Навелы

Пампушка

Шмат дзён запар праз горад цягнуліся рэшткі разбітай арміі. Гэта было ўжо не войска, а бязладная арда.

Салдаты, зарослыя неахайнымі бародамі, у падраных мундзірах, паныла пляліся, без сцягоў, уразброд. Змораныя, прыгнечаныя, гэтыя дзецюкі, здавалася, не маглі ўжо ні думаць, ні дзейнічаць, брылі адно па звычцы, а як толькі спыняліся, падалі ад знямогі. Асабліва шмат было рэзервістаў — мірных людзей, бяскрыўдных ранцье, прыгорбленых цяжарам вінтоўкі, ды аднолькава падатных паніцы і ўздыму салдатаў нацыянальнай гвардыі, заўжды гатовых і да атакі, і да ўцёкаў; між іх сям-там мільгалі «чырванаштаннікі» — ашмоткі дывізіі, перамолатай у бітве; у адным шэрагу з пехацінцамі розных палкоў можна было сям-там заўважыць то цёмныя мундзіры артылерыстаў, то бліскучую каску нязграбнага драгуна, які ледзьве ўлягаў за болей ходкай пяхотай.

Праходзілі падобныя да шайкі разбойнікаў атрады вольнанаёмных стралкоў з гераічнымі найменнямі: «Мсціўцы за паражэнне», «Грамадзяне магілы», «Падзельнікі смерці».

Камандзіры гэтых атрадаў, былыя суконшчыкі ці лабазнікі, гандляры салам ці мылам, выпадковыя воіны, узведзеныя ў чын афіцэра за машну ці за пышныя вусы, увешаныя зброяй, убраныя ў мундзіры з галунамі, размаўлялі гучна і самаўпэўнена, абмяркоўвалі планы кампаніі і выхваляліся, што толькі на іх плячах і трымаецца няшчасная Францыя; але часам яны проста баяліся сваіх смелых да безразважнасці салдатаў — вісельнікаў, грабежнікаў і гвалтаўнікоў.

Хадзілі пагалоскі, што прусакі вось-вось зоймуць Руан.

Нацыянальная Гвардыя, якая апошнія два месяцы вельмі асцярожна вяла разведку ў навакольных лясах ды сяды-тады падстрэльвала сваіх вартавых і спешна займала баявыя пазіцыі пры шолаху якога-небудзь зайчыка ў кустоўі, разбрылася па сваіх сямейных кутках. Зброя, мундзіры — усё тое забойнае прыладдзе, якім яна зусім нядаўна палохала межавыя слупы бальшакоў на тры мілі ў акружнасці, раптоўна некуды знікла.

Апошнія французскія салдаты пераправіліся нарэшце цераз Сену з намерам дабрацца да Понт-Адэмэра праз Сэн-Сэвэр і Бург-Ашар; ззаду за ўсімі ішоў з двума ад'ютантамі генерал, прыгнечаны, бяссільны нешта зрабіць з гэтымі разрозненымі шматкамі, і сам разгублены ад той страшэннай катастрофы, якая спасцігла вялікі народ, прызвычаены да перамог, а цяпер нашчэнт разбіты, нягледзячы на сваю легендарную храбрасць.

Потым над горадам навісла мёртвая цішыня, маўклівае чаканне немінучай бяды. Шмат хто з атлусцелых буржуа, што страцілі ўсялякую мужнасць за стойкамі ды прылаўкамі, са страхам чакалі пераможцаў, каб хоць тыя, крый Божа, не палічылі зброяй іх пожагі ці вялікія кухонныя нажы.

Жыццё ў горадзе спынілася: крамкі былі на замках, вуліцы абязлюдзелі. Рэдкія прахожыя, напалоханыя злавеснай цішынёй, баязліва трымаліся бліжэй да сцен.

Чаканне было такое пакутнае, што, здавалася, хай бы ўжо лепш хутчэй прыйшоў ён, той вораг.

На другі дзень па адыходзе французскага войска па палудні па горадзе прамчаліся ўланы, якія невядома скуль узяліся. Трохі пазней па схіле Сэнт-Катрын скацілася адна чорная лавіна, дзве другія плыні захопнікаў хлынулі з боку Дарнэтальскай і Буа-Гіёмскай дарог. Авангарды ўсіх трох карпусоў адначасна ўступілі на плошчу перад ратушай, і па ўсіх суседніх вуліцах разгарнуліся батальёны германскай арміі — брукаванкі аж гулі пад чаканным страявым крокам.

Словы каманды, што выкрыкваліся нязвыклымі гартаннымі галасамі, узляталі каля дамоў, якія здаваліся вымерлымі і апусцелымі, аднак паўсюль з-за прымкнёных аканіц за гэтымі мужчынамі-пераможцамі, якія «па праву вайны» раптам сталі ўладарамі горада, маёмасці і самога жыцця, спалохана цікавалі чалавечыя вочы. Руанцы, пазатойваныя ў сваіх кутках, былі ў тым стане гранічнай разгубленасці, які звычайна спавадоўваюць страшныя стыхійныя бедствы, знішчальныя землятрусы, проці якіх бездапаможная ўся мудрасць і ўся моц чалавека. Нас заўсёды апаноўвае жах, калі звыклы парадак скасаваны, калі раптам перастаеш пачуваць сябе ў бяспецы, калі ўсё, што ахоўвалася законамі людзей ці законамі прыроды, апынаецца ва ўладзе нейкай няўцямнай і лютай сілы. Землятрус, які цэламу паселішчу нясе пагібель пад руінамі жылля, рачная паводка, якая нясе целы ўтопленых сялян разам з трупамі валоў і сарванымі кроквамі дахаў, ці пераможная армія, якая забівае ўсіх, хто абараняецца, бярэ астатніх у палон, рабуе пад імем Мяча і пад грукат гарматаў узносіць хвалу свайму богу, — усё гэта жахлівыя бічы чалавецтва, якія касуюць нашу веру ў адвечную справядлівасць, у нябесную ахову і розум чалавека.

Але ў кожныя дзверы ўжо стукаліся, а потым знікалі ў дамах невялічкія атрады. Услед за нашэсцем усталёўвалася акупацыя. У пераможаных узнік новы абавязак — выказваць гасціннасць да пераможцаў.

Прамінуў пэўны час, першы прыступ перапалоху суняўся, і зноў усталяваўся спакой. Шмат у якіх сем'ях прускі афіцэр сталаваўся разам з гаспадарамі. Часам гэта быў прыстойна выхаваны чалавек, і ён з ветлівасці шкадаваў Францыю, казаў, што яму моташна ўдзельнічаць у гэтай вайне. Яму былі ўдзячныя за такія пачуцці; дый у любы момант магло спатрэбіцца яго заступніцтва. Дагаджаючы яму, можа, удасца зменшыць пастой на некалькі чалавек. Дый навошта крыўдзіць таго, ад каго цалкам залежыш? Гэта была б ужо нават не адвага, а безразважнасць. — А руанцы цяпер і не блюзнераць безразважнасцю, як у часы гераічнага змагання, якою яны праславіліся, абараняючы свой горад. — І, нарэшце, кожны даваў неабвержаны доказ, падказаны французскай абыходлівасцю: у сябе дома цалкам дапушчальна быць ветлівым з іншаземным салдатам, абы толькі на людзях не выяўляць свайго панібрацтва з ім. На вуліцы яго пераставалі пазнаваць, але затое дома з ім ахвотна вялі размовы, і з кожным вечарам немец усё даўжэй грэўся каля сямейнага агнішча.

Дый сам горад спакваля набываў звычайны выгляд. Французы яшчэ не рызыкавалі выходзіць з дому, затое прускія салдаты кішма кішэлі на вуліцах. Зрэшты, афіцэры блакітных гусараў, якія з выклікам цягалі па бруку свае доўгія прылады смерці, бадай, пагарджалі простымі гараджанамі не нашмат болей, чым афіцэры французскіх егераў, што пілі ў тых самых кавярнях год таму назад.

І ўсё-такі ў горадзе адчувалася нешта няўлоўнае і непрывычнае, панавала нейкая чужая, задушлівая атмасфера, цяжкі нязносны пах — пах нашэсця. Ён стаяў у жыллі і ў грамадскіх мясцінах, надаваў своеасаблівы прысмак ежы, выклікаў такое ўражанне, быццам падарожнічаеш па нейкай вельмі адлеглай краіне, сярод дзікіх і небяспечных плямёнаў.

Пераможцы вымагалі грошай, процьму грошай. Жыхары плацілі і плацілі; зрэшты, яны былі багатыя. Але чым нармандскі гандляр заможнейшы, тым ён мацней пакутуе ад сама маленькай страты, ад пераходу найдробязнай крыхі свайго багацця ў чужыя рукі.

Між тым за дзве-тры мілі ад горада ўніз па цячэнні, паблізу Круасэ, Дзьепдаля ці Б'есара, воднікі і рыбакі неаднойчы выцягвалі з рачных глыбіняў разбухлыя трупы нямецкіх салдатаў, зарэзаных ці забітых ударам башмака, з раструшчанай каменем галавой ці проста сапхнутых у ваду з моста. Рачны глей хаваў гэтыя ахвяры таемнай помсты, жорсткай і справядлівай, гэтыя подзвігі невядомых герояў, маўклівыя начныя напады, куды небяспечнейшыя, чым бітвы сярод белага дня, і без рэха славы.

Нянавісць да Чужынца адвеку ўзбройвае жменьку Бясстрашных, гатовых памерці за Ідэю.

Але хоць заваёўнікі і падначалілі горад сваёй жалезнай дысцыпліне, усё ж не ўчынілі ніводнай з тых жахлівых жорсткасцей, якія, калі верыць чуткам, суправаджалі іхняе пераможнае шэсце, людзі ўрэшце асмялелі, і цяга да гандлёвых спраў зноў ажыла ў сэрцах мясцовых камерсантаў. Сёй-той з іх быў звязаны вялікімі грашовымі інтарэсамі з Гаўрам, які знаходзіўся ў руках французскай арміі, і яны надумаліся ехаць сушай да Дзьепа, там сесці на параход і гэтак дабрацца да жаданага порта.

У ход пайшоў уплыў знаёмых нямецкіх афіцэраў, і камендант горада даў дазвол на выезд.

І вось, наняўшы на гэтае падарожжа вялікі дыліжанс, у які было запрэжана чацвёра коней, дзесяць пасажыраў пасля адзнакі ў фурмана дамовіліся выехаць у аўторак раніцай, да світання, каб пазбегнуць зборышча цікаўных.

Яшчэ за некалькі дзён да гэтага мароз моцна скаваў зямлю, а ў панядзелак, гадзіне а трэцяй дня, з поўначы насунуліся вялікія цёмныя хмары і пайшоў снег, які не сунімаўся ўвесь вечар і ўсю ноч.

А палове пятай ранку падарожнікі сабраліся ў двары «Нармандскага гатэля», дзе яны меліся сесці ў карэту.

Яны яшчэ не зусім прачнуліся і, дрыжучы ад холаду, зябка хуталіся ў свае пледы і шалі. У цемры яны ледзьве бачылі адзін аднаго, а цяжкая зімняя вопратка рабіла ўсіх падобнымі на растаўсцелых кюрэ ў доўгіх сутанах. Але вось двое пасажыраў пазналі адзін аднаго, да іх падышоў трэці, і яны разгаварыліся.

— Я еду з жонкаю, — сказаў адзін.

— Я таксама.

— І я.

Першы дадаў:

— Мы ўжо не вернемся ў Руан, а калі прусакі падыдуць да Гаўра, выедзем у Англію.

Ва ўсіх меліся аднолькавыя намеры, бо гэта былі людзі аднаго асяродку.

А карэты між тым усё не запрагалі. Невялікі конюхаў ліхтар раз-пораз з'яўляўся ў адных цёмных дзвярах і адразу ж знікаў у другіх. З глыбіні стайні далятаў прыглушаны саламяным падсцілам стук капытоў і мужчынскі голас, які панукваў і лаяў коней. Па лёгкім пазвоньванні шамкоў можна было здагадацца, што прыладжваюць збрую; пазвоньванне перайшло неўзабаве ў выразны, працяжны звон, суладны мерным рухам каня; часам ён заміраў, потым рэзва ўзнаўляўся адначасна з глухім стукам падкоў.

Раптоўна дзверы зачыніліся. Усё сціхла. Азяблыя падарожнікі замоўклі; яны нават не варушыліся, скаваныя холадам.

Мігатлівая пялёнка белых камякоў усё слалася і слалася долу; яна сцірала абрысы, апушыла прадметы золкім мохам; у бязмежным бязмоўі аціхлага, пахаванага пад зімнім покрывам горада чуўся толькі няўлоўны, невыразны, невымоўны шолах снегу, лёгкае шапаценне белых пушынак, якія, здавалася, поўнілі ўсю прастору, ахіналі ўвесь свет.

З'явіўся чалавек з ліхтаром, цягнучы на вяроўцы панурага каняку, які не дужа ахвотна пераступаў следам. Ён падвёў яго да дышля, прывязаў пастронкі і доўга хадзіў навокала, прымацоўваючы збрую адной рукой, бо другою трымаў ліхтар. Ідучы па другога каня, чалавек заўважыў нерухомыя фігуры падарожных, зусім белыя ўжо ад снегу, і сказаў:

— Чаму ж вы не сядаеце ў дыліжанс? Там хоць трохі зацішней, прынамсі.

Пра гэта яны, безумоўна, і не падумалі, і цяпер гуртам памкнуліся да экіпажа. Трое мужчын уладкавалі сваіх жанок на задняе сядзенне і следам за імі ўлезлі самі; потым і астатнія захутаныя, расплывістыя фігуры моўчкі пазаймалі апошнія месцы.

Падлога ў дыліжансе была ўслана саломаю, у ёй ажно патаналі ногі. Пані, якія сядзелі ўглыбіні, распалілі прыхопленыя з сабой у дарогу невялікія медныя грэлкі з хімічным вугалем і доўга нягучна пералічвалі іх вартасці, паўтараючы ўсё тое, што кожнай даўно было вядомае.

Нарэшце, калі ў дыліжанс з-за цяжкай дарогі было запрэжана шасцёра коней замест звычайных чатырох, нечы голас знадворку запытаўся:

— Селі ўсе?

Голас з сярэдзіны адказаў:

— Усе.

Дыліжанс скрануўся з месца.

Ехалі павольна, вельмі павольна, амаль ступою. Колы захрасалі ў снезе; кузаў стагнаў і глуха парыпваў; коні пакоўзваліся, задыхаліся, ад іх валіла пара; даўжэзная фурманава пуга безупынку ляскала, лётала ва ўсе бакі, звіваючыся і развінаючыся, як тонкая гадзюка, і з размаху хвастала па крутым крыжы то аднаго, то другога каня, ад гэтага яны высільваліся яшчэ болей.

А між тым спакваля днела. Лёгкія сняжынкі, якія адзін з пасажыраў, чыстакроўны руанец, параўнаў з дажджом бавоўны, перасталі сыпацца на зямлю. Цьмянае святло прасочвалася праз цёмныя, цяжкія хмары, якія яшчэ мацней падкрэслівалі асляпляльную белізну палёў, дзе віднеліся то палоска высокіх заінелых дрэў, то халупа пад каптуром снегу.

Пры панылым святле зары пасажыры сталі з цікаўнасцю разглядваць адзін аднаго.

Углыбіні дыліжанса на лепшых месцах драмалі адно напроці аднаго муж і жонка Люазо, оптавыя вінагандляры з вуліцы Гран-Пон.

Люазо, былы прыказчык, прыдбаў прадпрыемства збанкрутаванага гаспадара і неўзабаве разбагацеў. Ён вельмі выгадна збываў паганенькае віно дробным правінцыяльным гандлярам і лічыўся між сваіх сяброў і знаёмых неймаверным прайдзісветам, сапраўдным нармандцам, хітрым і жыццярадасным.

Рэпутацыя жуліка гэтак трывала замацавалася за ім, што неяк на вечарыне ў прэфектуры пан Турнэль, выдумшчык і байкар, чалавек вострага і дасціпнага розуму, мясцовая славутасць, прапанаваў распазяханым ад нудоты паням пагуляць у гульню «птушачка лётае»; гэты яго жарт абляцеў гасцёўню прэфекта, пасля пратачыўся ва ўсе гасцёўні горада, і цэлы месяц усё наваколле клалася ад смеху.

Апроч гэтага, Люазо яшчэ славіўся разнастайнымі забаўнымі выхадкамі, а таксама досціпамі, то ўдалымі, то пошлымі, і кожны, хто загаворваў пра яго, заўсёды дадаваў: «Умора, дый годзе, гэты Люазо!»

Невысокага росту, ён, здавалася, складаўся з аднаго круглага, як бочачка, пуза, над якім узвышалася чырвоная фізіяномія, аблямаваная падсівелымі бакамі. Яго жонка, рослая, энергічная, валявая жанчына з рэзкім голасам і рашучым норавам, была ўвасабленнем парадку і разрахунку ў іх гандлёвым доме, тады як сам гаспадар ажыўляў яго сваёй весялосцю і кіпучай дзейнасцю.

Побач з імі з падкрэсленай годнасцю, якую надавала прыналежнасць да вышэйшай касты, мясціўся пан Карэ-Лямадон, фабрыкант, асоба шаноўная ў баваўнянай прамысловасці, уласнік трох прадзільняў, афіцэр Ганаровага легіёна і сябра Генеральнага савета. У часы Імперыі ён узначальваў добранамерную апазіцыю з адзінай мэтай — атрымаць пры нагодзе як мага болей дабротаў за далучэнне да таго лагера, з якім ён змагаўся, як ён казаў, высакароднай зброяй. Пані Карэ-Лямадон, намнога маладзейшая за свайго мужа, была сапраўднай уцехай багатым афіцэрам, якія адбывалі службу ў руанскім гарнізоне.

Яна сядзела насупраць мужа, мініяцюрненькая, прыгожанькая, у пышным футрачку, і замаркочана разглядала нехлямяжае нутро дыліжанса.

Суседзі яе, граф і графіня Гюбэр дэ Брэвіль, насілі адно з сама старадаўніх і слынных нармандскіх імёнаў. Граф, стары дваранін з велічнай паставай, сіліўся хітрыкамі ўбрання падкрэсліць сваё прыроднае падабенства з каралём Генрыхам ІV, ад якога, паводле прыемнага сямейнага падання, зацяжарыла адна з яго прабабуль, а муж яе з гэтай нагоды атрымаў тытул графа і губернатарства.

Граф Гюбэр, калега пана Карэ-Лямадона па Генеральным савеце, быў прадстаўніком арлеанісцкай партыі дэпартамента. Яго шлюб з дачкою дробнага нанцкага судаўласніка назаўжды застаўся загадкаю. Але так як графіня валодала арыстакратычнымі манерамі, наладжвала сама бліскучыя прыёмы і, па чутках, быццам нават была каханкаю аднаго з сыноў Луі-Філіпа, дык усё свецкае кола слала ёй лёстачкі, і яе салон лічыўся першым у дэпартаменце — адзіным, дзе захавалася яшчэ старадаўняя абыходлівасць і трапіць у які было нялёгка.

Багацце Брэвіляў было цалкам укладзена ў нерухомую маёмасць, якая, сцвярджалі, прыносіла пяцьсот ліўраў прыбытку ў год.

Гэтыя шэсць асоб займалі глыбіню карэты і ўвасаблялі заможны, упэўнены ў сабе, у сваёй моцы слой грамадства, людзей уплывовых, рэлігійных і з цвёрдымі перакананнямі.

Па дзіўнай выпадковасці ўсе жанчыны размясціліся на адной лаўцы; суседкамі графіні былі яшчэ дзве манашкі, якія несупынна перабіралі доўгія ружанцы, шэпчучы «Ойча наш» і «Багародзіцу». Адна была даволі пажылая, з пабітым воспаю тварам, быццам у яе стрэлілі карцеччу. У другой, вельмі худзенькай, быў прыгожы, змарнелы тварык і сухотныя грудзі, зняможаныя той усёпаглынальнай верай, што стварае пакутнікаў і фанатыкаў.

Усеагульную ўвагу прыцягвалі мужчына і жанчына, якія сядзелі насупраць манашак.

Мужчына быў славуты Карнюдэ, дэмакрат, пострах вяльможнага панства. Ужо добрыя дваццаць гадоў абмочваў ён сваю пышную рыжую бараду ў куфлі ўсіх дэмакратычных кавярань. Ён прамантачыў са сваімі братамі і сябрамі вялікае багацце, што дасталося яму ад бацькі, былога кандытара, і нецярпліва чакаў усталявання рэспублікі, каб атрымаць, нарэшце, добрую пасаду, заслужаную такімі руплівымі рэвалюцыйнымі ўліваннямі. Чацвёртага верасня, хутчэй за ўсё пасля нечага жарту, ён усур'ёз паверыў, што яго абралі прэфектам; але калі ён наважыўся прыступіць да выканання сваіх абавязкаў, пісары, будучы адзінымі гаспадарамі прэфектуры, адмовіліся прызнаць яго, і яму давялося рэціравацца. Даволі някепскі ўвогуле дзяцюк, бяскрыўдны і паслужлівы, ён з непараўнаным шчыраваннем аддаўся арганізацыі абароны. Паводле яго загаду на палях панавыкопвалі воўчых ямаў, па ўсіх вакольных лясах павысякалі падлескі, а дарогі ўсеялі пасткамі; пры набліжэнні ж ворага ён, задаволены прынятымі мерамі, паспешліва адступіў у горад.

Цяпер ён меркаваў, што намнога болей карысці прынясе ў Гаўры, дзе таксама спатрэбіцца капаць траншэі і перакрываць дарогі.

Жанчына — з ліку так званых асоб лёгкіх паводзін — славілася сваёй ранняю паўнатою, што і замацавала за ёю мянушку — «Пампушка». Маленькая, кругленькая, гладзенькая, з пухлымі пальцамі, пераціснутымі ў суставах, быццам сасіскі, з бліскучай, напятай скурай, з магутнымі грудзьмі, што ажно распіралі сукенку, яна ўсё ж была вельмі вабная. Твар яе быў падобны на ружовы яблык, на гатовы распусціцца бутон півоні; вочы — дзівосныя, чорныя — былі заценены густымі доўгімі вейкамі, ад гэтага яны здаваліся яшчэ цямнейшымі, а чароўны маленькі вільготны раток з дробнымі бліскучымі зубкамі быццам чакаў пацалунка.

Дый апроч гэтага, калі верыць чуткам, яна валодала багата якімі іншымі бясцэннымі якасцямі.

Як толькі яе пазналі, паміж паважаных жанчын усчалося шушуканне — словы «распусніца», «сарамата» былі прамоўлены такім выразным шэптам, што Пампушка ўзняла галаву. Яна абвяла сваіх суседзяў такім дзёрзкім і незалежным поглядам, што адразу ж запанавала глыбокая цішыня і ўсе апусцілі вочы, выключаючы Люазо, які гулліва паглядваў на яе.

Неўзабаве, аднак, размова паміж трыма панямі ўзнавілася: прысутнасць такой жанчыны нечакана зблізіла, амаль парадніла іх. Асобы паважаныя, замужнія, яны адчулі патрэбу аб'яднацца перад гэтай прадажнай бессаромніцай, бо любоў законная заўсёды глядзіць з пагардай на сваю вольную сястру.

Трое мужчын, таксама збліжаныя — з-за прысутнасці Карнюдэ, — разважалі пра свае справы, і ў тоне іх адчувалася пагарда да беднякоў. Граф Гюбэр расказваў пра шкоду, прычыненую яму прусакамі, пра страты, спавадаваныя пакражай статка і загубай ураджаю, але казаў ён пра ўсё гэта са спакойнай упэўненасцю вяльможы і мульцімільянера, якога такія выдаткі могуць абцяжарыць не болей як на год. Пан Карэ-Лямадон, навучаны хісткім станам баваўнянай прамысловасці, загадзя парупіўся перавесці ў Англію шэсцьсот тысяч франкаў — капіталец, прыхаваны ім на чорны дзень. Што да Люазо, дык ён ухітрыўся прадаць французскаму інтэнданцтву ўвесь запас таннага віна, які меўся на складзе, так што дзяржава была вінная яму велічэзную суму, якую ён і спадзяваўся атрымаць у Гаўры.

І ўсе трое па-прыяцельску паглядвалі адзін на аднаго. Нягледзячы на няроўнасць грамадскага становішча, яны адчувалі сябе роўнымі паводле дастатку, сябрамі вялікага франкмасонскага ордэна, які аб'ядноўвае багацеяў, усіх тых, у каго ў кішэнях звініць золата.

Дыліжанс рухаўся так марудна, што да дзесяці гадзін ранку не было адолена і чатырох міль. Тройчы мужчынам давялося на пад'ёмах выходзіць ды ісці ўгару пеша. Пасажыры пачалі непакоіцца, бо намерваліся павячэраць у Тоце, а цяпер ужо не было надзеі дабрацца туды да ночы. Усе ўзіраліся ў вокны, спадзеючыся заўважыць хоць якую прыдарожную карчомку, як раптам карэта захрасла ў сумёце; спатрэбіліся добрыя дзве гадзіны, каб выцягнуць яе адтуль.

Голад мацнеў, затуманьваў розум; а на шляху не траплялася ніводнай карчмы, ніводнага шынка, бо набліжэнне прусакоў і адыход згаладалага французскага войска паперапалохвалі ўласнікаў усіх гандлёвых прадпрыемстваў.

Нарэшце, гадзіне а трэцяй, калі яны ехалі па бясконцай раўніне без ніводнага селішча на даляглядзе, Пампушка жвава нагнулася і выцягнула з-пад лаўкі вялікую карзіну, накрытую белай сурвэткай.

Спачатку яна дастала адтуль фаянсавую талерачку і далікатны сярэбраны кілішак, потым вялікую міску, у якой застылі ў жэле два парэзаныя на кавалкі кураняці; з карзіны відны былі яшчэ і другія харчы, загорнутыя ў паперу: пірагі, садавіна, ласункі, нарыхтаваныя з разлікам на трохдзённае падарожжа, каб не датыкацца да карчомнай яды. Паміж пакункаў з ежай выглядвалі чатыры рыльцы бутэлек. Пампушка ўзяла крыльца кураняці і стала асцярожна есці яго з хлебцам, які ў Нармандыі называецца «рэгенцкім».

Вочы ўсіх пасажыраў скіраваліся на Пампушку. Спакваля па ўсім дыліжансе пайшоў спакуслівы водар, ад якога раздзімаліся ноздры, у роце набягала сліна і да болю зводзіла сківіцы. Пагарда паняў да прастытуткі змянілася нянавісцю, яны гатовыя былі забіць яе, вышпурнуць вон з дыліжанса, проста ў снег, разам з яе кілішкам, карзінай і харчамі.

Але Люазо пажыраў вачамі міску з куранятамі. І ўрэшце сказаў:

— Вось як трэба! Мадам сама прадбачлівая з усіх нас. Ёсць-такі людзі, якія ўмеюць заўсёды пра ўсё паклапаціцца!

Пампушка павярнулася да яго:

— Ці не жадаеце, пане? Цяжкавата пасціцца з самага ранку.

Люазо пакланіўся:

— Калі быць шчырым, далібог, не адмоўлюся, болей трываць не магу. На вайне як на вайне, ці ж няпраўда, мадам? — І, абводзячы позіркам сваіх спадарожнікаў, дадаў: — Добра ў скрутную хвіліну сустрэць чалавека, гатовага прыйсці на выручку.

Ён разгарнуў на каленях газету, каб не запэцкаць штаны, і кончыкам нажа, які заўсёды меўся ў яго ў кішэні, падчапіў курыную ножку, аблітую жэле, і, угрызаючыся ў яе зубамі, узяўся жаваць з такім відавочным задавальненнем, што па ўсёй карэце пранёсся глыбокі маркотны ўздых.

Пампушка пакорлівым ласкавым голасам прапанавала манашкам раздзяліць з ёю падмацунак. Тыя адразу ж згадзіліся і, не падымаючы вачэй, толькі прамармытаўшы словы ўдзячнасці, сталі спешна есці. Карнюдэ таксама не адмовіўся ад суседчынага частавання, і яны разам з манашкамі наладзілі нешта накшталт стала з газет, разгорнутых на каленях.

Раты нястомна раскрываліся і закрываліся, заўзята жавалі, уміналі, паглыналі. Люазо ў сваім кутку ўлягаў напоўніцу і шэптам угаворваў жонку далучыцца да кампаніі. Тая напачатку ўпарта аднеквалася, але потым, калі сутарга звяла страўнік, здалася. Тады муж з падкрэсленай галантнасцю запытаўся ў сваёй «чароўнай спадарожніцы», ці не дазволіла б яна і мадам Люазо ўзяць кавалачак. Пампушка адказала:

— Чаму ж не? Калі ласка, пане, — і з прыветлівай усмешкай падала міску.

Калі адкаркавалі першую бутэльку бардоскага, адбылася замінка: меўся толькі адзін кілішак. Яго сталі перадаваць адно аднаму, папярэдне выціраючы краёк. Адзін Карнюдэ, безумоўна, з галантнасці, даткнуўся вуснамі да той мясцінкі, дзе віднеўся вільготны след ад суседчыных вуснаў.

Акружаныя людзьмі, якія прагна паглыналі ежу, удыхаючы пахі страў, граф і графіня дэ Брэвіль, як і пан ды пані Карэ-Лямадон, пакутавалі ад той страшнай пакуты, якая атрымала назву «танталавы мукі». Неспадзеўна маладая фабрыкантава жонка выпусціла такі глыбокі ўздых, што ўсе павярнуліся; яна збялела, як снег за вокнамі дыліжанса, вочы яе заплюшчыліся, галава абвяла: яна самлела. Перапалоханы муж прасіў дапамогі. Усе разгубіліся; старэйшая манашка, падтрымліваючы галаву хворай, паднесла да яе вуснаў Пампушчын кілішак і сілком уліла ў рот некалькі кропель віна. Панечка варухнулася, расплюшчыла вочы, усміхнулася і смяротным голасам запэўніла, што ёй ужо зусім добра. Але каб не самлела другі раз, манашка змусіла яе выпіць поўны кілішак бардоскага і сказала:

— Гэта ад голаду, няйначай, — бо ад чаго б яшчэ?

Тады Пампушка, чырванеючы яшчэ мацней, збянтэжана залепятала, азіраючы чатырох падарожнікаў, якія ўсё яшчэ трымаліся нашча:

— Божа мілы, ды калі б я пасмела прапанаваць гэтым панам і паням...

Яна асеклася ў боязі абразлівай адмовы. Слова ўзяў Люазо:

— Э, чорт вазьмі, у падобных абставінах усе людзі — браты і павінны памагаць адзін аднаму. Ну, панове, досыць цырымоній, згаджайцеся, якога д'ябла?! Хто ведае, ці мы ўвогуле яшчэ напаткаем прыстанак нанач! Пры такім руху дай Бог дабрацца да Тота хоць да заўтрашняга абеду.

Але тыя чацвёра вагаліся, ніхто з іх не адважваўся ўзяць на сябе адказнасць за згоду.

Нарэшце граф вырашыў пытанне. Ён павярнуўся да збянтэжанай таўстушкі і з сама велічным выглядам, на які быў здольны, прамовіў:

— Мы з удзячнасцю прымаем вашу прапанову, мадам.

Цяжкі быў толькі першы крок. Як толькі Рубікон аказаўся пяройдзеным, усе перасталі саромецца. Карзіна ўмомант была апарожнена. У ёй знайшоўся яшчэ паштэт з гусінай пячонкі, паштэт з жаваранкаў, кавалак вэнджанага языка, красанскія грушы, пон-левэкскі сыр, пячэнне і цэлы слоік марынаваных карнішонаў і цыбулі — Пампушка, як большасць жанчын, любіла ўсё вострае.

Нельга было пустошыць прыпасы гэтай жанчыны і не размаўляць з ёю. І гаворка ўрэшце завязалася, напачатку трохі асцярожная, аднак з цягам часу ўсё болей нязмушаная, бо Пампушка трымалася проста слаўна. Пані дэ Брэвіль і Карэ-Лямадон, якія валодалі вялікай свецкай абыходлівасцю, выявілі вытанчаную прыязнасць. Асабліва на вышыні аказалася графіня са сваёй ветлівай паблажлівасцю велікасвецкай пані, што не траціць сваёй годнасці, да каго б яна ні звярталася. Але энергічная мадам Люазо, якая мела душу жандара, заставалася непрыступная і гаварыла мала, затое шмат ела.

Гамонка, вядома, вялася пра вайну. Гаварылі пра жорсткасць прусакоў, пра адвагу французаў; і ўсе гэтыя людзі, якія ратаваліся ўцёкамі, ухвалялі мужнасць іншых. Спакваля пачаліся расказы пра сябе, і Пампушка са шчырым хваляваннем, з палкасцю, якую часам выяўляюць публічныя жанчыны, калі гавораць пра натуральныя пачуцці, расказала, чаму яна пакінула Руан.

— Спачатку я намервалася застацца, — сказала яна. — Прыпасаў дома было поўна, і па мне лепей было б карміць некалькі салдатаў, чым перціся немаведама куды ў свет. Але калі я пабачыла іх, гэтых прусакоў, то ўжо не магла саўладаць з сабою! Усё ўва мне так і пераварочвалася ад злосці, я цэлы дзень праплакала ад сораму. Ох, была б я мужчынам, я ім паказала б! Я глядзела ў акно на гэтых свінтухоў у вастраверхіх касках, а пакаёўка трымала мяне за рукі, каб я не пашпурляла ім на галовы ўсю маю мэблю! Потым яны з'явіліся да мяне на пастой, і я першага ж ухапіла за горла. Задушыць немца не цяжэй, чым каго другога! І я б яго прыкончыла, калі б мяне не адцягнулі за валасы. Пасля гэтага давялося хавацца. А як толькі надарылася магчымасць, я выехала — і вось я тут.

Усе хвалілі яе. Яна адразу вырасла ў вачах у сваіх спадарожнікаў, якія не выявілі такой адвагі; Карнюдэ, слухаючы яе, усміхаўся адабральнай і зычлівай усмешкай апостала: гэтак святар слухае набожнага чалавека, які славіць Бога, бо пышнабародыя дэмакраты зрабіліся такімі самымі манапалістамі ў дачыненні да патрыятызму, як свяшчэннаслужыцелі — у пытаннях набожнасці. Потым ён загаварыў павучальным тонам, узнёсла, засвоеным з пракламацый, якія штодня расклейваліся на сценах, і завяршыў красамоўнай тырадай, якою бязлітасна расправіўся з «гэтай падлай Бадэнге»!

Але Пампушка зазлавалася: яна была банапартыстка. Яна запунсавела, як вішня, і, заікаючыся ад абурэння, вымавіла:

— Хацела б я пабачыць вас на яго месцы! Вы лепшыя былі б, то дзіва! Ды гэта ж вы і прадалі яго! Калі б Францыяй кіравалі штукары накшталт вас, толькі б і заставалася — уцякаць без аглядкі!

Непарушны Карнюдэ, як і раней, усміхаўся пагардліва, але адчувалася, што вось-вось выбухне сварка; тут умяшаўся граф і не без цяжкасці супакоіў разгневаную жанчыну, уладна заявіўшы, што любое шчырае перакананне заслугоўвае павагі. Між тым графіня і фабрыкантава жонка, якія ў душы, як і ўсе пачцівыя людзі, падсвядома насілі нянавісць да Рэспублікі і дужа ўласцівую ўсім жанчынам цягу да прыдворнай мішуры і дэспатычных манархаў, адчулі міжвольную сімпатыю да гэтай прастытуткі, якая трымалася з зайздроснаю годнасцю і выказвала пачуцці, якія апаноўвалі і іх.

Карзіна была спарожнена. Удзесяцёх яе лёгка спустошылі і толькі пашкадавалі, што яна малаватая. Размова доўжылася яшчэ пэўны час, хоць і стала меней ажыўленая, як толькі кончылася яда.

Вечарэла, змрок спакваля гусцеў; пры страваванні холад заўжды робіцца асабліва адчувальны, і Пампушка дрыжала, нягледзячы на сваё сальца. Пані дэ Брэвіль прапанавала ёй сваю грэлку, у якую ўжо адзін раз падкладвала вугаль; Пампушка адразу згадзілася, бо ногі ў яе ўжо зусім заледзянелі. Пані Карэ-Лямадон і пані Люазо аддалі свае грэлкі манашкам.

Фурман запаліў ліхтары. Яны ярка асвяцілі воблачка пары над потнымі крыжамі караннікоў і снег абапал дарогі, які бясконцым сувоем слаўся ў рухомым водбліску іх агнёў.

У дыліжансе ўжо нічога нельга было разгледзець; неспадзявана ў кутку, дзе сядзелі Пампушка і Карнюдэ, узнік нейкі рух; Люазо, які пільна ўзіраўся ў цемру, падалося, што барадач рэзка адхіснуўся, быццам атрымаў моцны тумак.

Уперадзе на даляглядзе паказаліся дробныя агеньчыкі. Гэта быў Тот. Ехалі ўжо адзінаццаць гадзін, а калі дадаць дзве гадзіны, патрачаныя на чатыры супынкі, каб пакарміць коней і даць ім перадыхнуць, дык выходзіла ўсе трынаццаць. Дыліжанс уехаў у мястэчка і спыніўся каля «Гандлёвага гатэля».

Дзверцы расчыніліся. І раптам пасажыры здрыгануліся, пачуўшы добра знаёмы гук: бразгат аб дол шаблі. І ў той жа момант рэзкі голас нешта крыкнуў па-нямецку.

Нягледзячы на тое, што дыліжанс спыніўся, ніхто з пасажыраў не крануўся з месца; усе быццам баяліся, што варта ім выйсці, як іх адразу пазабіваюць. З'явіўся фурман з ліхтаром у руцэ і знянацку асвяціў у карэце два шэрагі перапалоханых твараў з раскрытымі ратамі і шырока расплюшчанымі ад здзіўлення і жаху вачамі.

Побач з фурманам у яркай паласе святла стаяў нямецкі афіцэр — высокі, бялявы малады чалавек, надзвычай тонкі, упяты ў мундзір, як панна ў гарсэт; пляскатая лакавая фуражка, надзетая набакір, надавала яму аблічча пасыльнага з ангельскага гатэля. Даўжэзныя і шорсткія вусы, якія паступова ўтанчаліся і пераходзілі ў адзіную валасіну, такую тонкую, што канца яе нельга было ўбачыць, быццам гнялі на рот, адцягвалі ўніз шчокі і куточкі вуснаў.

Звяртаючыся да падарожнікаў на французскай мове з эльзаскім вымаўленнем, ён рэзкім тонам прапанаваў ім выйсці:

— Прашу фыхаціць, панове!

Першыя падпарадкаваліся манашкі — з паслушэнствам набожніц, прызвычаеных да пакоры. Потым выйшлі граф з графіняй, за імі фабрыкант з жонкай, потым Люазо, які наперад прапусціў сваю мажную палову. Выходзячы з дыліжанса, Люазо — хутчэй з асцярогі, чым з ветлівасці — сказаў афіцэру:

— Добры вечар, пане.

Але той з нахабствам усемагутнага чалавека глянуў на яго і нічога не адказаў.

Пампушка і Карнюдэ, хоць і сядзелі пры самых дзверцах, выйшлі апошнія, зрабіўшы строгі і ганарысты выгляд перад тварам ворага. Пампушка з усяе сілы старалася не выдаваць сваіх пачуццяў і быць спакойнай; дэмакрат змрочна патузваў рукой сваю вялікую рыжаватую бараду. Абое імкнуліся захаваць годнасць, разумеючы, што пры падобных сустрэчах кожны ў пэўнай ступені з'яўляецца прадстаўніком роднай краіны; іх абурала падатлівасць спадарожнікаў, і Пампушка хацела паказаць, што ў ёй болей гордасці, чым у яе суседак па карэце, шляхетных жанчын, а Карнюдэ, разумеючы, што ён абавязаны быць узорам паводзін, усёй сваёй паставай сведчыў, што прадаўжае выконваць місію супраціўлення, якую ён распачаў з перакопвання дарог.

Усе зайшлі ў прасторную кухню заезнага двара, і тут немец запатрабаваў падпісаны камендантам Руана дазвол на выезд, дзе былі пазначаны прозвішчы, фізічныя прыкметы і род заняткаў усіх падарожных; ён доўга разглядваў кожнага па чарзе, звяраў людзей з тым, што было пра іх напісана.

Потым ён адрывіста кінуў:

— Топра, — і знік.

Усе з палёгкай уздыхнулі. Зноў захацелася есці, заказалі вячэру. На яе прыгатаванне спатрэбілася паўгадзіны; пакуль дзве служанкі займаліся гэтым, падарожнікі пайшлі глядзець пакоі для начлегу. Усе яны размяшчаліся ўздоўж калідора, які ўпіраўся ў цьмяныя зашклёныя дзверы з красамоўным нумарам.

Калі, нарэшце, усе паселі за стол, з'явіўся сам гаспадар заезнага двара. Гэта быў былы гандляр жывёлаю, тоўсты астматычны чалавек, у горле ў якога без адхлання нешта свістала, клекатала і хрыпела. Прозвішча яго было Фалянві.

Ён запытаўся:

— Хто хут мадэмуазель Элізабэт Русэ?

Пампушка здрыганулася, павярнулася:

— Гэта я.

— Мадэмуазель, прускі афіцэр жадае неадкладна пагаварыць з вамі.

— Са мной?

— З вамі, калі менавіта вы мадэмуазель Элізабэт Русэ.

Яна захвалявалася, нейкую хвілю раздумвала, потым рашуча сказала:

— Ну і няхай! Але я не пайду!

Усе занепакоіліся; кожны пачаў выказваць здагадкі наконт прычыны выкліку. Да Пампушкі падышоў граф:

— Вы не маеце рацыі, мадам, ваша адмова можа спавадаваць вялікія непрыемнасці не толькі вам, але і ўсім вашым спадарожнікам. Ніколі не варта працівіцца людзям, якія дужэйшыя за вас. Гэтае запрашэнне, пэўна, не тоіць ніякай небяспекі; можа, трэба нешта ўзгадніць, якую-небудзь дробязную фармальнасць.

Усе падтрымалі графа, сталі прасіць Пампушку, угаворваць, упрошваць і нарэшце пераканалі яе; кожны баяўся ўскладненняў, якія мог бы спрычыніць такі неразумны ўчынак. Урэшце яна сказала:

— Добра, але раблю я гэта толькі дзеля вас!

Графіня паціснула ёй руку:

— І мы вам шчыра ўдзячныя!

Пампушка пайшла. Усе чакалі яе вяртання, каб разам сесці за стол.

Кожны шкадаваў, што заместа гэтай нястрыманай, наравістай жанчыны запрасілі не яго, і мысленна рыхтаваў усякія банальныя фразы на выпадак, калі і ён будзе пакліканы.

Але хвілін праз дзесяць Пампушка вярнулася — запыханая, пунсовая, сама не свая ад гневу.

— Ах, паскуда! Якая паскуда! — мармытала яна.

Усе кінуліся да яе з роспытамі, аднак яна маўчала; граф прадаўжаў настойваць, і тады яна з вялікай годнасцю адказала:

— Не дапытвайцеся. Вас гэта не абыходзіць, я не магу нічога сказаць.

Усе размясціліся вакол вялікай місы, адкуль ішоў пах капусты. Нягледзячы на гэтую трывожную прыгоду, вячэра прайшла весела. Сідр, які — з эканоміі — пілі муж і жонка Люазо ды манашкі, быў слаўны. Астатнія заказалі віна; Карнюдэ папрасіў піва. У яго была асаблівая манера адкаркоўваць бутэльку, успеньваць пітво, углядвацца ў яго, нахіляючы куфаль, а потым узнімаючы да лямпы, каб лепей разгледзець колер. Калі ён піў, яго доўгая барада, якая з часам набыла адценне яго любімага напітку, здавалася, ажно трэслася ад замілавання, вочы скоса цікавалі за куфлем, каб не згубіць яго з відавоку, і ўвесь выгляд у дэмакрата быў такі, быццам ён выконвае тую адзіную справу, дзеля якой і нарадзіўся на свет. Ён мысленна як бы імкнуўся зблізіць, паяднаць дзве вялікія страсці, якія поўнілі ўсё яго жыццё: піва «Паль Аль» і Рэвалюцыю; бясспрэчна, не мог ён цешыцца адным, не думаючы пра другое.

Пан і пані Фалянві вячэралі ў самым канцы стала. Муж пыхкаў, як стары паравоз, у яго ў грудзях гэтак клекатала, што ён не мог размаўляць, калі еў; затое жонка не моўкла ні на хвілінку. Яна апісала ўсе свае ўражанні ад прыходу прусакоў, расказала, што яны рабілі, што казалі; яна ненавідзела іх, найперш таму, што яны ўляцелі ёй у капеечку, і яшчэ таму, што ў арміі былі два яе сыны. Звярталася яна пераважна да графіні — ёй гонарам была размова з багатай паняй.

Калі яна расказвала пра што-кольвечы далікатнае, дык адразу паніжала голас, а муж час ад часу перапыняў яе:

— Памаўчала б ты лепей, мадам Фалянві!

Але яна не звяртала на гэта ўвагі і не змаўкала:

— Праўда, пані, гэтыя людзі толькі і робяць, што ядуць бульбу са свінінай ды свініну з бульбай! І не думайце, калі ласка, што яны чысцёхі. І не блізка! Яны, шануючы вас, паскудзяць абы-дзе. А каб вы толькі бачылі, як яны бясконца практыкуюцца! Збяруцца ў полі — і марш уперад, і марш назад, і паварот туды, і паварот сюды. Лепей бы зямлю плужылі ці дарогі пракладвалі ў сябе дома! Але дзе там, пані, ніякага толку ад гэтых ваенных! Ну, каму гэта трэба, каб няшчасны люд карміў іх, калі яны аднаму толькі і вучацца — як людзей забіваць?! Я, вядома, старая ўжо і, калі папраўдзе, непісьменная жанчына, але як падзіўлюся, як яны да знямогі так вось топчуцца ад рання да вечара, дык і думаю: «Вось ёсць людзі, якія робяць усялякія адкрыцці, каб нейкую карысць прынесці, а навошта ж гэта патрэбны такія, што аж са скуры вылузваюцца, абы толькі шкодзіць! Ну праўда ж, хіба гэта не подласць — забіваць людзей, хай сабе гэта прусы, ці ангельцы, ці палякі, ці французы? Як папомсціш каму, хто скрыўдзіў цябе, дык гэта кепска, і за гэта караюць; а калі сыноў нашых забіваюць, як тых зайцоў, са стрэльбаў, дык гэта, выходзіць, добра, бо такому, хто найболей назабівае, ордэны даюць! Не, як сабе хочаце, я, пэўна, ніколі не ўцямлю гэтага!

Карнюдэ гучна сказаў:

— Вайна — варварства, калі нападаюць на мірнага суседа; але гэта святы абавязак, калі абараняюць радзіму!

Старая схіліла галаву:

— Вядома, калі абараняюцца, тады іншая справа; ды лепей пазабіваць бы ўсіх каралёў, якія ўсчынаюць войны дзеля свае забавы!

Вочы ў Карнюдэ заззялі.

— Брава, грамадзянка! — усклікнуў ён.

Пан Карэ-Лямадон быў азадачаны. Хоць ён і пакланяўся знакамітым палкаводцам, здаровая развага старой сялянкі прымусіла яго задумацца: як бы ўмацавалі дабрабыт краіны столькі бяздзейных, а ў выніку — стратных рабочых рук, столькі марнаваных сіл, калі б іх скарыстаць для карэнных зрухаў у галіне прамысловасці, на завяршэнне якіх спатрэбяцца стагоддзі.

Тым часам Люазо ўстаў са свайго месца, падышоў да карчмара і загаварыў з ім. Таўстун рагатаў, кашляў, адхаркваўся: яго пуза весела падскоквала ад жартаў субяседніка, у якога ён тут жа закупіў шэсць стадваццаціпяцілітровых бочак бардоскага на вясну, — тады ўжо напэўна прусакі выпруцца прэч!

Як толькі вячэра закончылася, усе адчулі моцную стому і падаліся спаць.

Аднак Люазо, які паспеў сёе-тое наматаць сабе на вус, уклаў у пасцель сваю жонку, а сам стаў раз-пораз прыпадаць да замочнай шчылінкі то вухам, то вокам, каб, як ён выказаўся, «пранікнуць у таямніцы калідора».

Праз якую гадзіну ён учуў лёгкі пошум; маланкава прыпаўшы да замочнай шчыліны, ён угледзеў Пампушку, якая была яшчэ пышнейшая ў блакітнай кашаміравай капоце, аздобленай белымі карункамі. Яна трымала ў руцэ падсвечнік і кіравалася да памяшкання пад красамоўным нумарам у канцы калідора. Але тут недзе збоку прачыніліся яшчэ адны дзверы, і калі Пампушка праз некалькі хвілін прайшла назад, за ёю ступаў Карнюдэ ў падцяжках. Яны гаварылі шэптам, потым спыніліся. Пампушка, відаць, рашуча абараняла доступ у свой пакой. Люазо, на жаль, не разбіраў слоў, але пад канец, калі яны загаварылі гучней, яму ўдалося ўлавіць некалькі фраз. Карнюдэ ўзбуджана настойваў. Ён казаў:

— Паслухайце, вы проста дурнічка, ну што вам стане?

Яна відавочна абурылася і адказала:

— Не, даражэнькі, бываюць моманты, калі такое не дапускаецца. А тут гэта было б проста паскудства.

Ён, мусіць, не зразумеў яе і запытаў — чаму? Гэта дарэшты ўзлавала Пампушку, і яна павысіла голас:

— Чаму? Да вас не даходзіць чаму? Калі прусы ў доме, можа, у суседнім пакоі нават?!

Карнюдэ змоўк. Патрыятычная цнота шлюхі, якая не дапускала ніякай інтымнай ласкі таму, што вакол былі ворагі, пэўна, абудзіла ў яго сэрцы рэшткі чалавечай годнасці, бо ён толькі пацалаваў яе і крадком вярнуўся ў свой пакой.

Люазо ў сама гуллівым настроі адарваўся ад замочнай шчыліны, зрабіў антраша, надзеў начны каўпак, падняў коўдру, пад якой тулілася яго сухарэбрая сяброўка, і, абудзіўшы яе пацалункам, прашаптаў:

— Ты мяне любіш, ясачка?

Ва ўсім доме запанавала ціша. Але неўзабаве аднекуль, — можа, са склепа, а можа, і з вышак, — данёсся магутны, аднастайны мерны храп, глухі, працяглы гул, быццам дзесьці пад вялікім ціскам кіпеў паравы кацёл. Гэта спаў пан Фалянві.

Вырашана было выехаць на другі дзень а восьмай ранку, і да гэтага часу ўсе сабраліся на кухні; але дыліжанс, брызентавы верх якога быў укрыты тоўстым слоем снегу, самотна стаяў пасярод двара, без коней і без фурмана. Дарэмна шукалі яго і ў стайні, і ў клуні, і ў карэтнай: фурман прапаў. Тады мужчыны вырашылі абысці пасёлак і неадкладна рушылі за вароты. Яны апынуліся на плошчы з цэркаўкай у глыбіні, абапал мясціліся два шэрагі нізкіх дамоў, дзе можна было ўгледзець прускіх салдатаў. Першы, якога яны заўважылі, абіраў бульбы. Другі, трохі далей, мыў цырульню. Трэці, зарослы барадою да самых вачэй, сіліўся супакоіць расплаканае немаўля, усё пакалыхваў яго на каленях і цалаваў у галоўку; мажныя сялянкі, чые мужы былі «ў дзейнай арміі», знакамі тлумачылі сваім паслухмяным пераможцам, што яны мусілі зрабіць: накалоць дроў, згатаваць суп, змалоць каву, адзін салдат нават мыў бялізну сваёй гаспадыні, зусім нямоглай бабулі.

Здзіўлены граф загаварыў з дзякам, які выйшаў з дома кюрэ. Стары царкоўны пацук адказаў яму:

— О, гэтыя не злыя; кажуць, яны не прусакі. Аднекуль далей, я нават і не ведаю скуль; і ў іх ва ўсіх засталіся дома жонкі ды дзеці; ім, канешне, вайна не радасць, што тут казаць. Напэўна, і там плачуць па мужыках; і там нэндзы ад усяго гэтага будзе не меней, чым у нас. Тут пакуль што не даводзіцца надта наракаць, таму што яны не чыняць зла і працуюць, як у сябе дома. Ведаеце, пане, бедныя людзі павінны памагаць адзін аднаму... Вайну ж распачынаюць багацеі.

Карнюдэ, абураны прыязнасцю, якая ўсталявалася паміж пераможцамі і пераможанымі, пайшоў назад, намераны лепей адседжвацца ў заезным двары. Люазо кінуў жарцік:

— Яны пакрываюць страты насельніцтва.

Пан Карэ-Лямадон сур'ёзна запярэчыў:

— Яны пакрываюць выдаткі.

А фурман усё не яўляўся. Нарэшце яго адшукалі ў пасялковай кавярні, дзе ён па-братэрску дзяліў стол з дзеншчыком прускага афіцэра. Граф запытаўся:

— Хіба вам не загадвалі запрэгчы а восьмай?

— Загадвалі. А потым загадалі іншае.

— Што іншае?

— Увогуле не запрагаць.

— Хто даў вам такі загад?

— А Божа! Ды прускі камендант.

— Чаму?

— А я ведаю? У яго папытайцеся. Мне забаронена запрагаць — я і не запрагаю. Вось і ўсё.

— Ён сам сказаў вам гэта?

— Не, пане, гэты загад мне перадаў ад яго імені карчмар.

— Калі?

— Учора вечарам, я акурат укладваўся спаць.

Трое пасажыраў вярнуліся дужа занепакоеныя.

Хацелі пагаварыць з панам Фалянві, але служанка адказала, што з-за астмы гаспадар ніколі не ўстае раней дзесятай. Ён катэгарычна забараніў будзіць яго раней, хіба што надарыцца пажар.

Хацелі былі пабачыцца з афіцэрам, аднак выявілася, што гэта абсалютна немагчыма, бо хоць ён і жыў тут жа, у заезным двары, але толькі пан Фалянві меў права гаварыць з ім пра цывільныя справы. Вырашылі чакаць. Жанчыны разышліся па сваіх пакоях і заняліся ўсякімі дробязямі.

Карнюдэ ўладкаваўся ў кухні каля высокага каміна, дзе палала яркае полымя. Ён загадаў паставіць побач столік, прынесці бутэльку піва і дастаў з кішэні люльку, якая карысталася сярод дэмакратаў амаль такою ж павагай, як і ён сам, нібыта служачы Карнюдэ, яна служыла самой радзіме. Гэта была цудоўная пенкавая люлька, выдатна абкураная, такая ж чорная, як зубы ў яе ўладальніка, але пахкая, выгнутая, бліскучая, якая так натуральна глядзелася ў яго руцэ, так дапаўняла яго аблічча. І ён замёр, прыкоўваючы позірк то да полымя, то да пены, якая каранавала куфаль, і пасля кожнага глытка задаволена запускаў доўгія худыя пальцы ў свае доўгія сальныя валасы ды абсмоктваў махры пены з вусоў.

Люазо, нібыта каб размяць ногі, падаўся да мясцовых гандляроў прыстройваць сваё віно. Граф і фабрыкант завялі гамонку пра палітыку. Яны абмяркоўвалі будучыню Францыі. Адзін усе спадзяванні ўскладаў на арлеанцаў, другі — на невядомага ратаўніка, на героя, які з'явіцца ў сама скрутны момант: на якога-небудзь дзю Геклэна ці на Жану д'Арк — хто ведае? Напалеона І. Ах, калі б наследны прынц не быў такі малады! Карнюдэ слухаў іх і ўсміхаўся з выглядам чалавека, якому ведамы таямніцы лёсу. Водар ад яго люлькі поўніў усю кухню.

Калі прабіла дзесяць, з'явіўся пан Фалянві. Усе памкнуліся да яго з роспытамі; але ён тройчы запар, без ніякіх змен, паўтарыў:

— Афіцэр сказаў мне гэтак: «Пан Фалянві, забараніце запрагаць заўтра карэту гэтых падарожных. Я не хачу, каб яны паехалі без майго дазволу. Вы зразумелі? Тады ўсё».

Вырашана было пагаварыць з афіцэрам. Граф паслаў яму сваю візітную картку, на якой пан Карэ-Лямадон дадаў сваё прозвішча і ўсе свае званні. Прусак загадаў адказаць, што ён прыме гэтых людзей пасля снедання, гэта значыць, каля гадзіны дня.

З'явіліся пані; нягледзячы на агульную трывогу, падарожнікі перакусілі. Пампушка, здавалася, захварэла і была моцна занепакоеная.

Калі дапівалі каву, па графа і фабрыканта прыйшоў дзяншчык.

Люазо таксама пайшоў з імі; паспрабавалі выцягнуць і Карнюдэ, каб надаць візіту болей урачыстасці, але той горда заявіў, што ўвогуле не жадае мець ніякіх стасункаў з немцамі, заказаў яшчэ адну бутэльку піва і зноў усеўся на аблюбаванае месца.

Мужчыны ўтрох падняліся на другі паверх і былі заведзены ў сама лепшы пакой заезнага двара, дзе іх і прыняў прускі афіцэр; захутаны ў пунсовы халат, напэўна, украдзены ў пакінутым доме якога-небудзь буржуа з не дужа развітым густам, афіцэр сядзеў у крэсле, задраўшы ногі на рашотку каміна і курачы доўгую фарфоравую люльку. Ён не ўстаў, не павітаўся, не глянуў на візіцёраў. Ён дэманстраваў найдасканалы ўзор хамства, уласцівага салдафону-пераможцу. Па якой хвіліне маўчання ён нарэшце спытаўся:

— Чаго фы хошаце?

Слова ўзяў граф:

— Мы хацелі б ехаць далей, пане.

— Не.

— Смею ў вас запытацца, якая прычына гэтай адмовы?

— По я не хашу.

— Смею вам пашаноўна заўважыць, пане, што ваш генерал даў нам дазвол на праезд да самага Дзьепа, і, мне здаецца, мы не ўчынілі нічога, што магло б выклікаць такія суровыя меры з вашага боку.

— Я не хашу, фось і фсё... Мошаце ісці.

Яны пакланіліся і выйшлі.

Рэшта дня працякла паныла. Капрыз немца быў абсалютна незразумелы; у галовы падарожным лезлі сама дзікія меркаванні. Усе сядзелі ў кухні і бясконца абмяркоўвалі сітуацыю, выказвалі сама незвычайныя здагадкі. Можа, іх хочуць пакінуць заложнікамі? Але з якой мэтай? Ці затрымаць як вязняў? Ці, найверагодней, садраць з іх вялікі выкуп? Пры гэтай думцы ўсіх апанаваў жах. Наймацней перапалохаліся сама багатыя: яны ўжо ўяўлялі, як ім дзеля ўратавання свайго жыцця давядзецца аддаць гэтаму нахабу ў мундзіры цэлыя мяхі золата. Яны ламалі галовы, прыдумваючы хоць якую-небудзь праўдападобную лухту, каб утаіць свой скарб, прыкінуцца беднымі, вельмі беднымі людзьмі. Люазо зняў з сябе гадзіннікавы ланцужок і схаваў яго ў кішэню.

Стала сутоніцца, і гэта яшчэ болей узмацняла трывогу. Запалілі лямпу, а так як да вячэры заставалася яшчэ гадзіны дзве, пані Люазо прапанавала згуляць у трыццаць адно. Гэта хоць трохі мо разважыла б іх. Прапанова была прынята. Нават Карнюдэ з ветлівасці патушыў сваю люльку і прыняў удзел у гульні.

Граф стасаваў карты, раздаў, і ў Пампушкі адразу ж выявілася трыццаць адно ачко; захопленасць гульнёй злагодзіла пострах, што не даваў спакою думкам. Але Карнюдэ заўважыў, што муж і жонка Люазо пачынаюць на пару махляваць.

Калі селі вячэраць, зноў з'явіўся пан Фалянві і хрыпата прамовіў:

— Прускі афіцэр загадаў папытацца ў мадэмуазель Элізабэт Русэ, ці не перамяніла яна свайго рашэння.

Пампушка спалатнела і знерухомела на месцы; потым кроў кінулася ёй у твар, але яе душыў такі гнеў, што яна не магла вымавіць ні слова. Нарэшце выбухнула:

— Скажыце гэтаму нягодніку, гэтай паскудзе, гэтай прускай падле, што я ніколі не дам згоды! Чуеце? Ніколі, ніколі, ніколі!

Таўстун-карчмар выйшаў. Усе абступілі Пампушку, пачалі дапытвацца, настойліва ўпрошваць раскрыць таямніцу яе размовы з афіцэрам. Спачатку яна адмаўлялася, але потым пераважыў гнеў.

— Чаго ён хоча?.. Чаго хоча?.. Ён хоча пераспаць са мною! — усклікнула яна.

Гэтыя словы нікога не збянтэжылі — настолькі ўсе былі абураныя. Карнюдэ так моцна грукнуў куфлем па стале, што ён разбіўся. Усчаўся галас — ва ўсіх выклікаў абурэнне гэты гнюсны салдафон, усе кіпелі гневам, усе з'ядналіся для супраціўлення, быццам ад кожнага з іх патрабавалася доля таго ахвяравання, якога вымагалі ад Пампушкі. Граф з агідай заявіў, што гэтыя людзі паводзяць сябе, як прымітыўныя дзікуны. Асабліва гарачае, прыязнае спачуванне выказвалі Пампушцы жанчыны. Манашкі, якія выходзілі са свайго пакоя толькі да стала, схілілі галовы і маўчалі.

Калі ўсеагульнае абурэнне трошкі аціхла, пачалі вячэраць, але размова не клеілася: кожны пра нешта думаў.

Пані рана разышліся па сваіх пакоях; мужчыны, якія засталіся папаліць, наладзілі гульню ў экартэ і запрасілі да свайго гурту пана Фалянві з намерам спрытна выведаць у яго, якімі сродкамі можна адолець упартасць афіцэра. Але карчмар думаў толькі пра карты, нічога не слухаў, нічога не адказваў, адно заўзята падахвочваў:

— Давайце ж гуляць, панове, давайце гуляць!

Яго ўвага была настолькі прыкавана да гульні, што ён забываўся нават сплёўваць, ад гэтага ў яго з грудзей часам вырываліся нейкія арганныя гукі. Яго сіпатыя лёгкія выдавалі ўсю астматычную гаму, ад урачыстых басовых нотаў да хрыплых крыкаў пеўніка, які ўпершыню спрабуе закукарэкаць.

Карчмар нават адмовіўся пайсці спаць, калі яго жонка, якая падала ад зморы, прыйшла па яго. І яна вырашыла адпачываць сама, таму што была «жаваранкам» — заўжды ўставала на досвітку, тады як муж яе быў «савой» — вечна гатовы праседзець з прыяцелямі хоць да ранку. Ён толькі гукнуў ёй:

— Пастаў мне гогаль-могаль на печку! — і прадаўжаў гульню. Калі стала ясна, што нічога выпытаць у яго немагчыма, вырашылі, што пара класціся, і ўсе разышліся па сваіх пакоях.

На другі дзень усталі зноў даволі рана з цьмянай надзеяй на ад'езд і яшчэ мацнейшым жаданнем ехаць далей — усіх проста жахала думка, што давядзецца зноў марнаваць дзень у гэтым агідным заезным дворыку.

Але дзе там! Коні стаялі ў стайні, фурмана не было відно. Ад бяздзейнасці падарожныя сноўдаліся па двары вакол карэты.

Снеданне прайшло даволі сумна; адчувалася пэўнае ахаладжэнне да Пампушкі, бо раніца ж мудрэйшая, чым вечар, і настрой трохі зыначыўся. Цяпер спадарожнікі амаль злаваліся на яе, чаму яна ўпотай не схадзіла да прусака і не зрыхтавала прыемнага сюрпрызу да іхняга абуджэння. Гэта ж прасцей за ўсё! Дый хто б даведаўся пра гэта. Дзеля прыліку яна магла б сказаць афіцэру, што робіць гэта проста з жалю да сваіх спадарожнікаў. Гэта ж ёй такая дробязь!

Аднак уголас ніхто пакуль не выказваў такіх думак.

Апоўдні, калі ўсе знемаглі ад нудоты, граф прапанаваў зрабіць прагулянку па ваколіцах пасёлка. Апрануліся як мага цяплей, і невялічкая грамада рушыла, апрача Карнюдэ, які палічыў за лепшае застацца каля агню, ды манашак — тыя бавілі час у царкве альбо ў кюрэ.

Мароз, які з дня на дзень усё мацнеў, балюча шчыпаў нос і вушы; ногі так закалелі, што кожны крок быў пакутай; а за селішчам разлога падалася настолькі злавеснаю ў сваёй бязмежнай белізне, што ва ўсіх ажно пахаладзела ўнутры і сціснулася сэрца, і кампанія павярнула назад.

Чатыры жанчыны ішлі ўперадзе, трохі воддаць за імі — трое мужчын.

Люазо, які выдатна разумеў сітуацыю, раптам запытаўся, колькі ж яшчэ ім давядзецца тырчаць у гэтай трушчобе з-за «нейкай шлюшкі». Граф, нязменна паважны, сказаў, што нельга вымагаць ад жанчыны такой цяжкай ахвяры, — падобная ахвяра павінна быць толькі добраахвотная. Пан Карэ-Лямадон заўважыў, што, калі французы пойдуць у контрнаступленне цераз Дзьеп, — а пытанне стаяла менавіта гэтак, — дык сутычка з прусакамі адбудзецца не інакш, як у Тоце. Гэтае меркаванне занепакоіла яго субяседнікаў.

— А што, калі нам выправіцца пеша? — прапанаваў Люазо.

Граф паціснуў плячыма:

— Ды вы што? Па гэтакім снезе, з жонкамі? Дый за намі адразу ж пашлюць пагоню, схопяць праз дзесяць хвілін і, як вязняў, аддадуць у рукі салдатні.

Вядома, гэтак яно і сталася б. Усе замоўклі.

Пані гаманілі пра ўборы; але нешта, здавалася, скоўвала, расчужвала іх.

Нечакана ў канцы вуліцы вынік прускі афіцэр. На фоне снежнага абшару выразна вымалёўвалася яго высокая фігура — як аса ў мундзіры; ён ішоў, выварочваючы калені, той асаблівай паходкай ваеннага, які стараецца не запэцкаць свае дбайна наваксаваныя боты.

Размінаючыся з панямі, ён пакланіўся ім і пагардліва глянуў на мужчын, у якіх, зрэшты, хапіла годнасці не зняць галаўных убораў, хоць Люазо было і пацягнуўся да сваёй шапкі.

Пампушка ўспыхнула да вушэй, а тры замужнія жанчыны адчулі глыбокае прыніжэнне, што гэты салдат сустрэў іх у таварыстве з дзеўкай, з якою ён абышоўся так бесцырымонна.

Загаварылі пра яго постаць, пра твар. Пані Карэ-Лямадон, якая ведала багата афіцэраў і добра разбіралася ў іх, лічыла, што гэты не такі ўжо і нягеглы, нават шкадавала, што ён не француз, бо з яго атрымаўся б дужа вабны гусар, які несумненна зводзіў бы з розуму жанчын.

Вярнуўшыся з прагулкі, падарожнікі не маглі дабраць да галавы, чым заняцца. Дайшло нават да шпілек па сама малой прычыне. Абед прайшоў у маўчанні і цягнуўся нядоўга, потым усе разышліся ў надзеі заснуць і хоць гэткім чынам уходаць час.

Калі на наступны дзень падарожныя сышлі ўніз, ва ўсіх на тварах ляжала стома, а на сэрцы — злосць. Жанчыны амаль не размаўлялі з Пампушкаю.

Зазваніў звон. У царкве рыхтаваліся да хрышчэння. У Пампушкі было дзіця, якое гадавалася ў сялян у Івэто. Яна бачылася з ім не часцей разу на год, ніколі пра яго не хвалявалася, але думка пра немаўля, якое нехта намерваўся хрысціць, выклікала ў яе душы неспадзяваную гарачую хвалю пяшчоты да свайго дзіцяці, і ёй няўтрымна закарцела паглядзець хрышчэнне.

Як толькі яна пайшла, спадарожнікі пераглянуліся і падсунуліся бліжэй адзін да аднаго — усе адчувалі, што трэба ўрэшце нешта вырашыць. Люазо раптам трапіла думка: ён сказаў, што трэба прапанаваць афідэру затрымаць адну Пампушку, а астатніх адпусціць.

Пан Фалянві згадзіўся выканаць даручэнне, але амаль адразу вярнуўся назад: немец, які выдатна ведаў чалавечую натуру, выставіў яго за дзверы. Ён быў намераны затрымваць усіх падарожнікаў датуль, пакуль яго жаданне не будзе задаволена.

Гэтага аказалася задосыць грубай душы пані Люазо.

— Не сядзець жа нам тут да старасці! Раз у гэтай паскудніцы такое рамяство, раз яна займаецца гэтым з усімі, дык якое ў яе права на нейкія пераборы?! Скажыце, цаца якая! Ды ў Руане з кім толькі не блыталася, нават з вознымі! Вось гэтак, мадам, з вознымі прэфектуры! Хто-хто, а я дык ведаю — ён у нас віно бярэ. А цяпер, калі трэба выбавіць нас з бяды, дык гэтая дзеўка строіць з сябе незачэпу! Па-мойму, гэты афіцэр вельмі прыстойны. Можа, ён даўно ўжо не бачыў жанчын і напэўна аддаў бы перавагу каму-небудзь з нас трох. А ён усё-такі задавольваецца тою, што даступная любому. Бо паважае замужніх жанчын. Падумайце толькі, ён жа тут гаспадар! Варта яму толькі сказаць: «Я хачу», — і з дапамогай салдатаў ён можа сілай авалодаць намі!

Жанчыны здрыгануліся. Вочы гожанькай пані Карэ-Лямадон успыхнулі, яна трошкі нават збялела, быццам мысленна ўжо бачыла, як афіцэр спрабуе сілай авалодаць ёю.

Мужчыны, якія перагаворваліся воддаль, падышлі да паняў. Люазо ажно шалеў і гатовы быў выдаць ворагу «гэтую дрэнь», звязаўшы ёй рукі і ногі. Але граф, нашчадак трох пакаленняў пасланнікаў і сам надораны знешнасцю дыпламата, выказаўся за прымяненне спрытнага манеўра.

— Трэба яе пераканаць, — сказаў ён.

І змова пачалася.

Жанчыны падсунуліся бліжэй, размова стала агульная, і кожны паніжаным голасам стаў выказваць сваю думку. Зрэшты, на выгляд усё было вельмі прыстойна. Пані асабліва ўмелі падбіраць далікатныя словы і вытанчаныя ўдалыя выразы для азначэння сама брыдкіх паняццяў. Старонні нават нічога не зразумеў бы — настолькі засцярожліва падбіраліся выразы. Але так як годная цнота, у якую захінаецца кожная свецкая пані, уласцівая ім толькі напаказ, усе яны ў глыбіні душы з вялікай асалодай неспатольна смакавалі гэтую фрывольную прыгоду, адчуваючы сябе ў сваёй сферы, абладжваючы гэтую любоўную справу з пажадлівасцю кухара-ласуна, які гатуе абед другому.

Спакваля вяртаўся нават добры настрой, настолькі забаўная, урэшце, падалася ім уся гэтая гісторыя. Граф раз-пораз падкідаў даволі рызыкоўнае слоўка-другое, але рабілася гэта настолькі тонка, што яны выклікалі адно ўсмешку. Люазо адпускаў салянейшыя жарты, аднак ніхто імі не абражаўся — ва ўсіх у галаве моцна засела думка, груба выказаная яго жонкай: «Раз гэта яе рамяство, дык якія тут яшчэ могуць быць пераборы, каму адмаўляць, каму не?» Гожанькая пані Карэ-Лямадон, пэўна, думала нават, што на месцы Пампушкі яна хутчэй адмовіла б каму-небудзь іншаму, чым гэтаму афіцэру.

Змоўшчыкі доўга абмяркоўвалі тактыку асады, быццам гаворка была пра ўзяцце крэпасці. Кожны ўзяў на сябе адпаведную ролю, дамовіліся, якія хто довады будзе пускаць у ход, якія выконваць манеўры. Быў выпрацаваны план атак, хітрых і неспадзяваных нападаў, якія змусяць гэтую жывую цытадэль здацца ворагу.

Адзін Карнюдэ адчужана трымаўся ў баку ад усіх гэтых намыслаў.

Увага змоўшчыкаў была настолькі паглынута задуманым, што ніхто не пачуў, як вярнулася Пампушка. Толькі засцярожлівы шэпт графа: «Цсс!» — прымусіў усіх узняць вочы. Пампушка была ўжо ў пакоі. Усе адразу змоўклі і ў нейкай разгубленасці спачатку нават не ведалі, як загаварыць з ёю. Графіня, лепей за іншых спрактыкаваная ў свецкай няшчырасці, запыталася:

— Ну як, цікавае было хрышчэнне?

Таўстушка, яшчэ ўсхваляваная абрадам, падрабязна апісала ўсё: і абліччы, і паставы, і саму царкву. Потым дадала:

— Так добра калі-нікалі памаліцца!

Да снедання пані абмежаваліся ветлай увагай да яе, каб заваяваць яе давер і гэтым вымусіць яе паддацца іхнім парадам.

Але як толькі паселі за стол, усчалося наступленне. Спачатку завялі адцягненую размову пра самаахвяраванне. Згадвалі прыклады з далёкай даўніны: Юдзіф і Алаферна, потым, ні з таго ні з сяго Лукрэцыю і Сэкста, прыгадалі Клеапатру, якая прымала на сваім ложы ўсіх варожых военачальнікаў і прыводзіла іх да рабскай пакоры. Была нават расказана ўзніклая ва ўяўленні гэтых невукаў-мільянераў фантастычная гісторыя пра рымлянак, якія нібыта адпраўляліся ў Капую закалыхваць у сваіх абдымках Ганібала, а разам з ім і яго палкаводцаў і цэлыя фалангі наймітаў. Потым былі ўспомнены ўсе жанчыны, якія супынілі заваёўнікаў, зрабіўшы сваю плоць полем бітвы, зброяй і сродкам запанавання, і гераічнымі пешчамі перамаглі агідных ці ненавісных тыранаў, ахвяраваўшы сваёю цнотай дзеля помсты, спаўнення найвышэйшага абавязку.

Расказалі яшчэ, у цьмяных выразах, і пра адну ангельку старадаўняга і славутага роду, якая нават згадзілася прывіць сабе жахлівую хваробу, каб заразіць ёю Банапарта, якога цудам уратавала раптоўная слабасць у хвіліны ракавога спаткання.

Усё гэта выкладалася прыстойна, стрымана, толькі сяды-тады прарывалася знарочыстая заўзятасць, каб падахвоціць кампанію да спаборніцтва.

Зрэшты, можна было падумаць, што адзінае прадвызначэнне жанчыны на зямлі — гэта вечнае самаахвяраванне, бясконцае падначальванне выбрыкам салдатні.

Абедзве манашкі, заглыбленыя ў свае думкі, здавалася, нічога не чулі. Пампушка маўчала.

Ёй далі магчымасць думаць цэлы дзень. Але цяпер яе ўжо не называлі, як раней, «пані» — ёй гаварылі проста «паненка», хоць ніхто і не ведаў чаму; пэўна, таму, што хацелі спусціць яе на ступеньку ніжэй з той вышыні, на якую яна ўзнялася ў агульным меркаванні, і даць адчуць ёй усю ганебнасць яе рамяства.

Як толькі падалі суп, зноў з'явіўся пан Фалянві і паўтарыў учарашнюю фразу:

— Прускі афіцэр пытаецца, ці пані Элізабэт Русэ не змяніла свайго рашэння.

Пампушка суха адказала:

— Не, пане.

Але за абедам кааліцыя стала слабець. У Люазо вырвалася некалькі неасцярожных фраз. Кожны са скуры вылузваўся, намагаючыся выдумаць новы прыклад, а нічога не выходзіла, калі раптам графіня, можа, ненаўмысна, а проста цьмяна адчуваючы патрэбу выказаць павагу да рэлігіі, папыталася ў старэйшай манашкі пра вялікія подзвігі з жыцця святых. Бо шмат якія святыя рабілі ўчынкі, якія ў нашых вачах былі б злачынствам; але царква лёгка даруе гэтыя правіны, калі яны ўчынены дзеля славы боскай або на дабро блізкаму. Гэта быў неабвержны доказ, і графіня не прамінула пакарыстацца ім. І вось, ці то з прычыны маўклівага адабрэння, патаемнага патурання, якія так адмыслова ўжываюць духоўныя асобы ўсіх рангаў, ці то з прычыны шчаслівай незразумеласці, ратоўнай някемкасці, старая манашка зрабіла змоўшчыкам вялікую падтрымку. З выгляду ціхманая, а выявілася, што смелая, красамоўная і катэгарычная. Яна не блукала ў нетрах казуістыкі; пераконанні яе былі як з жалеза, вера непарушная, сумленне не ведала ніякіх згрызот. Для яе ў ахвярапрынашэнні Аўраама не было нічога ненармальнага, бо яна сама не задумваючыся забіла б бацьку і маці паводле загаду з неба; ніякая правіннасць, на яе думку, не магла ўгнявіць усявышняга, калі чалавек кіруецца высокай мэтай. Графіня ў жаданні здабыць як мага болей карысці з арэолу святасці сваёй неспадзяванай саюзніцы выклікала яе на падрабязнае павучальнае тлумачэнне маральнага правіла: «Мэта апраўдвае сродкі». Яна задавала ёй пытанні.

— Значыць, сястра, вы мяркуеце, што Богу прыемныя любыя шляхі і ён прабачае правіннасць, калі памкненне чыстае?

— Ды якія могуць быць сумненні, пані?! Даволі часта ўчынак сам па сабе варты асуджэння, бывае пахвальны дзякуючы пабуджэнню, якое натхняе на той крок.

І яна яшчэ доўга разважала гэтаксама, абмяркоўвала волю Бога, прадбачвала яго рашэнні, прыпісвала яму ўмешванне ў справы, якія, калі папраўдзе, зусім яго і не абыходзяць.

Усё гэта падавалася замаскавана, спрытна, красамоўна. Але кожнае слова святой сястры ў манаскім убранні рабіла прабоіну ва ўгневаным супраціўленні куртызанкі. Потым гамонка трохі адхілілася ад галоўнага кірунку, і манашка загаварыла пра манастыры яе ордэна, пра сваю ігуменню, пра сябе самую і пра сваю прывабную суседку, каханую сястру з абшчыны св. Нікіфара. Іх выклікалі ў Гаўр, каб даглядаць у шпіталях салдатаў, хворых на воспу. Яна расказвала пра гэтых няшчасных, падрабязна апісвала іх пакуты. І вось, пакуль з капрызу гэтага прусака іх затрымваюць у дарозе, богведама колькі памрэ французаў, якіх яны, магчыма, уратавалі б! Даглядаць параненых і хворых ваенных было яе спецыяльнасцю; яна была і ў Крыме, і ў Італіі, і ў Аўстрыі, і, расказваючы пра свае вандроўкі, яна неспадзявана паказала сябе адной з тых хвацкіх і ваяўнічых манашак, якія нібыта на тое і створаны, каб ісці следам за войскам, падбіраць параненых у разгар бітвы і лепей ад любога камандзіра адзіным словам утаймоўваць расхлябаных ваякаў; гэта была сапраўдная «ваенная сястра», і яе змарнелы, пабіты воспай твар быў як бы сімвалам руйнаванняў, спрычыньваных вайной.

Пасля яе ніхто не сказаў ні слова, настолькі ўражлівым падалося ўсё выказанае ёю.

Як толькі паабедалі, усе адразу заспяшаліся ў свае пакоі і выйшлі толькі назаўтра раніцай, даволі позна.

Снеданне прайшло спакойна. Вычэквалі, каб зерне, пасеянае напярэдадні, прарасло і закаласавала.

Апоўдні графіня прапанавала прагуляцца, і, як загадзя было дамоўлена, граф узяў Пампушку подручкі і трошкі адстаў з ёю ад іншых.

Ён гаварыў з ёю фамільярным, апякунскім, трохі пагардлівым тонам, якім салідныя мужчыны размаўляюць з публічнымі жанчынамі, называў яе «дзіця маё», паблажліва апускаючыся да яе з вышыні свайго сацыяльнага становішча, той само сабой зразумелай пашаны, якою быў ён акружаны. Ён без ніякіх хітрыкаў прыступіў да сутнасці справы:

— Значыць, вы намераны трымаць нас тут і падстаўляць, як і сябе самую, небяспецы ўсіх магчымых здзекаў, непазбежных у выпадку паражэння прускай арміі, толькі б не рабіць прыемнасці, якую вы рабілі ў сваім жыцці столькі разоў?

Пампушка нічога не адказала.

Ён дзейнічаў на яе ласкавасцю, доказамі розуму, заклікаў да яе пачуццяў. Ён умеў заставацца на вышыні сваёй графскай годнасці, быў галантны, калі гэта патрабавалася, ліслівы, нават сардэчны. Ён расхвальваў паслугу, якую яна магла б зрабіць ім, гаварыў пра тое, як бы яны былі ёй удзячныя; а потым раптам весела загаварыў з ёю на «ты»:

— А знаеш, дарагая, у яго будуць усе падставы выхваляцца, што паласаваўся такой панадненькай дзяўчынай, якіх не шмат знойдзецца ў яго на радзіме!

Пампушка нічога не адказала і паспешліва далучылася да ўсёй кампаніі.

Па вяртанні з прагулкі яна адразу ж паднялася ў свой пакой і болей не выходзіла. Занепакоенасць дасягнула найвышэйшай ступені. Што яна вырашыць? А што, калі ўсё-такі заўпарціцца? Які жах!

Настала пара абеду; яна не з'яўлялася. Нарэшце прыйшоў пан Фалянві і паведаміў, што пані Русэ не зусім здаровая, можна сядаць за стол без яе. Усе натапырылі вушы. Граф падышоў да карчмара і ціха спытаўся:

— Згадзілася?

— Ага.

З прыстойнасці ён нічога не сказаў сваім спадарожнікам, толькі лёгка кіўнуў ім. Адразу ва ўсіх вырваўся глыбокі ўздых палёгкі, твары павесялелі. Люазо ўсклікнуў:

— Д'ябал мяне вазьмі! Плачу за шампанскае, калі толькі яно знойдзецца ў гэтым доме!

На вялікі жах пані Люазо, гаспадар неўзабаве прынёс ажно чатыры бутэлькі. Усе ўміг парабіліся надзвычай кампанейскія і шумлівыя; нястрымная радасць распірала іх сэрцы. Граф быццам упершыню заўважыў, што пані Карэ вельмі прыгожая; фабрыкант кідаў кампліменты графіні. Гамонка вялася жывая, вясёлая, дасціпная.

Раптам Люазо ўстрывожана ўскінуў рукі ўгору і крыкнуў:

— Ціха.

Усе змоўклі ў здзіўленні і нават у страху. Люазо прыслухаўся, загадваючы ўсім памаўчаць, узняў вочы да столі, прыслухаўся зноў і потым прамовіў сваім звычайным голасам:

— Супакойцеся, усё ў парадку.

Ніхто не адважыўся паказаць, што зразумеў, але ўсмешка мільгнула на ўсіх тварах.

Хвілін праз пятнаццаць ён паўтарыў тую самую камедыю і праз увесь вечар узнаўляў яе неаднойчы; ён рабіў выгляд, быццам звяртаецца да некага на паверсе вышэй і дае яму двухсэнсоўныя парады, вывуджаныя з запасаў свайго коміваяжорскага досціпу. Часам ён з уяўнай журбою ўздыхаў: «Беднае дзяўчо!»; альбо разгневана цадзіў праз зубы: «Прэч, прускі нягоднік!» Некалькі разоў, калі, здавалася, ніхто ўжо і не думаў пра гэта, ён дрыготкім голасам усчынаў лямант: «Годзе! Годзе!» — і дадаваў быццам самому сабе: «Хоць бы нам убачыць яе яшчэ жывую, хоць бы гэты паскуднік не даканаў яе!»

Хоць гэтыя жартачкі былі дурнымі выхадкамі, яны забаўлялі кампанію і нікога не абуралі, бо абурэнне, як і ўсё астатняе, залежыць ад асяроддзя, атмасфера ж, якая спакваля ўтварылася ў заезным двары, была насычана фрывольнымі думкамі.

За дэсертам нават жанчыны сталі рабіць стрыманыя гуллівыя намёкі. Вочы ва ўсіх разгарэліся: выпіта было шмат. Граф, які захоўваў велічнасць нават тады, калі дазваляў сабе вольнасць, параўнаў іх становішча з заканчэннем вымушанай зімоўкі на полюсе, а іх пачуцці — з радасцю пацярпелых караблекрушэнне, якія бачаць нарэшце, што ім адкрыўся шлях на поўдзень; параўнанне мела вялікі поспех.

Развяселены Люазо ўстаў з келіхам шампанскага ў руцэ:

— П'ю за наша вызваленне!

Усе ўсталі і хорам падтрымалі яго тост. Нават манашкі паддаліся ўгаворам паняў і згадзіліся прыгубіць пеністага віна, якога яны яшчэ ніколі не каштавалі. Яны абвясцілі, што яно падобна на шыпучы ліманад, толькі яшчэ смачнейшае. Люазо падагуліў:

— Як шкода, што тут няма фартэпіяна: от бы кадрылю цяпер!

Карнюдэ за ўвесь вечар не прамовіў ні слова, не зрабіў ні руху; быццам апанаваны змрочным роздумам, ён толькі раз-пораз люта тузаў сябе за доўгую бараду, як бы намагаючыся яшчэ болей падоўжыць яе. Нарэшце, пад апоўнач, калі пачалі разыходзіцца, Люазо, які ледзьве трымаўся на нагах, нечакана пляснуў Карнюдэ па жываце і сказаў непаслухмяным языком:

— Што гэта вы невясёлы сёння? Чаму вы ўсё маўчыце, грамадзянін?

Карнюдэ рэзка ўзняў галаву і, абводзячы кампанію палымяным і грозным позіркам, адказаў:

— Ведайце, што ўсе вы зрабілі подласць!

Ён устаў, пайшоў да дзвярэй, абярнуўся і яшчэ раз паўтарыў:

— Подласць, подласць! — і знік.

Спачатку ўсім стала ніякавата. Азадачаны Люазо стаяў з разяўленым ротам, але хутка да яго вярнулася звычайная самаўпэўненасць, і ён нечакана зарагатаў, прыгаворваючы:

— Хоць бачыць вока, ды дастаць далёка!

Так як ніхто не разумеў, што тут да чаго, ён расказаў пра «таямніцы калідора». Грымнуў чарговы выбух весялосці. Пані аж падалі ад смеху. Граф і пан Карэ-Лямадон рагаталі да слёз. Ім нават не верылася, што гэта праўда.

— Як?! Няўжо?! Ён хацеў...

— Ды кажу ж вам, я сам бачыў!

— І яна адмовіла?!.

— Таму што прусак быў у суседнім пакоі!

— Быць не можа!

— Клянуся!

Граф проста задыхаўся. Фабрыкант трымаўся за бакі. Люазо не сунімаўся:

— Дзіва што цяпер яму зусім, зусім не да жартаў!

І ўсе зноў аж заходзіліся, аж знемагалі ад рогату. Нарэшце разышліся. Пані Люазо, асоба з'едлівая, укладваючыся спаць, не прамінула заўважыць мужу, што «гэтая ведзьмачка Карэ-Лямадон» увесь вечар смяялася змушаным смехам:

— Знаеш, калі жанчына шалее ад мундзіра, дык ёй ужо сапраўды ўсё адно, хто яго носіць, француз там ці прусак. Ну, ці ж не сарамата, даруй Божа?!

І ўсю ноч у цемені калідора праносіліся слабыя пошумы, шолахі, ледзьве ўлоўныя, нібы ўздыхі, павевы, шарахценне босых ног, невыразныя скрыпы. Пастаяльцы пазасыналі, відаць, вельмі позна, бо пад дзвярыма яшчэ доўга віднеліся палоскі святла. Шампанскае часта дзейнічае гэтак: ад яго не спіцца.

На другі дзень снег асляпляльна зіхацеў пад яркім зімовым сонцам. Дыліжанс, нарэшце-такі запрэжаны, чакаў каля варотаў, а чарада белых галубоў, ружовавокіх, з чорнымі кропачкамі зрэнак, выпнуўшы бухматыя грудкі, важна разгульвала каля ног шасцёркі коней, шукаючы спажытку ў дымных конскіх яблыках.

Фурман, захутаны ў кажух, пакурваў на козлах люльку, а ўсцешаныя падарожныя таропка ўкладвалі пакункі з харчамі на рэшту шляху.

Чакалі толькі Пампушку. Але вось з'явілася і яна.

Яна была трохі ўсхваляваная, збянтэжаная; нясмела падышла да сваіх спадарожнікаў, аднак тыя, нібы па ўгаворы, дружна адвярнуліся, быццам не заўважылі яе. Граф з падкрэсленай годнасцю ўзяў жонку подручкі і адвёў убок, як бы аберагаючы ад нячыстага дотыку.

Таўстушка, уражаная, спынілася; потым сабрала ўсю сваю мужнасць, падышла да жонкі фабрыканта і збянтэжана пралепятала:

— Добры дзень, пані...

Тая толькі ледзь кіўнула галавой і кінула на яе позірк зганьбаванай дабрачыннасці. Усе прыкідваліся, што дужа заняты сваімі справамі, і трымаліся як мага далей ад Пампушкі, нібыта яна ў сваім прыполе прынесла нейкую заразу. Потым усе таропка падаліся ў карэту; Пампушка ўвайшла апошняя і моўчкі села на тое ж месца, якое займала на пачатку дарогі.

Яе, здавалася, болей не заўважалі, не пазнавалі; адно пані Люазо, з асуджэннем разглядваючы яе зводдаль, сказала мужу напаўголаса:

— Якое шчасце, што я сяджу не побач з ёю!

Цяжкі дыліжанс калыхнуўся, і падарожжа ўзнавілася.

Спачатку ўсе маўчалі. Пампушка не адважвалася ўзняць вочы. Яна і гневалася на сваіх суседзяў, і адчувала сябе прыніжанай, што саступіла ім, што апаганіла сябе пацалункамі прусака, у абдымкі якога яе штурхнулі гэтыя крывадушнікі.

Неўзабаве графіня абярнулася да пані Карэ-Лямадон і абарвала гнятлівае маўчанне.

— Вы, здаецца, знаёмыя з паняю д'Этрэль?

— А як жа, гэта мая прыяцелька!

— Якая цудоўная жанчына!

— Проста чароўная! Вось ужо дзе вытанчаная натура, адукаваная, таленавітая! І дзівосна спявае, і малюе проста выдатна!

Фабрыкант субяседнічаў з графам, і скрозь бразгатанне шыбак часам чуліся словы: «купон — вэксаль — плацёж — у тэрмін».

Люазо, які сцягнуў у заезным двары старую калоду картаў, замусоленую за пяць гадоў гульні на кепска выцертых сталах, расчаў з жонкай партыю ў безік. Манашкі ўзяліся за доўгія ружанцы, што звісалі ў іх з пояса, суладна перажагналіся, і ўраз вусны іх шпарка заварушыліся, захадзілі імклівым невыразным шэптам, быццам спаборнічаючы ў хуткасці; раз-пораз яны цалавалі абразок, зноў жагналіся і зноў усчыналі сваё таропкае, бясконцае мармытанне. Карнюдэ сядзеў задумлівы, нерухомы. Па трох гадзінах дарогі Люазо сабраў карты і сказаў:

— Пара і перакусіць!

Яго жонка дастала перавязаны вяровачкай скрутак і выняла кавалак халоднай цяляціны. Яна акуратна парэзала яго на тонкія, тугія лустачкі, і яны пачалі есці.

— А што, калі і мы — з іх прыкладу? — прапанавала графіня.

Пярэчання не было, і яна распакавала харчы, нагатаваныя на дзве сямейныя пары. У прадаўгаватай фаянсавай місцы з відарысам зайца на накрыўцы, які азначаў, што тут месціцца паштэт з зайчаціны, ляжала сакаўная, уперамешку з іншымі, тонка нарэзанымі гатункамі мяса, смажаная дзічына, па якой збягалі белыя ручаінкі тлушчу. На кавалку швейцарскага сыру, вынятым з газеты, віднелася слова «Здарэнні», выбітае на яго масляністай паверхні.

Манашкі распакавалі цэлае кола каўбасы, якая пахла часнаком, а Карнюдэ, запусціўшы абедзве рукі адначасова ў шырокія кішэні свайго паліто, дастаў з адной чатыры звараныя ўкрутую яйкі, а з другой лусту хлеба. Ён абабраў яйцы, кінуў шкарлупіну сабе пад ногі ў салому і стаў есці, упускаючы на пышную бараду светла-жоўтыя крошкі, якія нагадвалі там зоркі.

Пампушка, якая ў спешцы і разгубленасці ранішняга абуджэння не здолела ні пра што паклапаціцца, ажно задыхалася ад шаленства, гледзячы на гэтых людзей, якія так няўзрушана спатольвалі свой голад. Спачатку яе ахапіў гнеў, і яна ўжо разявіла рот, каб выплеснуць ім усё, што яна пра іх думае, і патокі лаянкі ўжо гатовыя былі хлынуць з яе вуснаў; але яе душыла такое абурэнне, што яна не магла гаварыць.

Ніхто не глядзеў на яе, не думаў пра яе. Яна адчувала, што яе захліствае пагарда гэтых шляхетных мярзотнікаў, якія спярша ахвяравалі ёю, а потым кінулі прэч, як непатрэбную брудную анучу. Тут ёй успомнілася яе вялікая карзіна, напакаваная ўсялякай ядою, якую яны так прагна спустошылі, прыгадаліся два кураняці ў празрыстым жэле, паштэты, грушы, чатыры бутэлькі бардоскага; яе гнеў раптоўна апаў, быццам недзе ўсярэдзіне ў яе лопнула занадта напятая струна, і яна адчула, што вось-вось расплачацца. Яна рабіла неймаверныя намаганні, каўтала слёзы, як дзіця, але яны выступалі на вачах, паблісквалі на вейках, і неўзабаве дзве буйныя слязіны паволі пакаціліся па шчоках. За імі, ужо шпарчэй, пабеглі другія, яны сцякалі, нібы кроплі вады з расколіны ўцёса, і адна за адной падалі на круты выстул яе грудзей. Яна сядзела роўна, з акамянелым бледным тварам, гледзячы ў адну кропку, у надзеі, што на яе не звернуць увагі.

Але графіня заўважыла слёзы ў Пампушкі і жэстам паказала на яе мужу. Ён паціснуў плячыма, як бы кажучы: «Што зробіш, я тут ні пры чым». Пані Люазо бязгучна, але пераможна засмяялася і прамармытала:

— Яна аплаквае сваю ганьбу!

Манашкі загарнулі ў паперу рэшту каўбасы і зноў пачалі маліцца.

Карнюдэ, пераварваючы з'едзеныя яйцы, выцягнуў доўгія ногі пад лаўку насупроць, адкінуўся, скрыжаваў рукі, усміхнуўся, быццам прыдумаў удалы жарт, і стаў насвістваць «Марсельезу».

Усе спахмурнелі. Народны гімн, відаць, не падабаўся яго суседзям. Яны сталі нервавацца, злавацца і, здавалася, гатовыя былі завыць, як сабакі на голас катрынкі. Карнюдэ заўважыў гэта і ўжо не супыняў свісту. Часам ён нават выспеўваў словы:

Коні цяпер беглі раўней, бо снег стаў цвярдзейшы; і да саменькага Дзьепа, праз усе доўгія панурыя гадзіны язды па выбоістай, траскай дарозе ў змроку, а потым у глыбокай цемры Карнюдэ з жорсткай упартасцю прадаўжаў сваё помслівае аднастайнае пасвістванне, змушаючы стомленых, раздражнёных спадарожнікаў сачыць за песняй ад пачатку да канца, прыпамінаць кожнае слова і суправаджаць імі кожны такт.

А Пампушка ўсё плакала, і часам, паміж дзвюма строфамі, у поцемках прарывалася галашэнне, якога яна не магла стрымаць.

Пераклад: Ніна Мацяш