Навелы

Вендэта

Удава Паола Саверыні жыла са сваім сынам у беднай хатцы на ўскраіне Баніфача. З горада, пабудаванага на горным выступе, які месцамі нават навісае над морам, праз праліў, зрэзаны рыфамі, віднеецца нізкі бераг Сардыніі. Унізе з другога боку скалы разрываюцца, утвараючы праход, што нагадвае велізарны калідор і атачае горад амаль цалкам. Ён служыць гораду портам; па ім, пасля доўгага абыходу паміж дзвюма абрывістымі сценамі, маленькія рыбацкія судзіны італьянцаў ці сардаў выходзяць да першых дамоў; два разы на месяц тут прыстае стары сіпаты параход, што ходзіць паміж Баніфача і Аяча.

На белаватай гары купка дамоў утварае яшчэ бялейшую плямку. Яны нагадваюць гнёзды дзікіх птушак, прылепленыя да скалы, што высіцца над гэтым жахлівым праходам, па якім і караблі ідуць з асцярогаю. Вецер няспынна хвалюе мора, не дае спакою берагу, ім жа ж і падточанаму, ледзьве прыкрытаму травою; ён урываецца ў праліў, пустошыць абодва берагі. Стужкі белага шуму ад чорных верхавінаў безлічы камянёў, што пранізваюць хвалі паўсюль, нагадваюць палатняныя лахманы, што развяваюцца і дрыжаць на паверхні вады.

Хатка ўдавы Саверыні, што лепіцца на самым урвішчы, глядзіць трыма сваімі вокнамі на гэты дзікі і самотны далягляд.

Удава жыла ў ёй са сваім сынам Антуанам і з Сэмілантай, вялізным худым сабакам з доўгай і грубай поўсцю, з пароды пастуховых сабак. Хлопец хадзіў з ім на паляванне.

Неяк, увечары, пасля гарачай спрэчкі Антуана Саверыні па-здрадніцку, ударам нажа, забіў Нікаля Равалаці. У тую ж ноч забойца ўцёк у Сардынію.

Калі старой маці прынеслі сынава цела, яна не заплакала, толькі доўга сядзела нерухома, гледзячы на яго. Пасля паклала на труп сваю маршчыністую руку і паклялася адпомсціць.

Старая не хацела нікога бачыць. Толькі сабака застаўся з ёю пры сынавым целе. Жывёліна нерухома стаяла каля ложка, падціснуўшы хвост, выцягнуўшы мызу да гаспадара, яна няспынна выла. Маці схілілася над сынавым целам, не адводзіла ад яго вачэй і тачыла буйныя маўклівыя слёзы, углядаючыся ў кожную рысачку.

Дзяцюк ляжаў на спіне, на ім была куртка з тоўстага сукна, прадзіраўленая і падраная на грудзях; здавалася, што ён спіць, толькі ўсё на ім было ў крыві: рэшткі кашулі, парванай на бінт, камізэлька, порткі, твар, рукі. Згусткі крыві чарнелі ў барадзе і валасах.

Старая загаварыла з ім. Пачуўшы голас, сабака сціх. «Не бойся, я адпомшчу за цябе, мой маленькі, мой хлопчык, маё беднае дзіцятка. Спі, спі, я адпомшчу, чуеш? Твая маці абяцае табе гэта. А яна заўжды трымае сваё слова, ты ж ведаеш».

Яна павольна схілілася над ім і дакранулася сваімі халоднымі губамі да яго мёртвых вуснаў.

У тую ж хвіліну Сэміланта завыла. У яе з горла вырвалася скарга, манатонная, жудасная, пранізлівая.

Абедзве яны, жанчына і жывёліна, заставаліся ў пакоі да раніцы.

На другі дзень Антуана Саверыні пахавалі, і ў хуткім часе ў Баніфача забыліся пра яго.

Ён не меў ні родных, ні стрыечных братоў. Не было ніводнага мужчыны, які б узяўся помсціць за яго. Толькі старая маці думала пра гэта.

З раніцы да вечара глядзела яна на белую плямку на другім беразе праліва. Гэта маленькая сардская вёска Лангасарда, куды ўцякаюць карсіканскія бандыты, унікаючы праследавання. Амаль што яны адны і жывуць у гэтай вёсачцы, насупраць родных берагоў, чакаючы хвіліны вяртання ў родныя лясы. Менавіта туды, старая ведала гэта, уцёк Нікаля Равалаці.

Зусім адна сядзела яна цэлымі днямі каля акна, паглядаючы туды, думаючы пра помсту. Як ёй помсціць адной, хваравекай, стоячы адной нагой у магіле?! Але яна паабяцала, яна паклялася мёртваму. Яна не магла забыцца і не магла чакаць. Што ёй рабіць? Яна не спала начэй, не ведала ні спакою, ні адпачынку, яна думала. Сабака драмаў каля яе ног і часам, узняўшы галаву, выў удалечыню. З таго часу, як гаспадар пакінуў яе, Сэміланта часта выла, быццам клікала яго, быццам няўцешная звярыная душа яе таксама захавала ўспаміны, якія нішто не магло сцерці.

І вось неяк уночы, калі Сэміланта пачала выць, у маці з'явілася думка, помслівая і жорсткая да дзікасці. Яна абдумвала яе да раніцы, а на золку пайшла ў касцёл. Лежачы ніцма на каменнай падлозе, распасцёршыся перад Богам, яна малілася, просячы памагчы ёй, падтрымаць яе, даць яе беднаму старэчаму целу сілу адпомсціць за сына.

Потым яна вярнулася дадому. На надворку стаяла старая бочка, у якую збягала вада з вадасцёку на страсе; яна перакуліла яе, выліла ваду, прыладзіла на зямлі, падаткнуўшы камянямі і паленцамі, потым пасадзіла Сэміланту на ланцуг каля гэтае будкі і пайшла ў хату.

Без адпачынку хадзіла яна па пакоі, не адводзячы вачэй ад берага Сардыніі. Забойца быў там.

Увесь дзень і ўсю ноч сабака выў. Раніцай старая прынесла яму вады ў місцы, але нічога болей: ні мешанкі, ні хлеба.

Мінуў яшчэ дзень. Змогшыся, Сэміланта спала. Назаўтра вочы ў яе блішчалі, поўсць ускудлацілася, яна неўтаймавана нацягвала ланцуг.

Старая зноў нічога ёй не дала. Шалеючы, жывёліна хрыпла брахала. Мінула яшчэ ноч.

На досвітку цётка Саверыні пайшла да суседа і папрасіла два бярэмкі саломы. Яна напхала ёю старыя лахманы, што некалі насіў яе муж, так, каб яны нагадвалі чалавека. Пасля са старое бялізны зрабіла яму галаву.

Сабака здзіўлена глядзеў на гэтага саламянага чалавека і маўчаў, хоць голад тачыў яго.

Тады старая пайшла да кілбасніка і купіла доўгі кавал чорнае крывянкі. Вярнуўшыся, яна запаліла агонь на надворку блізка будкі і пачала пячы кілбасу.

Сэміланта шалела, падскоквала, хрыпела, не адводзіла вачэй ад печыва, пах якога пранікаў ёй у нутро.

Пасля маці зрабіла з гэтага пахучага кавалка нашыйнік пудзілу. Яна старанна абкручвала яго вакол шыі, нібы хацела ўвапхнуць яго ўсярэдзіну. Скончыўшы, яна спусціла сабаку.

Дзівосным скачком жывёліна рванулася да шыі пудзіла і, паклаўшы лапы яму на плечы, пачала рваць горла. Яна адвалілася з кавалкам здабычы ў пашчы, пасля скочыла зноў, учапілася ікламі ў вяроўкі, вырвала яшчэ кавалак, адскочыла і зноў кінулася, раз'юшаная. Сваімі вялізнымі зубамі яна разарвала твар, пусціла лахманамі шыю.

Маўклівая і нерухомая, з агнём у вачах, старая глядзела на гэтую расправу. Пасля ўзяла на ланцуг сабаку, трымала яго галоднага яшчэ два дні і зноў паўтарыла дзіўнае практыкаванне.

За тры месяцы яна прывучыла сабаку заваёўваць ежу ікламі. Цяпер яна не трымала яго на ланцугу, але адзіным жэстам прымушала кідацца на пудзіла.

Яна прывучыла сабаку драць, ірваць пудзіла, калі нават на горле яго нічога не было схавана.

Пасля яна давала яму як узнагароду печаную крывянку.

Толькі заўважыўшы саламянага чалавека, Сэміланта пачынала калаціцца, пераводзіла погляд на гаспадыню, якая, падняўшы ўгару палец, хрыпла крычала ёй: «Кусі!»

Вырашыўшы, што час надышоў, неяк раніцай у нядзелю цётка Саверыні пайшла да споведзі і з нейкай празмернай дбайнасцю прыняла прычасце; пасля, адзеўшыся ў мужчынскае і стаўшы падобнаю да старога жабрака, яна рушыла з адным сардскім рыбаком, які перавёз яе разам з сабакам на другі бок праліва.

У палатнянай торбе яна несла вялікі кавалак крывянкі. Сэміланта не ела ўжо два дні. Пры кожным выпадку старая давала ёй панюхаць пахучую ежу, нервавала яе.

Яны ўвайшлі ў Лангасарда. Карсіканка трохі накульгвала. Яна распытала ў мясцовага хлебніка і пайшла да жылля Нікаля Равалаці. Хлебнік казаў, што той заняўся сталярскаю справай, якую ён ведаў даўней.

Ён працаваў адзін, у глыбіні сваёй майстэрні. Старая піхнула дзверы і паклікала:

— Гэй, Нікаля!

Ён павярнуўся; у тую ж хвіліну старая спусціла сабаку і крыкнула:

— Кусі, кусі, рві яго!

Раз'юшаны сабака кінуўся, учапіўся ў горла. Мужчына выцягнуў рукі, схапіў яго, паваліўся на падлогу. Хвілін некалькі ён выкручваўся, рыючы нагамі зямлю, пасля знерухомеў, а Сэміланта грызла яго шыю, рвучы яе кавалкамі.

Двое суседзяў, што сядзелі каля сваіх дзвярэй, добра памяталі, што бачылі старога жабрака. Той выйшаў з сабакам, якому ён час ад часу кідаў нешта чорнае.

У той самы вечар старая вярнулася дадому. Гэтую ноч яна спала спакойна.

Пераклад: Алесь Істомін