Нацыянальная ідэя ў сучасным свеце

Нацыналізм мае шэраг адценняў і асобных тыпаў. Пітэр Сугар вылучае чатыры тыпы нацыяналізму, якія склаліся пасля 1815 г.: буржуазны, бюракратычны, папулісцкі (народны) і арыстакратычны.

3.1.1. Буржуазны нацыяналізм

Буржуазны нацыяналізм найбольш характэрны для краін Заходняй Еўропы. Гістарычна ў гэтых краінах фарміраванне нацыяналізму завяршылася яшчэ ў XVIII–XIX ст. Традыцыйны манархічны тып ладу гэтых дзяржаў саступіў месца рэспубліканскаму, ці канстытуцыйна-манархічнаму, і галоўнай сілай, рухавіком грамадства стала буржуазія. Першымі краінамі, дзе ўсталяваўся гэты тып нацыялізму былі Англія і Францыя. Сярод краін Усходняй Еўропы к другой палове ХІХ-га ст. толькі Чэхія мела сваю адносна моцную буржазію, хаця там прысутнічала і арыстакратыя. Кіруючая роля буржуазіі ў згаданых краінах азначае перавагу сярэдняга класа як над арыстакратыяй, так і над ніжэйшымі слаямі насельніцтва.

3.1.2. Арыстакратычны нацыяналізм

Арыстакратычны нацыяналізм. Польшча і Венгрыя ХІХ — ХХ ст. уяўляюць сабой прыклад таго, як арыстакратыя ўзяла на сябе місію кіравання эканомікай, рэгулявання аграрным сектарам і стварэннем сістэмы заканадаўства. Прычына такой з’явы ў тым, што ў гэтых краінах арыстакратыя была заможнай і мела палітычную, эканамічную і царкоўную манаполію. Арыстакратычны нацыяналізм у Польшчы і Венгрыі сфарміраваўся ў ХІХ ст. і праіснаваў да канца ІІ-й сусветнай вайны, пасля якой гэтыя краіны трапілі пад сферу савецкага ўплыву.

3.1.3. Бюракратычны нацыяналізм

Бюракратычны нацыяналізм узнікае там, дзе існуюць вялікія карпарацыі прадпрыемстваў з вялікім апаратам планавання. Калі гэтай бюракратычнай арганізацыяй з’яўляецца дзяржава, то бюракратызм уздымаецца на вельмі высокі ўзровень. Бюракратычная дзяржава забяспечвае грамадзянам роўныя правы і абавязкі, стабільнасць і парадак жыцця. Стварэнню краіны такога тыпу спрыяе навукова-тэхнічны прагрэс і, асабліва, рост сучасных кампутарных тэхналогій. Хаця бюракратычная дзяржава абыякавая да асобы, яна прываблівае сваіх грамадзян, фарміруючы іх нацыянальныя пачуцці праз дзяржаўную моц і дабрабыт народа. Бюракратычны нацыяналізм мае даўнія традыцыі ў такіх еўрапейскіх краінах як Англія і Францыя, а таксама ў ЗША. Ва Усходняй Еўропе ён меў месца ў ХІХ ст. ў Грэцыі і Румыніі. Пасля 1848 г. ліберальны рух у Румыніі прышоў у заняпад, а раздрабленне краіны прывяло да адзінства ў адным — жаданні нацыянальнага аб’яднання, якое паспяхова і завяршылася пасля 1859 г.

3.1.4. Папулісцкі нацыяналізм

Папулісцкі (народны) нацыяналізм, ці яшчэ, як гавораць, эгалітарны — ураўняльны нацыяналізм праяўляўся ў Сербіі і Балгарыі. Гэты тып нацыяналізму зыходзіць з ніжэйшага духавенства і вялікай колькасці сельскіх мас. Ва ўмовах Атаманскай імперыі, да якой належылі гэтыя краіны, ніжэйшыя пласты грамадства здолелі зберагчы родную мову і нацыянальныя традыцыі, Элементы эгалітарнага нацыяналізму прысутнічалі і ў Беларусі ХІХ ст., якая ўваходзіла ў склад Расійскай Імперыі. Як паказвае гістарычны вопыт, ён з’яўляецца, з аднаго боку, ніжэйшай формай нацыяналізму, але, з другога боку, нацыя абавязана яму сваёй захаванасцю і грунтуецца на ім як першай фазе свайго фарміравання.

Дэмакратызм і ліберальная ідэя вельмі блізкія эгалітарнаму грамадству. Небяспека такога сінтэзу без паслядоўных змен у бок крышталізацыі нацыі, вядуць да пераходу ў касмапалітычную дзяржаву. У сувязі з гэтым яшчэ ў ХІХ ст. К. Лявонцьеў папярэджваў, што ў дзяржаў Заходняй Еўропы вызначылася тэндэнцыя ператварэння ў аднародныя грамадствы. Ён шчыра перажываў, што заходнееўрапейскія краіны губляюць сваю самабытнасць, набліжаюцца да нейкага сярэдняга ўзроўню.

Найбольш распаўсюджаная тыпалогія нацыяналізму — дзяленне на культурны і палітычны нацыяналізм.

3.3.1. Культурны нацыяналізм

З пачаткам эпохі нацыяналізму — з канца ХVІІІ ст. пачалося стварэнне нацыянальных дзяржаў. Працэс станаўлення нацый парадзіў, як галоўную ўмову, нацыянальную адукацыю і нацыянальную літаратуру. Паэты і вучоныя сталі першымі выразнікамі культурнага нацыяналізму, які патрабуе захавання адметнай культурнай нацыянальнай спадчыны, адказнымі за стварэнне нацыянальнай літаратурнай мовы. Яны абапіраліся на сваю гісторыю і традыцыі. Адна з галоўных задач культурнага нацыяналізму — абарона нацыі ад асіміляцыі яе з іншымі. Апошняе вельмі актуальна для малых народаў, якія працяглы час жывуць разам з пануючай нацыяй у адной дзяржаве. Гэта тыпічна, напрыклад, для шматлікіх народнасцей, што існавалі ў складзе СССР, у тым ліку і для Беларусі.

3.3.2. Палітычны нацыяналізм

Палітычны нацыяналізм ставіць сваёй першаснай мэтай стварэнне незалежнай дзяржавы на падставе агульнанацыянальнай еднасці. Па сваім часе ўзнікнення — гэта самая ранняя форма нацыяналізму. Першымі сапраўднымі нацыямі — дзяржавамі сталі Англія і Францыя. Германія і Італія, якія сфарміраваліся ў ХІХ стагоддзі праз аб’яднанне шматлікіх раздробленых княстваў, сталі дзяржавамі дзякуючы менавіта палітычнаму, а не культурнаму нацыяналізму.

Культурны і палітычны нацыяналізм — два бакі адной з’явы — нацыяналізму ў яго поўным аб’ёме. Яны адзіны ў сваёй антыпатыі да бюракратычнай дзяржавы, і іх ідэал — грамадзянскі дзяржаўны лад для адукаваных грамадзян, аб’яднаных агульнымі законамі, якія забяспечваюць правы грамадзян. К. Лявонцьеў бачыў у палітычным нацыяналізме адваротны бок медалю — за імкненнем да еўрапейскага стандарту нацыі-дзяржавы хаваецца небяспека дэвальвацыі нацыянальнай самабытнасці, што звязана з модным у сярэдзіне ХІХ ст. ліберальнага накірунку развіцця грамадства. І сапраўды — лібералізм сцвярджае эгалітарнае грамадства і эгалітарны нацыяналізм, якому абыякава нацыянальная адметнасць народа.

У сувязі з еўрапейскім аб’яднаўчым працэсам К. Лявонцьеў перасцярагаў і ад пагубнай ідэі панславізму, быў праціўнікам палітычнага панславізму: «Я нападаю на идеал всеславянского объединения когда бы то ни было и во чтобы то ни стало; я считаю этот последний идеал (чисто политический) для первого (для идеала самобытности духовно-культурной) весьма опасным уже по одному тому, что большинство образованных не русских славян слишком привыкло к европейским формам свободы и равенства».

Ідэі панславізму ў наш час існуюць у форме «славянскай еднасці». Перасцярога К. Лявонцьева адносна небяспекі панславізму, якая прагучала сто гадоў таму, цалкам стасуецца з цяперашняй сітуацыяй на Беларусі. ХХ ст. вылучыла на пярэдні план асноўны працэс: фарміраванне нацый, ўтварэнне незалежных дзяржаў і ўсталяванне ідэалогіі нацыянальнай дзяржаўнасці. Пакуль такі працэс яшчэ не скончыўся. Магчыма ХХІ ст. стане эпохай стварэння аб’яднанняў дзяржаў, блізкіх па гістарычных шляхах, культуры і агульнасці эканамічных інтарэсаў. Але ўсё гэта адбудзецца толькі пасля завяршэння нацыянальнага фарміравання. І можа не абавязкова ствараць аб’яднанне па этнічнай прыкмеце, напрыклад, саюз усходніх славян. Можа быць больш выгадным атрымаўся б саюз Беларусі не толькі з Расіяй, а з Літвой (як гэта было ў ВКЛ), ці з Польшчай.

На нашу думку, хаця нацыяналізм на Беларусі не сфарміраваўся як дзяржаўная ідэалогія, як масавая свядомасць народа, ён мае перспектывы стаць такім у недалёкім будучым.

Такім чынам, нацыяналізм — гэта ёмкае па змястоўнасці паняцце. Формы праяў яго вельмі розныя. Тыпалагізацыя нацыяналізму магчыма па самым розным асаблівасцям. Існуюць дастаткова вызначаныя метадалагічныя прыёмы для вылучэння тыпалагічных форм нацыяналізму ў еўрапейскім кантэксце. Крытэрыямі такой тыпалагізацыі могуць служыць і палітычныя каштоўнасці, культура і палягаючыя на іх палітычныя арыентыры вялікіх сацыяльных груп грамадзян той, ці іншай краіны.

Вышэй мы паказалі, што нацыяналізм знаходзіць сваё абгрунтаванне ў хрысціянстве. У залежнасці ад канфесіі змянеецца і тып нацыяналізму. Мы разгледзім цяпер як ў суадносіцца нацыяналізм з аноўнымі хрысціянскімі канфесіямі: праваслаўем, каталіцызмам і пратэстанцтвам.

3.4.1. Нацыяналізм і артадаксальныя хрысціянскія рэлігіі

Артадаксальнымі хрысціянскімі веравызнаннямі я буду называваць такія канфесіі, пачатак якіх вядзецца ад апостальскіх часоў. Гэта — праваслаўе і каталіцызм. Адзначу: у грэчаскай мове артадаксальны азначае праваслаўны, у англійскай мове тэрмін orthodox church служыць для абазначэння толькі праваслаўнай Царквы. Вышэй ўжо гаварылася аб асэнсаванні нацыяналізму ў хрысціянстве. Пры аргументацыі мы выкарыстоўвалі спасылкі на праваслаўных аўтараў, але можна сцвярджаць, што і ў каталіцызме нацыяналізм знаходзіць сваё абгрунтаванне. Гэта бачна на прыкладах дзяржаў, дзе маюцца моцныя каталіцкія традыцыі — Італіі, Іспаніі, Францыі і іншых. Кожная з гэтых дзяржаў характарызуецца і моцнымі нацыянальнымі адзнакамі. Характэрна, што нацыянальныя традыцыі пачалі ўхваляцца католікамі, як адказ на пратэстанцкі раскол у царкве і вядуць свой пачатак недзе з Венскага Сабора 1311–1312 гг. На Пізанскім саборы 1409 года адзінства каталіцкай царквы было дасягнута менавіта паводле нацыянальнага фактара. Канчаткова пазбавіўшыся схізмы і вылучыўшы з сябе непакорных пратэстантаў, каталіцызм канчаткова аформіўся як саборны рух. Яшчэ раней у Візантыі ўтварылася і саборная праваслаўная Царква. Пад саборнасцю, ці інакш яшчэ кажуць — кафалічнасцю, звычайна разумеецца ўсяленскасць Царквы, аб’яднанне хрысціян як у часе, так і ў прасторы. Саборнасць азначае таксама паўнату, цэльнасць Царквы, якая не патрабуе дапаўненняў. Менавіта гэтае апошняе азначэнне выкарыстоўваецца звычайна ў дачыненні да Хрыстовай Царквы. Аднак у шырокім значэнні, слова «саборнасць» выкарыстоўваецца не толькі ў адносінах да Царквы, абазначаючы еднасць у прасторы і ў часе і для іншых сутнасцей.

Саборнасць (кафалічнасць) Царквы бярэ свой пачатак яшчэ з апостальскіх часоў — у цэрквах таго часу існавала ўсё галоўнае, што адлюстроўвае сутнасць сапраўднай Хрыстовай Царквы. Сем усяленскіх сабораў распрацавалі і зацвердзілі дагматы саборнасці. Аднак сапраўднага размаху саборны рух як на Захадзе, так і на Усходзе дасягнуў недзе ў сярэднія вякі (Пізанскі і Базельскі Саборы ў католікаў, утварэнне незалежных Маскоўскай і Наваградскай мітраполій у ВКЛ).

Такім чынам, пасля 1054 года (года царкоўнага падзелу) і на Захадзе і на Усходзе ўтвараюцца незалежныя царкоўныя арганізмы, якім уласціва саборнасць. Агульнасць крыніц саборнасці адзначаў выдатны рускі філосаф ХІХ стагоддзя Уладзімір Салаўёў. Ён пісаў: «нет никокого принципиального и справедливого основания для антагонизма между папским единовластием и соборным началом Восточной Церкви. Правильная соборность, как адна из существенных форм церковного действия, не исключает никакого иного начала и никаким другим началом не исключается. В этом смысле соборность признавалась и представителями церковного единовластия — римским папом». У адрозненне ад свайго сучасніка М. Бярдзяева, У. Салаўёў не бачыць у нацыяналізме жыватворнага пачатку, пэўнай стадыі ўсяленскай хрысціянскай любові і лічыць яго адвольным паняццем, што зацвярджае нацыянальнае як процілегласць універсальнаму (касмапалітызму). Хаця ў адносінах да патрыятызму Салаўёў мяняе свае меркаванні на процілеглыя і сцвярджае, што сапраўдная ідэя патрыятызму выводзіцца з сутнасці хрысціянскага пачатку на падставе натуральнай любові і маральнага абавязку да сваёй Бацькаўшчыны. Тут мы бачым амаль поўнае супадзенне з прапануемай намі канцэпцыяй (раздзел 1), калі замяніць слова «патрыятызм» у Салаўёва на «нацыяналізм» і лічыць патрыятызм вытворным ад апошняга. Зноў сутыкаемся з неадназначнасцю у фармуліроўках тэрмінаў.

Прывабная ідэя яднання нацый у Хрысце, была падтрыманая ідэолагам хрысціянскага сацыялізму Сяргеем Булгакавым: «Инстинкт национальности, из слепого становясь зрячим, переходя в сознание, переживается как глубинное, мистическое влечение к своему народу, как любовь, не в скудном, моралистическом понимании рационалистической этики, как некоторый вид эроса, рождающего крылья души, как нахождение себя в единстве с другими, переживание соборности». Аднак С. Булгакаў, следам за У. Салаўёвым адрывае саборнасць нацыі і нацыяналізму ад саборнасці Царквы, лічачы першую прыкметай ніжэйшай і стыхійнай сутнасці, якая прынцыпова адметная ад «адзінай і сапраўднай» кафалічнасці Царквы.

Аб’яднанне абедзвюх праяваў саборнасці — і нацыяналізму, і хрысціянства, — магчыма з пазіцыі азначэння нацыяналізму, прыведзенага намі вышэй. Іх непарыўная сувязь становіцца асабліва відавочнай на першым іерархічным узроўні эвалюцыі па нашай класіфікацыя (раздзел 1). Такім чынам, нацыяналізм становіцца пэўнай праявай хрысціянства, уключаецца ў хрысціянскае Быццё, становіцца часткай Усяленскай Царквы. Такі падыход вядзе да аб’яднання абодзвюх прыведзеных вышэй азначэнняў саборнасці.

3.4.2. Нацыяналізм і пратэстанцтва

Праваслаўе і каталіцызм уяўляюць сабой канфесіі, галоўнай адметнасцю якіх з’яўляецца саборнасць. Вышэй гаварылася таксама і аб тым, што нацыяналізм шчыльна звязаны з артадаксальным хрысціянствам і находзіць у ім сваё абгрунтаванне. Якія ж адносіны мае нацыяналізм да пратэстанцтва?

Узнікшы ў свой час як рэакцыя на абсалютызм каталіцкай іерархіі і неабдымную моц каталіцкіх дагматаў, пратэстантызм парваў з царкоўнымі традыцыямі і звярнуўся непасрэдна да народа, да яго непасрэдных праблем. Менавіта пратэстанты першымі распачалі адукацыю грамадзян на іх роднай мове. Яскравым прыкладам з’яўляецца шырокі народны рух на чале з Янам Гусам у Чэхіі (ХІV стагоддзе), рэфармацыйны кальвінісцкі рух у ВКЛ (ХVІ стагоддзе). Кальвінізм наогул шырока распаўсюдзіўся ў сярэдневяковай Беларусі, дастаткова ўспомніць князя Радзівіла Чорнага ды і многіх іншых прадстаўнікоў беларускай шляхты, якія вядомыя таксама і сваёй асветніцкай дзейнасцю. Аднак прагматызм уласцівы пратэстанцтву, не змог завалодаць масамі, бо не нёс той духоўнай глыбіні, якoй насычаны артадаксальныя рэлігіі. Усходнія славяне — у тым ліку і беларусы, у адрозненне ад заходнееўрапейскіх народаў на ўзроўні менталітэту больш схільныя да рамантызму і больш за заходнія народы ўспрыймальныя да ідэалізму і дагматаў Святога Пісання.

Што ж тады стала прычынай, якая зблізіла пратэстанцкі Рух з нацыяналізмам? Адразу адзначым, што не рацыяналізм і не секулярная сутнасць пратэстанцтва сталася таму прычынай. Абставін тут некалькі.

Па-першае, гэта з’ява, уласцівая ўсім рэфармацкім рухам, усім схізмам і наогул розным адхіленням ад артадоксальнай рэлігіі — з’ява пераацэнкі каштоўнасцей, вобразна кажучы, пераносу цэнтра цяжару на другасны, знешні бок рэлігіі. У прыватнасці, многія пратэстанцкія плыні, кіруючыся Адкрыццём Іаана Багаслова, засяроджваюць асноўную ўвагу на будучым Страшным Судзе і наступленні тысячагадовага Валадарства Божага. Гэтая тэма, напрыклад, — галоўная для адвентыстаў 7-га дня.

Вера ў Тысячагадовае Валадарства Божае на думку многіх даследчыкаў з’яўляецца крыніцай нацыяналізму. Нацыяналізм разглядваецца як свецкі спадкаемца руху за 1000-гадовае Валадарства Божае. Не дачакаўшыся другога прышэсця Хрыста, некаторыя, а гэта большасцю людзі, хто мае вельмі павярхоўныя веды аб хрысціянстве, ці нават атэісты, ўзнёслыя мары і спадзяванні на прыход Месіі пераносяць (трансфармуюць) на сваю нацыю — тым самым замяняючы гэтыя спадзяванні нацыяналізмам. Энтані Сміт лічыць памылкай тэорыю нацыяналізму як трансфармацыю веры ў тысячагадовае Валадарства Божае і даказвае. што гэтыя рухі ў вялікай ступені незалежныя, хаця часта перакрыжоўваюцца.

У падставе канцэпцыі прыхільнікаў шчыльнай сувязі паміж нацыяналізмам і рухам за тысячагадовае Валадарства Божае ляжаць наступныя агульныя рысы гэтых рухаў: сацыяльная справядлівасць, любоў да свайго народа, спадзяванне на кардынальнасць змен, якая патрабуе папярэдняй падрыхтоўкі, выхавання новай маралі. Так, даследчык нацыяналізму Е. Кедуры сцвярджае, што толькі поўнае скасаванне старога ладу, толькі рэвалюцыйны падыход, актывізацыя чалавечай дзейнасці яднаюць нацыяналізм і Рух за тысячагадовае Валадарства Божае.

Важным пытаннем з’яўляецца аналіз сацыяльнага складу двух разглядваемых Рухаў. Не зусім можна пагадзіцца з думкай Э. Сміта аб тым, што існуе падабенства ў сацыяльным складзе нацыяналізму і Руху за тысячагадовае Валадарства Божае. Ён лічыць: ядро людзей, што прадстаўляюць абодва рухі, складаюць тыя, якія стаяць на краі грамадства — сяляне, рабочыя, і наогул пралетарыі. У дачыненнях да рэлігіі гэта ў пэўнай ступені так — успомнім хаця б евангельскую ісціну: «апошнія стануць першымі». Аднак нацыяналістычныя рухі, амаль заўсёды ўзнікалі ў выніку дзейнасці інтэлектуальнай вярхушкі грамадства. Э. Сміт сам сабе супярэчыць, сцвярджаючы трохі ніжэй іншае: «нацыяналізм звяртаецца да больш адукаваных і заможных гарадскіх колаў у адрозненне ад Руху за тысячагадовае Валадарства Божае». І далей: «…у большасці выпадкаў нацыяналізм з’яўляецца гарадскім рухам сярэдніх класаў». У пэўнай ступені гэта ўсё ж вынік уздзеяння вышэйшага інтэлектуальнага пласта грамадства.

Можна вылучыць дзве альтэрнатыўныя пазіцыі адносна абодвух рухаў. Першая: паміж рухамі існуе безумоўная сувязь, карэляцыя, якая асабліва яўна праяўляецца на ўзроўні ніжэйшага і, магчыма, часткова сярэдняга класу. Аднак, гэтая сувязь не носіць агульна гістарычны і геаграфічны характар, часта ўяўляе выпадковы характар. Аб’яднанне народа вакол нацыянальнай ідэі, што ёсць вышэйшая мэта нацыяналістаў, адрозніваецца ад аб’яднання людзей, якія вераць у надыход Валадарства Божага. У гэтым і адрозненне пратэстанцтва ад праваслаўя і каталіцызму, у якіх сувязь з нацыяналізмам уяўляе сабой глыбінную сутнасць і абгрунтоўваецца на ўзроўні ўсяленскай любові і вертыкальнага імкнення да пераходу на вышэйшы ўзровень іерархічнай піраміды тэорыі стадый.

Рознасць паміж рухам за тысячагадовае Валадарства Божае і нацыяналізмам, такім чынам, істотная і ляжыць у іх мэтах — для першых гэта вера ў лепшую будучыню, што чакае людзей ужо ў іншым свеце (пасля прыходу Хрыста); для другіх важна выхаванне і ўдасканаленне новага чалавека ў зямным быцці.

Ёсць, аднак, і другая рыса пратэстантызму, якая збліжае з ім нацыяналізм больш, чым праваслаўе ці каталіцызм. Гэтая рыса — адсутнасць у пратэстантаў неабходнасці шматгадовага ўвацаркаўлення, даступнасць яго ідэалогіі шырокім масам, прастата і яснасць падачы евангельскіх ісцін, якія не вымагаюць істотнага духоўнага подзвігу — што вельмі важна для праваслаўных, і ўвасабляецца ў жыціях святых, мучанікаў і праведнікаў.

Сакральная духоўная глыбіня праваслаўя і каталіцызму ўзрошчвалася вякамі. Яшчэ са сваіх ранніх часоў, артадаксальнае хрысціянства гартавалася ў барацьбе з рознымі адхіленнямі ад яго, ерасямі і схізмамі. Напачатку мы бачым барацьбу з гносцітызмам, які аб’ядноўвае ідэі элінізму з усходнімі рэлігіямі і спрабуе ў гэтым рэчышчы тлумачыць хрысціянства. Пратаіярэй А. Шмеман дэталёва прааналізаваў усе раннія схізмы і іншыя спробы рэфармацыі хрысціянства і адзначае следам за гносцікамі вучэнне Маркіёна, які стаяў на пазіцыі дуалізму Старога і Новага Запавету. Потым з’яўляецца монтанізм — першая ерась на базе эсхаталагічных уяўленняў. Найбольш значнай ерассю — папярэдніцай многіх сучасных пратэстанцкіх плыняў, — з’яўляецца арыянства (ІІІ стагоддзе). Арыян з’яўляўся перакананым монатэістам і зводзіў Божую вечную Сутнасць Хрыста да яго зямнога існавання ў часе, — як Сына, але звычайнага чалавека і таму не Бога. Пазней (V ст.) мы сутыкаемся з адваротным вучэннем — монафізіцтвам, што вызначае толькі Божую сутнасць Хрыста. Гэтыя ерасі, як і вялікая колькасць іншых, рана ці позна знікалі, але карысць ад іх была: вынікам стала «загартаванасць» праваслаўя і каталіцызму, вытанчанасць Сімвала Веры і іншых асноўных дагматаў, якія пратрымаліся больш за тысячу гадоў і дайшлі да нас у амаль нязменным выглядзе.

З другога боку ў XV стагоддзі ерасі, існаваўшыя ў І тысячагоддзі ад Ражства Хрыстовага, знайшлі і сваё якаснае ўвасабленне ў новай, трэцяй хрысціянскай плыні — пратэстанцтве, якое ўзнікла як рэакцыя на жорсткую іерархічную сістэму артадаксальнага хрысціянства, характэрную найперш рыма-каталіцызму. Апошняя акалічнасць тлумачыць і той факт, што пратэстанцтва сфармавалася менавіта ў каталіцкім асяродку.

Моцная духоўная арганізацыя артадоксаў служыла тормазам працэсу ўтварэння нацый і нацыяналістычнай ідэалогіі. Пратэстанты зламалі гэты бар’ер, павярнуліся тварам да народа і, як гаварылася вышэй, сталі носьбітамі нацыянальнай рэлігі ў некаторых краінах. Аднак гэты працэс ішоў побач з адмаўленнем больш чым тысячагадовай духоўнай спадчыны як Усходняй, так і Заходняй Царквы і прыўнёс непазбежную дэвальвацыю духоўнай эвалюцыі для нацыянальных дзяржаў. І нездарма пратэстанцтва існуе цяпер у выглядзе безлічы сект, розных рэлігійных арганізацый, якія хутка ўзнікаюць і гэтак жа хутка знікаюць. Як пісаў Э. Сміт: «Спроба рэфармаваць рэлігію сканчаецца яе знікненнем».

Трэба яшчэ адзначыць, што падабенства паміж рэфармізмам і раннім нацыяналізмам з’яўляецца і ідэалагічным і сацыяльным. Па-першае, абодва рухі выкарыстоўваюць эвалюцыйную схему. Рэфармісты лічаць, што чалавек знаходзіць сваю сапраўдную сутнасць у разуменні боскага прызначэння і яго мэтаў у гісторыі. Гэтаксама і нацыяналізм прадугледжвае няспынную барацьбу за нацыянальную аўтаномію і самавызначэнне, за абуджэнне сапраўднай супольнасці і салідарнасці. Згодна з прапанаванай намі тэорыяй стадый, можна аб’яднаць выказаныя погляды адносна рэфармацыі і нацыяналізму, калі ў разуменне боскага прызначэння чалавека дадаць нацыянальнае ўсведамленне ў гэтым прызначэнні.

3.4.3. Абгрунтаванне нацыянальнай ідэі ў хрысціянстве

Яшчэ Іаган Готфрыд Гердер гаварыў, што нацыянальная разнастайнасць — частка Божай задумы і ставіць абмежаванага дзікуна вышэй за адукаванага касмапаліта.

Думкі Гердера знайшлі дастойны працяг у працах рускіх рэлігійных філосафаў канца ХІХ — першай паловы ХХ стагоддзяў (М. Бярдзяеў, У. Салаўёў, К. Лявонцьеў, І.Ільін, М. Кляпенін і іншыя). Яны выпрацавалі канцэпцыю філасофскага абгрунтавання нацыянальнай ідэі і нацыяналізму ў хрысціянстве.

Сутнасць гэтай канцэпцыі ў тым, што кожны народ мае нацыянальны iнстынкт, якi дадзены яму ад прыроды, а дакладней, ад Бога. I. Iльiн пiсаў, што «нацыянальная асаблiвасць па-свойму ўяўляе Дух Божы i праслаўляе Госпада. таму думка патушыць гэтую разнастайнасць (што спрабавалi зрабiць бальшавiкi — А.А.), можа нарадзiцца толькi ў духоўна мёртвай, хворай душы». Менавiта такая задумка ёсць спараджэнне душы злой i зайздроснай — усё роўна цi iмкнецца гэтая хiмера вайной падмяць пад сябе ўсе народы (нямецкi нацыянал-сацыялiзм) цi растварыць усе нацыянальныя культуры ў бясколернасцi i адсутнасцi разнастайнасцi (мондыялiзм, савецкi камунiзм). Адзначу, што i першае i другое не ўласцiва беларускай ментальнасцi. Беларускі народ, хаця і не меў працяглы час як нацыя нейкай вызначальнай назвы (русiны-лiцвiны-тутэйшыя-беларусы), тым не менш меў свой твар: iмкненне да незалежнасцi, да захавання сваiх традыцый, сваёй рэлiгii i iншых атрыбутаў таго, што мы азначылi як нацыяналiзм. У сувязi з тым вельмi дарэчы прывесцi трапныя словы не ўсiм вядомага цяпер хрысцiянскага фiлосафа Н. А. Кляпенiна: «Национализм это дар, данный целому народу и поэтому связывающий его, несмотря на индивидуальные различия людей, в единое целое. Как для отдельного человека правильный христианский путь заключается в развитии своего дара, так и для народа в развитии общего, всенародного дара. Целый народ более сложное явление, чем отдельный человек. Поэтому и его дар более сложен и служение этому дару труднее. Но сущность служения остаётся одинаково оправданной».

З сутнасці сказанага, падкрэслю — сапраўдны нацыяналiзм не супярэчыць усяленскасцi. Наадварот, шлях да ўсяленскага кладзецца толькi праз нацыянальнае. Касмапалiтызм — пазiцыя тых людзей, што лiчаць сябе па-за нацыяй — на самай справе магчымы толькi ў iндывiдуальным развiццi кожнай нацыi. А што ёсць хрысцiянства? Хрысцiянства — гэта любоў, якая пашыраецца да ўсiх людзей, зблiжае iх; яно ўключае ўсю паўнату ўсяленскай любовi. Самае каштоўнае ў хрысцiянстве тое, што яно сцвярджае iндывiдуальнасць асобы. А нацыяналiзм — гэта iдывiдуальнасць цэлага народа i любоў да гэтай iндывiдуальнасцi. Такiм чынам, калi мы звяртаемся да нацыяналiзму, то яго сутнасць благаслаўляецца менавiта рэлiгiяй — сутнасць як любоў да iндывiдуальнасцi вышэйшага ўзроўню (па маёй класiфiкацыi). Як i звычайная любоў да бацькоў, да сям’i, да сяброў, нацыяналiзм ёсць пэўная ступень раскрыцця ўсяленскай любовi. Нацыяналiзм — асобы дар дадзены Богам цэламу народу, i ён — гэты дар — укладзены ў кожнага чалавека свайго народа i таму сцвярджаецца хрысцiянствам — вось у чым рэлiгiйная сутнасць нацыяналiзму.

Са сказанага вынiкае, што iндывiдуальнасць непарыўна звязанай са сваiм народам. Кожны чалавек можа выявiць асабiсты Божы Дар і быць асаблiвай праявай Божай Праўды. У гэтым i заключаецца рэлiгiйнае апраўданне нацыяналiзму.

Яшчэ раз падкрэсім i тое, што нацыяналiзм ёсць пэўная ступень (першы ўзровень) раскрыцця агульнай, усяленскай любовi. Як толькi мы адкiнем любую з iерархiчных ступеняў любовi, мы адразу адчуем непаўнацэннасць жыцця. Таму нацыяналiзм ужо ад нараджэння натуральна ўласцiвы кожнаму чалавеку. Іншая справа, што ў пэўных гiстарычных абставiнах пад уздзеянням розных грамадскiх табу гэтыя ўласцiвасцi могуць не раскрывацца цi, нават, падаўляцца. Але гэта ўжо пытаннi iншага кшталту.

Што тычыцца беларусаў, то яны таксама не пазбавiліся гэтага ўнiкальнага Божага Дара — паўнаты ўсяленскай любвi, якой ганарыцца i грузiн i лiтовец.

Амаль тысяча гадоў фармаваўся беларускі народ як адметная супольнасць людзей са сваёй тэрыторыяй, мовай, гiсторыяй i iншымi атрыбутамi нацыi. Трэба імкнуцца разбудзiць беларуса, вызваць у яго Божы Дар нацыяналiзму.

Развiццё дару нацыянальнага пачуцця магчыма толькi ўва ўсведамленнi непазбежнасцi сiнтэзу рэлiгiйнага з нацыянальным, усведамленні нацыяналiзму як дзяржаўнай палiтыкi, нацыяналiзму — як падставы да ўсяленскай творчай iнiцыятывы, эканамiчных рэформ i развiцця культуры. Галоўным у станаўленнi беларусаў як нацыi, як адметнай супольнасцi людзей з’яўляецца не адраджэнне мовы, нацыянальнай свядомасцi ды гiстарычнай памяцi. Галоўнае — гэта абуджэнне Божага Дару, якi мы і завем нацыяналiзмам.

У сучаснай заходнееўрапейскай думцы, а таксама ў канцэпцыях нацыяналізму трэціх краін, што імкліва нараджаецца, выкладзеная вышэй канцэпцыя нацыяналізму праваслаўных аўтараў знайшла свой працяг. Заходнееўрапейская канцэпцыя звязана ў вялікай ступені з крызісам каталіцызма ў эпоху Асветніцтва. Рацыяналізм Асветніцтва падарваў устоі каталіцызму і прывёў да ўзнікнення пратэстанцтва, якое па-новаму паставіла нацыянальную праблему. На думку Б. Андэрсана менавіта заняпад артадаксальных плыняў хрысціянства — каталіцызму і праваслаўя — з’явілася прычынай ўзнікнення нацыяналізму. Нацыянальная ідэя і нацыяналізм запоўнілі пустку, якая ўтварылася ў сістэме ідэалаў еўрапейца ў сувязі з заняпадам рэлігіі.

Лідэ Гандзі, падкрэсліваючы гэтыя думкі Андэрсана, ідзе далей, ён гаворыць аб тэлеалагічнай непазбежнасці сучаснай нацыянальнай дзяржавы. Апошняя выснова, фактычна, супадае з канцэпцыяй Г. Гегеля адносна наратывы «Розуму», «Мадэрнасці» і «Гісторыі» знаходзяць сваю ўласную «мэту» — канчатковую ісціну сваёй значнасці ў кансалідаванай форме нацыянальнай дзяржавы.

Такім чынам нацыянальная ідэя і нацыяналізм маюць глыбокую сувязь з хрысціянствам і знаходзіць у ім глыбокае апраўданне.

3.4.4. Рэлігійныя і нацыянальныя стасункі на прыкладзе беларускага памежжа

Насельніцтва беларускага-польскага і беларуска-літоўскага памежжа вызначаецца неабходнасцю суіснавання ў гэтых рэгіёнах людзей розных нацый, сярод якіх найбольшую колькасць маюць беларусы, але маюць дастаткова значную дыяспару таксама палякі і літоўцы.

Беларускае памежжа характарызуецца стракатай палітрай рэлігійных канфесій самага рознага кшталту. Здаўна ў ім жылі побач праваслаўныя і католікі, ёсць і месцы кампактнага пражывання пратэстантаў — галоўным чынам баптыстаў і пяцідзесятнікаў. Вядома, што такая карціна ўлаціва Беларусі наогул, але менавіта на памежжы яна найбольш выразная.

Існуючая шматканфесійнасць не спрыяе кансалідацыі беларускага грамадства, а на памежжы яна ўносіць яшчэ адзін істотны элемент наступнага кшталту. Беларускія католікі, што жывуць у зоне мяжы з Польшчай імкнуцца быць бліжэй да Польшчы і іх нацыянальны менталітэт хутчэй польскі, чым беларускі — асаблівую ролю тут канешне адыгрывае розніца ў жыццёвым узроўні. Праваслаўныя наадварот — цягнуцца да Расіі, і гэтая палярызацыя беларусаў, заснаваная на прыналежнасці да розных канфесій, не спрыяе збліжэнню насельніцтва рэгіёна, як у палітычным, так і ў рэлігійным сэнсе.

У сувязі з гэтым настае пытанне аб будучыні гэтага складанага сімбіоза католікаў, праваслаўных і пратэстантаў беларускага памежжа. Гаворачы больш канкрэтна паўстае пытанне аб кансалідацыі, аб’яднанні насельніцтва на рэлігійнай глебе, для чаго і патрэбен экуменнізм. Шмат працы зрабіў для вырашэння праблемы экуменізму праваслаўя і каталіцызму наогул выдатны рускі філосаф Уладзімір Салаўёў. Ён верыў у адзіную рэлігію створаную шляхам аб’яднання каталіцызму і праваслаўя, напісаў шмат твораў на гэтую тэму, Але ў сапраўднасці нічога з гэтага не атрымалася і ён стаў чужым і католікам і праваслаўным.

Прычына паразы Салаўёва ляжыць хутчэй за ўсё ў тым, што за многія гады незалежнага існавання гэтых канфесій надта рознымі сталі як унутраныя асаблівасці каталіцызму і праваслаўя, так і знешні, абрадавы іх бок. І для Беларусі на сучасным этапе — этапе нясмелага адраджэння хрысціянства — пытанне аб экуменізме з’яўляецца заўчасным, калі наогул магчымым. Становішча беларускага памежжа ў рэлігійным сэнсе вельмі складанае: рэгіён знаходзіцца на мяжы двух культур — усходняй і заходняй, і двух рэлігій — каталіцызму і праваслаўя. Мы свядома не кранаем пратэстанцтва, бо яно не адлюстроўвае нацыянальнага беларускага менталітэту — той асаблівасці, што фармуецца стагоддзямі.

Адзначым важную акалічнасць, характэрную для насельніцтва беларускага сумежжа. У гэтым рэгіёне назіраецца цікавая з’ява звязаная з менталітэтам: беларусы-католікі і беларусы-праваслаўныя вельмі блізкія па свайму духоўнаму складу, характару мыслення, і гэтая блізасць большая, чым у беларусаў-католікоў і палякаў-католікоў. Гэта наводзіць на думку, што нацыянальнае адзінства для беларусаў значыць больш, чым адзінства ў веравызнанні. Такая пераарыентацыя ў асноўных жыццёвых каштоўнасцях новая з’ява: да ХІХ стагоддзя гістарычны лёс народаў быў звязаны галоўным чынам з канфесійнай прыналежнасцю грамадзян краіны.

Менавіта падзел беларусаў на католікоў і праваслаўных у ХVI стагоддзі стаў прычынай заняпаду ВКЛ. Старажытную дзяржаву ВКЛ здаўна раздзіралі дзве сілы — адна з накірунам заходнім, другая — усходнім. Гэтая акалічнасць існуе і цяпер, і асабліва выразна бачна на памежжы.

Якая ж будучыня хрысціянства беларускага памежжа? Хучэй за ўсё, шлях хрысціянства ляжыць не ў перацягванні католікоў у праваслаўныя, ці наадварот, шлях і не ў стварэнні уніі і не ў імпарце пратэстанцтва з ЗША. Сапраўдны шлях — у ўмацавнні самой веры ў Хрыстову Царкву, у стварэнні моцных рэлігійных цэнтраў, у першую чаргу праваслаўных і каталіцкіх асяродкаў.