Незалежнасьць

Брат мой!

Братка мой!

Братачка родны!

Адкажы — сам сабе адкажы:

Чым зрабіўся табе непрыгодны

Скарб бясцэнны тваёй жа душы?

Адчаго так бяздумна, бязмоўна

Ты яго выракаешся сам?

I чаму табе так усё роўна,

Што аборай становіцца храм?

Ці таму, што калісьці падстунна

Растапталі твой шчыры давер?

Што на ніве, дзе сеяў ты рупна,

Вытраўляліся ўсходы твае?

Што ў стагодзьдзях варожыя збродні

Расьпіналі твой лёс на крыжы?

Брат мой,

Братка мой,

Братачка родны,

Адкажы — сам сабе адкажы!

Жыў ты ў горы, змагаўся ў няволі,

I канаў, і сыходзіў крывёй,

I жывым ты гарэў, а ніколі

Не саромеўся мовы сваёй.

Схамяніся ж, ачніся, агледзься!

Ды разваж, ды раздумай як сьлед:

Што пакінеш ты з поля ў налецьце?

З чым нашчадкі пакажуцца ў сьвет?

Ці ты верыш, што род твой бясплодны,

I свой лёс прамяняў на чужы?..

Брат мой!

Братка мой!

Братачка родны!

Адкажы! Сам сабе адкажы!

1987, жнівень

Вось і судзіў нам лёс нанова

Пытаньне кінуць у хаўрус:

«Чаго вам хочацца, панове?

Які вас выклікаў прымус?..»

Чаго ім хочацца?.. Ды ясна:

Душу зямлі абрабаваць.

Зрабіць нямой, без мовы ўласнай.

Лягчэй бязмоўнай кіраваць!

Яшчэ, відаць, ідуць падлікі,

Што мала даў народ ахвяр,

Пакуль апошні, найвялікі

Ягоны скарб не ўкраў ліхвяр.

Не штось прыватнае, не дробязь,

Не асабісты нейчы спрат —

Народа гонар, славу, доблесьць

Наважыў сплюндрыць тарбахват.

Таму й гырчыць-рычыць злавесна,

Што не ўдаецца адлучыць

Ад роднай мовы, роднай песьні...

Што ж, хай гырчыць! Няхай рычыць!

Якое прагне ён мастацтва

Накінуць нам (пачом кіло?) —

Народ спазнаў і сьвятатацтва

Не ўчыніць, сам сабе назло.

Якую прагне ён асьвету

Разьвесьці ў нас (пачом стакан?) —

Народ спазнаў, і ў храм прасьветлы

Не ўвойдзе богам чыстаган!..

Народ спадману не паддасца,

Не ступіць ён у гіблы сьлед.

У кожнай песьні, кожнай казцы

Тут лёс яго і запавет!

Ён тут — спакон, ён — на радзіме,

Яму зьязджаць няма куды.

Ён сам заўжды і ў госьці прыме,

I дасьць прытулак ад бяды.

Народ — ён быў, і ёсьць, і будзе!

Таму: спакойна, дзецюкі!

Не зьгіне мова наша ў блудзе!

Яна нам сьветач — на вякі!

1988, чэрвень

Хаджу па чужыне, гляджу на людцоў,

На іхняе з Богам вітаньне —

I зноў працінаюся болем, і зноў

Душу мне сьвідруе пытаньне:

Як доўга яшчэ будзе ў нас у вачах

I ў кожным штрыху чалавечым —

Наш, пройдзены намі, пакутлівы шлях.

Наш сум па няспраўджаным нечым?

1989, травень

Нас могуць

Зьневажаць І абражаць,

Нас могуць

Не любіць і ненавідзець,

Але мы мусім

Цьвёрда помніць-знаць:

У нас ёсць Нёман,

І Дзьвіна,

I Прыпяць.

Нас могуць

Чорным брудам паліваць.

Культываваць бяспамяцтва,

Бяспраўе,

Але мы мусім

Цьвёрда помніць-знаць:

У нас ёсць Полацк,

Тураў

I Заслаўе.

Нас могуць

Ачмураць і падкупляць,

Штодзень даваць

Цацанкі-абяцанкі,

Але мы мусім

Цьвёрда помніць-знаць

Наказ Франьцішка,

Кастуся

I Янкі.

Нас могуць біць —

Аж да крывавых слёз,

Каб лёкаяў зрабіць

З ахвяраў зьдзеку,

Але мы мусім

Адстаяць свой лёс,

Каб ён для нас

Шчасьлівы быў давеку.

Таму —

Трывайма, любыя браты!

Трывайма й верыма:

Нішто не спляміць

I не асіліць нашай праваты,

I нам яшчэ паслужыць

Наша памяць!

1989, чэрвень

Што праўда,

То праўда —

Даўно гэта стала:

Віхляньня — багата,

А годнасьці — мала.

Багата юродства,

Блюзьнерства,

Крыўляньня,

А мова народа —

На грані скананьня.

Таму і цямнеем,

Чарнеем ад злосьці.

Аж хочацца нават

Ударыць кагосьці.

Каго — зразумела,

Ды чорт яго знае

Чым кончыцца можа

Адвага такая!

І што ж тады робім

У злосьці і скрусе

Мы — існыя родам

Сыны Беларусі?

Што — робім?

А б'ём-дабіваем заўзята

Свайго

Недабітага злыднямі

Брата.

У гэтым — і мужнасьць,

I мудрасьць,

I годнасьць,

I нашага гора-гібеньня

Нязводнасьць.

1989, лістапад

Я не знаю, што ў нас будзе

Ні праз месяц, ні праз год.

Абясхрэсьціліся людзі.

Абязбожыўся народ.

Распадаецца грамадства.

Скрэпы трэскаюцца скрозь.

Згода-еднасьць — толькі маска,

Пад якой — нянавісьць-злосьць.

Праўда ходзіць белай зданьню

Па руінах дзён былых.

Ці падымецца, ці ўстане

Наша доля з грудаў тых?

Ці ў хлусьні, зладзействе, блудзе

Будуць весьці ўсё на звод —

Абясхрэшчаныя людзі,

Абязбожаны народ?

1990, лістапад

Не падбівай. Не падбухторвай.

Дарма шчыруеш. Я не з тых,

Што краю роднаму над прорвай

Самазабойча б'юць пад дых.

Табе — павек не будзе веры.

Не спадзявайся. Не чакай.

Ты ўпотай молішся хімеры,

А мне мой Бог — Бацькоўскі край.

Я не забыў: калі ад болю

За лёс ягоны я крычаў —

Ты шанаваў чужую волю

I, падуладны ёй, маўчаў.

Калі дыханьне мне і мову

Перацінаў дзікун-сатрап —

Ты не ішоў мне на падмогу,

Ты на душу не браў затрат.

Таму — не снуй перад вачыма.

Не корчы міну. Не прасі.

Прадаўшы ўсё, што ёсьць Айчына,

Мяне сто раз ты прадасі.

1990, лістапад

Грамадзяне, спяшайцеся, —

Найспрыяльныя фактары маюцца,

Каб душу даражэй запрадаць,

Покуль цэны на рынку трымаюцца!

Каб рукі пагрэць залацей

На горы-няшчасьці людзей.

Грамадзяне, спяінайцеся,

Не ўпусьціце выдатнай магчымасьці —

Каб гразёю абхляпаць таго,

Хто жыве па сумленьню і шчырасьці!

Каб нож садануць у сьпіну

Найблізкаму сябру свайму.

Грамадзяне, спяшайцеся, —

Шанцу лепшага можа не выпасьці,

Каб з уласнае скуры сваёй,

Як лінючая гадзіна, выпаўзьці!

Каб Тую, што кляўся любіць,

Ядавітаю сьлінай забіць.

1990, лістапад

Хаджу па вуліцы Грамілы,

Што цягам доўгіх страшных год

Граміў і плюндрыў, колькі сілы,

Усё, чым славен наш народ.

А ты, мой прашчур, творца мудры,

Чыя магіла дзесьці ў тундры, —

Твайго забытага імя

У родным горадзе няма.

Хаджу па вуліцы Няздары,

Што меў і здольнасьці аднак:

Пакуль народ аб шчасьці марыў —

Ён краў з казны і жыў усмак.

А ты, мой продак ясначолы,

Чый дар народу — незьлічоны, —

Твайго забытага імя

У родным горадзе няма.

Хаджу па плошчы Баязьліўца,

Што меў за Бога вечны страх —

Каб толькі з крэсла не зваліцца

I не разьбіць кар'еру ў прах.

А ты, мой продак, вой бясстрашны,

У Курапацкім доле спрахлы, —

Твайго забытага імя

У гордным горадзе няма.

1990, лістапад

Чалавеча!

Ты, знаю, патомны жыхар Беларусі.

Як і я — не сьвяты,

Грэх не раз на душу сваю ўзяў.

Можа, нават і вельмі вялікі.

Судзіць не бяруся.

Ну, дапусьцім, народу ў няшчасьці

Няпраўду казаў.

Грэшны — кайся і мучайся,

Грэх аж да сьмерці замольвай.

Грэх твой страшны,

Аднак і страшнейшы нашмат існуе,

Калі моваю гэтай зямлі —

Беларускаю мовай

На людзях,

Прынародна

Спаганіш ты вусны свае!

Гэта будзе жахліва!

Страшней,

Чым любое злачынства,

За якое карае

Вышэйшаю караю суд.

Будуць бэсьціць і кпіць:

Во няздара!

Не змог навучыцца

Гаварыць «языком»!

Во тупіца! Вясковы хамут!

Горшай ганьбы, чым гэта,

Не мецьмеш павек, чалавеча!

А таму —

Як захочаш грашы:

Поп замоліць пазьней.

Толькі вусны свае

Гэтай мовай гутэйшай,

Адвечнай —

Не спагань!

«Даже словом одним

Осквернить не посмей!»

1990, лістапад

Б'юць і б'юць у сэрца цяжкія сігналы.

Вось яшчэ адзін: на людным сходзе бурным

Дэлегаты шумам-плясканьнем сагналі

Знакамітага вучонага з трыбуны.

Брава, брава змагарам-адзінаверцам!

Ну, а што ж іх даняло ў яго прамове?

А ўсяго, што слова шчырае ад сэрца

Ён пачаў казаць на нашай роднай мове.

Будзе праўнукам чытаць да болю крыўдна,

Як іх прадзеды, юродзівыя блазны,

Мову родную з палаца гналі крыкам,

За мундзір прадаўшы гонар свой уласны.

А цябе прашу, таварыш і паплечнік:

Пасьміхніся з іх часовай перамогі,

Дарастуць патроху ўсе да чалавечных

Дум і спраў — без іх няма ў жыцьця дарогі.

1990, лістапад

У век рэнегацтва

І гібельнай здрады, калі

Зрываюцца душы,

Не справіўшыся з ачмурэньнем,

Шчасьлівая доля —

Трымацца бацькоўскай зямлі,

Як дрэва карэньнем!

1991, студзень

Пра душу успомнілі, панове?

Што вы хочаце з яе спытаць —

Вамі ж, вамі, душ уладарамі,

Безьліч раз цынічна згвалтаванай,

Збэшчанай, растурзанай, зьнявечанай,

Змучанай, прыбітай, здратаванай,

Між хлусьнёй і праўдаю раздвоенай,

А нарэшце і расчвартаванай

На крыжы... О, так, на тым жа самым...

Што ж цяпер вам тэрба ад яе,

Што нарэшце ўспомнілі?

Панове?

1991, люты

Які ганебны пераход

Ад велічы і чыннасьці —

Да чорнай роспачы згрызот,

Да нэндзы і нішчымнасьці.

Хлусілі з пэўнасьцю такой —

Што ў рот глядзелі многія.

Цяпер — з працягнутай рукой

Стаім, як старцы ўбогія.

Жывём-жуём — куды ўжо горш!

Любому рады донару,

Як бы няма ў нас ні на грош

Ні годнасьці, ні гонару.

Куды ні глянь — разбой і гвалт,

Разгул драпежнай хцівасьці,

Апораў людскасьці абвал,

Агонія цярплівасьці.

Дык што ж мы, братцы, за народ?

Што з намі ў сьвеце сталася?

Калі пазбудземся нягод?

Паўстанем з заняпаласьці?

1991, сакавік

Кажаш: годзе, годзе ў вершах публіцыстыкі.

Годзе кіпнем палемічным поўніць словы.

Хай там ладзяць баль газетныя нячысьцікі,

А ў паэтаў — час адхланьня вечаровы.

Час памарыць, адпачыць, пільней прыгледзіцца

Да зіхоткіх, вечных зор над галавою.

Мо з каўша свайго Вялікая Мядзьведзіца

На душу ліне касьмічнага спакою, —

I адыдуць, адпадуць усе надзённыя

I трывогі, і турботы, і згрызоты...

Ах, мой братка! Хоць паэты — людзі цёмныя

I далёка не глядзяць за гарызонты, —

А не могуць во сядзець маўкліва-стоена —

Так, як мыш пад памялом, што і не шасьне...

Ты даруй ім: гэта ў іх ад продкаў-воінаў

Кроў такая — не мышыная, на шчасьце.

1991, сакавік

Васпан! Здаецца, вы, хоць і не храбра,

Праўдзе служылі ў былыя гады?

Што ж вы мяняеце Бога на д'ябла,

Не прадчуваючы ўласнай бяды?

Д'ябал на тое і д'ябал, што здольны

Думкі заблытаць і крылы зьвязаць.

Д'яблу паверыўшы, вернік не вольны

Шчырае слова народу сказаць.

Д'ябал падмовіць і вас адракчыся

Ад векавечных народных сьвятынь,

Як адракліся ўжо тысячы тысяч,

Моўчкі змірыўшыся з лёсам пустым.

Што ж прымушае вас гэтак заядла

I безразважліва кідацца ў бой

Не за гаротніка-брата — за д'ябла

З хітрай ухмылкаю, з сытай губой?

Люду сумленнаму жыць на радзіме

Горай і горай. Народ — у бядзе!

Дзе ж вы шукаеце голас праўдзівы?

Брацкую вернасць шукаеце дзе?

Вы — за свабоду? Чыю і якую?

Тую, што здымуць нам з меркі чужой?

Знайце ж: зарана нячысьцік сьвяткуе

Верх-перамогу над нашай душой!

Знайце: жывучы народ наш і з пекла

Выйдзе і ўзвысіць свой полымны дух!

Ну, а паколькі душа ў вас асьлепла —

Вашых у гэтым не будзе заслуг.

1991, сакавік

Чужое, разбойнае, хамскае

Гвалтуе, дратуе, таўчэ,

А роднае, свойскае, наскае

Бязмоўна ярмо валачэ.

Пачварнае, дзікае, жорсткае

Крычыць, верашчыць і трашчыць,

А добрае, людскае, боскае

Замоўкла і цяжка маўчыць.

Бяздарнае, брыдкае, бруднае

Сквярэцца, дзярэцца, хрыпіць,

А чыстае, сьветлае, мудрае

Няйначай заснула і спіць.

Дык, можа, ачнёмся, таварышы?

Апомнімся, братцы-сябры?

Ці будзем, аб вольнасьці марачы,

Канаць на бацькоўскім двары?

1991, сакавік

З Краснай горкі сьвятой,

Як раней яна звалася,

Я гляджу на лясы,

Што не бачыў даўно:

I на той,

Адкуль сонца заўсёды ўздымалася,

I на той,

За які асядала яно.

Я гляджу —

I аж сэрца шчымліва заходзіцца —

Да таго дарагія і любыя мне

Нашы далі лясныя...

Ах, чую, народзіцца

Зараз песьня ў душы —

Весьняй хваляй памкне!

Нават вейкі прымружыў

На хвілю якуюсьці —

Як ад чараў...

I раптам, нібыта праз сон,

Страшны голас нялюдскі скрыгоча:

«Любуешся?

Ну, любуйся, любуйся,

Душа з цябе вон!

Пэўна, думаеш:

Вось яна, спадчына вечная!

I ты вечны насьледнік яе, валадар.

А мяне —

I ў разьлік не бярэш, недарэчына?

Ну, дык ведай:

Не ты тут, а я — гаспадар!

А ў мяне

Ёсць стальныя, масіўныя ськівіцы

I ёсць чэрава-прорва,

Якое не ўняць:

Зьем усё тут, усё!

Не прасі зьлітасьцівіцца —

Схрабашчу ўсе лясы,

Што наўкола стаяць!

I дубровы-гаі,

I бярэзьнікі-ельнікі —

Да апошняга дрэўца —

Суздром сьцераблю!

Зьнішчу ўсё,

Каб нашчадкі твае, пераемнікі,

Мёртвай пусткай убачылі

Гэту зямлю!..»

Жах мяне скалануў.

Азіраюся: «Хто гэта?»

«Га-га-га!» —

Рагатнула нябачная здань.

Навакол — ні душы.

Рэха страшнага рогату

3 Краснай горкі сьвятой

Доўга коціцца ўдаль.

1991, сакавік

Ізноў, як калісьці,

Мне каркае чорны крумкач:

Давеку не выйсьці

Табе з гістарычных няўдач!

Куды ні паткнуся —

Усюды наб'ю сабе гуз:

Няма Беларусі!

Няма і цябе, беларус!

Куды ты ўсё прэшся?

Свой лёс ты між двух выбірай:

Ці «ўсходнія крэсы» —

Ці «северо-западный край».

Дай дзякуй, сярмяжка,

Што знаеш сяўбу ды жніво.

Калі ж табе цяжка —

Пахліпай сабе ў рукаво!

На гэта ты здатны —

На вечную скаргу і плач...

ЗамоўкнІ, бяздарны!

Не будзе па-твойму, крумкач!

Я хліпаць не стану!

Я прагай зьдзяйсьненьня жыву.

Найперш — у пашану —

Табе я скручу галаву.

Каб гнюсна не каркаў,

Каб тут, дзе Купала хадзіў,

Рабоў-недавяркаў

Агіднай хлусьнёй не пладзіў.

Тут праўда і вера

З нябыту ўваскрэснуць навек.

I мэтай і мерай

Тут будзе ва ўсім — Чалавек.

1991, красавік

Біце ў ладкі, прастакі!

Пляскайце! Пляскайце!

Вам пякуцца праснакі

У маселцы, маселцы!

I пантофлі без чаргі

Купяцца, купяцца —

Хай адно хутчэй мазгі

Тупяцца, тупяцца!

Хцівец скача, як вар'ят,

З радасьці, з радасьці,

Што вам сыпе ў душы яд

Здраднасьці, здраднасьці.

Напляваць яму на грэх,

Белячы,белячы

Тыя грошы, што нагрэб

Безьлічы, безьлічы.

Краў ён вашу працу-плён —

З думаю, з думаю,

Што і ўладу купіць ён

Сумаю, сумаю.

А тады, ліхвяр і хам,

Спрытненька, спрытненька

На галовы сядзе вам

З прысьмехам, з прысьмехам.

Загадае везьці ў рай —

Рыначны, рыначны,

У бяздоньне родны край

Зрынуўшы, зрынуўшы.

Вам аздобіць лёс такі

Пляшкаю, пляшкаю...

Дык шчыруйце, прастакі:

Пляскайце! Пляскайце!

1991, ліпень

Дык як жа будзем жыць,

Мой мілы пане-браце?

Ці так, як набяжыць,

Ці — спадарамі ў хаце?

На імпартных мазгах

I завазной маралі,

Ці — з верай, што ў вяках

Для нас дзяды стваралі?

1991, жнівень

Яны выходзяць на прасьпект зялёны —

Пры ордэнах і медалях нацёртых...

I кажа мне іх позірк засьлязёны;

«Так, мы ідзем да нашых брацьцяў мёртвых.

Мы — з той вайны. Мы чэсна ваявалі.

Хай не героі, ды спазналі мукі.

Зашто ж вы нам у душы наплявалі —

Вы, нашы дзеці родныя і ўнукі?..»

1991, жнівень

У беспрасьветны час

Зьнявер'я і шаленства,

Калі цяжар абраз

Гняце душу з маленства, —

Паверыць лёгка ў зло,

А вы ў дабро паверце!

Абразы не было —

I па найстрогай мерцы,

Душы сваёй крыло

Даю на адсячэньне:

Абразы не было

Для сьвята адраджэньня!

Абразы не было.

Адкуль жа столькі гневу?

Пакуль не адняло —

Цягну далоні к небу.

Пасьведчы, Бацька Бог:

Хоць і круты не ў меру —

Абразіць я не мог

Сваю любоў і веру.

Абразы не было.

Калі няпраўда гэта —

Хай тут жа стлее ў тло

Зямны пасад паэта!

Пабеліць стынь чало

I цені ў зрэнках згуснуць —

«Абразы не было...» —

Нячутна сыдзе з вуснаў.

1991, верасень

Беларусы!

Ды не верце ж вы

Новаяўленым ілжэпрарокам:

Умярцьвяць яны наш дух жывы —

I давер наш вылезе нам бокам!

Залатое пасьвячы цяля

На лугах цяністага падпольля,

Злыдні хочуць, каб уся зямля

Стала іхняй, — і зямля, і воля.

I зямля, і воля, і душа! —

Лёсу трыадзіная апора.

Завалодаўшы душой сьпярша,

Волю і зямлю прысвояць скора.

I тады ўжо — на вятрах чужых —

Нам павек гібець у прыніжэньні.

Не шукайце ж праўды-рады ў тых,

У каго тапырацца кішэні!

Ні на кроплю ім не верце вы —

Гэтым пафасным ілжэпрарокам:

Умярцьвяць яны наш дух жывы —

I давер наш вылезе нам бокам!

1990—1991