Нацыянальная ідэя ў сучасным свеце

Заключэнне

Нацыянальная ідэя (НІ) набывае ў надышоўшым ХХI стагоддзі выключную ролю. Яна адказвае за лёс той дзяржавы, якая вызнае гэтую ідэю. НІ робіць дзеяздольнай дзяржаву, паказвае шлях ёй у будучыню, яднае грамадзян краіны. У цяперашні час як ніколі абвастрыліся этнічныя і нацыянальныя канфлікты, ідуць шматлікія войны. Працэс стварэння незалежных краін, распачаты ў канцы мінулага стагоддзя, працягваецца, набывае яшчэ большую паўнату і глыбіню. Узнікаюць новыя этнасы і нацыі, фармуюцца новыя дзяржавы (нацыі-дзяржавы). І разуменне таго, што такое нацыя, чым яна розніцца ад этнаса, чаму нацыя вядучы чыннік сучасных палітычных працэсаў, — набывае зараз першаступеннае значэнне.

Не менш важнай праблемай з’яўляецца асэнсаванне і разуменне сутнасці ідэалагічнай абалонкі цела нацыі, яе душы — нацыяналізму. Лібералізм і камунізм — палітычныя ідэалогіі, што дамінавалі ў мінулым стагоддзі, цяпер вымушаны саступіць са сваіх ключавых пазіцый і калі не аддаць пальму першынства нацыяналізму, то падзяліць яе з ім. Усё гэта вымушае прыступіць да разважлівага дыялогу паміж рознымі ідэалогічнымі канцэпцыямі, што патрабуе перш за ўсё дакладных і ўсебаковых ведаў аб кожнай ідэалогіі і дактрыне. ХХI стагоддзе павінна стаць стагоддзем мірнага вырашэння міжнацыянальных і міждзяржаўных спрэчак. Шлях ненасілля — нашая будучыня.

Дадзеная кніга ёсць спроба запоўніць існуючы ў беларускай навуцы прабел у ведах аб нацыянальнай ідэі, нацыі, нацыяналізме. Доўгія гады гэтыя тэмы былі непажаданымі для грамадскіх навук у краінах сацыялізму: СССР, Усходняй Еўропы і іншых. Калі і разглядваліся такія пытанні, то вельмі тэндэнцыйна і аднабакова. Аўтар прапануемай кнігі паспрабаваў прааналізаваць асноўныя існуючыя ў свеце тэарэтычныя веды аб НІ, нацыях і нацыяналізме і даць некаторыя абагульненні.

На нашую думку нацыянальная ідэя (НІ) — гэта праект рэалізацыі нацыі і нацыянальнай дзяржавы (нацыі-дзяржавы). НІ ўзнікла адначасова з узнікненнем нацыі і ўяўляе імкненне чалавека ўсвядоміць сябе ў сваёй нацыі і сваёй нацыянальнай дзяржаве.

НІ набывае пэўную закончанасць, калі яна фамулюецца як ідэалагічная платформа нацыі. Гэтая тэарэтычная канцэпцыя носіць назву «нацыяналізм». Нацыналізм ёсць рэалізацыя нацыянальнай ідэі ў тэарэтычнай плоскасці, нацыя — рэалізацыя НІ ў практычнай плоскасці.

Паняцце нацыі — адносна новы тэрмін (канец ХVIII — ХІХ ст.) і азначае новую фазу ў развіцці этнаса. Згодна нашаму даследванню асноўныя адметнасці нацыі наступныя:

— Этнас і нацыя не тоесныя адно аднаму, гістарычна нацыя ўзнікла ў выніку развіцця этнаса. Тэорыя этнагенезу Льва Гумілёва абмяжоўвае гістарычны працэс толькі фазамі нараджэння, развіцця і смерці этнасаў (субэтнасаў, суперэтнасаў). На нашую думку этнасы не знікаюць, яны пачынаюць новы дыялектычны віток свайго развіцця ўжо ў выглядзе новай сутнасці — нацыі.

— Як і этнас, нацыя пачынае фармавацца з пасіянарнага штуршка. Часцей за ўсё такім штуршком з’яўляецца карэнная змена грамадскага ладу (напрыклад праз рэвалюцыю — Францыя 1789 г., ці іншыя грамдскія сутрасенні накшталт перабудовы і развалу СССР).

— Эпоха генезісу этнасаў пачынаецца ў перыяд фундаментальнай ломкі і змены светапоглядных прынцыпаў. Для мноства этнічных супольнасцей такой умовай стаў пераход ад політэізму да монатэізму. У Еўропе — гэта распаўсюджанне хрысціянства і фармаванне новых этнасаў, якія утварылі шэраг еўрапейскіх дзяржаў на працягу першага тысячагоддзя пасля Ражства Хрыстовага. На Усходзе — гэта распаўсюджанне пачынаючы з ХVII стагоддзя мусульманства і стварэнне краін арбскага свету.

— Працэс утварэння нацый і ўзнікненне нацыяналізму пачынаецца ў новую гістарычную эпоху, адметнасцямі якой з’яўляецца:

а) наступленне індустрыялізацыі (вынаходства друкарскага станка і іншыя тэхналагічныя і навуковыя адкрыцці);

б) пераход хрысціянскага свету ў новую фазу: хрысціянскія каштоўнасці становяцца непарыўнамі з асноўнымі нормамі паўсядзённай этыкі, а храсціянскі светапогляд набывае нацыянальнае адценне. Гэты перыяд мы назвалі нацыянальным монатэізмам (схема 2).

— Нацыя ствараецца на аснове аднаго ці некалькіх этнасаў на падставе крытэрыя веры суб’екта ў прыналежнасць менавіта да гэтай нацыі і жаданне быць яе членам.

Паняцце нацыяналізм, на нашую думку, другі неабходны імператыў НІ. Важны крок у развіцці асобы чалавека ў ідустрыяльную эпоху ў тым, што нацыяналізм араганічна ўваходзіць у паняцце індывідуальнага «Я», становіцца адной з характарыстык асобы такіх як і сумленне, шчырасць, дабрата, бацькоўская любоў і іншыя.

Нацыяналізм мы азначаем праз тры асноўныя рысы:

— любоў да гістарычнага мінулага і творчага дзеяння сваёй нацыі, любоў да свайго краю, сваёй мовы, сваёй Айчыны;

— веру ў інстынктыўную і духоўную сілу сваёй нацыі, у Божае прызначэнне свайго народа;

— імкненне, волю да таго, каб свой народ быў дастойным членам у сям’і народаў Зямлі.

Культура, мова i наогул уся духоўная сфера дзейнасці чалавека заўсёды нацыянальныя. Нацыя абуджае ў чалавеку найбольш моцныя пачуццi i творчыя сiлы, найбольшую гатоўнасць да вялiкiх учынкаў. Чалавек заўсёды найбольш актыўны i творчы толькi сярод уласнага народу, якi яго лепш разумее i лепш выкарыстоўвае.

НІ рашаючы фактар у працэсе ператварэння этнасу, альбо некалькіх этнасаў у нацыю. Правільная фармулёўка сваёй нацыянальнай ідэі вельмі патрэбна для дастаткова развітага этнаса, які фармуецца ў нацыю. Яна кіруе працэсамі нацыянальнага фармавання ў грамадстве і гэтыя працэсы завяршаюцца ўтварэннем нацыі-дзяржавы. У развітых нацыях-дзяржавах працэс фармавання і рэалізацыі НІ, фактычна, скончыўся. На першы план выходзяць такія паняцці як нацыя — аб’ект вакол ствараецца НІ і тэарэтычная платформа, «кроў» нацыі — нацыяналізм. Таму ў сучаснай паліталагічнай навуцы пры вывучэнні нацыянальных працэсаў трэба засяроджвацца найбольш на пытаннях нацыі і нацыяналізму, як двух асноўных частках НІ.

У сувязі з выключнасці НІ ў гісторыі чалавецтва і шчыльнай сувяззю яе з рэлігійнымі вераваннямі мы падзяляем гiсторычны шлях чалавецтва на тры перыяды, якiя вызначаюцца, як мы паказалі вышэй, адной галоўнай рысай — адносiнамi да рэлiгii ў шчыльнай сувязі з этнічнымі (племяннымі, нацыянальнымі і г.д.) працэсамі. Гэтыя перыяды: політэізм (эпоха язычніцтва побач з існаваннем родавых і племянных сувязей), этнічны монатэізм (эпоха пераходу ад язычніцтва да адзінага Бога і утварэння моцных этнасаў) і нацыянальны монатэізм.

Прыход хрысціянства паклаў пачатак новай эпохі — монатэізму з пункту гледжання рэлігіі, і эпохі поўнага перакрайвання карты Еўропы з пункту гледжання палітычнай гісторыі. Еўропа пакрылася густой сеткай хрысціянскіх краін і увесь механізм іх утварэння праходзіў галоўным чынам пад знакам сцвярджэння хрысціянскай веры, у выніку чаго язычаскія плямёны і этнасы альбо зніклі, альбо сталі хрысціянскімі.

Другая стадыя прывяла, як і першая, да стварэння як дзяржаў монаэтнічных, так і вялізных імперый, якія ўтрымлівалі ў сабе мноства этнасаў, падпарадкаваных нейкаму аднаму мацнейшаму. На гэтай стадыі было сфармавана большасць этнасаў, што вядомы і існуюць цяпер. Час распаўсюджання і перамогі хрысціянства ў Еўропе стаў і часам пасіянарнага штуршка для фармавання многіх еўрапейскіх этнасаў. У сувязі з гэтым мы можам назваць другую стадыю этнічным монатэізмам.

Канец другой стадыі палітычнай гісторыі Еўропы пачаўся каля двухсот год таму і прывёў да распаду фактычна ўсіх імперый. Новая рыса постімперскай эпохі — утварэнне шэрагу нацыянальных дзяржаў, якія складаюцца не проста з хрысціянскіх супольнасцей, як гэты было раней, а з нацыянальна свядомых грамадзян, што спавядаюць хрысціянства. Гэтая эпоха ёсць трэцяя стадыя эвалюцыі чалавечага грамадства.

Трэцяя стадыя — нацыянальны монатэiзм. Гэтая стадыя вырасла з другой стадыi, але мае шмат агульных рыс з першай. Такой рысай з’яўляецца нацыянальная адметнасць народа. Менавiта ў эпоху полiтэiзму iснавала адрозненне памiж рознымi плямёнамi па прыкмеце сваіх багоў.

Наступны вынік нашага даследвання звязаны таксама з эвалюцыйным рухам чалавецтва ў будучыню і тычыцца сістэмнага апісання грамадскіх і палітычных працэсаў.

Намі прапанавана схема 3, у якой палітычная падсістэма грамадстваў прымяняецца да канцэпцыі тэорыі стадый і ўключае ў сябе тры базавыя элементы (падсістэмы): вытворчыя адносіны, сям’ю і нацыю (нацыю-дзяржаву). Эвалюцыя ідзе шляхам структурнай дыферэнцыацыі ад простага да складанага, як пераход ад гамагеннасці да гетэрагеннасці. Гэтым тлумачыцца рост колькасці нацый, нацый-дзяржаў, іх узмацненне, удасканаленне. Чацвёрты ўзровень схемы 3 увасабляе Усяленскую Царкву. Гэта таксама можа быць Бог, пункт Амега, — гэта той ідэал, да якога імкнецца чалавецтва.

Асобны раздзел манаграфіі прысвечаны сувязі ідэалогіі нацыяналізма з іншымі сучаснымі ідэалогіямі.

Найбольшую ўвагу цяпер выклікае лібералізм і яго адносіны да нацыянальнай ідэалогіі. Уся цяжасць праблемы ў самой сутнасці гэтых вучэнняў — яны розныя па самаму ўнутранаму зместу. На нашую думку гарманічнае спалучэнне лібералізму з нацыяналізмам магчыма толькі ў высокаразвітым грамадстве. На этапах жа развала імперый, у постсавецкіх і посткаланіяльных краінах, у краінах дзе пануе ірэдэнтысцкі нацыяналізм ніякай гармоніі паміж лібераламі і нацыяналістамі да пэўнай пары быць не можа. Перш за ўсё трэба пабудаваць нацыянальную еўрапейскага тыпу дзяржаву. Гэта магчыма пры дапамозе маральна якаснай эліты і прыярытэту нацыянальнай ідэі. Інакш, разгул свабод можа прывесці да падаўлення нацыянальнай ідэі.

Нацыяналізм і кансерватызм маюць шмат чага агульнага — у абедзвюх ідэалогіях асаблівае, уважлівае стаўленне да традыцый, мовы, нацыянальных сімвалаў. Розніца паміж нацыяналізмам і кансерватызмам у змене акцэнтаў. Напрыклад, для кансерватараў вялікае значэнне мае сям’я — для нацыяналістаў жа сям’я рэальнасць ніжэйшага плана ў параўнанні з нацыяй. Гэта адлюстравана ў нашай эвалюцыйнай схеме 3. І яшчэ адно важнае адрозненне: кансерватары шануюць інстытут царквы, — нацыяналізм жа часта выступае як замена рэлігіі.

Спецыяльны параграф манаграфіі прысвечаны адносінам нацыяналізму да фашызму. Фашызм абапіраецца не на эвалюцыйную тэорыі развіцця грамадства, крышталізацыю векавых традыцый народу, умацаванне нацыянальнай свядомасці, як гэта робіць нацыяналізм. Карэнная адрозненне фашызму ад нацыяналізму ў тым, што ён падпарадкоўвае нацыю містычным ідэям накшталт «чыстаты» і тым самым прыніжае нацыю, а нацыянальная ідэалогія накіравана на развіццё нацыі, на выяўленне лепшых адметных рыс кожнага самага маленькага народа. Можна сказаць, што нацыяналізм сцвярджае прынцып роўнасці ўсіх нацый, а фашызм — гэта аўтарытарызм сярод нацый па аналогіі з суб’ектамі ў асяроддзі асобнай нацыі-дзяржавы.

Такім чынам, нацыяналізм і фашызм — гэта не тоесныя, і, нават, не роднасныя, а, па-сутнасці, процілеглыя з’явы і паняцці.

І, нарэшце, заканчываючы агляд узаемасувязі ідэалогій нельга было б абыйсці камуністычную ідэалогію, у прыватнасці марксізм. Што ж знайшлося агульнага паміж нацыяналізмам і марксізмам-ленінізмам? На гэтае пытанне мы знаходзім станоўчы адказ. Абедзве ідэалогіі засцярагаюць ад адчуджэння чалавека, характэрнага для капіталістычных краін. Нацыяналісты як і камуністы змагаюцца за лепшае будучае сваёй дзяржавы, дабрабыт свайго народа для іх — першасная задача. На платформе супрацьдзеяння рацыянальнаму, мондыялістычнаму грамадству, характэрнаму для Захада будуецца марксісцкі нацыяналізм.

Распад сусветнай камуністычнай сістэмы нарадзіў новы від нацыяналізму — посткамуністычны, які розніцца ад нацыяналізму папярэдняга перыяду. Ён характарызуецца тым, што краіна, якая нядаўна яшчэ была камуністычнай, прымае палітычны курс і ідэалогію здольныя забяспечыць нацыянальныя інтарэсы гэтай краіны.

У манаграфіі ўпершыню зроблена спроба фармалізаваць класіфікацыю сучасных палітычных ідэалогій. За аснову быў узяты метад функцыянальнай залежнасці трох асноўных, на думку аўтара, фактараў: характар эканамічных стасункаў, ступень дэмакратычнасці пануючага рэжыму і ступень адданасці нацыянальнай ідэі. Усе існуючыя ідэалогіі ў той ці іншай ступені надаюць больш ўвагі аднаму з гэтых фактараў, не ігнаруючы, аднак, двух іншых.

На першай класіфікацыйнай схеме (схема 5) у плоскасці васей X — Y (Х — вось фактара свабоды эканамікі, Y — вось фактара свабоды асобы) у выглядзе умоўных авалаў і сегментаў іх перасячэнняў намалёваны фігуры 1-11, якія адлюстроўваюць асноўныя палітычныя ідэалогіі Еўропы.

Другі варыянт класіфікацыі дадзены на схеме 6, дзе вось Х, як і на папярэдняй схеме, адлюстроўвае эканамічны фактар, але па восі Y — адкладваюць ужо колькасна выражаную ступень успрыняцця нацынальнай ідэі.

Прапанаваная методыка класіфікацыі палітычных ідэалогій можа быць выкарыстана пры аналізе палітычных працэсаў любых краін. На схеме 7 прапанаваны метад выкарыстоўваецца пры разглядзе сучаснага стану асноўных ідэялагічных плыняў на Беларусі, а таксама паказана іх узаемасувязь з галоўнымі палітычнымі беларускімі партыямі.

Асобны раздзел манаграфіі прысвечаны тыпалогіі нацыяналізмаў.

Існуе некалькі падыходаў да згаданай праблемы. Адзін з іх дастаткова аргументавана распрацаваны П. Сугарам і вылучае чатыры тыпы нацыяналізму: буржуазны, бюракратычны, папулісцкі і арыстакратычны. Буржуазны і бюракратычны нацыяналізмы адметныя для краін Заходняй Еўропы — Англіі і Францыі і іншых. Папулісцкі (народны) нацыяналізм праяўляўся ў Сербіі і Балгарыі. Гэты тып нацыяналізму зыходзіць з ніжэйшага духавенства і сельскіх мас. Арыстакратычны нацыяналізм характэрны для Польшчы і Венгрыі, ён сфармаваўся ў ХІХ ст. і праіснаваў да канца ІІ-й сусветнай вайны.

Найбольш распаўсюджаная тыпалогія нацыяналізму — дзяленне на культурны і палітычны нацыяналізм. Культурны нацыяналізм патрабуе захавання адметнай культурнай нацыянальнай спадчыны, адказны за стварэнне нацыянальнай літаратурнай мовы. Галоўнейшая задача культурнага нацыяналізму — абарона нацыі ад асіміляцыі яе з іншымі. Палітычны нацыяналізм ставіць сваёй першаснай мэтай стварэнне незалежнай дзяржавы на падставе агульнанацыянальнай еднасці.

Культурны і палітычны нацыяналізм — два бакі адной з’явы — нацыяналізму ў яго поўным аб’ёме. Іх агульны ідэал — грамадзянскі дзяржаўны лад для адукаваных грамадзян, аб’яднаных агульнымі законамі, якія забяспечваюць правы грамадзян.

Нацыяналізм знаходзіць сваё абгрунтаванне ў хрысціянстве. У залежнасці ад канфесіі змянеецца і тып нацыяналізму. У манаграфіі ўпершыню дадзена тыпалогія нацыяналізмаў ў суадносінах да аноўных хрысціянскіх канфесій: праваслаўя, каталіцызму і пратэстанцтва.

Вызначальнай рысай артадаксальных хрысціянскіх канфесій — праваслаўя і каталіцызму — з’яўляецца саборнасць. На нашую думку саборнасць — рыса не толькі хрысціянства, але і нацыяналізму, і вынікае з пазіцыі азначэння нацыяналізму, прыведзенага намі. Іх непарыўная сувязь становіцца асабліва відавочнай на першым іерархічным узроўні эвалюцыі па нашай класіфікацыя (раздзел 1). Такім чынам, нацыяналізм становіцца пэўнай праявай хрысціянства, уключаецца ў хрысціянскае Быццё, становіцца часткай Усяленскай Царквы.

Нацыяналізм і пратэстанцтва таксама маюць свае агульныя рысы. Найбольш прывабнай ідэяй для вялікай масы простага народа з’яўляецца пратэстанцтская канцэпцыя руху за тысячагадовае Валадарства Божае. У грунце шчыльнай сувязі паміж нацыяналізмам і рухам за тысячагадовае Валадарства Божае ляжаць наступныя агульныя рысы гэтых рухаў: сацыяльная справядлівасць, любоў да свайго народа, спадзяванне на кардынальнасць змен, якая патрабуе папярэдняй падрыхтоўкі, выхавання новай маралі. сцвярджае, што толькі поўнае скасаванне старога ладу, толькі рэвалюцыйны падыход, актывізацыя чалавечай дзейнасці яднаюць нацыяналізм і Рух за тысячагадовае Валадарства Божае.

Аднак на нашую думку паміж рухам за тысячагадовае Валадарства Божае і нацыяналізмам істотная розніца і ляжыць у іх мэтах — для першых гэта вера ў лепшую будучыню, што чакае людзей ужо ў іншым свеце (пасля прыходу Хрыста); для нацыяналістаў важна выхаванне і ўдасканаленне новага чалавека ў зямным быцці.

Ёсць, аднак, і другая рыса пратэстантызму, якая збліжае з ім нацыяналізм больш, чым праваслаўе ці каталіцызм. Гэтая рыса — адсутнасць у пратэстантаў неабходнасці шматгадовага ўвацаркаўлення, даступнасць яго ідэалогіі шырокім масам, прастата і яснасць падачы евангельскіх ісцін, якія не вымагаюць істотнага духоўнага подзвігу.

Усе хрысціянскія канфесіі — каталіцызм, праваслаўе і пратэстанцтва прыхільна ставяцца да нацыянальнай ідэі, нацыі і нацыяналізму. Іх сувязь непадзельная, і ў будучым магчыма ўсё большая інтэграцыя ідэалогіі хрысціянства з нацыянальнай ідэяй, ідэямі нацыі і нацыяналізму.

У апошнім раздзеле манаграфіі разглядаюцца магчымасці рэалізацыі нацыянальнай ідэі ў посткамуністычных краінах. Ажыццяўленне нацыянальнай ідэі — дасягненнне незалежнасці знутры і самасцвярджэнне нацыі — у наш час магчыма шляхам ненасільнага дзеяння. Найбольшую ўвагу можна аддаць наступным ненасільным акцыям:

— Праца сярод насельніцтва — рабочых, сялян, інтэлігенцыі і іншых сацыяльных груп.

— Стварэнне вялікай сеткі няўрадавых арганізацый і прадпрыемстваў. Максімальнае змяншэнне сацыяльнай і эканамічнай залежнасці людзей ад дзяржавы.

— Эфектыўным метадам паразумення паміж плынямі розных ідэалагічных накірункаў з’яўляецца метад, вядомы ў палітыцы пад тэрмінам «саборнасць». Саборнасць з’яўляецца першаснай формай выражэння грамадскай волі, яна антыпод партыйнасці. Улічваючы наш невялікі дослед у партыйным будаўніцтве, малую аўтарытэтнасць партый у грамадстве, менавіта саборнае вырашэнне спрэчных пытанняў набывае для Беларусі адметны сэнс.

Наколькі вядома аўтару — гэтая кніга адна з першых спроб ў Беларусі даць як мага поўны аналіз праблем нацыянальнай ідэі, нацыі і нацыяналізму і таму, безумоўна, гэтая праца будзе недасканалай, магчыма недзе і спрэчнай, але гэта непазбежна ў любой працы, тым больш у новай праблематыцы. Магчыма ў чымсці аўтар будзе і не правы, але ў кожнага навукоўца свае погляды і гэта натуральна. Сіла навукі ў тым, што яна паважае і процілеглыя погляды — галоўнае паслядоўнае і строгае абгрунтаванне сваёй канцэпцыі. Як удалося гэта аўтару судзіць чытычу.