Ostatni z Atlantydy

A. Szalimow OSTATNI Z ATLANTYDY

Przedziwną tę historię opowiadał don Antonio Salvator di Riveira — stary językoznawca i kustosz muzeum w Porto Alte na Maderze. Gdzie kończy się w niej prawda? Gdzie zaczyna fantazja? Niechże osądzi sam czytelnik.

Portret, który oglądałem w muzeum Atlantydy, nosi datę 1889, został więc namalowany na długo przed pojawieniem się znanej pracy Alberta Einsteina o względności czasu. W dodatku pośpiech, jaki przejawił przeor klasztoru, by wejść w posiadanie kluczy od podziemia…

Zresztą zacznę od początku.

Realizując program Międzynarodowego Roku Geofizycznego, prowadziliśmy na Atlantyku badania oceanograficzne. W Zatoce Biskajskiej zaatakowała nas gwałtowna burza. Huragan uszkodził mechanizm sterowy i zniósł lekki szkuner daleko na południowy zachód.

Weszliśmy do portu w Funchal na remont i przebałaganili tam ponad dwa tygodnie.

Z wykształcenia jestem geologiem morza. Znalazłszy się na Maderze, starałem się nie marnować czasu. Całymi dniami łaziłem po skalistych górach wulkanicznego pochodzenia. Cieszył mnie fakt, że mogę bliżej poznać atlantyckie dno, a raczej ten jego kawałek, który ruchy skorupy ziemskiej zmieniły w niewielką górzystą wyspę.

Pewnego razu parny upal zmusił mnie do zmiany trasy. Zszedłem ze stromej grani do nadbrzeżnego osiedla, którego kryte dachówką chaty wyłaniały się spod gęstej zieleni nad cichą, lazurową zatoczką.

W maleńkiej kawiarence półnagi kelner Metys z czarną czupryną i wielkim srebrnym kolczykiem w lewym uchu poinformował mnie łamaną anglo-francuszczyzną, że osiedle nazywa się Porto Alte, że mieszkają tu rybacy i robotnicy z fabryki konserw, że jesienią zjeżdżają w te strony turyści z Europy i Ameryki.

— Masa turystów, sir — dukał nalewając w wielki graniasty kufel mętne miejscowe wino. — Muzeum, sir. Drugiego takiego na świecie nie ma. Atlantyda, sir. Najprawdziwsza, bez najmniejszego oszustwa. M’sieur słyszał? Bóg litościwy rozgniewał się na Atlantydę i zesłał powszechny potop. Wszyscy potonęli, tylko najsprytniejsi oszuści wyszli cało… są u nas na wyspie. M’sieur nie wierzy? Niech się w ziemię zapadnę razem z tawerną. Dawne dzieje. Wtedy nie było uczonych, żeby to wszystko opisać. M’sieur zechce odwiedzić muzeum i sam się przekonać. Jeszcze szklaneczkę, sir?

Podziękowałem, zapłaciłem i wyszedłem na bulwar pod nieruchome korony ostrolistnych palm. Kierując się ku plaży zauważyłem niewielki budynek z szarego porowatego kamienia. Stał z dala od innych domów osiedla. Za gęstym zapuszczonym parkiem, okalającym budynek, wznosiły się białe wieże klasztoru. W na pół rozwalonym murze była furtka. Przy niej tabliczka z angielskim i portugalskim napisem: „Muzeum historyczne”.

Plaża leżała tuż obok. Wykąpałem się i wyciągnąłem na leżaku pod daszkiem z żaglowego płótna. Fale ledwie szemrały. Powietrze było gorące i nieruchome. Pomyślałem leniwie, że upłyną jeszcze najmniej trzy godziny, zanim upał trochę zelżeje. Rozejrzałem się dokoła. Uwagę moją znów przykuł szary budynek. A może by wstąpić do tego muzeum? Tam, pod kamiennym sklepieniem i w gęstym cieniu starego parku mogła się kryć ochłoda…

Od furtki wiodła w stronę budynku dróżka wyłożona białymi płytami z marmuru. Poprzez szczeliny chodnika przebijała się trawa. Przy wejściu nie było nikogo. W mrocznym okrągłym hallu panował chłód. W kącie drzemał staruszek — portier. Zdjąłem kapelusz, otarłem chustką spocone czoło. Staruszek wciąż drzemał. Ostrożnie ująłem go za ramię. Podniósł głowę, spojrzał na mnie sinymi, załzawionymi oczyma, w milczeniu wziął monetę i gestem zaprosił do środka.

W salach było cicho. Staruszka — podłoga poskrzypywała. Na ścianach wisiały wyblakłe mapy morskie z czasów Kolumba i Vasco da Gamy, fotografie jakichś ruin, strzępy pergaminów. W kątach pobłyskiwały rycerskie zbroje. W zakurzonych gablotach obok okruchów greckich amfor leżały starorzymskie monety i prymitywne wyroby z kości słoniowej. Obok starej lunety skrzyła się kolekcja jaskrawych motyli znad Amazonki i dziwaczne gałęzie koralowców. Wszystko razem przypominało zaniedbany sklep z pamiątkami, którego właściciel dawno stracił nadzieję sprzedania czegokolwiek ze swoich zleżałych klamotów.

Uwagę moją przyciągnął po mistrzowsku wykonany model starego okrętu. Etykietka głosiła, że jest to model karaweli Krzysztofa Kolumba i że zrobił go własnoręcznie jego towarzysz podróży, cieśla okrętowy Diego Santis w 1496 roku. Przyjrzawszy się baczniej temu wspaniałemu cacku, zauważyłem ledwo widoczny stempel na miedzianej okładzinie kilu. Lupa kieszonkowa pomogła odczytać napis bez trudu. „Rotterdam, Preiss i syn. Fabryka modeli 1928”. Po tym „odkryciu” ruszyłem w dalszy obchód nie zwracając już uwagi na emfatyczne objaśnienia wykaligrafowane w kilku językach.

W ostatnim pomieszczeniu wisiały pożółkłe ze starości obrazy. Jeszcze raz obszedłem ciche bezludne sale. Ani jednego drobiazgu, który choć luźno można by związać z zaginioną kulturą Atlantów. Czyżby kelner tak bezczelnie mnie okpił?

Po prawdzie nie liczyłem na nic szczególnego: kilka zagadkowych skorupek, jakaś płyta wyrzucona przez fale… Ale żeby zupełnie nic!..

Trochę zawiedziony wróciłem do hallu. Dozorca wciąż drzemał w swoim kącie.

— Atlantyda — głośno krzyknąłem podchodząc. — Gdzie Atlantyda?

Nie otwierając oczu w milczeniu wyciągnął wyschłą ciemną dłoń.

— Już zapłacone — zareplikowałem — a Atlantydy tam nie ma.

Starzec powoli uniósł sine bezrzęse powieki, uważnie przyjrzał mi się załzawionymi oczyma, wymamrotał coś półgłosem.

W milczeniu czekałem.

Zastękał, wstał, z trudem wyprostował zgarbione plecy. Był bardzo stary i sam przypominał sędziwy eksponat muzealny. Na wyschniętej czaszce sterczały mu kępki siwych włosów. Długi, haczykowaty nos celował w spiczasty podbródek. Wąskie bezkrwiste wargi miał zaciśnięte, a jego sfatygowane czarne ubranie było wymiętoszone i całe w plamach.

Zrobił ciężko kilka kroków i nie oglądając się zapytał o coś po portugalsku.

— Nie rozumiem — odpowiedziałem po francusku. — Zna pan może jakiś inny język?

Zaśmiał się drwiąco.

— Jakiś inny język! — powtórzył przedrzeźniając mój akcent. — Tyś oczywiście nie Francuz… Skąd jesteś?

— Rosjanin. Ze Związku Radzieckiego.

Odwrócił się, leciutko uniósł powieki i jakiś czas wpatrywał się we mnie w milczeniu.

— Wiem — ozwał się wreszcie. — Jesteś z tego szkunera, co stoi w Funchal. Przed kilku laty był tu jeden Rosjanin. Po co ci Atlantyda? — krzyknął i oczy mu nagle zabłysły. — Co o niej wiesz? Tam, tam trzeba jej szukać, rozumiesz? — Kościstym, zgiętym palcem pokazał otwarte drzwi, za którymi rozpościerała się niebieska tafla oceanu… Wy moglibyście, Rosjanie… Trzeba tylko mieć wiarę. Wiarę i chęci.

— Przepraszam — rzekłem kierując się ku wyjściu.

— Dokąd? — znowu krzyknął. — Chcesz widzieć Atlantydę?

Chodźmy!

Poczułem się głupio i mimo woli się cofnąłem.

— Nie bój się — rzekł starzec, jakby czytając w moich myślach. — Jeszczem nie całkiem wariat. Nie ciągnę cię na dno oceanu. Chciałeś widzieć Atlantydę. Idź, oglądaj!

Otworzył malutkie drzwiczki w ścianie. Za drzwiami pochyły korytarz prowadził do sal oświetlonych mdłym czerwonawym światłem.

Wahałem się. Byłem prawie pewny, że mam do czynienia z obłąkanym.

— Idź, idź! — powtórzył starzec. — Chciałeś widzieć Atlantydę… — I zaśmiał się cicho. Potem ciężko pokuśtykał do stojącego w kącie fotela, siadł i zamknął oczy.

Z pomieszanym uczuciem ciekawości i rozdrażnienia zapuściłem się w korytarz, przekonany, że znów zostanę wystrychnięty na dudka.

W połowie korytarza odwróciłem się. Starzec wciąż drzemał w swoim fotelu. Korytarz wiódł do półmrocznego pokoju o nisko wiszącym sklepieniu. Okien tu nie było. Z sąsiedniej sali przez szeroki łuk drzwi sączyło się mdłe światło. Na lewo od wejścia, bezpośrednio na kamiennej posadzce leżała część olbrzymiej marmurowej kolumny z rzeźbioną głowicą pocętkowaną śladami małży-skałotoczy. Na prawo wisiała potężna marmurowa płyta z napisami. Podszedłem bliżej. Boczne oświetlenie nadawało wyciętym w białym marmurze literom nadzwyczajną plastyczność. Napis był dwujęzyczny, łacińsko-grecki.

Przypominając sobie z wysiłkiem znaczenie dawno zapomnianych łacińskich słów, domyśliłem się raczej niż przeczytałem: Przechodniu, kimkolwiek byś był, zadrżyj, bo stoisz oto u progu największej tajemnicy świata, co cię wydał. Wszystko, co tu zobaczysz, zwrócił Ocean, który pochłonął najpotężniejsze mocarstwo Ziemi. Inna byłaby historia narodów i krajów, gdyby nadal pisali ją Atlanci. Ale zginęli oni, a z ziaren wiedzy, którą zostawili, wyrosły nauki i sztuki Nowego Świata.

Następowały obszerne cytaty z Platona, który pierwszy opowiedział ludziom o Atlantydzie:

Egipscy kapłani powiedzieli Solonowi: „Wy, Hellenowie, zawsze jesteście dziećmi. Nie ma starca między Hellenami… Istniało swego czasu, Solonie… państwo, które dziś jest państwem ateńskim, wielka potęga militarna i w ogóle prawa miało znakomite… Pisma nasze mówią, jak wielkie państwo wasze złamało potęgę, która gwałtem i przemocą szła na całą Europę i Azję. Szła z zewnątrz, z Morza Atlantyckiego… Bo morze miało wyspę przed wejściem, które wy nazywacie słupami Heraklesa. Wyspa była większa od Libii i od Azji razem wziętych. Ci, którzy wtedy podróżowali, mieli z niej przejście do innych wysp. A z wysp była droga do całego lądu… Otóż na tej wyspie, na Atlantydzie, powstało wielkie i podziwu godne mocarstwo… władające Libią aż do granic Egiptu i nad Europą aż po Tyrrenię. Więc ta cała potęga zjednoczona próbowała raz…

ujarzmić wasz i nasz kraj i całą okolicę Morza Śródziemnego. Ale przyszły straszne trzęsienia ziemi, potopy i nadszedł jeden dzień i jedna noc okropna, a wyspa Atlantyda zanurzyła się pod powierzchnie, morza i zniknęł*a.

Stwierdziwszy, że dalsze teksty również są wzięte z Platona, wszedłem do następnej sali. Była to biblioteka. Zapełniały ją ciężkie rzeźbione regały napchane książkami. Leżały tu tysiące tomów we wszelkich możliwych językach; wszystko — o Atlantydzie.

Rozprawy filozoficzne stały obok powieści fantastyczno-naukowych, grube monografie historyków obok albumów wycinków gazetowych.

Nigdy nie sądziłem, że o Atlantydzie napisano tak dużo.

Pośrodku sali, na wielkim stole zawalonym gazetami stał olbrzymi globus. Na nim na bladoniebieskim tle Atlantyku ktoś naniósł czerwonym tuszem kontury zatopionego kontynentu. Wpatrywałem się uważnie w niezwykły dla oka zarys granic geograficznych. Człowiek, który skompletował tę zadziwiającą bibliotekę i naniósł na globus kontury Atlantydy, rozporządzał informacjami różnego stopnia wiarogodności.

Jedne granice wyciągnął grubą czerwoną linią z załamaniami półwyspów, zatok i przylądków. Inne ledwie zaznaczył schematycznymi kreskami.

Trzecie — najmniej pewne — tylko wypunktował. Zaginiony kontynent przecinały rzeki. Wypływały z górskiego łańcucha, który ciągnął się z północy na południe. W łańcuchu tym z łatwością poznałem grzbiet środkowoatlantycki.

Przyjrzawszy się baczniej, zauważyłem, że kontury Europy i Ameryki Północnej w wielu miejscach są poprawione i różnią się od dzisiejszych.

Półwysep Pirenejski i góry Atlasu ciągnęły się dalej na zachód. Zatoka Biskajska była o połowę mniejsza. Północną Europę i Amerykę pokrywały drobne niebieskawe kreski. Granica ich odpowiadała zasięgowi lodów w okresie największego zlodowacenia.

Nie była to współczesna mapa z hipotetycznymi konturami zatopionego kontynentu, ale paleogeograficzna mapa czwartorzędu sporządzona z jakąś niesamowitą pedanterią.

Nieznany autor wykorzystał najnowsze dane o ukształtowaniu dna oceanicznego i świetnie się znał na subtelnościach paleogeografii czwartorzędu. Z drugiej jednak strony, wielka ilość dziwnych szczegółów wziętych z nieznanych źródeł nasuwała przypuszczenie, że rysunek na globusie jest wytworem głównie fantazji. Daremnie szukałem daty, nazwiska autora, jakichkolwiek przyjętych oznaczeń. Nie było nic.

A może globus nie jest eksponatem. Więc po co tu stoi? i po co ta biblioteka przed wejściem do sali?

Nie znalazłszy odpowiedzi na te pytania zostawiłem globus i ruszyłem dalej. Następna sala była olbrzymia. Skośne, wąskie okienka umieszczone tuż pod sufitem zasłonięte były czerwonymi kotarami. W czerwonym mroku ciągnęły się hen szeregi kolumn podpierających kamienny strop.

Dopiero gdy uszedłem już kilkadziesiąt kroków, uświadomiłem sobie, że sala ta jest znacznie większa od całego gmachu muzeum i że jestem w podziemiach.

Na potężnych drewnianych postumentach przy ścianach i kolumnach stały i leżały jakieś płyty, grubo ociosane bloki, głowice porozbijanych kolumn, fragmenty rzeźbionych gzymsów, misternych arkad.

Półmrok nie pozwalał czytać objaśnień wypisanych po łacinie drobnym, paciorkowatym pismem. Dopiero przy marmurowym gzymsie, ozdobionym delikatnym ornamentem z kwiatów i liści, zdołałem odczytać: „Wyspa Corvo, zatoka lwów, zachodnie wybrzeże, 1898”.

Czerwonawy mrok podziemia, zadziwiające szczegóły architektoniczne i ornamenty — bez wątpienia pomniki bardzo starej kultury, ślady skałotoczy świadczące, że większość zgromadzonych tu przedmiotów pochodzi z dna morskiego, zagadkowy rysunek na globusie — wszystko to razem stwarzało szczególną atmosferę tajemniczego i nerwowego oczekiwania. Wydało mi się nagle, że w istocie stoję u progu wielkiej tajemnicy — tak jak głosił napis przed wejściem. Jeszcze jeden krok tylko — a pojawi się ktoś, kto przemieni te okruchy zamarłej cywilizacji w piękne pałace i świątynie nieznanego antycznego świata. Byłyżby wszystkie te kawałki kamienia, zachowujące ślady dłuta nieznanych artystów, namacalnymi dowodami istnienia Atlantydy?

Powoli szedłem dalej. Oto kawałek wspaniałej surowej kolumny, brzeg wielkiego marmurowego pucharu, architraw z niewyraźnym ornamentem, kula z czarnego bazaltu, doskonale piękna kobieca ręka z marmuru…

Niezwykłe muzeum! Na jego eksponatach odciskało się piętno niezbadanej tajemnicy. Znać było na nich patynę — nie wieków, lecz tysiącleci. Zbyteczne tu były wymyślne objaśnienia, tak jak tam — na górze. Te kamienie przemawiały swoim własnym językiem, jasnym i pełnym zagadek zarazem. Ale takich zagadek nie rozwiążesz w kilku słowach.

Sala kończyła się niewielką alkową. Prowadziły do niej wąskie kamienne schodki. Alkowa była pusta i zalana jaskrawym dziennym światłem, które przenikało tu z góry. Wyszedłszy z mrocznej sali, musiałem przymrużyć oczy.

A kiedy je otworzyłem, zobaczyłem portret. Zwyczajny portret naturalnej wielkości człowieka na tle morskiego krajobrazu. W innej chwili, w innej sytuacji, nie wywarłby pewnie na mnie specjalnego wrażenia. Ale wtedy, po zwiedzeniu, podziemnego muzeum, podniecony atmosferą jakiegoś tajemniczego oczekiwania doznałem oszołomienia.

Zastygłem w miejscu nie mogąc spuścić wzroku z twarzy męskiej, pięknej i smutnej.

Artysta przedstawił człowieka nad brzegiem oceanu. Zielonkawe fale biły w skalisty brzeg i rozbryzgiwały się na strzępy białej piany. Człowiek stał na występie skalnym, wśród ciemnych obrośniętych wodorostami głazów, oparty plecami o pionową grań urwiska. Jedną ręką przyciskał do piersi poły szerokiego purpurowego płaszcza, drugą, smukłą i silną, wyciągnął przed siebie obejmując nią występ skały, niby koło sterowe okrętu. Wiatr rozwiewał mu długie siwe włosy spięte na czole złotą klamrą. Twarz jego była gładka, blada, ale spokojna. Tylko głębokie fałdy w kątach ust świadczyły o latach ciężkich przeżyć. Szeroko otwarte oczy wpatrywały się w ocean. Był w nich ból, było pytanie, była olbrzymia wiedza.

— Napatrzyłeś się? — dobiegł mnie nagle głuchy, jakby spod ziemi, idący głos.

Drgnąłem i odwróciłem się.

U dołu, na schodkach wiodących do alkowy stał staruszek-dozorca.

— Kto to jest? — zapytałem cicho, wskazując na portret.

Staruszek uśmiechnął się.

— Urodził się dwanaście tysięcy lat temu. Udało mu się przeżyć swoją ojczyznę.

— Aha, więc to nie portret.

— Portret. Malowany w kilka dni po jego śmierci. Z pamięci. Ale podobny… Tak podobny — z zapadłej piersi staruszka wyrwało się coś jak westchnienie. — Jacques był utalentowanym artystą.

— Jacques? Kto to taki…?

— Jacques Marian Duval, mój przyjaciel. Przyjechaliśmy tu razem przeszło siedemdziesięt lat temu.

— Przepraszam, a pan… kim pan jest?

— Nazywam się Antonio Salvator di Riveira. Mam wątpliwy zaszczyt tytułować się uczonym kustoszem tego jarmarcznego bałaganu, który widziałeś na górze.

Zagryzłem wargi. Starzec wpatrywał się we mnie uważnie, zmrużywszy sine, załzawione oczy.

— Co cię jeszcze interesuje?

Wskazałem na wnętrze mrocznej sali.

— Skąd to wszystko?

— Chodź no tutaj — rzekł starzec zamiast odpowiedzi.

Jeszcze raz spojrzałem na portret i po kamiennych schodach zszedłem do sali.

— Ktoś ty? — zapytał, kiedy stałem obok niego.

Przedstawiłem się.

Staruszek otarł suchą ręką żółte, woskowe czoło.

— Przypominam sobie — mruknął patrząc na mnie. — Czytałem twoją artykuły o Atlantyku. Same bzdury. Nie przerywaj. Bzdury. Pod jednym względem masz tylko rację. Dno opada. Wciąż opada. Jego ojczyzna — wskazał na portret — idzie coraz głębiej.

— Nie rozumiem. On… kim on jest?

— Poczekaj… Jego rodacy obrabiali te kamienie. Widziałeś rękę dziewczynki? Doskonalszej ręki nie wyrzeźbił żaden ziemski artysta, odkąd istnieje ludzkość. A ornamenty? Widziałeś gdzie takie…?

— Nie — przyznałem.

— No pewnie. W sztuce nikt im jeszcze nie dorównał.

— Pan to wszystko wydobył z dna oceanu.

Staruszek uśmiechnął się pogardliwie.

— Ocean tyle oddał. Jeśli ktoś opuści się na dno… — Zamilkł, nie kończąc zdania, i odwrócił się.

— To znajdzie Atlantydę — podpowiedziałem.

— Po co szukać? — nerwowo zamachał chudymi, kościstymi ramionami. — Już ją dawno znaleziono. Jest tu dookoła. Jesteśmy w centrum prowincji południowo-wschodniej. Dwadzieścia mil na północ leży Wielki Port Wschodni. Stąd okręty ich wypływały ku brzegom Afryki i na Morze Śródziemne. Na zboczach tej góry, która zmieniała się w wyspę, mieściło się wielkie obserwatorium. Mówił tak, jak gdyby wszystko to był widział na własne oczy.

— Skąd pan wie? — nie wytrzymałem.

Nie zdenerwował się. Popatrzył na mnie uważnie, potem podjął cicho, jak gdyby rozmawiał sam z sobą.

— Jestem bardzo stary, to już moje ostatnie miesiące, jeśli nie dni. Całe życie poświęciłem jednej idei, chciałem oddać ludziom utracone przez nich ogniwo wielkiego łańcucha ich historii. Kpili ze mnie; durnie — bo byli durniami, mądrzy — bo mieli rozum, więc bali się i zazdrościli. Ale przysięgłem mu, że się nie poddam — staruszek wskazał na alkowę — i starałem się dotrzymać przysięgi.

Zamilkł na chwilę, a potem ciągnął:

— Zgromadziłem tu wszystko, co się dało zebrać przez marne siedemdziesiąt lat ludzkiego życia. O każdym z tych kamieni można napisać księgę. Teraz nie mam już ani sił, ani pieniędzy. W ojczyźnie uznano mnie za przestępcę, który ukradł i roztrwonił majątek całej rodziny. Swojej rodziny. Rozumiesz… Te kamienie pochłonęły wszystko.

I gdybym miał jeszcze więcej… — machnął ręką.

— Ale dlaczego nie napisał pan o tym?

— Po pierwsze dlatego, że byłem młody i głupi. Chciałem dowiedzieć się więcej i od razu oszołomić świat swoimi odkryciami. Potem, kiedy zmądrzałem, wiedziałem już tyle, że nikt mi nie uwierzył. Niejednemu było to na rękę. Wielu chciało zajmować się historią jego ojczyzny — znowu wskazał w stronę alkowy — a dowody miałem tylko ja. Wiesz, co zrobiono z moim pierwszym rękopisem? Był to traktat naukowy, a wydano go jako powieść fantastyczną. Omal nie zwariowałem.

Wystąpiłem do sądu, uznano mnie za niespełna rozumu. Musiałem przez wiele lat cicho siedzieć, żeby nie dostać się do domu wariatów. Drugiej książki nikt nie chciał wydać. W Londynie i w Nowym Jorku pamiętano o moim „szaleństwie”. Kiedy wreszcie postanowiłem sam wydać książkę, nie miałem już pieniędzy na druk.

— Jak to, więc w całym świecie nie znalazł się nikt?…

— Nie przerywaj… Twój kraj też by nie chciał mieć do czynienia z wariatem. Żądano ode mnie dowodów autentyczności wszystkiego, co tu jest. Był to wielki skandal. Do gardła skoczę temu, kto nie wierzy, ale nie zniżę się do udowadniania, żem nie łgarz.

— Jakie dowody? Czy te pomniki nie mówią same za siebie? Nie jestem specjalistą, ale…

Starzec roześmiał się przejmująco.

— Oczywiście — zawołał, wycierając brudną chustką załzawione oczy — jak najoczywiściej. Ale ci, co to widzą, żądają, u diabła, dowodów.

Wiedzą, że stary di Riveira po śmierci Jacques’a Duvala przez całe życie pracował sam. Świadków nie ma. Mógł podrobić dokumenty, książki muzealne. Mógł sam, własnoręcznie wyrzeźbić wszystkie te kolumny, ornamenty, łuki, ślady skałotoczy, rękę dziewczynki… Cha! cha! cha!..

Jego ostry, przenikliwy śmiech długo rozlegał się echem w tej dziwnej sali. Starzec już zamilkł i znów ocierał oczy zatłuszczoną chustką, a śmiech wciąż jeszcze brzmiał gdzieś daleko za dwuszeregiem kamiennych kolumn.

Znów poczułem się głupio i pomyślałem, że jednak ludzie, co go mieli za wariata, nie byli tak dalecy od prawdy.

— Nie — rzekł — jakby znów czytając w moich myślach. — Nie, nie!

… Wszystko to jest znacznie bardziej skomplikowane, niż sądzisz… Ale dość. Ruszaj! Czas zamykać muzeum.

— A portret? — zaprotestowałem. — Kogo przedstawia?

— Chcesz wiedzieć?

— Chcę. Zamyślił się.

— Mógłbym cię zbyć pierwszą lepszą bzdurą — rzekł — albo po prostu wyrzucić za natręctwo. Wyrzuciłem stąd już niejednego amatora cudzych tajemnic, zwłaszcza spośród dziennikarskich łgarzy. Nienawidzę ich…

Tego losu nie uniknął i szlachetny sir Francis Snowdan z Królewskiego Towarzystwa… Próbował twierdzić, dureń, że widzi tu pamiątki kultury kreteńskiej i egejskiej, a nie to, co naprawdę tu jest. Żebyś widział, jak stąd fruwał. Wyrzuciłem za nim jego teczkę, melonik i parasol. Ale ty…

Nie twierdzę, że mi się podobasz. Jeszcze cię nie rozgryzłem. Możeś i nie lepszy od innych. W każdym razie coś niecoś ci opowiem. U ciebie w kraju nikt nie słyszał o moich pracach. Ale jeden warunek — nie zrobisz z tego zajmującej bajeczki dla grzecznych dzieci. Przynajmniej, póki ja żyję.

Przyrzekasz?

— Chce pan, żebym pańskie opowiadanie zachował w tajemnicy?

— Chcę, co powiedziałem — wybuchnął di Riveira. — Nie zrobisz bajeczki z historii zaginionego ludu. Rozumiesz? Wszystko, co usłyszysz, to były fakty. Gdybym wierzył w Boga, mógłbym przysiąc. Ale przestałem wierzyć już siedemdziesiąt lat temu. W dodatku tylko raz w życiu przysięgałem. Nie żądam, żebyś mi wierzył, chcę tylko, żebyś przyrzekł nie żartować z moich słów. Najlepszy sposób utopienia prawdy to zrobić z niej jeszcze jedno opowiadanie fantastyczne.

— Z czego wywnioskował pan, że ja…

— Dlatego, że połowa książek biblioteki, przez którą szedłeś, to niesumienne i ignoranckie spekulacje oparte na moich odkryciach.

Dlatego, że moja pierwsza naukowa publikacja… Zresztą sam wiesz…

— Przyrzekam, że nie napiszę opowiadania fantastycznego — wypowiedziałem uroczyście.

— Dopóki ja żyję — powtórzył di Riveira. — Amen. Słuchaj więc…

Zresztą, nie… Idź do biblioteki i zaczekaj.

Odwrócił się i ze stękaniem poszedł schodami do alkowy. Powolutku przeszedłem mroczną salę. Po kilku krokach obejrzałem się ostrożnie.

Starzec, głęboko zamyślony, stał przed portretem wpatrując się weń z uporem.

Czekałem dość długo. Wreszcie usłyszałem szuranie butów starca i Don Antonio pojawił się u wejścia do biblioteki.

— Muszę jeszcze zamknąć drzwi — burknął nie patrząc na mnie. — Stróż już od kilku dni choruje i muszę pełnić jego obowiązki. Nędzne grosze, które gapie płacą za wejście, to jedyne dochody muzeum. Nie możemy sobie pozwolić na zrezygnowanie z nich.

— A może byśmy poszli do kawiarni?… — rzekłem niepewnie i natychmiast pożałowałem propozycji.

Starzec odwrócił się szybko. Jego oczy zalśniły gwałtownie, twarz wykrzywiła się w złym grymasie. Z pewnością miałem wtedy minę nader wystraszoną i głupią, di Riveira bowiem wstrzymał już, już wychodzące mu z ust przekleństwo i badawczo wpił się we mnie oczyma. Stopniowo twarz jego odzyskała normalny wyraz. Rzekł obojętnie:

— Chodźmy… Tylko uprzedzam — nie mam ani grosza. W ostatnich dniach do muzeum nikt nie zaglądał… prócz ciebie.

Wyszliśmy. Słońce wisiało już nisko nad horyzontem. Lekka bryza niosła wilgotny chłodek. Od jej porywów zaczynały szeleścić szerokie liście palm. Opodal wzdychał z szumem ocean.

Przy wejściu do muzeum na kamiennej ławce leżała paczka czasopism.

Di Riveira podniósł je, przekartkował i ostrożnie położył na fotelu stojącym w hallu.

— Jałmużna dla naszego muzeum — wyjaśnił zamykając ciężkie dębowe drzwi. — Przysyłają bezpłatnie. Tu i ówdzie jeszcze o nas pamiętają.

Obfita kolacja przeciągała się. Kwaśnym winem popijaliśmy ostre miejscowe potrawy, wymieniając zdawkowe uwagi. Kiedy na stole pojawiły się maleńkie filiżaneczki dymiącej aromatycznej kawy, starzec wytarł bibułką cienkie, blade wargi, spojrzał na mnie uważnie i rzekł:

— Chciałeś znać historię portretu. Słuchaj. Portret ten przedstawia człowieka, którego fale wyrzuciły o kilka mil stąd, tam, za tym skalistym cyplem, 28 czerwca 1889 roku. Tego rana brodziło koło brzegu dwóch młodych wartogłowów. Jeden z nich chciał zostać językoznawcą.

Przyjechał na Maderę doskonalić swoją portugalszczyznę. Ale interesowały go języki w ogóle. Miał właśnie w kieszeni tomik wierszy Safony i wykrzykiwał na cały głos wdzięczne strofy starogreckie, usiłując przekrzyczeć ocean. Drugi był malarzem. Przyjechał malować ocean, niebo i wodę. Idąc wzdłuż brzegu, językoznawca i malarz zauważyli na mokrym piasku czerwoną plamę. Podeszli bliżej i zobaczyli wspaniały płaszcz z zadziwiająco lekkiej i elastycznej purpurowej tkaniny, przetykanej złotą nitką.

Oświadczyłem, że to rzymska toga, a Jacques, że to płaszcz Holendra-tułacza porwany przez huragan. Zabraliśmy płaszcz i poszli. O sto kroków dalej zobaczyliśmy człowieka. Leżał na piasku, silne ręce rozłożył szeroko rozkrzyżowane. Twarz kryły mu długie, siwe jak srebro włosy. Wyglądał na śpiącego, ale byliśmy pewni, że nie żyje. Jednak żył jeszcze. Lekki oddech ledwie poruszał potężną piersią. Doprowadziliśmy go do przytomności. Niestety, nie na długo. W kilka godzin później zmarł nam na rękach. Spełniając jego wolę, zawinęliśmy ciało w przetykany złotem płaszcz, przywiązali ciężki kamień u nóg i rzucili z wysokiego urwiska do oceanu. W kilka dni później Jacques namalował jego portret — ten sam, który widziałeś. Po śmierci Jacques’a wziąłem ten portret do muzeum, które właśnie zacząłem tworzyć. Mówię oczywiście o podziemnym muzeum — dodał di Riveira po krótkiej przerwie.

— No a co dalej? — spytałem.

— O portrecie już wszystko — rzekł cicho starzec — skały i ocean Jacques malował z natury. Sam rozpoznasz miejsce, jeśli kiedy będziesz na tym cyplu. Zajrzyj tam. Ocean przyjął tam w swoje łono ostatniego człowieka Atlantydy.

— Ostatniego człowieka… Atlantydy? — powtórzyłem zbity z tropu i pewien, że się przesłyszałem.

— Tak. Człowiek ten wrócił na Ziemię po dwunastu tysiącach ziemskich lat i nie znalazł nawet miejsca, gdzie była jego ojczyzna.

Poczułem, że w głowie zaczyna mi się kręcić. Błysnęła myśl: „Ktoś z nas zwariował. Albośmy się obaj wstawili”.

Łyknąłem kawy i wpatrywałem się w starca.

Di Riveira splótł cienkie palce i podparłszy na nich ostry suchy podbródek patrzył na ciemniejący ocean. Wiatr rozwiewał rzadkie włosy na jego żółtej, przypominającej pergamin czaszce.

— Może pan powie jaśniej — poprosiłem. Milczał.

— Jak mam rozumieć „dwanaście tysięcy lat”?

— Oczywiście dosłownie.

Wzruszyłem ramionami. Zdenerwował się.

— Nie śpiesz się z pochopnymi wnioskami. Pomyśl.

— Nie jestem specjalistą od rozwiązywania takich zagadek. To coś, jak z modelem karaweli Kolumba… „zrobiona własnoręcznie przez jego towarzysza”. Zdaje się, tak tam jest napisane.

Starzec uśmiechnął się.

— Jesteś lepszym obserwatorem, niż myślałem. Tam dużo śmiecia, pewnie. Ale karawela autentyczna. Etykietka na kilu oznacza datę restauracji, nic więcej.

— A mimo wszystko nie rozumiem.

— Chcesz powiedzieć „nie wierzę”?

— Można i tak…

Przyszło mi nagle do głowy, że padłem ofiarą jakiejś dziwnej mistyfikacji, poczułem zmęczenie i wstręt. Czyżby to wszystko było sprytną inscenizacją? Zacząłem żałować zmarnowanego dnia.

Di Riveira siedział i wciąż milczał. Oczy miał zamknięte. Sprawiał wrażenie śpiącego.

— Ot, widzisz — rzekł wreszcie, nie podnosząc powiek. — Trudno w to uwierzyć. Z punktu widzenia każdego durnia masz oczywiście rację. Ale gdzie przebiega granica — uderzył nagle kościstymi pięściami w stół — gdzie przebiega granica między „prawdopodobnym” i „nieprawdopodobnym”? Milczysz!

Gotów byłeś uwierzyć, że kamienie z podziemnego muzeum, to resztki kultury Atlantów. To dlaczego nie wierzysz, że Atlanta, ostatni Atlanta, wskazał miejsce tych znalezisk. Nie wierzysz w możliwość wskrzeszenia człowieka?… Ja też nie wierzę. Kiedy umrę, żadna siła nie zdoła mnie wskrzesić. On też nie zmartwychwstał. Umarł, pierwszy i ostatni raz na moich rękach, siedemdziesiąt lat temu. I pochowałem go tam, gdzie znalazł mogiłę jego lud. „Mało zdążył opowiedzieć, był bardzo słaby. Ale starczy tego, żeby ludzie naszych czasów mogli odnaleźć zatopione miasta Atlantydy. Gdyby tylko chcieli uwierzyć w niewiarygodne.

Ja uwierzyłem i znalazłem wszystko to, co widziałeś w podziemiach muzeum. Ale mogłem przebadać tylko niegłębokie miejsca w przybrzeżnej strefie wysp. Nie miałem ani pieniędzy, ani środków do badań głębin oceanu. A ci, co mieli pieniądze, nie wierzyli mi. Raz tylko udało mi się namówić pewnego Amerykanina do przeprowadzenia badań na dużej głębokości.

Był to rok 1914, lato. Przez kilka miesięcy dragowaliśmy dno w miejscu, gdzie powinno się było znajdować wielkie miasto Atlantów. Ale dragi wyciągały tylko popiół wulkaniczny i kawałki porowatej lawy.

Amerykanin był wściekły. Groził, że wyrzuci mnie za burtę, wreszcie wysadził na pustynną rafę w zachodniej grupie Azorów. Spędziłem tam sam jak palec kilka tygodni i omal nie umarłem z głodu. Ale mimo wszystko dureń wyświadczył mi wielką przysługę. Tam na tej rafie znalazłem w piasku laguny marmurową dziewczęcą rękę, kawałek cudownego posągu jakiegoś genialnego rzeźbiarza Atlantydy. Widziałeś ją. Już sobie ostrzyłem zęby na tego osła, jaki to miażdżący list napiszę do niego po powrocie. Ale kiedy udało mi się wrócić na Maderę, w Europie wrzała wojna. Atlantyda nie interesowała już nawet historyków i pisarzy.

Przez długi czas nie mogłem pojąć przyczyn naszego niepowodzenia.

Wreszcie zrozumiałem. Miałem kawałki bazaltu, które wyciągnęła draga.

Kilka lat temu przesłałem jeden z nich do laboratorium w Cambridge. Tam określono absolutny wiek skały. Równe dwanaście tysięcy lat. Rozumiesz.

Zapadaniu się Atlantydy towarzyszyły olbrzymie kataklizmy. Tak utrzymywał i Platon. Prawdopodobnie miasto, któregośmy szukali, leżało przywalone warstwami popiołów wulkanicznych i potokami lawy.

Di Riveira zamilkł. Słońce zaszło i nad naszymi głowami zabłysły pierwsze gwiazdy. Wiatr robił się coraz bardziej rześki, coraz głośniej szeleściły liście palm.

— No, na mnie czas — rzekł starzec, wstając od stołu. — Dziękuję za kolację. Chyba wezmę resztki pasztetu i chleb. Mój stary dozorca jest chory i nie wychodzi. Trzeba mu dać jeść.

Pośpiesznie zawinął resztki kolacji w papierowe serwetki i schował wszystko do kieszeni.

— Więc jak ostatecznie było z tym Atlantą — zapytałem przy wyjściu z kawiarni — skąd wziął się na brzegu… i jak zdołał pan się z nim porozumieć?

— Nie poszło łatwo — odparł di Riveira. — Zanim zrozumieliśmy go, spróbowaliśmy z dziesięciu chyba języków. A gdy zrozumieliśmy, przydała się moja greka. Jest trochę podobna do jednego z języków Atlantydy. Aha… jeszcze jedno… Atlanci, najprawdopodobniej, posiadali wielki dar, którego brak ludziom dzisiejszym. Mam wrażenie, że znali sztukę telepatii. Jeszcze w niejednym nas wyprzedzili.

— No, a sam Atlanta — upierałem się — nie wynurzył się też chyba z dna Atlantyku?

— Czy nie powiedziałem? — zmiarkował się starzec. — Oczywiście, że nie. Nawet nie wiedział o istnieniu oceanu. On… Ale to bardzo długa historia. Jestem zmęczony — potarł ręką czoło. — W głowie mi się kręci.

Człowiek nieprzyzwyczajony. Kolacja za obfita dla mnie… I wino…

Słuchaj, wszystko jedno i tak nie mam komu przekazać mojej tajemnicy.

Może ze mną umrzeć. Was, Rosjan, zupełnie nie znam. Zresztą, przepraszam, znałem jednego i, zdaje się, niezły był chłopak. Wnioskując z tego, jak wściekle na was pluje wszelka hołota… jesteście nie tacy jak wszyscy. Jeśli się zdecyduję, może i zdradzę wam, gdzie szukać… Ale nie teraz… Bywaj…

Złapałem go za rękę.

— A co z Atlantą?

— Po co ci on teraz? I tak już wiesz więcej niż inni.

— Chciałbym zrozumieć… żeby uwierzyć…

— Opowiem ci… Ale później… Albo nie… Zresztą masz — wyciągnął z bocznej kieszeni pomięty zeszyt. — Po angielsku czytasz. Tu znajdziesz wszystko o nim. Tego nikt nie wie. Ale pamiętaj, żeś obiecał…

Wyciągnąłem rękę.

— Początek nie ma znaczenia, ostatnia strona też — wymamrotał wyrywając z zeszytu kilka kartek. — Resztę masz. Oddasz mi… przed odjazdem… Bywaj.

— Don Antonio — rzekłem ściskając jego suchą, zimną rękę. — Jeśli pan mi wierzy, mnie i nam, wierzy pan, że nikt z nas nie zakwestionuje pańskiego pierwszeństwa. Nasz szkuner ma głębinowe trały i sprzęt do pobierania próbek z dna. Mogę porozmawiać z kierownikiem ekspedycji, mogę go przekonać. Za tydzień, półtora kończymy remont i podnosimy kotwicę. Może zgodziłby się pan jechać z nami i wskazać miejsca badań.

Daję panu słowo…

Uśmiechnął się z goryczą.

— Trzeba było zarzucić kotwicę u brzegów Madery choćby kilka lat wcześniej. Podróż morska już nie dla mnie. Zresztą o tym potem… Potem.

Kiwnął głową, ruszył wolniutko w stronę bulwaru i wkrótce zniknął w tłumie przechodniów.

Dopiero przed świtem wróciłem na pokład. Kierownik obrugał mnie, zaniepokojony moją długą nieobecnością. Pokrótce opowiedziałem mu, gdzie byłem i kogo poznałem, potem zszedłem do kajuty i wydobyłem zeszyt starca.

Początkowo z trudnością odcyfrowywałem drobne paciorkowate pismo, wkrótce jednak wciągnąłem się i zacząłem czytać szybciej. Kiedy skończyłem ostatnią stronę rękopisu, słońce stało już wysoko nad horyzontem. Jeszcze raz przeczytałem całość i złapawszy kilka kartek papieru, zabrałem się niecierpliwie do pisania przekładu. Przytaczam go w całości.

PRZEKŁAD RĘKOPISU

don Antonia Salvatora di Riveiry

kustosza Muzeum Historycznego w Porto Alte

sporządzony przez autora

… — zaproponował Jacques. Ostrożnie przenieśliśmy nieznajomego w cień i Jacques zaczął robić mu sztuczne oddychanie.

— Dziwne — rzekł wreszcie, opuszczając bezwładne ręce nieznajomego. — Wszystko wskazuje, że wyrzuciła go na brzeg burza, która szalała przez całą ostatnią noc. Ale stawiam swoją paletę przeciw pudełku dziecięcych farbek, że niedługo przebywał w wodzie.

— Rób dalej swoje — poradziłem. — Oddycha równiej, wyraźnie słyszę wolne uderzenia serca.

— Co za atleta — zachwycał się Jacques podnosząc i opuszczając ręce nieznajomego. — Popatrz, jak zbudowany. Mieliśmy w Akademii Włocha — pozował nam do malowania rzymskich bogów. Klnę się na wszystkie moje obrazy, te co już namalowałem i te co namaluję, przy tym człowieku wyglądałby jak chuchro. Jak myślisz, ile on ma lat? Gdyby nie ta śnieżna siwizna, powiedziałbym, że niedużo, trochę starszy od ciebie czy mnie.

— Nie, na pewno dużo starszy — zaoponowałem. — Spójrz na jego twarz.

— Twarz śpiącego greckiego boga — rzekł Jacques — śpiący Apollo.

Widziałem ten posąg w zeszłym roku w Atenach.

— Pst… jakby się poruszył.

— Rozetrzyj mu skronie — rzucił Jacques, masując szeroką pierś nieznajomego.

Odgarnąłem ze skroni długie białe włosy i znalazłem lekką złotą obręcz ściśle opasującą głowę.

— Spójrz, Jacques!

— Dziwna ozdoba. I taki sam wzór jak na płaszczu. Znaczy, że był to jego płaszcz.

— Bez wątpienia.

— Może to aktor… w czasie widowiska zmyła go fala z pokładu?

— Zaraz się dowiemy. Wraca do siebie. Nieznajomy poruszył się, rzęsy mu drgnęły.

Rzecz dziwna, w tejże chwili pociemniało mi w oczach i wyraźnie ujrzałem niezgłębioną czerń nieba usianą niewiarygodnie jasnymi gwiazdami. Wśród gwiazd wisiało strzępiaste, oślepiająco jaskrawe fiołkowobiałe słońce. Potrząsnąłem głową i wszystko nagle utonęło w białej mlecznej mgle. Miałem wrażenie, że lecę w jakąś przepaść bez dna.

Wszystko to trwało kilka sekund. Kiedy przyszedłem do siebie i rozejrzałem się, dostrzegłem, że Jacques trze sobie czoło.

— Co ci jest? — spytałem go szeptem.

— Nie wiem. W głowie mi się zakręciło… Patrz, oprzytomniał.

Oczy nieznajomego wpatrywały się we mnie i Jacques’a.

— Niezmiernie się cieszę, że czuje się pan lepiej — rzekł szybko Jacques, uprzejmie uchylając kapelusza.

Nieznajomy szepnął kilka niezrozumiałych słów, potem spróbował unieść się na łokciu.

— Leżeć, proszę leżeć — Jacques podniósł ostrzegająco rękę. — Zaraz damy panu trochę wina. Donnerwetter, w jakim języku z nim gadać?

Wygląda, jakby niczego nie rozumiał.

Jacques podsunął szyjkę butelki do ust nieznajomego. Ten ledwie widocznie pokiwał głową.

— Niech pan pije, to pana wzmocni — rzekłem po angielsku, a potem powtórzyłem to samo w pięciu czy sześciu językach europejskich.

Nieznajomy wysłuchał mnie uważnie, ale najwyraźniej nie zrozumiał.

Potem sam coś powiedział. Głos jego brzmiał mile i dźwięcznie i miał miękką aksamitną barwę.

— Co to za język, Antonio? — szepnął Jacques. — Klnę się na paletę, że jak żyję, czegoś takiego nie słyszałem. Twarz ma czysto europejską, ale szwargoce, diabli wiedzą po jakiemu. Słyszałeś kiedyś coś takiego?

Przyznałem, że nie.

— Językoznawca, nie ma co — zakpił ze mnie przyjaciel.

Nieznajomy uważnie się w nas wpatrywał.

Potem poruszył lewą ręką i zrozumieliśmy, że chce się podnieść i prosi, by mu pomóc. Podnieśliśmy go i oparli plecami o występ skalny.

Podziękował lekkim skinieniem głowy i wpatrzył się w ocean.

— Może pobiec po lekarza? — zapytał cicho Jacques.

— Będziesz biegał do wieczora — zwróciłem mu uwagę. — Najbliższy dopiero w Funchal.

Nieznajomy znów zaczął mówić. Wsłuchiwałem się uważnie w jego mowę i nagle wyłowiłem znane słowa.

Odpowiedziałem mu po grecku. Zrozumiał mnie. Na jego twarzy pojawił się słaby uśmiech.

— Witam was, nowi ludzie Ziemi — odezwał się powoli — szczęśliwy jestem, że nie wszystko zginęło w ogniu, który strawił mój biedny kraj.

— Gdzie pański kraj?

— Teraz na dnie tego morza.

— Co on mówi? — przerwał mi Jacques, zauważywszy moje zdumienie.

— Poczekaj — zbyłem go. — Kim pan jest? Skąd pan jest? — zwróciłem się do nieznajomego.

— Moi rodacy nazywali siebie Atlantami. Czy dzisiejsi mieszkańcy Ziemi znają to słowo? Pamiętają o Atlantydzie?

— Żyje wśród nas legenda, że na miejscu tego oceanu istniał kiedyś kraj o tej nazwie.

— Legenda — powtórzył nieznajomy, a kąciki jego warg zadygotały boleśnie. — Słuchaj mnie uważnie, nowy człowieku Ziemi, który nie zapomniałeś języka swoich przodków. Wiele ci mam do powiedzenia, a czasu już mało… Jestem Atlantą, i kto wie, może ostatnim synem tego starożytnego ludu nieskończonego Wszechświata. Naszą ojczystą planetą była Assar. Krąży w systemie dwóch niebieskich słońc, o czterdzieści dwie linie promienia świetlnego* od tej gwiazdy — wskazał na dysk słoneczny prześwitujący przez obłoki. — Z dziesięciu planet rodziny Assar tylko na jednej powstało życie. Moi przodkowie już w niepamiętnych czasach odkryli źródła energii niebywałej mocy. Zaludnili najbliższe światy, potem zaczęli przedsiębrać dalsze wyprawy. Mniej więcej przed piętnastu tysiącami ziemskich lat, międzygwiezdne statki Atlantów dotarły do Ziemi. Warunki życia były tu prawie takie jak na Assar. Żyły tu rozumne istoty, podobne do Atlantów, ale stojące jeszcze na niezmiernie niskim poziomie rozwoju i kultury. Przybyszów było mało, Ziemian dużo. Wybuchały konflikty, lała się niepotrzebnie krew.

Trzy tysiące lat dziejów Atlantydy to historia ciągłych rzezi i wojen.

Stopniowo Atlanci stworzyli olbrzymie mocarstwo, którego potęga i wpływy wciąż rosły. Przybysze zmieszali się z wieloma plemionami Ziemian. Wytworzyła się nowa rasa ludzi pięknych i silnych, którzy na pamiątkę swoich odległych przodków też nazwali się Atlantami.

Jednakże w naszym bogatym i potężnym państwie człowiek nie był równy człowiekowi. Wiele było kryteriów nierówności, jedno z istotniejszych polegało na nierówności wiedzy. Obowiązywało ono nieustannie, od chwili wylądowania pierwszych Atlantów na Ziemi. W rezultacie całość wiedzy była dostępna tylko nielicznym bezpośrednim potomkom przybyłych z Assar Atlantów. Do nich należały źródła energii, oni znali przeszłość i decydowali o przyszłości, Atlantów tych zwano bogami, czyli wszechmocnymi, a ich najbliższych pomocników — kapłanami. Z upływem wieków wiedza bogów i kapłanów Atlantydy stała się całkowicie niedostępna i niezrozumiała nie tylko dla ludów ziemskich, ale nawet i dla ludu Atlantów. Umiejętność stosowania tej wiedzy uchodziła za nadprzyrodzony dar robienia cudów.

Urodziłem się w tym późnym okresie w rodzinie kapłańskiej.

Wprowadzono mnie we wszystkie arkana nauki. Muszę ci wyjaśnić, że Atlanci nie mieli już łączności z ojczystą planetą Assar. Do Ziemi dotarło zaledwie kilka statków Wielkiej Ekspedycji Międzygwiezdnej. Powrotu nie było. Wyczerpywały się zasoby energii. A na Ziemi nie znaleziono nic, co by mogło dać energię konieczną do wypraw międzygwiezdnych. Nie udało się również nawiązać łączności przy użyciu energii promieniowania.

Assar leży za daleko od Ziemi. Jednakże w rodzinach bogów i kapłanów z pokolenia na pokolenie przekazywano podania o dalekiej nieznanej ojczyźnie. Nocami niezliczone przyrządy górskich obserwatoriów kierowały się w tę stronę nieba, gdzie w gwiazdozbiorze Panny ledwie błyszczała błękitna gwiazda — podwójne słońce systemu Assar. W podziemnych kryjówkach, niby skarby niezmierne, spoczywały olbrzymie międzygwiezdne statki, na których Atlanci dotarli na Ziemię. Płonące serca statków już od trzydziestu wieków były martwe. Ale poszukiwania źródeł energii wciąż trwały.

Wreszcie pod lodami wielkiego południowego kontynentu znaleziono substancję zdolną wytworzyć potrzebne ilości energii. Zapadła decyzja o wysłaniu ekspedycji na Assar. Z trzech statków, stojących w podziemnych schronach, tylko jeden nadawał się jeszcze do lotów międzygwiezdnych.

Zbudować nowych nie mogliśmy. Ograniczając ilość ludzi, wtajemniczonych w całą wiedzę, nie tylko nie posuwaliśmy się w rozwoju, ale nawet traciliśmy to, cośmy zdobyli w przeszłości. Był to zasadniczy błąd. Ale ci, którzy go rozumieli, nie byli w stanie niczego zmienić.

Byłem jednym z tej garstki, którą wysłano na Assar. Wiedzieliśmy, że rozstajemy się z bliskimi na zawsze. Nasz statek międzygwiezdny rozwinie szybkość zbliżoną do szybkości promienia świetlnego. Czas popłynie dla nas wolniej niż na Ziemi. My będziemy mierzyć go latami, a na Ziemi upłyną tymczasem tysiąclecia. Dla naszych bliskich umieraliśmy, by odrodzić się w nowych, nieskończenie dalekich czasach. Start naszego statku był wielkim wydarzeniem dla Atlantydy. Rada Najwyższa zaliczyła wszystkich uczestników ekspedycji w poczet bogów. Ludowi ogłoszono, że bogowie, którzy niegdyś zstąpili z nieba na Ziemię, znów wracają do swoich niebiańskich pałaców.

Setki tysięcy ludzi przyszły nas odprowadzać. Nie tylko ludy Atlantydy, ale i wysłannicy wielu innych ziemskich plemion. Wszyscy z nabożnym strachem padli na twarze, kiedy nasz międzygwiezdny statek, ustawiony na wysokiej kamiennej wieży na skraju Zachodniej Pustyni, drgnął, zawisnął na oślepiającym słupie ognia i ciągnąc za sobą świecącą smugę dymu, znikł w nieskończonym przestworze nieba.

W pierwszych miesiącach lotu, póki szybkość statku nie osiągnęła górnej granicy, utrzymywaliśmy łączność z Centralnym Obserwatorium za pomocą energii promieniowania. Wiedzieliśmy, że na północy Atlantydy szykuje się jeszcze jedno ważne przedsięwzięcie. Daleka północ naszego kraju leżała pod lodem. Zwarta skorupa lodowa rozciągała się hen na zachód i wschód, zajmując przestrzeń wielokrotnie większą od całej Atlantydy. Często wiały stąd mroźne huragany, od których wymarzały nasze sady i zasiewy. Postanowiono zniszczyć lód przy użyciu tejże energii, która pędziła naprzód nasz statek międzygwiezdny. Wprawdzie niektórzy kapłani sprzeciwiali się temu projektowi, w obawie, że wyzwolona energia może nie tylko stopić lody, ale i zbudzić siły drzemiące w głębi planety. Bali się trzęsień ziemi, wybuchów wulkanów, zagłady miast. I nie pomylili się.

Ostatnia wiadomość, jaką wiązka promieni przekazała na nasz międzygwiezdny statek, była tragiczna. Ledwie na dalekiej północy zagrzmiały potężne eksplozje, a już całą Atlantydą targnęły potworne trzęsienia ziemi. W górach przebudziły się dawno wygasłe wulkany. Obok nich powstawały nowe. Rzeki rozpalonej lawy płynęły ku równinom i zburzonym miastom. „Morze zalewa południowo-zachodnią prowincję”

— tak brzmiało ostatnie zdanie, jakie dotarło do nas z ginącej ojczyzny.

Potem łączność urwała się. Domyśliliśmy się, że Centralne Obserwatorium Atlantydy zostało zniszczone.

Nieznajomy zamilkł, jego głowa bezsilnie opadła na pierś.

— Co ci powiedział? — zapytał Jacques, ciągnąc mnie za rękaw.

— Cicho bądź, znów wraca do przytomności.

Nieznajomy z wolna rozwarł powieki. Powiódł dokoła oczyma — potem znów wpatrzył się w ocean.

— Tracę siły — wyszeptał. — To już ostatnie chwile. Słuchajcie mnie, nowi ludzie Ziemi. Starajcie się zrozumieć i zapamiętać moje słowa. Nie wiem, jaki poziom osiągnęły wasze nauki. Ale jeśli nauka Atlantów zginęła razem z nimi, jeśli zaczynaliście wszystko od nowa, pamiętajcie…

w świecie wokół was, w najprostszych ciałach kryją się olbrzymie zasoby energii. Jeśli ją nieostrożnie wyzwolicie, czeka was los Atlantów. Bądźcie rozsądni.

Jego głos zadrżał i urwał się…

— W czym możesz nam pomóc? — zapytałem, odgarniając mu włosy opadłe na twarz.

— W niczym. Nade mną śmierć… Moi towarzysze pomarli w drodze, pochowałem ich w Kosmosie. Sam jeden wróciłem na Ziemię. Chciałem za wszelką cenę zobaczyć ojczyznę, nie wiedziałem, że została z niej tylko… legenda.

— Twoją ojczyzną jest cała Ziemia. Masz ją przed sobą.

— Dziękuję ci, nowy człowieku Ziemi. Kto wie, może masz rację. I z tą myślą lżej mi umierać. Nie ma nic gorszego nad samotność. Wreszcie pochowałem i Anar, moją wierną przyjaciółkę, wiecznie młodą towarzyszkę.

Na usta cisnęło mi się wciąż jedno pytanie. Zadałem je, ledwie Atlantyda umilkł.

— Czy dotarłeś wreszcie z przyjaciółmi na Assar?

Na jego wargach pojawił się pełen nieopisanej goryczy uśmiech.

— Niestety, lepiej by nam było nie dotrzeć. Tam martwe piaski zasypują ruiny martwych miast. Martwe są morza, bo zginęło w nich życie, a nawet powietrze przesycone jest zabójczym promieniowaniem. Nie wiedzieliśmy… i zapłaciliśmy za to. Naszym przodkom, którzy zamieszkiwali martwą planetę, nie starczyło w pewnej strasznej chwili rozsądku. W bezmyślnej okrutnej wojnie zniszczyli nawzajem i siebie, i wszystko, co żyło.

Kiedy zrozumieliśmy to, natychmiast opuściliśmy Assar. Niestety, los nasz był już przesądzony. Ja ginę ostatni, ale jestem bezgranicznie szczęśliwy, że przed końcem mej długiej wędrówki ujrzałem nowe pokolenie, nowych ludzi. W imię życia, nad które nie ma nic piękniejszego we wszechświecie, bądźcie rozsądni!

Głos jego brzmiał coraz ciszej, oddech urywał się.

— Co on mówi? — szeptał mi nad uchem Jacques.

— Ciszej, umiera…

— Więc nie możemy mu w niczym pomóc?

— W niczym.

Wargi nieznajomego drgnęły, ale głosu już prawie nie było słychać.

Przysunąłem się tuż do jego twarzy, próbując zrozumieć ostatnie słowa.

— Nowy człowieku, przyrzeknij mi, przysięgnij, że opowiesz ludziom o zatopionym kraju… Znajdź kamienie jego miast. Nie mogły przepaść bez śladu. Niech legenda stanie się prawdą. Przestrzeż swoje pokolenie.

— Przysięgam — rzekłem ściskając jego stygnące ręce.

— I jeszcze… W tę noc… statek międzygwiezdny… lądując… doznał awarii… Teraz… leży na dnie oceanu. Opuściłem go, kiedy tonął. Fale wyrzuciły mnie na ten brzeg. Szczęśliwy jestem… widziałem was…

Oddaj moje ciało oceanowi… Niech spocznie… tam… gdzie wszystko.

Ostatnich słów już nie dosłyszałem.

Padłem przy nim na kolana, chciałem się modlić i… zrozumiałem, że już nie ma po co. Czułem, że policzki mam mokre od łez i nie wstydziłem się tego.

Umierający drgnął. Głos jego znów nabrał siły.

— Ludzie nowej Ziemi, gdzie jesteście? Nie widzę was. Podajcie mi ręce. O, tak. Odchodzę… Żegnajcie.

W tejże chwili zdarzyło się coś niepojętego. Coś jak elektryczne iskry przeszyło moje ciało, przed oczyma zamigotały mi szeregi dziwnych obrazków i widoków niby w oszalałym, wirującym gwałtownie kalejdoskopie. Olbrzymie słoneczne miasta, domy, pałace z białego marmuru w ażurowej koronie kolumn, łuków i ornamentów, wysokie wieże podobne do ściętych piramid.

Modre fale pluskają o białe stopnie z marmuru i kołyszą zgrabnymi korpusami dziwnych lekkich okrętów. Tłumy wysokich, muskularnych mężczyzn i pięknych złotowłosych kobiet w odświętnych purpurowych strojach schodzą w dół po szerokich schodach. W mrocznych podziemiach, obok jakichś niezwykłych maszyn, krzątają się powoli surowi, siwi ludzie o przenikliwym, władczym spojrzeniu. Długie zaostrzone cygaro sterczy w błękit nieba… Morze głów ludzkich.

Wszystkie spojrzenia kierują się gdzieś w jeden punkt.

Wybuch — oślepiający płomień — i hen w dole płynie kraj niby gigantyczna mapa obramowana niebieskim morzem. Na niej ciemne plamy miast, nitki dróg, zielone pola i śnieżne czapy szczytów górskich.

I nagle wszystko to pokrywa czerń rozgwieżdżonego nieba, drgają świecące strzałki niezliczonych instrumentów… W długim jasnym korytarzu dwa rzędy drzwi. Malutki pokoik z czarnym prostokątem okna.

Za oknem noc i nieprawdopodobnie jasne gwiazdy. Tu blisko pochyla się młoda twarz kobiety. Czułe wargi otwierają się i coś szepczą. Jakaż przepiękna zjawa!

I znów szeregi obrazów pędzą jeden po drugim w oszałamiającym wirze. Szkarłatna zorza oświeca upiorne ruiny. Wokół bezkresna, martwa pustynia. Smugi piasku zasypują wyschłe lasy. Dwa niezachodzące słońca zalewają niebieskawym światłem powierzchnię planety dziobatą od olbrzymich lejów. Smętne postaci w ciemnych płaszczach jedna za drugą kryją się w walcowaty korpus statku.

Zasuwają się ciężkie drzwi i znów czerń nieba, i gwiazdy. Zaczynają się ruszać, szybciej, coraz szybciej, zmieniają się w migotliwe promienie niebieskiego ognia: oczy bolą od ich strasznego blasku, a one płoną i płoną. Wśród tego morza światła pojawia się czyjaś twarz. Zbliża się.

Poznaję ją… To ona…

I nagle wszystko od razu znika. Otwieram oczy. Nad wąskim brzegiem morza piętrzą się skały. Leniwie pluskają zielonkawe fale. Nieznajomy jakby spał. Ostrożnie opuszczam jego rękę na piasek. Zimna jak marmur.

To ręka trupa.

Patrzę na Jacques’a. Siedzi nieruchomo. Oczy ma szeroko otwarte.

Ostrożnie ujmuję go za ramię. Odwraca się.

— Widziałeś? — pytam.

W milczeniu potakuje.

— A zrozumiałeś?

— Oczywiście. To było jego życie.

Na tym urywa się rękopis don Antonia Salvatora di Riveiry, któremu przypadło w udziale spotkać i odprowadzić w ostatnią podróż ostatniego człowieka Atlantydy.

W kilka dni później szedłem z kierownikiem ekspedycji wzdłuż cienistego bulwaru Porto Alte. Nasz szkuner stał już gotowy do odpłynięcia.

Ciężkie drzwi muzeum okazały się zamknięte. Zastukałem — nie odezwał się nikt. Zaczęliśmy łomotać ile sił. Na łomot ten wylazł gdzieś z głębi parku zgarbiony siwy starowinka w czepku, w starej welwetowej kurtce i wytartych skórzanych spodniach. Jego żółta twarz, cała poorana gęstą siatką zmarszczek, przypominała pieczone jabłko.

— Zamknięte — wymamrotał bezzębnymi usty.

— Musimy się koniecznie widzieć z don Antoniem. Gdzie on jest?

— Nie ma go. Umarł. Wczoraj był pogrzeb.

Łzy pociekły po jego pomarszczonych policzkach, zaczął je ocierać rękawami welwetowej kurtki.

— Jak to? — spytałem zmieszany.

— Był na kolacji z jakimś turystą. Wrócił późno. W nocy zrobiło mu się źle, a pod wieczór umarł. Stary był. Stary. Wieczne odpoczywanie racz mu dać, Panie. Wymieniliśmy spojrzenia z kierownikiem.

— A pan jest tutejszym dozorcą? — spytałem staruszka.

— Tak, senhor.

— Nie pozwoliłby nam pan zajrzeć do muzeum?

Starzec pokręcił głową.

— Don Ricardo, sędzia, nie kazał nikogo wpuszczać. Muzeum zamknięte od ubiegłego roku. Don Antonio otwierał je sam, bez zezwolenia. Ja się boję…

— Chcielibyśmy tylko obejrzeć podziemną salę.

Starzec zamachał ręką.

— Niestety, senhor, to zupełnie niemożliwe. To podziemia klasztoru, który leży za obrębem muzeum. Przeor, jak się tylko dowiedział o śmierci don Antonia, od razu kazał mi oddać klucze od podziemi i biblioteki.

Księża już nawet drzwi zamurowali. Mówiłem don Ricardowi, sędziemu.

Tylko machnął ręką. Przeora wszyscy się tu boją. Paskudny człowiek, chociaż i ksiądz.

— No, a co ze zbiorami w podziemnej sali, z biblioteką?

— Teraz nie oddadzą. Przeor mówił, że to zbiory heretyckie. Don Antonio, mówi, przez wiele lat nie płacił czynszu za podziemia. Bibliotekę i zbiory, mówi, zabiera zamiast czynszu.

— Ależ to skandal! — oburzyłem się. — Zbiory mają bezcenną wartość.

Jak śmiał ten ciemny mnich…

— Poczekaj, aż będziemy w domu — przerwał mi kierownik. — Chcesz, żeby nas oskarżono o mieszanie się w wewnętrzne sprawy suwerennego państwa?

— Ależ to zbiory unikalne. Jeśli zostaną zniszczone…

— Możesz być spokojny, że nie zostaną. Oni świetnie wiedzą, ile są warte. Schowają je gdzieś jak najgłębiej, tak jak schowali wiele dokumentów świadczących przeciw nim.

— Ależ do tego nie wolno dopuścić. Można się zwrócić do Organizacji Narodów Zjednoczonych.

— A do papieża do Rzymu nie chcesz? — spytał drwiąco kierownik. — Komu będą w głowie zbiory prowincjonalnego muzeum? Gdzie masz dowody ich unikalności? Opowiadanie starego? Jego rękopis? Mało. Nie zapominaj, że jeszcze za życia zrobiono z niego wariata. Atlantyda, jeśli rzeczywiście istniała, wcześniej czy później się znajdzie…

Przed wyjściem wetknąłem staruszkowi kilka monet. Nie chciał ich wziąć.

— Niech pan weźmie — poprosiłem. — Jeśli panu niepotrzebne, niech pan kupi kwiatów na grób don Antonia.

— Dziękuję — rzekł starzec, a jego oczy znów napełniły się łzami — dziękuję, senhor.

— No i co teraz z sondowaniem? — zapytałem, kiedy podjeżdżaliśmy do Funchal.

— Było nie było, spróbujemy — odburknął kierownik bez szczególnego entuzjazmu.

Pobraliśmy z dziesięć próbek dna, w głębokich miejscach nie objętych programem naszych badań. Na powierzchnię wyciągnęliśmy tylko kawałki porowatej lawy bazaltowej.

W Moskwie okazało się, że wiek lawy wynosi rzeczywiście kilkanaście tysięcy lat.

Do referatu chciałem włączyć opis spotkań na Maderze, historię dziwnego Muzeum w Porto Alte i treść rękopisu don Antonia di Riveiry.

Jednakże kierownika aż zatrzęsło i nagadał mi kupę nieprzyjemnych słów.

— Trzeba mieć dobrze w głowie — rzekł na koniec. — Referat będzie zamieszczony w biuletynie Instytutu…

Ale na widok mej zawiedzionej miny trochę zmiękł.

— Jeśli już nie możesz wytrzymać, napisz o tym opowiadanie — doradził klepiąc mnie po ramieniu. — Tym bardziej że śmierć don Antonia zwolniła cię od złożonego mu przyrzeczenia.

Tak właśnie zrobiłem.

Przełożył Z. Burakowski