат чага агульнага — у абедзвюх ідэалогіях асаблівае, уважлівае стаўленне да традыцый, мовы, нацыянальных сімвалаў. Нацыяналізм і кансерватызм маюць нават агульных творцаў, такіх як Бёрк, Кедуры і іншыя. Розніца паміж нацыяналізмам і кансерватызмам у змене акцэнтаў. Напрыклад, для кансерватараў вялікае значэнне мае сям’я — для нацыяналістаў жа сям’я рэальнасць ніжэйшага плана ў параўнанні з нацыяй. Гэта адлюстравана ў нашай эвалюцыйнай схеме 2. Кансерватары шануюць інстытут Царквы — нацыяналізм жа часта выступае як замена рэлігіі, а ў выпадку пратэстанцтва ён узяў на сябе функцыю спадкаемцы Руху за тысячагадовае Валадарства Божае.

2.3. Нацыяналізм і фашызм

Як ужо гаварылася, нацыяналізм узнік у канцы ХVІІІ ст. і на працягу ХІХ стагоддзя фарміраваўся, удасканаліваўся пакуль не выкрышталізаваліся яго адметныя рысы. Фашызм з’явіўся больш чым на 100 гадоў пазней згаданых падзей.

Зараз цяжка сказаць, калі ўпершыню з’явілася не адэкватная канцэпцыя блізкасці і нават тоеснасці нацыяналізму і фашызму. Магчыма, гэта стала вынікам ІІ-й сусветнай вайны, дзе фашысцкая ідэалогія, маючая ў Германіі назву нацыянал-сацыялізма, пацярпела крах пасля 1945 года і стала забароненай. Блізкасць па гучанню слоў нацыст і нацыяналіст таксама адыграла не апошнюю ролю ў дыскрыдытацыі нацыяналізма. І таму ў свядомасці многіх людзей і, нават, народаў сфарміравалася ўстойлівае ўяўленне аб тым, што нацыяналізм ставіць сваю нацыю вышэй за іншыя нацыі, імкнецца падмяць пад сябе і знішчыць шляхам гвалту і вайны. У сапраўднасці такой ідэалагемай былі адметныя толькі фашызм і расізм, ды яшчэ блізкі да іх шавінізм.

У афіцыйнай фармулёўцы БелСЭ сказана, што фашызм гэта «адкрытая тэрарыстычная дыктатура найбольш рэакцыйнай и агрэсiўнай iмерыялiстычнай буржуазii…крайнi шавiнiзм i расiзм». Як бачым, нават з гэтай савецкай фармулеўкi вiдаць блiзасць тэрмiнаў фашызм i шавiнiзм. Больш таго — гэтыя iдэалогii, па сутнацi, аднолькавыя, яны адлюстроўваюць адну i тую ж з’яву. Толькi першая — фашызм — адносiцца найбольш да гiтлераўскай Германii i некаторых яе сатэлiтаў, а другая — да Расiйскай iмперыi ды камунiстычнага Савецкага Саюза. I нiчога агульнага з гэтымі паняццямі слова «нацыяналiзм» не мае. Наадварот, нацыяналiзм — антыпод фашызму.

І ўсё ж, як адзначалася вышэй, існавала і іншая парадыгма: «нацыяналізм — гэта амаль тое, што і фашызм». Як ніякая іншая яна прыйшлася да густу касмапалітам усіх масцей. Грунтуючыся на сусветным ліберальным капіталізме, а таксама на камуністычных партыях, на Захадзе паспяхова культываваліся ідэі касмапалітызму, прынамсі, да 80-х гадоў ХХ ст. Ва Усходняй Еўропе і СССР гаспадарыла камуністычная тэорыя, згодна з якой нацыі павінны былі знікнуць у эпоху камунізма. Мандыялісцкая тэорыя зліцця нацый ліберальнага Захаду пачала нават ажыццяўляцца на практыцы, але на Усходзе. Так, на Беларусі ў 60 — 70-я гады ХХ ст. некаторыя старшыні калгасаў шчыра бралі сацабавязацельствы да пэўнага тэрміну перавесці навучанне і справаводста на рускую мову. Беларускія школы ліквідаваліся ці пераўтвараліся ў рускія. Асабліва моцная хваля барацьбы з усім нацыянальным прышлася на 1961 год, калі былі ліквідаваны амаль усе беларускія школы ў гарадах і мястэчках. Толькі з 90-х гадоў, пасля развалу СССР пачаўся перагляд адносін да нацыянальных праблем.

Зразумела, што пры такіх неспрыяльных умовах не магло быць і гаворкі аб навуковым вывучэнні такой з’явы, як нацыяналізм. І на шмат гадоў — ад часоў рускіх філосафаў пачатку ХХ ст. да 90-х гадоў — даследаванне праблем нацыяналізму, фактычна звялося да нуля. На Захадзе і ў ЗША у вывучэнні нацяналізму не было такога вялікага перапынку, як у былым СССР. У шэрагу гэтых краін касмапалітызм мірна суіснаваў побач з нацыяналізмам, а масавае самавызначэнне нацый і з’яўленне новых дзяржаў у канцы ХХ стагоддзя вызначыла паразу касмапалітызму і паклала канец тэорыі зліцця нацый.

Камуністычная ідэалогія — марксізм-ленінізм, што панавала ў СССР амаль усё ХХ стагоддзе, не на голым месцы вызначыла нацыяналізм як адмоўную з’яву, як імкненне адной нацыі навязаць свае парадкі другой. Яшчэ ў эпоху росквіту рэлігійна-філасофскай думкі ў Расійскай імперыі ідэолагі імперскай палітыкі (шавінізму) распрацавалі тэорыю гегемона рускага народу і ўвялі ў афіцыйны ўжытак слова «нацыяналізм» і «нацыянальны рух» для абазначэння тых нацыянальна-вызваленчых рухаў, што ўзніклі на тэрыторыі вялізнай дзяржавы. Да такіх актаў належыць і беларуска-польскае паўстанне 1861–1862 гадоў, каўказскія вызваленчыя рухі і і ншыя. Неабходна яшчэ раз падкрэсліць: стаўленне да нацыяналізму як да крайне радыкальнай і антыгуманнай ідэалогіі узнікла не адразу і не ў апошні час — яно мае векавую гісторыю і таму так трывала трымаецца і ў наш час.

Аднак нельга і адмаўляць тое, што некаторыя формы нацыяналізму пры пэўных умовах могуць перайсці ў іншую якасць, якая нагадвае фашызм і нават пераходзіць у яго. Гісторыі вядомы такія выпадкі.

Нацыяналізм, які перасягнуў межы, вызначаныя пунтам 8 фармуліроўкі Б. Штэйнера, прыведзенай вышэй, у выпадку замены толькі аднаго гэтага пункта фразай: «8. Нацыяналізм — варожасць і пагарда да іншых нацый» — становіцца фашызмам. Такі нацыяналізм называюць таксама крайнім, альбо негатыўным нацыяналізмам.

Класік тэорыі нацыяналізму М. Бярдзяеў бачыў небяспеку такой формы нацыяналізму. У ягоных творах разглядваеецца варыянт крайняга нацыяналізму, які атрымаў назву — «месіянскі нацыяналаізм», ці проста — «месіянізм». М. Бердзяеў вызначае месіянізм, як з’яву, маючую вытокі ў рэлігіі, і які можна зразумець толькі ў містыцы.

Першым прыкладам месіянізма — яшчэ задоўга да надыходу эпохі нацыяналізма быў месіянізм яўрэйскага народа. На працягу многіх стагоддзяў да прышэсця Хрыста яўрэі былі богаабраным народам, які асэнсоўваў сваю выключнасць і не дапускаў іншых народаў да сябе. Хрысціянства паклала канец яўрэйскаму месіянізму і дало штуршок новаму мысленню, згодна з якім любы народ можа стаць народам-месіяй, калі асэнсуе сваё хрысціянскае прызначэнне. На мяжы ХІХ і ХХ стагоддзяў, у час, калі яшчэ і не адчуваліся будучыя фашысцкія «эксперыменты», Бердзяеў празорліва вылучыў асаблівасці германскага месіянізма. Ён пісаў, што германскі народ усведамляе сябе «не носьбітам Хрыстовага Духу, а носьбітам вышэйшай і адзінай духоўнай культуры. Германская раса — выбраная вышэйшая раса». Менавіта гэтыя тэзісы, разам з антыхрысціянствам Фрыдрыха Ніцшэ і сталі базавым звяном будучага нямецкага нацыянал-сацыялізму.

У пытаннях узаемаадносін паміж месіянізмам і «чыстым» нацыяналізмам М. Бердзяеў прытрымліваўся такой думкі: першы (месіянізм) належыць да асаблівага, духоўнага парадку. «Месіянізм адносіцца да нацыянальнага, як другое нараджэнне містыкаў адносіцца да першага прыроднага нараджэння». У творах М. Бердзяева гучыць вялікая вера ў месіянізм рускага народа і гэты месіянізм ён лічыць станоўчым нацыяналізмам, «вар’яцкім духоўна-творчым парываннем».

Менавіта паняцці «месіянскі нацыяналізм», «адмоўны, негатыўны нацыяналізм» у іх адносінах да фашызму як ідэалогіі і палітычнай практыкі варта браць ва ўжытак навукоўцам, даследчыкам сучасных палітычных працэсаў.

Італьянскі фашызм і нямецкі нацыянал-сацыялізм 20-х — 40-х гадоў ХХ ст. пераўтварылі Італію і Германію ў таталітарныя дзяржавы. У сувязі з гэтым дзяржаўную ідэалогію такіх краін можна назваць «таталітарным нацыяналізмам», у процілегласць традыцыйнаму дэмакратычнаму нацыяналізму, ці, інакш, «вызваленчаму нацыяналізму». Італьянскі і германскі фашызм — ці «таталітарны нацыяналізм» зрабілі ўздзеяннне і на іншыя краіны: Нарвегію, Данію, Галандыю і нават на краіны Усходняй Еўропы (напрыклад Румынію). Але распаўсюджанне фашызму як рэакцыю на гэта выклікала развіццё дэмакратычнага нацыяналізму: польскага, румынскага (Зялёная гвардыя), іспанскага (Palanga), эстонскага (Рух Ваўсаў).

Найбольш важным вынікам сучаснага аналізу суадносін паміж нацыяналізмам і фашызмам ёсць тое, што нацыяналізм і фашызм (нацызм) — гэта антыподы. Адзінае для абедзвюх ідэалогій паняцце «нацыя» не збліжае іх, а разводзіць да бясконцасці, ставіць іх на процілеглыя бакі. Па сутнасці, нацыяналізм становіцца антыноміяй фашызму ў адносінах да нацыі.

Растлумачым сказанае грунтуючыся на гістарычных фактах. Узнікненне фашызму адносіцца да 20-х гадоў і звязана з фігурамі Беніта Мусаліні ў Італіі і Адольфа Гітлера ў Германіі, дзе ён меў назву «нацыянал-сацыялізм». Мусаліні сцвярджаў: «У аснове фашызму ляжыць канцэпцыя Дзяржавы, фашызм лічыць Дзяржаву абсалютнай, у параўнанні з ёй усе індывідуумы або групы адносныя… Фашысцкая дзяржава — гэта форма, унутраны закон і дысцыпліна ўсёй асобы. Яна працінае волю і інтэлект…».

Фашызм — гэта культ гвалту. У першай палове ХХ стагоддзя ён надаў тэорыі звышчалавека ранг дзяржаўнай палітыкі. Чалавек сілы ўладарыць над слабымі і ў гэтай барацьбе стварае гісторыю. Фашызм узяў сабе ў саюзнікі папулісцкі варыянт сацыялізму, які асноўваўся на збяднелых слаях рабочых і сялян, выступаў супраць ліберальнага капіталізму.

Фашызм — гэта, нават, не ідэалогія, а спосаб дзеяння і спосаб са-масцвярджэння ў навакольным свеце, пры якім асабістае «я» становіцца ў шэраг такіх асоб, якія адзіныя ў сваёй перавазе над іншымі групамі, нацыямі і расамі, ставяць сябе вышэй за іх і нават дапускаюць атаясамленне сябе хоць і не цяпер, а ў будучым з Вышэйшай істотай — з Богам.

Для немцаў Трэцяга Рэйха такой групай звышлюдзей стала арыйская раса. Немцы аб’явілі сябе арыйцамі і ўзялі дэвіз: «Deutschland uber alles».

Як і нацыяналізм, фашызм надае вялікую ўвагу нацыі. Аднак бачанне нацыі ў іх вельмі рознае. Нацыяналісты лічаць, што нацыя ёсць супольнаць людзей аб’яднаных салідарнасцю і павагай да сваіх членаў. Фашысты трактуюць нацыю зусім інакш. Для іх нацыя — гэта «цытадэль улады», «апірышча і зброя для гуртавання волі і сілы чалавека». Нацыя становіцца па сутнасці інструментам ажыццяўлення гвалту. У сувязі са сказаным становяцца зразумеламі і вядомыя звышвысокія патрабаванні нацыстаў да чыстаты нацыі.

Чаму ж у Германіі натуральныя адносіны да нацыі, што ўласцівы ўсім цывілізаваным народам і разгледжаны намі ў пачатку артыкула ў кантэксце нацыяналізму, прынялі такі пачварны характар у часы Трэцяга Рэйха? Адказ трэба шукаць у гістарычным дыскурсе і нашмат раней разглядваемых падзей — у першай палове ХІХ стагоддзя. У тыя часы Гераманія ўяўляла хаатычны набор разнастайных княстваў і значна адставала ад перадавых еўрапейскіх краін (Францыі, Англіі) як у культурным сэнсе, так і ў сацыяльна-эканамічным. Усё гэта выклікала пэўны комплекс непаўнавартасці ў маштабах нацыі. Няма культурнай перавагі, але ёсць затое перавага ў нацыянальнай чысціні. Высілкамі Фрыдрыха Людзвіга Яна (1810), і пазней Вольфанга Менцэля сфарміраваліся расавыя ўяўленні аб чысціні нямецкай нацыі, якія дазволілі адкінуць аўтарытэт высокай французскай культуры. Да другой паловы ХІХ стагоддзя адносяцца ўжо і першыя захады, што ўслаўляюць ваенную моц нямецкага народа (Арндт, Трайчке). Далейшы шлях фарміравання фашысцкай ідэалогіі (пасля эканамічнага крызісу 1873 г.) звязаны з такімі імёнамі, як Габіно, Альварт і нават славутым кампазітарам Рыхардам Вагнерам (Die Walkure).

Яшчэ да прыходу Адольфа Гітлера да ўлады ў Германіі была дасканала ўзрыхлена глеба для ўзыходу ідэалогіі «новага месіянства» немцаў, як арыйскай нацыі. У 1928 годзе выйшла кніга Германа Вірта «Паходжанне чалавецтва», дзе аўтар даказваў, што ў вытоках чалавецтва стаяць дзве расы: нардычная — духоўная раса Поўначы і гандванічная — ахопленая ніжэйшымі інстынктамі раса Поўдня. На выставе 1933 года «Ahnenerbe» (спадчына продкаў) у Мюнхене Вірт дэманстраваў старажытныя рунічныя і протарунічныя пісьмёны. Гэта выстава мела вялізны поспех у арганізацыі пад назвай СС, якая і паставіла сваёй задачай абарону нардычнай расы (нямецкай нацыі) ў генетычным, духоўным і містычным плане.

У сувязі са сказаным становіцца зразумелым, што прыход да ўлады А.Гітлера і абвяшчэнне нацызма дзяржаўнай ідэалогіяй, было не выпадковым — да гэтага часу ўжо сфармірааваліся яе асноўныя ідэі ў выглядзе ўяўленняў аб вышэйшай арыйскай расе — немцах, аб «блакітнай крыві» і іншых «адметнасцях» нямецкай нацыі.

Але ў адрозненне ад суседняй Францыі, дзе ўтварылася нацыя высокай культуры, даўшая пачатак дэмакратычным традыцыям, у Германіі ўзнік аўтарытарны рэжым, культ улады, які вымагаў высокай дысцыпліны і парадку, дзеля захавання чысціні нацыі. Такім чынам нацыяналіізм у Германіі ўжо на стадыі свайго фарміравання набываў адметныя формы, якія ўсё больш адрозніваліся ад агульнаеўрапейскіх норм, якія прадугледжваюць прынцыпы роўнасці нацый і любві індывідуума да сваёй нацыі. Гэтая крайняя, гранічна негатыўная форма нацыяналізму ў выніку атрымала назву фашызм і ў адносінах да свайго прабацькі — нацыяналізму — стаіць ужо на палярна процілеглых пазіцыях.

У цытуемай вышэй кнізе Энтані Сміта цэлы раздзел прысвечаны параўнальнаму аналізу нацыяналізма і фашызма, дзе пераканаўча паказана заганнасць фашызму і ягоная процілегласць нацыяналізму.

Аднак адна вельмі істотная акалічнасць не разгледжана Э. Смітам. Яна тычыцца працэса асуджэння фашызму, які адбыўся на судовым працэсе ў 1946 годзе ў горадзе Нюрнбергу. Асуджэнне ідэалогіі фашызма вельмі важны крок, бо гэта спроба паставіць заслону перад будучымі неафашысцкімі ідэямі, тэорыямі і арганізацыямі, якія ажыццяўляюць такія ідэі. Гэта перасцярога ўсім будучым пакаленням людзей.

Нацыя і нацыяналізм як яе ідэалогія ўзніклі натуральным чынам, у выніку эвалюцыі чалавецтва, створаны яны па Вышэйшай Божай задуме і маюць сваё абгрунтаванне ў хрысціянстве. Што тычыцца фашызму, то ён узнік зусім не па законам эвалюцыі, не ў выніку ўдасканалення сусвету. Ён узнік у часы еўрапейскага крызісу 20-х гадоў ХХ стагоддзя як мутант, як рэакцыя часткі людзей з хворай псіхікай і самалюбівым характэрам, каб сцвердзіцца ў жыцці. Гэта скрыўленне чалавечага шляху, скрыўленне гісторыі і пра гэта нельга забываць.

Нюрнбергскі працэс да гэтага часу памятны людзям усёй зямлі і сучасныя прыхільнікі Гітлера — Мусаліні баяцца адкрыта выказваць свае намеры і прапагандаваць неафашызм. Аднак такія арганізацыі неафашысцкага кшталту ўсё ж існуюць у некаторых краінах як Заходняй, так і Усходняй Еўропы, у тым ліку рэспубліках былога СССР. Такі рух у сучаснай палітыцы называюць па-рознаму, Юрг Штайнер, напрыклад, адносіць яго да трансфарміраванага кансерватызму і называе гэтую плынь Новымі Правымі Радыкаламі (НПР). Часам НПР набываюць значную сілу, як гэта адбылося ў 1999 годзе ў Аўстрыі, калі да ўлады прыйшоў лідэр НПР Ёрг Хайдэр.

Пры разглядзе крайніх нацыяналістычных рухаў і нэафашыстаў трэба, аднак, быць уважлівымі і асцярожнымі, каб не змяшаць разам з імі і тыя партыі, якія не з’яўляюцца фашыстоўскімі, не стаяць на пазіцыіх культа сілы, хаця па некаторым прыкметам іх у свой час чамусьці аднеслі да фашысцкіх. Да такой партыі адносіцца, напрыклад, Нацыянальны Фронт у Францыі, які ўзначальвае Жан-Мары Ле Пэн. Адной з вызначальных рыс Нацыянальнага Фронту з’яўляецца тое, што ён падтрымаў ксенафобію і гэтым самым значна наблізіўся да канцэпцыі негатыўнага нацыяналізму, які яшчэ не з’яўляецца фашызмам, але ўяўляе ўжо нешта пераходнае. Перасцярога партыі Ле Пэна ад наплыву ў Францыю іншаземцаў мае падставы і блізкая думкам многіх простых французаў, і таму ня дзіўна, што ў 1993 г. на выбарах у французскі парламент партыя набрала 12 % галасоў.

Наш агляд быў б няпоўным, калі б у сувязі з разглядваемай праблемай, мы не закранулі і постсавецкі абшар. У Расіі і па-за яе межамі (у прыватнасці, у Беларусі) ужо колькі год узрушвае грамадства адмысловая партыя — «Русское национальное единство» (РНЕ). Пад прыкрыццём тыпова шавіністычных лозунгаў, выстаўляючы сябе адзінымі абаронцамі Расіі і рускай нацыі, гэтая партыя сваімі дзеяннямі паказала сябе як тыповая арганізацыя гранічна негатыўнага нацыяналізму. Тут і яўрэйскія пагромы, і крывавыя сутыкненні з іншымі нацыянальна арыентаванымі арганізацыямі (напрыклад бойкі з сябрамі БНФ у Беларусі). А сімволіка «байцоў» з РНЕ, выкананая ў выглядзе свастыкі «ў кручэнні» — гэта ўжо заяўка на сапраўдны неафашызм. Характэрна, што выяву гэтай сімволікі ідэолагі РНЕ знаходзяць у далёкай мінуўшчыне, у так званых «славянскіх ведах». Тое самае было ў свой час і ў Германіі, калі пры станаўленні нацызму яго тэарэтыкі знаходзілі карані фашызму і ягоную сімволіку ў рунічных пісьмёнах дахрысціянскай эпохі.

На дзіва падобныя нацысцкім «нардычным» фантазіям пошукі старажытных вытокаў сваей ідэалогіі ў тэарэтыкаў РНЕ: «Главным символом РНЕ является Звезда Богородицы с помещённой внутри её вращающейся свастикой, Это — символ наиболее соответствующий Русскому Национальному Архетипу».

Такім чынам, гранічна негатыўны нацыналізм разам з ідэалогіяй сусветнага панавання асобнай, арыйскай расы — гэт і ёсць поўны фашызм. Імкненне да сусветнага панавання, нацыянальны імперыялізм — істотныя рысы фашызму любой нацыянальнай афарбоўкі. Таму сёння ўяўляецца вельмі небяспечным фармаванне масавага імперскага сіндрому не толькі РНЕ, але і іншымі, колькасна больш моцнымі і ўплывовымі партыямі — КПРФ, ЛДПР і іншымі.

Лідэр адной з самых уплывовых партый Расіі — КПРФ — Г. Зюганаў адкрыта аб’вясціў аб адраджэнні старой формулы Д. Хамякова «Праваслаўе, самадзяржаўе, народнасць». На яго думку, у гэтай формуле заключана паслядоўнае станаўленне трох галоўных пачаткаў імперскай дзяржаўнасці: рымскае права, хрысціянскае адзінства і народнае адзінства ў Русі-Расіі. Даводзіцца толькі здзіўляцца насколькі моцна перафарбаваліся сучасныя расійскія камуністы, што і ў Хрыста паверылі, марачы аб былой імперыі.

Імперская хвароба яшчэ ў большай ступені прысутнічае ў ідэалогаў Ліберальна-дэмакратычнай партыі Расіі (ЛДПР), якую рэгулярна агучвае Уладзімір Жырыноўскі. У сваёй кнізе «Последний бросок на Юг» У. Жырыноўскі не толькі аб’ядноўвае ўсіх славян пад агульнай страхой рускага народа, а прасоўвае межы Расіі аж да Індыйскага акіяна. «Сделать ещё рывок, небольшой рывок на юг, чтобы туда спустились ширококолейные русские железные дороги и поезда — Москва — Дели, Москва — Кабул, Москва — берег Индийского океана, Москва — Тегеран…».

Што гэта, як не адкрыты заклік да новай імперскай каланізацыі, генацыду. Менавіта такі «рывок» збіраўся рабіць і Адольф Гітлер, каб вызваліць савецкія народы ад камунізму, а астатнія ад дэмакратычнага «загнівання».

Такім чынам славянафільства непазбежна прыводзіць да вялікадзяржаўнага шавінізма, які, фактычна. з’яўлеецца усходнім варыянтам фашызму. А яшчэ сто год назад У. Салаўёў папярэджваў, што зыход славянафільства — дэградацыя і выраджэнне («Славянофильство и его вырождение»). Ён сканструяваў нават формулу, якую А. Янаў назваў лесвіцай Салаўёва: пакланенне народнай дабрадзейнасці — пакланенне народнай сіле — пакланенне народнаму дзікунству. Гэта тры ўніз зыходзячыя ступені псеўдапатрыятызму. Гэта шлях антыэвалюцыі, шлях унікуды.

Падагульняючы сказанае, трэба адзначыць наступнае: фашызм асноўваецца не на эвалюцыйнай тэорыі развіцця грамадства, крышталізацыі векавых традыцый народа, умацаванні нацыянальнай свядомасці, як гэта робіць нацыяналізм. Фашызм падпарадкоўвае нацыю містычным ідэям накшталт «чыстаты» і тым самым прыніжае нацыю. У гэтым яго карэнная розніца ад нацыяналізму, які накіраваны на развіццё нацыі, на выяўленне лепшых адметных рыс кожнага, самага маленькага народа. Можна сказаць, што нацыяналізм — гэта прынцып дэмакратыі (роўнасці), размеркаваны сярод нацый, а фашызм — аўтарытарызм сярод нацый па аналогіі з суб’ектамі ў асяроддзі асобнай нацыі-дзяржавы.

Такім чынам, нацыяналізм і фашызм — гэта не тоесныя, і, нават, не роднасныя, а па сутнасці процілеглыя з’явы і паняцці. Нашы высновы вельмі блізкія да вывадаў вядомага філосафа і палітолага ХХ стагоддзя Э. Сміта, які піша: «…фашызм і нацызм прадстаўляюць сабой альтэрнатыву і выклік нацыяналістычнаму еўрапейскаму і сусветнаму бачанню развіцця, а не працяг яго».

Уступаючы ў трэцяе тысячагоддзе пасля Ражджаства Хрыстовага, трэба выразна ўсведамляць рэальнасць існавання істотна розных з’яў, звязаных з паняццем нацыі.

Па-першае, гэта класічны, чысты нацыяналізм, пра які мы вялі гаворку з самага пачатку. З ім звязаны такія высокія пачуцці, як патрыятызм, хрысціянская любоў да свайго народа і наогул прагрэс і будучыня народаў.

Па-другое. Існуюць і крайнія, негатыўныя формы нацыяналізму, якія звязаны з неапраўданымі вераваннямі ў абранасць, ці выключнасць сваёй нацыі. Гэта мы бачым, на прыкладзе «богаабранага» яўрэйскага народа і славянафілаў часоў расійскага імперыялізму. Гэтыя формы нацыяналізму яшчэ не прадстаўляюць фенамена фашызму, але пры пэўных умовах могуць перайсці ў яго.

Па-трэцяе. ХХ стагоддзе дала нам і прыклад альтэрнатывы нацыяналізму, яго антыподу ў сэнсе адносін да нацыі. Гэтым паняццем з’яўляецца фашызм — самая крайняя форма нацыяналізму, калі любоў да сваёй нацыі пераходзіць у адносіны да яе як апірышча гвалту, бессэнсоўную, крывавую «чыстку» свайго народа — як гэта было ў фашысцкай Германіі і ў СССР сталінскіх часоў, калі ролю арыйскай нацыі ўзялі на сябе камуністы.

Апошнія палітычныя падзеі (найперш ваенныя дзеянні ў Чачні, і Сербіі), напрамую звязаны з разгледжанымі пытаннямі, яны закранаюць самым непасрэдным чынам нацыянальныя праблемы. Ад правільнага падыхода да праблем суіснавання розных нацый, пытанняў самавызначэння народаў залежыць будучыня гэтых народаў і будучыня чалавецтва наогул.

Сказанае падцвярджае важнасць паліталагічнага аналізу канкрэтных праяў фашызму ў свеце і яго суадносін з нацыяналізмам. Гісторыя павінна ўсё ж нечаму навучыць нас.

2.4. Нацыяналізм і камуністычная ідэалогія

Нацыяналізм заўсёды быў ворагам камуністычнай ідэалогіі, а камуністычныя дзеячы ў сваю чаргу прыпісывалі нацыналізму буржуазную прапаганду і змагаліся з ім, як з прадуктам капіталізма. І сапраўды — сцвярджалі прыхільнікі навуковага камунізму — паняцце «нацыя» ўжываецца ў адносінах як да класу пралетарыяў, так і да класу капіталістаў, але ж капіталізм мусіць згінуць, людзі стануць роўнымі і тады настане адзінства сярод людзей, якія ня будуць дзяліцца на нацыі. Настане шчаслівае камуністычнае грамадства, дзе ўсе людзі радасна адпачываюць і творча бавяць час. Савецкі Саюз яшчэ да ІІ сусветнай вайны цаной вялізных ахвяр, цаной тысяч загінуўшых у гулагаўскіх лагерах грамадзян даў урок усяму Свету, як будаваць камунізм. Дзякуючы надзвычайнай сакрэтнасці камуністычнае кіраўніцтва здолела прадэмастраваць знешні эфект поспехаў, цалкам схаваўшы свае злачынныя дзеянні супраць свайго ж народа.

Вынікам такой палітыкі стала адносна вялікая папулярнасць сацыялістычных і камуністычных ідэй у шэрагу краін, галоўным чынам трэцяга Свету. Пасля ІІ сусветнай вайны ў гэтых краінах пачаўся шырокі антакаланіяльны рух, які спалучаў нацыянальныя пачуцці многіх народаў з марксісцкай ідэалогіяй. З’явіўся нават тэрмін — «марксісцкі нацыяналізм».

Што ж знайшлося агульнага паміж нацыяналізмам і марксізмам-ленінізмам? На гэтае пытанне ёсць, як лёгка ўбачыць, станоўчы адказ. Абедзве ідэалогіі засцярагаюць ад адчуджэння чалавека, характэрнага для капіталістычных краін. Нацыяналісты змагаюцца за лепшае будучае сваёй дзяржавы, дабрабыт свайго народа для іх — першасная задача. Камуністы таксама, як галоўную мэту ставяць лепшую, ідэальную будучыню свайго грамадства. На гэтай платформе — адзінства ў мэтах супрацьдзеяння рацыянальнаму, мондыялістычнаму грамадству, характэрнаму для многіх краін Захаду — і будуецца марксісцкі нацыяналізм. Найбольшае распаўсюджанне марксісцкі нацыяналізм атрымаў у краінах трэцяга Свету: Кубе, Анголе, В’етнаме, Мазамбіку. Працэсы, якія адбыліся ў гэтых краінах, нагадвалі раннія нацыяналістычны рухі часоў французскай рэвалюцыі 1789 года — з той толькі розніцай, што папярэднікам сучасных будаўнікоў нацыянальных дзяржаў ня быў вядомы марксізм. У далейшым будзем называць гэты варыянт сучаснага нацыяналізму «левым».

Вялікую ролю ў распаўсюджанні левага нацыяналізму ў краінах трэцяга Свету пасля ІІ-й сусветнай вайны, а таксама ў краінах Усходняй Еўропы, адыграла перамога СССР у вайне супраць фашызма і як вынік перамогі — зацвярджэнне статусу звышдзяржавы. Калі краіны Усходняй Еўропы былі вымушаны прыняць савецкую мадэль пабудовы камунізму, то ў Азіі і Афрыцы марксісцкі нацыяналізм прыйшоў знутры, знайшоўшы сабе спрыяльную глебу ў аморфным, збяднелым і адсталым народзе, для якога прымітыўная і папулісцкая рыторыка камуністаў была як бальзам. Марксізм прывабліваў іх абяцаннямі сацыяльнага і палітычнага развіцця. Сапраўды, знешне Савецкі Саюз выглядаў у пэўныя часы даволі прыстойна. Гэта была дзяржава, якая мела моцны ваенны патэнцыял, якая мела першынства ў свеце па асваенню Космаса, была вядучай у навуцы і многіх іншых сферах быцця. Савецкі марксізм разглядваўся «не як шлях да пераадольвання чалавечага самаадчуджэння праз свядомую рэвалюцыйную працу, а як мэтадалогія выхаду са стану палітычнай і вайскавой залежнасці і дасягнення сапраўднага парытэту з Захадам».

Прыхільнікам савецкага камунізму не быў вядомы другі бок медаля савецкай сістэмы — мала хто ведаў якой цаной было заплачана за тую ваенную моц і прэстыж СССР у Свеце. Людзі яшчэ ня ведалі аб Гулагах, аб мільёнах рэпрасаваных, забітых і закатаваных у гэтай жа знешне квітнеючай савецкай сістэме.

З распадам СССР і Югаславіі ўзнік новы від нацыяналізму — посткамуністычны, які розніцца ад нацыяналізму папярэдняга перыяду. Ён характарызуецца тым, што краіна, якая нядаўна яшчэ была камуністычнай прымае палітычны курс і ідэалогію здольныя забяспечыць нацыянальныя інтарэсы гэтай краіны. У гэтых краінах нацыю мабілізуе так званы мабілізацыйны агент — нацынальная эліта. Сучасны нацыяналізм ёсць прадукт мадэрнізацыі, усеагульнай адукацыі, а тасама свядомага маніпулявання масамі праз гэтую эліту.

І падкрэслім самую вызначальную рысу нацыяналізму ў посткамуністычных краінах: нацыяналізм у гэтых краінах — сінонім дэцэнтралізацыі і дэмакратыі.

2.5. Сучасная палітра ідэалогій, месца нацыянальнай ідэі і нацыяналізму ў ёй. Суадносіны паміж ідэалогіямі і партыямі

Гістарычна (з часоў французскай рэвалюцыі 1789 г.) склалася так, што партыі, якія выступалі за радыкальныя палітычныя змены назваліся «левымі», а тыя, што выступалі за захаванне існуючага становішча — «правымі». Таму партыі сацыял-дэмакратычнага і камуністычнага накірунку пачатку ХХ стагоддзя, якія змагаліся за рашучую змену рэжыму і нават за рэвалюцыю, атрымалі назву «левых». Кансерватары, якія выступаюць за захаванне традыцый, мовы і культуры і не імкнуцца да радыкальных зменаў у існуючым грамадстве, належаць да правага крыла партый. Лібералы ж абыякава ставяцца да традыцыяналізму, але, тым не менш, таксама лічацца правымі, гэта абумоўлена тым, што яны стаяць за свабодную, рынкавую эканоміку, адмаўляюць дзяржаўнае кіраванне эканомічнымі працэсамі, а апошні тэзіс (дзяржайнае кіраванне) — стрыжань сацыялістычнай (левай) ідэалогіі. А раз антыпод «левага», значыць — «правы».

У наш час розніца паміж левымі і правымі ідэалогімі істотна змянілася. Сацыял-дэмакраты пачалі выступаць за шматукладную эканоміку і, фактычна, пачалі зыходзіць з левага флангу. Лібералы наадварот пачалі ўводзіць элементы дзяржаўнага кіравання ў эканоміцы — а гэта ўжо ўхіл у левы бок. З другога боку партыі, якія выступаюць за істотныя змены рэжыму ў наш час не сацыялістычнага накірунку, а наадварот — іх апаненты: ліберальныя, нацыянальныя і іншыя, — тыя, што лічацца правымі партыямі.

Пасля распаду СССР утварылася шмат партый ліберальнага, нацыянальна-дэмакратычнага, сацыял-дэмакратычнага накірункаў, што процістаялі камуністычным партыям рэспублік былога СССР, і тое, што яны выступалі за змены рэжыму, таксама ставіць іх на правы фланг. Хаця, ідучы за логікай першапачатковага з’яўлення разлядваемай тэрміналагіі, усе згаданыя партыі можна было б залічыць да «левых» (бо яны за змены), а застыўшую ў сваім развіцці кампартыю — да «правай».

Такім чынам, сучасная класіфікацыя ідэалогій не зводзіцца да лінейнага прынцыпу мінулага ХІХ стагоддзя. Неабходна ўлічваць розныя фактары: характар эканомікі, характар рэжыму, адносіны да нацыянальнай ідэі і іншыя.

Мы паспрабуем абмежавацца толькі трымя прыведзенымі фактарамі і адлюстраваць суадносіны паміж дактрынамі з дапамогай геаметрычных пабудаванняў. Тры фактары (тры зменныя) патрабуюць для разгляду іх функцыянальнай залежнасці трохмернай прасторы. Аднак улічваючы цяжкасці адлюстравання трохмернай прасторы на плоскасці, разгледзім паасобку дзве схемы двухфактарных залежнасцяў: а) характар эканомікі — характар рэжыму і б) характар эканомікі — адносіны да нацыянальнай ідэі.

Першы варыянт класіфікацыі прадстаўлены ніжэй на схеме 5:

На схеме 5 у плоскасці васей X — Y, дзе Х — вось фактара свабоды эканамікі, Y — вось фактара свабоды асобы, фігуры 1-11 адлюстроўваюць асноўныя палітычныя ідэалогіі Еўропы.

Х + Ґ — бясконца вялікае значэнне свабоды эканомікі — рынкавая эканоміка, займае самую правую пазіцыю на схеме (супадае з сучасным азначэннем правай ідэалогіі).

Х — Ґ — скрайняя левая пазіцыя. Яна адпавядае эканоміцы цалкам кантралюемай дзяржавай.

Вось Y адпавядае ступені абмежаванасці свабоды асобы. Y +Ґ (верх восі Y) — аўтарытарны рэжым. Y-Ґ (ніжняя частка восі Y) — індывідуалізм, прыярытэт асобы чалавека над дзяржавай і іншымі грамадскімі групамі і класамі.

Фігуры пранумераваныя лічбамі 1 — 11 адпавядаюць асноўным палітычным ідэалогіям сучаснасці.

Пад нумерам 1 намалёваны эліпс (авал), які азначае самую цэнтрысцкую (бо яна па цэнтры як восі Х, так і восі Y) ідэалогію — нацыяналізм. Авал нацыяналізму 1 мае агульныя пункты сутыкнення з усімі іншымі ідэалогііямі (акрамя лібералізму) — сегменты 8, 10, 11. (Адносна паняцця ліберальны нацыяналізм мы будзем гаварыць асобна, бо ён не укладваецца у гэтую схему).

Нумар 2 — камуністычная ідэалогія: аўтарытарны рэждым, планавая эканоміка. Дзяржавы — носьбіты ідэалогіі: СССР (да развалу), Куба, Карэя, Кітай (змешаная эканоміка).

Нумар 3 — кансерватызм: рынкавая эканоміка, прыхільнасць да нацыянальнай ідэі, традыцыяналізм. Дзяржавы, дзе прытрымліваюцца кансерватызму (у дужках носьбіты згаданай ідэалогіі): Англія (Кансерватыўная партыя), Германія (Хрысціянскія дэмакраты), Аўстрыя (Народная партыя), Грэцыя (Новая дэмакратыя), Швецыя (Саюз Памяркоўных), Іспанія (Народны Альянс).

Нумар 4 — хрысціянская дэмакратыя (х.-д.). Ідэалогія блізкая і да кансерватызму і да нацыяналізму і, нават, сацыял-дэмакратыі. Прыклад дзяржавы з моцнымі хрысціянска-дэмакратычнымі традыцыямі: Германія (ХДЗ — Хрысціянска-дэмакратычны звяз), Бельгія (Хрысціянская народная партыя (фламандцы) і Сацыяльна-хрысціянская партыя, якая гуртуе франкафонаў), Галандыя (Хрысціянска-дэмакратычны заклік)

Нумар 5 — лібералізм. Займае самую правую і самую ніжнюю нішу на схеме. Агульных пунктаў сутыкнення з іншымі, акрамя даволі сумніцельнага ўтварэння — ліберальнага кансерватызму. Дзяржавы: ЗША (Дэмакратычная партыя), Германія (Свабодныя дэмакраты), Расія (Саюз правых сіл), Беларусь (Аб’яднаная грамадзянская партыя).

Нумар 6 — сацыял-дэмакратыя (с.-д.). На малюнку адлюстраваны два існуючыя накірункі сацыял-дэмакратыі. Першы (лічба І) бярэ пачатак ад К. Маркса і Ф. Энгельса, ён даў пачатак камуністычнай ідэалогіі і камуністычным партыям. У наш час многія камуністычныя партыі былога СССР і Усходняй Еўропы пераўтвараюцца ў партыі, якія вызнаюць менавіта гэтую разнавіднасць сацыял-дэмакратыі (дэмакратычны сацыялізм). Дзяржавы: Польшча (Сацыялістычная рабочая партыя), Літва (Дэмакратычная рабочая партыя), Балгарыя (Сацыялістычная партыя).

Другая плынь сацыял-дэмакратыі (лічба ІІ) адлюстроўвае права-цэнтрысцкую пазіцыю. Творцамі гэтай ідэалогіі былі Отта Бауэр, Хельмут Коль, Тоні Блэр. У адрозненне ад с.-д. — І, с. — д — ІІ дапускае прыватную уласнасць, рынкавую эканоміку, хаця і лічыць неабходным разумнае дзяржаўнае кіраванне эканомікай. Дзяржавы: Англія (лейбарысты), Швецыя (Сацыял-дэмакратычная партыя), Германія (Сацыял-дэмакратычная партыя), Беларусь (Беларуская сацыял-дэмакратычная Грамада) і іншыя.

Фігуры абазначаныя нумарамі 1–6 адпавядаюць на 2-х мернай плоскасці усім іншым асноўным сучасным ідэалогіям. Фашызм, а разам з ім расізм і шавінізм не маюць адпаведніка на плоскасці, бо гэта хутчэй не ідэалогіі, а філасофія настрою, моды і культа гвалту, вайны.

Фігуры пад нумарамі 7 — 11 утварыліся на перасячэннях асноўных фігур (1–6) і адлюстроўваюць камбініраваныя ідэалогіі, большасць з якіх разглядалася ў гэтым раздзеле.

Сегмент 7 — ліберальны кансерватызм. Канцэпцыя яго разглядалася ў раздзеле 3.2, дзе быў пастаўлены пад сумненне такі альянс. Але мы маем гістарычныя прэцэдэнты ў асобе П. Струве (Расійская імперыя), і, таксама, некалькі сучасных палітычных партый, што падтрымліваюць магчымасць ліберальнага кансерватызму, напрыклад, Кансерватыўная партыя ў Англіі.

Сегмент 8 — сацыял-дэмакратыя (с.-д.) ў спалучэнні з хрысціянскай-дэмакратыяй (х.-д.). У сацыяльным плане х.-д. — кі і с.-д. — кі вельмі блізкія паміж сабой. Больш розняцца гэтыя ідэалогіі ў адносінах да Бога, бо с.-д. пачыналася як атэістычная тэорыя. Але яшчэ ў ХІХ ст. існавалі людзі, што імкнуліся аб’яднаць гэтыя дактрыны (гл. С. Булгакаў. Хрысціянскі сацыялізм).

Сегмент 11. Адпавядае ідэалогіі, якая утрымлівае адначасова ідэі нацыяналізму, кансерватызму і хрысціянскай дэмакратыі. На такіх пазіцыях стаіць шэраг партый у постсавецкіх рэспубліках. Гэта: Нацыянальна-дэмакратычная партыя Грузіі, Беларускі народны фронт (абедзве плыні), Ліга Свабоды (Літва), Беларуская нвцыянальная партыя (БНП) і іншыя.

Сегмент 10. Нацыяналізм у спалучэнні з камуністычнай ідэалогіяй. Такі альянс мае адмысловую назву — нацыянал-камунізм, а таксама існуе яго асобная форма — нацыянал-бальшавізм. Існуе ў Кітаі, Карэі, Кубе. З постсавецкіх краін ідэі нацыянал-камунізму блізкія шэрагу палітыкаў Украіны, Расіі, сярэднеазіяцкіх рэспублік. У Францыі нацыянал-камунізм мае назву — галізм (Дэ Голь).

Нацыянал-бальшавізм вядомы ў Расіі, дзе гэтую ідэалогію вызнае Камуністычная партыя СССР (старшыня Ніна Андрэева).

Сегмент 9. Кансерватызм і хрысціянская дэмакратыя. Гэтыя ідэалогіі вельмі блізкія. Касерватызм часта ўключае ў сябе асноўныя прынцыпы хрысціянскай дэмакратыі, аднак ён мала дбае аб правах асобы чалавека. Дзяржавы: Беларусь (Кансерватыўна-хрысціянская партыя (КХП) — партыя БНФ).

Цяпер намалюем схему, дзе ў якасці двух зменных фактараў узяты наступныя: вось Х — як і ў схеме 1 гэта ступень свабоды эканомікі, а вось Y — ступень успрыняцця нацыянальнай ідэі.

Па-першае. Самую цэнтрысцкую пазіцыю на плоскасці Х — Y (нацыянальная ідэя — эканоміка) займае ўжо не нацыяналізм, а сацыял-дэмакратыя. Нацыяналізм перамяшчаецца цалкам у верхнія два квадранты і пакрывае ўсе існуючыя ідэалогіі, акрамя лібералізму.

Па-другое. Лібералізм і кансерватызм ужо не маюць агульных пунктаў сутыкнення, бо знаходзяцца па розныя бакі восі Y (выпадае сегмент 7). Усе фігуры на перасячэннях авалаў (сегменты) нясуць той жа сэнс, што і на схеме 3.

Прыведзеная класіфікацыя ідэалогій, зразумела, не прэтэндуе на універсальнасць і скончанасць, але на сучасным гістарычным этапе дастаткова адэкватна алюстроўвае палітычную палітру, што добра відаць на прыведзеных схемах.