Пікнік на ўзбоччы

3. Рычард Г. Нунан, 51 год, прадстаўнік пастаўшчыкоў электроннага абсталяваньня пры Гармонцкім філіяле МІПК

Рычард Г. Нунан, прадстаўнік «Сайман кібэрнэтыкс», «Міцубісі дэнсі» і «АҐ Электронэнвіртшафт» пры Гармонцкім філіяле Міжнароднага інстытуту пазазямных культураў, сядзеў за сталом у сваім кабінэце і маляваў чорцікаў у велізарным нататніку для дзелавых занатовак. Пры гэтым ён лагодна ўсьміхаўся, ківаў лысай галавой і ня слухаў свайго суразмоўцу. Суразмоўца рабіў, дакладней, уяўляў, што робіць яму ўтык.

— Мы гэта ўлічым, Валянціне, — сказаў, нарэшце, Нунан, дамаляваўшы дзясятага для роўнага рахунку чорціка і зачыняючы нататнік. — Насамрэч — бязладзьдзе.

Валянцін працягнуў тонкую руку і акуратна строс попел у попельніцу.

— Што менавіта вы ўлічыце, Дыку? — ветліва запытаўся ён.

— Усё, што вы сказалі, да апошняга слова, — весела адказаў Нунан, адкідваючыся ў крэсьле.

— А што я сказаў?

— Гэта ня важна, — сказаў Нунан. — Што б вы ні сказалі, усё будзе ўлічана.

Валянцін сядзеў перад ім у крэсьле для наведвальнікаў, маленькі, зґрабны, акуратны, на замшавай куртачцы — ні плямкі, на падшморгнутых штанах — ні зморшчынкі, асьляпляльная кашуля, строгі аднакаляровы гальштук, зіхатлівыя чаравікі, на тонкіх бледных вуснах — дзіўная ўсьмешка, велізарныя чорныя акуляры хаваюць вочы, над шырокім нізкім ілбом — чорныя валасы жорсткім вожыкам.

— Па-мойму, вам дарма плацяць ваша фантастычнае жалаваньне, — сказаў ён. — Мала таго, па-мойму, вы сабатажнік, Дыку.

— Чш-ш! — вымавіў Нунан шэптам. — Богам прашу, ня так гучна.

— Насамрэч, — працягваў Валянцін. — Я даволі даўно сачу за вамі: па-мойму, вы зусім не працуеце.

— Адну хвілінку, — перарваў яго Нунан і памахаў ружовым тоўстым пальцам. — Як гэта — не працую? Хіба хоць адна рэклямацыя засталася без адказу?

— Ня ведаю, — сказаў Валянцін і зноў строс попел. — Прыходзіць добрае абсталяваньне, прыходзіць дрэннае абсталяваньне. Добрае прыходзіць часьцей, а пры чым тут вы — ня ведаю!

— Вось калі б ня я, — запярэчыў Нунан, — добрае прыходзіла б радзей. Акрамя таго, вы, навукоўцы, увесь час псуеце добрае абсталяваньне, а потым заяўляеце рэклямацыю, і хто вас тады пакрывае? Вось, напрыклад, што вы зрабілі са «знайдай»? Цудоўны апарат, бліскуча паказаў сябе ў геолягаразьведцы, устойлівы, аўтаномны… А вы ганялі яго ў абсалютна ненармалёвых рэжымах, запалілі мэханізм, як старога каня…

— Напаілі ня ў час і не задалі аўса, — заўважыў Валянцін. — Конюх вы, Дыку, а не прамысловец!

— Конюх, — задуменна паўтарыў Нунан. — Гэта ўжо лепш. Вось некалькі гадоў таму тут працаваў доктар Паноў, вы яго, напэўна, ведалі, ён потым загінуў… Дык вось, ён меркаваў, што маё прызваньне — разводзіць кракадзілаў.

— Я чытаў ягоныя працы, — сказаў Валянцін. — Вельмі сур’ёзны і ґрунтоўны чалавек. На вашым месцы я б прызадумаўся над ягонымі словамі.

— Добра. Памяркую на вольным часе… Вы мне лепш скажыце, чым учора скончыўся пробны запуск СК-3?

— СК-3? — паўтарыў Валянцін, моршчачы бледны лоб. — А… «Скамарох». Нічога асаблівага. Па маршруце прайшоў добра, прынёс некалькі «бранзалетаў» і нейкую пласьцінку невядомага прызначэньня… — Ён памаўчаў. — І спражку ад шлеек фірмы «Люкс».

— А што за пласьцінка?

— Сплаў ванадыю, пакуль цяжка сказаць дакладней. Паводзіны нулявыя.

— Чаму тады СК яго прыцягнуў?

— Спытайце ў фірмы. Гэта ўжо па вашай частцы.

Нунан пастукаў аловачкам па нататніку.

— У рэшце рэшт гэта ж быў пробны запуск, — прагаварыў ён. — А можа быць, пласьцінка разрадзілася… Ведаеце, што я вам параю? Закіньце яе зноў у Зону, а празь дзень-другі пашлеце за ёй «знайду». Я памятаю, у пазамінулым годзе…

Зазваніў тэлефон, і Нунан, адразу забыўшыся на Валянціна, схапіў слухаўку.

— Містэру Нунане? — спытала сакратарка. — Вас зноў пытае пан Лемхэн…

— Злучайце…

Валянцін падняўся, паклаў патухлы недакурак у попельніцу, падняў руку, паварушыў на разьвітаньне пальцамі і выйшаў — маленькі, прамы, зьвязлы.

— Містэру Нунане? — пачуўся ў слухаўцы знаёмы марудлівы голас.

— Слухаю вас.

— Нялёгка застаць вас на працоўным месцы, містэр Нунан.

— Я прымаў новую партыю…

— Так, я ўжо ведаю. Містэр Нунан, я прыехаў ненадоўга, ёсьць некалькі пытаньняў, якія неабходна абмеркаваць пры асабістай сустрэчы. Маюцца на ўвазе апошнія кантракты «Міцубісі дэнсі». Юрыдычны бок.

— Да вашых паслуг.

— Тады, калі вы не пярэчыце, хвілін праз трыццаць у канторы нашага аддзяленьня. Вас задавольвае?

— Цалкам. Праз трыццаць хвілін.

Рычард Нунан паклаў слухаўку, узьняўся і, паціраючы пульхныя рукі, прайшоўся па сваім кабінэце. Ён нават засьпяваў нейкі модны шлягер, даў пеўня і лагодна засьмяяўся зь сябе. Затым ён узяў капялюш, перакінуў праз руку плашч і выйшаў у прыёмную.

— Дзетка, — сказаў ён сакратарцы. Мяне панесла па кліентах. Заставайцеся камандаваць гарнізонам, утрымлівайце, як той казаў, крэпасьць, а я вам прынясу шакалядку.

Сакратарка расквітнела. Нунан паслаў ёй паветраны пацалунак і пакаціўся па калідорах. Некалькі разоў яго спрабавалі злавіць за крысо — ён ухіляўся, аджартоўваўся, прасіў утрымліваць пазыцыі і ў рэшце рэшт, так нікім і ня ўлоўлены, выкаціўся з будынку, звыкла ўзмахнуўшы перад носам у сэржанта неразгорнутым пропускам.

Над горадам віселі нізкія хмары, парыла, грукаталі грымоты. Першыя няўпэўненыя кроплі дажджу чорнымі зорачкамі расплываліся па асфальце.

Накінуўшы плашч на галаву і плечы, Нунан затрухаў уздоўж шэрагу машын да свайго «Пэжо», адчыніў дзьверцы, нырнуў унутр і, сарваўшы з галавы плашч, кінуў яго на задняе сядзеньне. Затым з бакавой кішэні пінжака ён выцягнуў чорную круглую палачку «этака», уставіў у акумулятарнае гняздо, вялікім пальцам засунуў да пстрычкі; паёрзаў задам, ямчэй уладзіўся за рулём і націснуў на пэдаль. «Пэжо» бязгучна выкаціўся на сярэдзіну вуліцы і, набіраючы хуткасьць, панёсься да выхаду з прызоньніка.

Дождж лінуў раптоўна, разам, як быццам у нябёсах перакулілі чан з вадой. Нунан запусьціў «дворнікі» і зьнізіў хуткасьць. Брук зрабіўся сьлізкім, машыну заносіла на паваротах. Такім чынам, рапарт атрыманы, думаў Нунан. Зараз нас хваліцьмуць. Што ж, я — за. Я люблю, калі мяне хваляць. Асабліва калі хваліць сам пан Лемхэн. Дзіўная рэч, чаму мне гэта так падабаецца? Грошай мне не прыбавяць. Славы? Якая ў нас можа быць слава? Слава, пра якую ведаюць тры чалавекі. Ну, скажам, чатыры, калі лічыць Бэйліса. Забаўная істота — чалавек… Падобна, мы любім пахвалу як такую. Як дзеткі — марозіва. Комплекс непаўнавартасьці — вось што. Пахвала цешыць нашыя комплексы. І вельмі па-дурному. Як я магу падняцца ва ўласных вачах? Што я — сам сябе ня ведаю? Старога тоўстага Рычарда Г. Нунана? А дарэчы, што такое гэтае «Г.»? Вось табе і на! І спытаць няма ў каго… Не ў пана ж Лемхэна пытацца! А, згадаў! Гербэрт. Рычард Гербэрт Нунан. Ну і лье…

Ён вывярнуў на Цэнтральны прашпэкт і раптам падумаў: да чаго моцна вырасла мястэчка за апошнія гады. Якія хмарачосы адгакалі… Вунь яшчэ адзін будуюць! Гэта што ж будзе ў нас? А, луна-комплекс — найлепшыя ў сьвеце джазы і публічны дом на тысячу станкоў, усё для нашага доблеснага гарнізону… і для нашых храбрых турыстаў, асабліва пажылых… і для высакародных рыцараў навукі… А ўскраіны пусьцеюць. Ужо няма куды вяртацца нябожчыкам, што паўсталі з магіл.

— Паўсталым з магіл шляхі дамоў закрытыя, таму яны маркотныя й сярдзітыя, — сказаў ён услых.

Так, хацеў бы я ведаць, чым усё гэта скончыцца. Дзесяць гадоў таму я цалкам дакладна ведаў, чым гэта павінна скончыцца. Непераадольныя кардоны. Пояс пустаты шырынёй у пяцьдзесят кілямэтраў. Навукоўцы і жаўнеры, больш нікога. Страшная язва на целе маёй плянэты мусіць быць заблякаваная намертва. І гэта ж трэба, быццам бы ўсе так лічылі, ня толькі я. Якія прамаўляліся прамовы, якія прапаноўваліся законапраекты… І цяпер ужо нават не згадаеш, якім чынам гэтая ўсеагульная сталёвая рашучасьць расплылася раптам кісялём. З аднаго боку — нельга не прызнаць, з другога боку — нельга не пагадзіцца. Здаецца, усё пачалося, калі першыя сталкеры вынесьлі з Зоны першыя «этакі». «Батарэйкі»… Так, здаецца, з гэтага й пачалося. Язва выявілася не такой ужо язвай, і нават ня язвай зусім, а скарбніцай… А цяпер ужо ніхто і ня ведае, што гэта. Карыстаюцца памаленьку… Дзесяць гадоў кірачацца, мільярды ўгацілі, а арганізаванага рабунку наладзіць так і ня могуць. Кожны робіць свой маленькі бізнэс, а вучоныя лбы з важным выглядам паведамляюць: з аднаго боку, нельга не прызнаць, а з другога боку, нельга не пагадзіцца, паколькі аб’ект такі і такі, будучы апраменены рэнтгенам пад вуглом васемнаццаць градусаў, выпускае квазіцеплавыя электроны. Ну іх да д’ябла. Усё роўна да самага канца мне не дажыць…

Машына праехала паўз асабняк Сьцярвятніка Барбрыджа — ва ўсіх вокнах з нагоды праліўнога дажджу гарэла сьвятло, відаць было, як у вокнах другога паверху, у пакоях красуні Дзіны, рухаюцца танцуючыя пары. Ня тое зранку пачалі, ня тое ніяк з учорашняга скончыць ня могуць. Мода такая пайшла ў горадзе, танчыць суткамі напралёт. Моцную мы вырасьцілі моладзь, фэнамэнальная трываласьць.

Нунан спыніў машыну перад несамавітым будынкам зь непрыкметнай шыльдай: «Юрыдычная кантора Корш, Корш і Саймак». Ён выняў і схаваў у кішэнь «этак», зноў нацягнуў на галаву плашч, падхапіў капялюш і стрымгалоў кінуўся ў пад’езд, паўз швэйцара, які цалкам паглыбіўся ў газэту, па сходах, пакрытых пацёртым дываном, загрукаў абцасамі па цёмным калідоры другога паверху, насычаным спэцыфічным пахам, прыроду якога ён у свой час марна намагаўся высьветліць, ды так і адступіўся, расчыніў дзьверы ў канцы калідора і ўвайшоў у прыёмную. На месцы сакратаркі сядзеў незнаёмы, вельмi смуглы малады чалавек. Ён быў без пінжака, рукавы ягонай кашулі былі закасаныя, і ён капаўся ў вантробах нейкай складанай электроннай прылады, усталяванай на століку для пішучай машынкі. Рычард Нунан павесіў плашч і капялюш, абедзьвюма рукамі прыгладзіў рэшткі валасоў за вушамі і запытальна зірнуў на маладога чалавека. Той кіўнуў. Тады Нунан адчыніў дзьверы ў кабінэт.

Пан Лемхэн цяжка падняўся яму насустрач зь вялікага скуранога крэсла, што стаяла ля завешанага парцьерай акна. Прамавугольны генэральскі твар яго сабраўся ў складкі, якія азначалі ня тое прыветлівую ўсьмешку, ня тое смутак з нагоды благога надвор’я, ня тое зь цяжкасьцю ўтаймаванае жаданьне чхнуць.

— Ну, вось і вы, — павольна прамовіў ён. — Заходзьце, распалагайцеся.

Нунан пашукаў позіркам, дзе б распалажыцца, і не знайшоў нічога, акрамя жорсткага крэсла з прамой сьпінкай за сталом. Тады ён прысеў на стол. Вясёлы настрой ягоны чамусьці пачаў зьнікаць — ён і сам не разумеў чаму. Раптам яму стала ясна, што хваліць яго ня будуць. Хутчэй, наадварот. Дзень утыкаў, філязафічна падумаў ён і падрыхтаваўся да найгоршага.

— Закурвайце, — сказаў Лемхэн, зноў апускаючыся ў крэсла.

— Дзякуй, не куру.

Пан Лемхэн паківаў галавой з такім выглядам, нібы пацьвердзіліся найгоршыя ягоныя здагадкі, злучыў перад тварам кончыкі пальцаў абедзьвюх рук і некаторы час уважліва разглядаў фігуру, што зь іх утварылася.

— Мяркую, юрыдычныя справы фірмы «Міцубісі дэнсі» мы абмяркоўваць з вамі ня будзем? — прамовіў ён нарэшце.

Гэта быў жарт. Рычард Нунан з гатоўнасьцю ўсьміхнуўся і сказаў:

— Як вам будзе заўгодна.

Сядзець на стале было страшэнна нязручна, ногі не даставалі да падлогі, рэзала зад.

— Са шкадаваньнем павінен паведаміць вам, Рычард, — сказаў Лемхэн, — што ваш рапарт выклікаў наверсе надзвычайна спрыяльнае ўражаньне…

— Гм… — вымавіў Нунан. «Пачынаецца», — падумаў ён.

— Вас нават зьбіраліся прадставіць да ордэна, — працягваў Лемхэн. — Але я прапанаваў пачакаць. І правільна зрабіў. — Ён, нарэшце, адарваўся ад сузіраньня фігуры зь дзесяці пальцаў і паглядзеў на Нунана спадылба. — Вы спытаеце мяне, чаму я праявіў такую, здавалася б, празьмерную асьцярожнасьць.

— Напэўна, у вас былі да таго падставы, — ветліва сказаў Нунан.

— Так, былі. Бо што атрымлівалася з вашага рапарту, Рычардзе? Група «Мэтраполь» зьліквідаваная. Праз вашыя намаганьні. Група «Зялёная кветачка» ўзятая ў хапку ў поўным складзе. Бліскучая работа. Таксама вашая. Групы «Вар», «Квазімода», «Вандроўныя музыкі» і ўсе іншыя, я ня памятаю іхных назваў, самаліквідаваліся, усьвядоміўшы, што ня сёньня, дык заўтра іх накрыюць. Гэта ўсё насамрэч так і было, усё пацьвярджаецца перакрыжаванай інфармацыяй. Поле бою ачысьцілася. Яно засталося за вамі, Рычард. Праціўнік у беспарадку адступіў, несучы вялікія страты. Я правільна выклаў сытуацыю?

— У кожным разе, — асьцярожна сказаў Нунан, — апошнія тры месяцы ўцечка матэрыялаў з Зоны праз наш горад спынілася… Прынамсі, па маіх зьвестках, — дадаў ён.

— Праціўнік адступіў, ці ня так?

— Ну, калі вы настойваеце менавіта на гэтым выразе… то так.

— Ня так! — сказаў Лемхэн. — Справа ў тым, што гэты праціўнік ніколі не адступае. Я гэта ведаю цьвёрда. І менавіта таму я прапанаваў устрымацца ад неадкладнага прадстаўленьня вас да ўзнагароды.

У труне я бачыў такія і такія твае ўзнагароды, думаў Нунан, разгойдваючы нагой і панура гледзячы на ​​мітусьлівы насок чаравіка. У сартыр я твае такія і такія ордэны вешаў. Таксама мне мараліст, я і безь цябе ведаю, з кім я тут маю справу, няма чаго мне мараль чытаць, які такі й такі ў мяне праціўнік. Так і скажы проста й ясна, дзе, як і што я прапляскаў… што гэтыя сволачы задумалі яшчэ, дзе, як, якія знайшлі шчыліны… і без прадмоў па магчымасьці, я табе не дашкольнік смаркаты.

— Што вы чулі пра Залаты шар? — спытаў раптам Лемхэн. Госпадзе, Залаты шар тут прычым, з раздражненьнем падумаў Нунан. Так тваю маці з тваёй манэрай размаўляць.

— Залаты шар ёсьць легендай, — нудным голасам адрапартаваў ён. — мітычным майстраваньнем у Зоне, якое мае форму і выгляд нейкага Залатога шара, прызначанага для выкананьня чалавечых жаданьняў.

— Любых?

— У адпаведнасьці з кананічным тэкстам легенды — любых. Існуюць, аднак, варыянты.

— Так, — вымавіў Лемхэн. — А што вы чулі пра «сьмерць-лямпу»?

— Восем гадоў таму сталкер на імя Стэфан Норман і па мянушцы Акулярык вынес з Зоны нейкую прыладу, якая прадстаўляла сабой, па чутках, нешта накшталт сыстэмы выпраменьвальнікаў, сьмертаносна дзеючых на зямныя арганізмы. Згаданы Акулярык гандляваў гэты агрэгат інстытуту. У цане яны не сышліся, Акулярык зышоў у Зону і не вярнуўся. Дзе знаходзіцца цяпер агрэгат — невядома. У інстытуце дагэтуль ірвуць на сабе валосьсе. Вядомы вам Х’ю з «Мэтраполя» прапаноўваў за гэты агрэгат любую суму, якая ўмесьціцца на лістку чэкавай кніжкі.

— Усё? — спытаў Лемхэн.

— Усё, — адказаў Нунан. Ён дэманстратыўна аглядаў пакой. Пакой быў нудны, глядзець не было на што.

— Так, — сказаў Лемхэн. — А што вы чулі пра «рачынае вока»?

— Пра чыё вока?

— Пра рачынае. Рак, ведаеце? — Лемхэн пастрыг паветра двума пальцамі. — З клюшнямі…

— Першы раз чую, — сказаў Нунан, нахмурыўшыся.

— Ну, а што вы ведаеце аб «грымучых сурвэтках»?

Нунан зьлез са стала і стаў перад Лемхэнам, засунуўшы рукі ў кішэні.

— Нічога ня ведаю, — сказаў ён. — А вы?

— Нажаль, я таксама нічога ня ведаю ні пра «рачынае вока», ні пра «грымучыя сурвэткі». А між тым яны існуюць.

— З маёй Зоны? — спытаў Нунан.

— Вы сядзьце, сядзьце, — сказаў Лемхэн, памахваючы далоньню. — Наша размова толькі пачынаецца. Сядзьце.

Нунан абмінуў стол і ўсеўся на жорсткае крэсла з высокай сьпінкай. Куды гне? — ліхаманкава думаў ён. Што яшчэ за навіны? Напэўна, знайшлі што-небудзь у іншых зонах, а ён мяне разыгрывае, скаціна, так яго і ня так. Заўсёды ён мяне не любіў, стары хрэн, ня можа забыць таго вершыка…

— Працягнем наш маленькі экзамэн, — прагаварыў Лемхэн, адхінуў парцьеру і выглянуў на двор. — Лье, — паведаміў ён. — Люблю. — Ён адпусьціў парцьеру, адкінуўся ў крэсьле і, гледзячы ў столь, спытаў: — Як пажывае стары Барбрыдж?

— Сьцярвятнік Барбрыдж памяняў спэцыяльнасьць. Трымае чатыры бары, вясёлы дом і, акрамя таго, гандлюе, па-відаць, сваёй дачкой… не ў прамым, праўда, сэнсе. Пастаўляе клішэ для падпольных парнографаў. А можа быць, зрэшты, і ў прамым. Апошнім часам я ім не цікаўлюся. Ён калека, у сродках ня мае патрэбы, у Зону ня ходзіць.

Лемхэн задаволена паківаў.

— Падобна на праўду, — заўважыў ён. — А што парабляе Крэон Мальтыец?

— Адзін зь нешматлікіх дзеючых сталкераў. Быў зьвязаны з групай «Квазімода», цяпер збывае тавар інстытуту празь мяне. На ўсялякі выпадак я трымаю яго на волі. Калі-небудзь хто-небудзь дзяўбне. Праўда, апошнім часам ён моцна п’е і, баюся, доўга не працягне. Зона п’яных ня любіць.

— Кантакты з Барбрыджам?

— Заляцаецца да ягонай дачкі. Посьпеху ня мае.

— Вельмі добра, — сказаў Лемхэн. — А што чуваць пра Рыжага Шугарта?

— Месяц таму выйшаў з турмы. У сродках ня мае патрэбы. У яго… — Нунан памаўчаў. — Словам, у яго сямейныя непрыемнасьці. Па-мойму, яму цяпер не да Зоны.

— Усё?

— Усё.

— Ня шмат, — сказаў Лемхэн. — А як ідуць справы ў Шчасьліўчыка Картэра?

— Ён ужо даўно ня сталкер. Гандлюе патрыманымі аўтамабілямі, і потым мае майстэрню па пераабсталяваньні аўтамабіляў на сілкаваньне ад «этакаў». Чацьвёра дзяцей, жонка памерла год таму. Цешча.

Лемхэн паківаў.

— Ну на каго са старых я яшчэ забыўся? — лагодна запытаўся ён.

— Вы забыліся на Джонатана Майлза па мянушцы Кактус. Цяпер ён у шпіталі, памірае ад раку. І вы забыліся на Гуталіна…

— Так-так, што Гуталін?

— Гуталін усё той жа, — сказаў Нунан. — Мае групу з трох чалавек. Тыднямі прападаюць у Зоне. Усё, што знаходзяць, зьнішчаюць на месцы. А ягонае таварыства Ваяўнічых Анёлаў распалася.

— Чаму?

— Ну, як вы памятаеце, яны займаліся тым, што скуплялі хабар, і Гуталін адносіў яго назад у Зону. Д’яблава д’яблу. Цяпер скупляць стала няма чаго, а акрамя таго, новы дырэктар філіялу нацкаваў на іх паліцыю.

— Разумею, — сказаў пан Лемхэн. — Ну а маладыя?

— Што ж — маладыя… Прыходзяць і сыходзяць. Ёсьць чалавек пяць-шэсьць зь сякім-такім вопытам, але апошнім часам ім няма каму збываць хабар, і яны некалькі разгубіліся. Я іх патрошку прыручаю. Думаю, што са сталкерствам у маёй Зоне скончана. Старыя сходзяць, моладзь нічога ня ўмее, ды й прэстыж прафэсіі ўжо ня той, што раней. Ідзе тэхніка, сталкеры-аўтаматы.

— Так-так, я чуў пра гэта, — сказаў Лемхэн. — Аднак, калі не памыляюся, гэтыя сталкеры-аўтаматы не апраўдваюць пакуль і той энэргіі, якую спажываюць. Ці я памыляюся?

— Гэта пытаньне часу. Хутка пачнуць апраўдваць.

— А як хутка?

— Гадоў празь пяць, не раней…

Лемхэн зноў паківаў.

— Між іншым, вы, напэўна, яшчэ ня ведаеце, праціўнік таксама стаў прымяняць сталкеры-аўтаматы.

— У маёй Зоне? — спытаў Нунан, насьцярожыўшыся.

— Так, і ў вашай таксама. Яны базуюцца на Рэксаполісе, перакідваюць абсталяваньне на верталётах праз горы ў Зьмяіную цясьніну, на Чорнае возера, да падножжа Болдэрпіку…

— Але ж гэта пэрыфэрыя, — сказаў Нунан недаверліва. — Што яны там могуць знайсьці?

— Мала, вельмі мала. Але знаходзяць. Зрэшты, гэта для даведкі, гэта вас не тычыцца. Рэзюмуем. Сталкераў-прафэсіяналаў у Гармонце амаль не засталося. Тыя, што засталіся, да Зоны больш дачыненьня ня маюць. Моладзь разгубілася і знаходзіцца ў працэсе прыручэньня. Праціўнік разьбіты, адкінуты, залёг дзесьці і залізвае раны. Уцечка матэрыялаў з Гармонцкае Зоны ўжо тры месяцы як спынілася. Так?

Нунан маўчаў. Зараз, думаў ён. Зараз ён мне ўрэжа. Але дзе ж у мяне дзірка? І здаравенная, відаць, прабоіна. Ну, давай, давай, старая морква! Не цягні душу за…

— Ня чую адказу, — вымавіў Лемхэн і прыклаў далонь да маршчыністага валасатага вуха.

— Добра, шэф, — змрочна сказаў Нунан. — Хопіць. Вы мяне ўжо зварылі і пасмажылі, падавайце на стол.

Лемхэн няпэўна хмыкнуў.

— Вам нават няма чаго мне сказаць, — прамовіў ён з жалем. — Калі ўжо вы, работнікі на месцах, хлопаеце вушамі перад начальствам, то ўяўляеце, як было мне, калі пазаўчора… — Ён раптам абарваў сябе, падняўся і пабрыў па кабінэце да сэйфа. — Карацей кажучы, за апошнія два месяцы, толькі па наяўных зьвестках, комплексы праціўніка атрымалі звыш шасьці тысяч адзінак матэрыялу з розных Зонаў. — Ён спыніўся каля сэйфа, пагладзіў яго па афарбаваным боку і рэзка павярнуўся да Нунана. — Ня цешце сябе ілюзіямі! — закрычаў ён. — Адбіткі пальцаў Барбрыджа! Адбіткі пальцаў Мальтыйца! Адбіткі пальцаў Насатага Бэн-Галеві, пра якога вы нават не палічылі патрэбным мне згадаць! Адбіткі пальцаў Гугнявага Гераша і Карліка Цмыга! Гэта вы так прыручаеце вашую моладзь? «Бранзалеты»! «Іголкі»! «Белыя вярцячкі»! І мала таго, нейкія «рачыныя вочы», нейкія «сучыя бразґоткі», «грымучыя сурвэткі», вазьмі іх чорт! — Ён зноў абарваў сябе, вярнуўся ў крэсла, зноў злучыў пальцы і ветліва спытаў: — Што вы пра гэта думаеце, Рычард?

Нунан выцягнуў насоўку і выцер шыю і патыліцу.

— Нічога ня думаю, — прасіпеў ён сумленна. — Прабачце, шэф, я зараз наогул не магу думаць. Дайце аддыхацца… Барбрыдж… Можаце падцерціся маім паслужным сьпісам, але Барбрыдж ня мае ніякага дачыненьня да Зоны! Я ведаю кожны ягоны крок! Ён ладзіць папойкі і пікнікі на азёрах, ён абрывае добрыя грошы, і яму проста не патрэбна… Прабачце, я лухту, вядома, вярзу, але запэўніваю вас, я не губляю Барбрыджа з-пад увагі з той пары, як ён выйшаў са шпіталю!

— Я вас больш не затрымліваю, — сказаў Лемхэн. — Даю тыдзень тэрміну. Прадстаўце меркаваньні, якім чынам матэрыялы з Зоны могуць трапляць у рукі Барбрыджа… і ўсёй іншай сволачы. Да пабачэньня.

Нунан падняўся, няёмка кіўнуў у профіль пана Лемхэна і, працягваючы выціраць хусткай потную шыю, выйшаў у прыёмную. Смуглы малады чалавек курыў, задуменна гледзячы ў нетры паразварочванай электронікі. Ён мелькам зірнуў у бок Нунана, вочы ў яго былі пустыя, зьвернутыя ўнутр. Рычард Нунан сяк-так насунуў капялюш, сунуў плашч пад паху і пайшоў прэч. Такога са мной, бадай, яшчэ не бывала, бязладна думаў ён. Трэба ж — Насаты Бэн-Галеві, ужо мянушку пасьпеў зарабіць… Калі? Гэткі шыбзьдзік, сопляй перабіць можна… хлапчук… Не, усё гэта ня тое… Ах ты, сволач бязногая! Як жа ты мяне ўеў! Без штаноў жа пусьціў, бруднымі шкарпэткамі накарміў… Як жа гэта магло здарыцца? Гэтага ж проста не магло здарыцца! Прама як тады, у Сынгапуры — пысай аб стол, патыліцай аб сьцяну…

Ён сеў у аўтамабіль і некаторы час, нічога не цямячы, мацаў пальцамі па шчытку, шукаючы ключ запальваньня. З капелюша цякло на калені, ён зьняў яго і ня гледзячы шпурнуў на задняе сядзеньне. Дождж заліваў пярэдняе шкло, і Рычарду Нунану ўяўлялася чамусьці, што менавіта з-за гэтага ён ніяк ня можа зразумець, што ж рабіць далей. Усьвядоміўшы гэта, ён з размаху стукнуў сябе кулаком у лысы лоб. Палягчэла. Згадаў, што ключа запальваньня няма і быць ня можа, а ёсьць у кішэні «этак». «Вечны акумулятар». І трэба яго выцягнуць з кішэні, маці яго сучую за нагу, і ўставіць у прыёмнае гняздо, і тады можна будзе, прынамсі, куды-небудзь паехаць, далей ад гэтага дому, дзе з акна за ім напэўна назірае гэтая старая бручка… Рука Нунана з «этакам» замерла напаўдарозе. Так. З каго пачаць — я, прынамсі, ведаю. Вось зь яго і пачну. Вох, як я зь яго пачну! Ніхто ні з каго ніколі так не пачынаў, як пачну зь яго я зараз. І з такім задавальненьнем. Ён уключыў дворнікі і пагнаў машыну ўздоўж бульвару, амаль нічога не бачачы перад сабой, але ўжо пакрысе супакойваючыся. Нічога. Хай як у Сынгапуры. У рэшце рэшт у Сынгапуры ж усё скончылася ўдачна. Падумаеш, разок пысай аб стол… Магло быць і горш. Магло быць ня пысай і не аб стол… а аб што-небудзь зь цьвікамі. Госпадзе, як проста ўсё гэта можна было б зрабіць! Згрэбці ў адну кучу ўсю гэтую сволач, засадзіць гадоў на пятнаццаць… або выслаць да чортавай маці! У Расеі вось пра сталкераў і ня чулі. Там вакол Зонаў сапраўды сталёвы бар’ер, нікога лішняга, ні турыстаў гэтых сьмярдзючых, ні Барбрыджаў… ні швэдаў гэтых са сківіцамі, ідыётаў. Проста трэба, панове, проста! Ніякіх складанасьцяў тут, дальбог, ня трэба. Няма чаго табе рабіць у Зоне — да пабачэньня, на сто першы кілямэтр. Мо ў Расею падацца? Ня возьмуць… Добра, ня будзем адцягвацца. Дзе гэты бардачок? Не відаць ні чорта… Ага, вось ён.

Час быў няўрочны, але заклад «Пяць хвілін» зьзяў агнямі, што твой «Мэтраполь». Атрасаючыся, як сабака, што вылез з вады на бераг, Рычард Нунан уступіў у ярка асьветлены хол, прасмярдзелы тытунём, парфумэрыяй і кіслым півам. Стары Бэні, яшчэ безь ліўрэі, сядзеў за стойкай наўскасяк ад уваходу і нешта жэр, трымаючы відэлец у кулаку. Перад ім, разьмясьціўшы сярод пустых куфляў пачварны бюст, узвышалася Мадам — ​​зажурыўшыся, глядзела, як ён есьць. У холе яшчэ нават не прыбіралі пасьля ўчорашняга. Калі Нунан увайшоў, Мадам зараз жа павярнула ў ягоны бок шырокі натынкаваны твар зь незадаволеным выразам, які тут жа расплыўся ў прафэсійнай усьмешцы.

— Го! — прабасіла яна. — Ніяк пан Нунан! Раньняя пташка! Дзяўчынкі яшчэ адпачываюць…

Бэні працягваў жэрці, ён быў глухаваты.

— Прывітаньне, бабулька! — адазваўся Нунан, падыходзячы. — Навошта мне дзяўчынкі, калі перада мной сапраўдная жанчына!

Бэні нарэшце заўважыў яго. Страшная маска ў сініх і барвовых шнарах, што замяняла яму твар, з натугай перакасілася ў прыветлівай усьмешцы.

— Добры дзень, Рычард, — прахрыпеў ён. — Абсушыцца зайшоў?

Рычард усьміхнуўся ў адказ і зрабіў ручкай: ён не любіў размаўляць з Бэні, увесь час даводзілася гарлапаніць.

— Дзе гаспадар, дзеці мае? — спытаў ён.

— У сябе, — адказала Мадам. — І здаецца, як звычайна, не адзін…

— Губіць ён сябе, — сказаў Рычард. — На шкоду здароўю і на шкоду закладу. Мадам, прашу прыгатаваць мне ўлюбёнае. Я хутка вернуся.

Бясшумна ступаючы па тоўстым сынтэтычным дыване, ён прайшоў па калідоры паўз завешаныя парцьерамі стойлы — на сьцяне каля кожнага стойла красавалася выява якой-небудзь кветкі, — зьвярнуў у непрыкметны тупічок і бяз стуку штурхнуў абшытыя скурай дзьверы.

Маслак Кацюша сапраўды быў не адзін. Ён быў да такой ступені не адзін, што нічога ня цяміў і толькі ўсхропваў і пахрукваў, нічога не бачачы і ня чуючы, і першай заўважыла староньняга Жызэль, якая захоўвала прафэсійную стрыманасьць нават у такія хвіліны.

— Сонейка, — сказала яна Маслаку. — Да цябе пан Нунан.

Маслак Кацюша падняў на Рычарда налітыя крывёю вочы, павольна прыйшоў у сябе і ўскочыў, адштурхнуўшы Жызэль. Ён яшчэ ўсхропваў і цяжка дыхаў, але зь ім ужо можна было мець справу. Ён прамармытаў нешта наконт дажджу і рэўматызму, затым павярнуўся да растрапанай Жызэлі і суха сказаў:

— Можаце ісьці й улічыце ўсё, што я вам сказаў.

Нунан сеў ля стала і некаторы час моўчкі разглядаў Маслака Кацюшу. Маслак, далікатна адвярнуўшыся, клапатліва прыводзіў сябе ў парадак. Жызэль, падабраўшы свае анучы, выпарылася.

— Зачыні-ка дзьверы на ключ, галубчык, — сказаў Нунан.

Маслак, плоскаступнёва бухкаючы нажышчамі, падбег да дзьвярэй, пстрыкнуў ключом і вярнуўся да стала. Ён валасатай гарой узвышаўся над сталом, аддана гледзячы на ​​Нунана. Нунан разглядаў яго праз прыжмураныя павекі. Чамусьці ён згадаў, што сапраўднае імя Маслака Кацюшы — Рафаэль. Маслаком яго празвалі за пачварныя кастлявыя кулакі, шыза-чырвоныя і голыя, якія тырчалі з густой шэрсьці, што пакрывала ягоныя рукі, нібы з абшэвак. Кацюшам жа ён назваў сябе сам у поўнай упэўненасьці, што гэта традыцыйнае імя вялікіх мангольскіх цароў. Рафаэль. Ну што ж, Рафаэль. Пачнем.

— Як справы? — спытаў ён, ласкава ўсьміхаючыся.

— У поўным парадку, бос, — пасьпешліва адказаў Рафаэль-Маслак і памацаў больку на носе.

— Той скандал уладзіў у камэндатуры?

— Заплаціў штраф пяцьдзесят манэт, усе задаволеныя.

— Пяцьдзесят манэт зь цябе, — сказаў Нунан. — Твая віна, галубчык. Трэба было сачыць.

Рафаэль зрабіў няшчасны твар і з пакорай разьвёў велізарныя далоні.

— Падлогу ў холе трэба перамасьціць, — сказаў Нунан.

— Будзе зроблена.

Нунан памаўчаў, тапырачы вусны.

— Хабар? — спытаў ён, панізіўшы голас.

— Ёсьць трошкі, — таксама панізіўшы голас, вымавіў Маслак.

— Пакажы…

Маслак кінуўся да сэйфа, дастаў скрутак, паклаў яго на стол перад Нунанам і разгарнуў. Нунан нядбайна, адным пальцам, пакапаўся ў кучцы «чорных пырскаў», узяў «бранзалет», агледзеў яго з усіх бакоў і паклаў назад.

— Гэта ўсё? — спытаў ён.

— Не нясуць… — вінавата сказаў Маслак.

— Не нясуць… — паўтарыў Нунан.

Ён старанна прыцэліўся і з усіх сіл пхнуў наском чаравіка Маслака ў галёнку. Маслак войкнуў, прыгнуўся быў, каб схапіцца за выцятае месца, але тут жа зноў выпрастаўся і выцягнуў рукі па швах. Тады Нунан ускочыў, нібы яго парнулі ў зад, схапіў Маслака левай рукой за каўнер сарочкі і пайшоў на яго, брыкаючыся, круцячы вачыма і шэпчучы лаянкі. Маслак, ахаючы і вохкаючы, задзіраючы галаву, як спалоханы конь, адыходзіў да таго часу, пакуль не паваліўся на канапу.

— На два бакі працуеш, сьцерва? — прашыпеў Нунан прама ў ягоныя белыя ад жаху вочы. — Сьцярвятнік у хабары купаецца, а ты мне дзярмо ў паперцы падносіш?

Ён разьвярнуўся і ўдарыў Маслака па твары, намагаючыся зачапіць нос з болькай.

— У турме згнаю! — шыпеў Нунан. — У гноі ў мяне жыць будзеш! Гной жэрці будзеш! Шкадаваць будзеш, што на сьвет нарадзіўся!

Ён зноў з размаху тыкнуў кулаком у больку.

— Адкуль у Барбрыджа хабар? Чаму яму нясуць, а табе не нясуць? Хто нясе? Чаму я нічога ня ведаю? Ты на каго працуеш, сьвіньня валасатая? Гавары!

Маслак бязгучна адкрываў і закрываў рот. Нунан адпусьціў яго, вярнуўся ў крэсла і сеў, задраўшы ногі на стол.

— Ну? — сказаў ён.

Маслак з хлюпаньнем уцягнуў носам кроў і сказаў:

— Далібог, бос. Чаго вы? Які ў Сьцярвятніка хабар? Няма ў яго ніякага хабару. Сягоньня ні ў кога хабару няма.

— Ты што, спрачацца са мной будзеш? — ласкава спытаў Нунан, здымаючы ногі са стала.

— Ды не, бос… Далібог… — засьпяшаўся Маслак. — Каб я праваліўся! Якое там — спрачацца, і ў думках гэтага няма!

— Вышпурну я цябе, — сказаў задуменна Нунан. — Таму што альбо ты скурвіўся, альбо працаваць ня ўмееш. На якое ліха ты мне такі-сякі здаўся? Такіх, як ты, я на чацьвяртак дзясятак набяру. А мне сапраўдны чалавек патрэбны пры справе. Ты ж мне тут толькі дзяўчынак псуеш ды піва жарэш.

— Счакайце, бос, — разважліва сказаў Маслак, размазваючы кроў па пысе. — Што гэта вы адразу, з налёту… Давайце ўсё-ткі разьбярэмся. — Ён асьцярожна памацаў больку кончыкамі пальцаў. — Хабару, кажаце, шмат у Барбрыджа… Ня ведаю. Выбачаюся, вядома, але гэта вам хтосьці заліў. Ні ў кога цяпер хабару няма. У Зону ж адны смаркачы ходзяць, дык яны ж не вяртаюцца… Не, бос, гэта вам хтосьці залівае…

Нунан скоса сачыў за ім. Было падобна, што Маслак сапраўды нічога ня ведае. Ды яму й не выгодна было хлусіць. На Сьцярвятніку шмат не заробіш.

— Гэтыя пікнікі — выгодная справа? — спытаў ён.

— Ды ня так, каб вельмі… Рыдлёўкай не заграбеш… дык цяпер жа ў горадзе выгодных справаў не засталося.

— Дзе гэтыя пікнікі ладзяцца?

— Дык у розных месцах… ля Белай Гары, на гарачых крыніцах бываюць, на Вясёлкавых азёрах… Больш за ўсё, бадай, на гарачых крыніцах, там… гэта… у цёплай вадзіцы… — Ён гігікнуў і зараз жа прыціх. — Вось так.

— А якая кліентура?

Маслак зноў памацаў больку, паглядзеў на пальцы і сказаў давяральна:

— Калі вы, бос, хочаце самі за гэтую справу ўзяцца, я б вам ня раіў. Супраць Сьцярвятніка вам тут не пасьвеціць.

— Гэта чаму ж?

— У Сьцярвятніка кліентура: блакітныя каскі — раз, — Маслак пачаў загінаць пальцы. — Афіцэры з камэндатуры — два, турысты з «Мэтраполя», зь «Белай Лілеі», з «Прышэльца»… гэта тры. Потым у яго ўжо рэкляма пастаўленая, мясцовыя хлопцы таксама да яго ходзяць… Далібог, бос, ня варта з гэтым зьвязвацца. За дзяўчынак ён нам плаціць ня тое каб багата…

— Нават мясцовыя да яго ходзяць?

— Моладзь у асноўным.

— Ну і што там на пікніках робіцца?

— Што робіцца… Едзем туды на аўтобусах, так? Там ужо намёцікі, буфэт, музычка… Ну і кожны забаўляецца як хоча. Афіцэры больш зь дзяўчынкамі, турысты пруцца на Зону глядзець… калі ля гарачых крыніц, то да Зоны там рукою дастаць, прама за Лававай расколінай… Сьцярвятнік туды конскіх касьцей накідаў, вось яны і глядзяць…

— А мясцовыя?

— Мясцовым, вядома, гэта ўсё да фенькі… Так, забаўляюцца, хто як умее…

— А Барбрыдж?

— Дык а што Барбрыдж? Як усе, так і Барбрыдж…

— А ты?

— А што — я? Як усе, так і я… Гляджу, каб дзяўчынак ня крыўдзілі, і… гэта… ну, там… ну, як усе, увогуле.

— І колькі гэта працягваецца?

— Як калі. Калі трое сутак, а калі і ўвесь тыдзень.

— І колькі гэтае задавальненьне каштуе? — спытаў Нунан, думаючы зусім пра іншае. Маслак адказаў нешта, але Нунан яго ня чуў. Вось ён, прарэх, думаў ён. Некалькі сутак… некалькі начэй. Проста немагчыма ў гэтых умовах прасачыць за Барбрыджам, нават калі ты спэцыяльна задаўся гэтай мэтай, а не валяешся зь дзеўкамі і ня смокчаш піва, як гэта, несумненна, робіць мой мангольскі манарх… І ўсё-ткі нічога не зразумела, ён жа бязногі. А там расколіна… Не, тут нешта ня тое.

— Хто зь мясцовых езьдзіць пастаянна?

— Ды я ж кажу, больш моладзь… Самыя адорвы, якія ёсьць у горадзе. Ну там… Галеві. Ражба. Кураня Цапфа… гэты… Цмыг… Ну, Мальтыец бывае. Цёплая кампанія. Яны гэтую справу называюць «нядзельная школа». Што, кажуць, наведаем «нядзельную школу»? Яны там у асноўным наконт пажылых кабэт. Прыкоціць якая-небудзь старая з Брусэлю, а Барбрыдж ёй хлопчыка для ўсялякіх паслугаў, плата асобна… Ёсьць там хлопцы — нядрэнна зарабляюць.

— «Нядзельная школа», — паўтарыў Нунан.

Нейкая дзіўная думка зьявілася раптам у яго. Школа. Ён узьняўся.

— Добра, — сказаў ён. — Бог зь імі, зь пікнікамі. Гэта не для нас. Але каб ты ведаў: у Сьцярвятніка ёсьць хабар, а гэта ўжо нашая справа, галубчыку. Гэта мы проста так пакінуць ня можам. Шукай, Маслак, шукай, а тое выганю я цябе да чортавай маці. Адкуль ён бярэ хабар, хто яму дастаўляе, высьветлі ўсё і давай на дваццаць адсоткаў больш, чым дае ён. Зразумеў?

— Зразумеў, бос. — Маслак ужо таксама стаяў, рукі па швах, на абквэцанай пысе — адданасьць.

— І перастань псаваць мне дзевак, сволач! — закрычаў раптам Нунан і выйшаў.

У холе каля стойкі ён не сьпяшаючыся расьпіў свой апэрытыў, пагутарыў з Мадам наконт падзеньня нораваў у цяперашняй моладзі, намякнуў ёй, што ў найбліжэйшай будучыні мае намер пашырыць заклад, панізіўшы голас, параіўся, як быць з Бэні — стары становіцца мужык, слыху няма, рэакцыя ўжо ня тая, не пасьпявае, як раней… Было ўжо шэсьць гадзін, хацелася есьці, а ў мозґу ўсё сьвідравала, усё круцілася нечаканая думка, якая ні з чым не пагаджалася і ў той жа час шмат што тлумачыла… Зрэшты, і так ужо сёе-тое растлумачылася, зьнік з гэтай справы налёт містыкі, які так раздражняў і палохаў, засталася толькі прыкрасьць да сябе, што раней не падумаў пра такую ​​магчымасьць, але ж галоўнае было ня ў гэтым, галоўнае было ў гэтай думцы, якая ўсё круцілася і круцілася і не давала спакою.

Разьвітаўшыся з Мадам і паціснуўшы руку Бэні, Нунан паехаў наўпрост у «Боржч». Уся бяда ў тым, што мы не заўважаем, як праходзяць гады, думаў ён. Пляваць на гады — мы не заўважаем, як усё мяняецца. Мы ведаем, што ўсё мяняецца, нас зь дзяцінства вучаць, што ўсё мяняецца, мы шмат разоў бачылі на свае вочы, як усё мяняецца, і тым ня менш мы абсалютна ня здольныя заўважыць той момант, калі зьмена адбываецца, ці шукаем зьмены ня там, дзе варта было б. Вось ужо зьявіліся новыя сталкеры — аснашчаныя кібэрнэтыкай. Стары сталкер быў брудным панурым чалавекам, які са зьвярынай упартасьцю, мілімэтр за мілімэтрам, поўз па Зоне, зарабляючы сабе куш. Новы сталкер — гэта прыстойны чалавек пры гальштуку, інжынэр, сядзіць дзе-небудзь у кілямэтры ад Зоны, у зубах цыгарэтка, каля локця — шклянка з падбадзёрлівай сумесьсю, сядзіць сабе і сочыць за экранамі. Чалавек на жалаваньне. Вельмі лягічная карціна. Да таго лягічная, што ўсе астатнія магчымасьці проста на думку не прыходзяць. А ёсьць жа і іншыя магчымасьці. «Нядзельная школа», напрыклад.

У «Боржчы» было шмат сьвятла і вельмі смачна пахла. «Боржч» таксама зьмяніўся. Ні табе п’янкі, ні табе весялосьці. Гуталін цяпер сюды ня ходзіць, грэбуе, і Рэдрык Шугарт, напэўна, сунуў нос свой рабаваты, пакрывіўся і сышоў. Эрнэст сядзіць, справы вядзе ягоная старая — дарвалася: салідная пастаянная кліентура — увесь інстытут сюды ходзіць абедаць, ды й старэйшыя афіцэры, — утульныя кабінкі, гатуюць смачна, бяруць нядорага, піва заўсёды сьвежае. Добрая старая карчма.

У адной з кабінак Нунан убачыў Валянціна. Фізык, чытаючы складзены папалам часопіс, сядзеў над кубачкам кавы. Нунан падышоў.

— Дазвольце суседнічаць? — спытаў ён. Валянцін падняў на яго чорныя акуляры.

— А, — сказаў ён. — Прашу.

— Зараз, толькі рукі памыю, — сказаў Нунан, згадаўшы раптам больку на носе Маслака Кацюшы.

Тут яго добра ведалі. Калі ён вярнуўся і сеў насупраць Валянціна, на стале ўжо стаяла маленькая жароўня з дымлівым шураска і высокі куфаль піва — не халоднага і ня цёплага, як ён любіў. Валянцін адклаў часопіс і паспытаў кавы.

— Слухайце, Валянціне, — сказаў Нунан, адразаючы кавалачак мяса і мачаючы яго ў соус. — Як вы думаеце, чым усё гэта скончыцца?

— Вы пра што?

— Наведваньне. Зоны, сталкеры, ваенна-прамысловыя комплексы — уся гэтая куча… Чым усё гэта можа скончыцца?

Валянцін доўга глядзеў на яго сьляпымі чорнымі шкламі. Потым ён закурыў цыгарэту і сказаў:

— Для каго? Канкрэтызуйце.

— Ну, скажам, для чалавецтва ў цэлым, — прапанаваў Нунан.

— Гэта залежыць ад нашага глупства, — сказаў Валянцін. — А дакладней, ад шанцаваньня нашага або нешанцаваньня. Цяпер мы ведаем, што ў цэлым для чалавецтва Наведваньне прайшло ўвогуле бясьсьледна. Для чалавецтва ўсё праходзіць бясьсьледна. Вядома, ня выключана, што, дастаючы наўздагад каштаны з гэтага агню, мы ў рэшце рэшт выцягнем што-небудзь такое, з-за чаго жыцьцё на нашай плянэце наогул стане немагчымым. Гэта будзе нешанцаваньне. Але гэта, пагадзіцеся, заўсёды пагражала чалавецтву і без усялякіх Наведваньняў. — Ён паглядзеў на Нунана скрозь дым цыгарэты і ўсьміхнуўся. — Я бачу, вы не задаволеныя. Але я, ці бачыце, даўно ўжо адвык разважаць пра чалавецтва ў цэлым. Чалавецтва ў цэлым — занадта стацыянарная сыстэма, яе нічым ня проймеш.

— А што можна праняць?

— Нашага брата навукоўца можна праняць. Вашага брата бізнэсоўца таксама. Хаця… Вось скажыце па праўдзе, Рычардзе, што для вас, дзялка, зьмянілася ад таго, што вы даведаліся: ёсьць у Сусьвеце яшчэ прынамсі адзін розум, акрамя чалавечага?

— Як вам сказаць, — запярэчыў Нунан. — Я, напрыклад, вось ужо шмат гадоў адчуваю некаторую нязручнасьць, няўтульнасьць нейкую. Добра, яны прыйшлі і адразу сышлі. А калі яны прыйдуць зноў і ім прыйдзе на думку застацца? Для мяне гэта, ведаеце, не пустое пытаньне: хто яны, як яны жывуць, што ім трэба… У найпрымітыўнейшым варыянце я павінен буду думаць, як мне зьмяніць вытворчасьць. Я павінен быць гатовы. А калі я наогул акажуся непатрэбным у іхнай сыстэме? Я пакідаю ў баку пытаньне, што будзе, калі мы ўсе акажамся непатрэбнымі… Слухайце, Валянціне, калі ўжо прыпала да слова… Існуюць якія-небудзь адказы на пытаньні, якія я задаў? Хто яны? Што ім тут было трэба? Вярнуцца яны ці не?

— Адказы існуюць, — сказаў Валянцін, усьміхаючыся. — Іх нават вельмі шмат, выбірайце любы.

— Ну, а вы самі што лічыце?

— Шчыра кажучы, я ніколі не дазваляў сабе сур’ёзна пра гэта разважаць. Для мяне Наведваньне — гэта перш за ўсё ўнікальная падзея, якая магла б даць нам магчымасьць пераскочыць адразу празь некалькі прыступак у натуральным працэсе пазнаньня прыроды рэчаў. Нешта накшталт падарожжа ў будучыню тэхналёгіі. Ну, як калі б Ісаку Ньютану які-небудзь цудатворац падкінуў бы ў лябараторыю сучасны квантавы генэратар…

— Ньютан бы нічога не зразумеў, — з папрокам сказаў Нунан.

— Дарэмна вы так думаеце, — сказаў Валянцін. — Ньютан быў вельмі разумны чалавек.

— Добра, бог зь ім, зь Ньютанам. Мяне ўсё-ткі больш за ўсё цікавіць, як вы тлумачыце Наведваньне. Хай нават несур’ёзна. Бо ня можа ж быць, што вы пра гэта ўвогуле ня думалі…

— Добра. Толькі я маю папярэдзіць вас, Рычардзе, што вашае пытаньне знаходзіцца ў кампэтэнцыі псэўданавукі пад назвай ксэналёгія. Ксэналёгія — гэта нейкая ненатуральная помесь немастацкай фантастыкі з фармальнай лёгікай. Асновай ейнага мэтаду зьяўляецца заганны прыём — навязваньне іншаплянэтнаму розуму чалавечай псыхалёгіі.

— А што загадаеце рабіць? Бо ж іншай псыхалёгіі, акрамя чалавечай, у нас няма…

— Вось у тым і ўся справа. — сказаў Валянцін. — Біёлягі ў свой час ужо апякліся, спрабуючы перанесьці псыхалёгію чалавека на жывёл. Зямных жывёл, заўважце…

— Дазвольце, — сказаў Нунан. — Гэта зусім іншая справа. Бо мы ж гаворым аб псыхалёгіі разумных істотаў…

— Так, і ўсё было б вельмі добра, калі б мы ведалі, што такое розум.

— Хіба мы дагэтуль ня ведаем? — зьдзівіўся Нунан.

— Уявіце сабе — не. Звычайна зыходзяць зь вельмі плоскага вызначэньня: розум ёсьць такой уласьцівасьцю чалавека, якая адрозьнівае ягоную дзейнасьць ад дзейнасьці жывёл. Гэткая, ці ведаеце, спроба адмежаваць гаспадара ад сабакі, які ўсё разумее, толькі сказаць ня можа. Зрэшты, з гэтага плоскага вызначэньня выцякаюць дасьціпнейшыя, хоць ґрунтуюцца яны на гаротных назіраньнях за згаданай дзейнасьцю чалавека. Напрыклад: розум ёсьць здольнасьцю жывой істоты зьдзяйсьняць немэтазгодныя або ненатуральныя ўчынкі…

— Так, гэта пра чалавека, — пагадзіўся Нунан.

— Нажаль!.. Ці, скажам, вызначэньне-гіпотэза: розум ёсьць інстынктам, які не пасьпеў сфармавацца. Маецца на ўвазе, што інстынктыўная дзейнасьць заўсёды мэтазгодная і натуральная. Пройдзе мільён гадоў, і жыцьцё нашае наладзіцца: мы перастанем рабіць памылкі, якія, верагодна, зьяўляюцца неад’емнай уласьцівасьцю розуму. І тады, калі ў Сусьвеце што-небудзь зьменіцца, мы шчасна вымрэм, зноў жа менавіта таму, што развучыліся рабіць памылкі, то бок спрабаваць розныя, не прадугледжаныя праграмай варыянты.

— Як гэта ўсё ў вас атрымліваецца… зьневажальна.

— Калі ласка, яшчэ адно вызначэньне, вельмі ўзвышанае і высакароднае. Розум ёсьць здольнасьцю выкарыстоўваць сілы навакольнага сьвету без разбурэньня гэтага сьвету.

Нунан зморшчыўся і заматаў галавой.

— Гэта не пра чалавека, — сказаў ён. — Гэта нешта занадта ўжо ўзвышанае і высакароднае… Ну, а як наконт таго, што чалавек — гэта, у адрозьненьне ад жывёл, істота, якая адчувае непераадольную патрэбу ў ведах? Я дзесьці пра гэта чытаў.

Я таксама, — сказаў Валянцін, усьміхаючыся. — Але ўся бяда ў тым, што чалавек — масавы чалавек, я маю на ўвазе, — занадта ўжо лёгка пераадольвае сваю патрэбнасьць у ведах. Насамрэч чалавек, па-мойму, зусім ня мае патрэбнасьці пазнаваць. Ён мае патрэбнасьць зразумець, а для гэтага ведаў ня трэба. Гіпотэза пра бога, напрыклад, дае ні з чым не параўнальную магчымасьць усё зразумець, нічога не пазнаючы… На гэтым, між іншым, пабудаваная ўся палітыка. Дай чалавеку вельмі спрошчаную сыстэму сьвету і тлумач усякую падзею на базе гэтай спрошчанай мадэлі. Такі падыход не патрабуе ведаў. Некалькі завучаных формулаў плюс так званая інтуіцыя, так званая практычная кемнасьць і так званы здаровы сэнс.

— Чакайце, — сказаў Нунан. Ён дапіў піва і са стукам паставіў пусты куфаль на стол. — Не адцягвайцеся. Давайце ўсё ж ткі так. Чалавек сустрэўся зь іншаплянэтнай істотай. Як яны пазнаюць адно аб адным, што яны абое разумныя?

— Уяўленьня ня маю, — сказаў Валянцін. — Усё, што я чытаў з гэтай нагоды, зводзіцца да заганнага кола. Калі яны здольныя да кантакту, значыць, яны разумныя. І наадварот: калі яны разумныя, яны здольныя да кантакту. І наогул: калі іншаплянэтная істота мае гонар валодаць псыхалёгіяй чалавека, то яна разумная. Такія справы, Рычардзе. Чыталі Вонэгута?

— Вось табе і на! — сказаў Нунан. — А я думаў, што ў вас, навукоўцаў, усё ўжо даўным-даўно раскладзена па палічках.

— Раскласьці па палічках і малпа можа, — сказаў Валянцін.

— Не, пачакайце, — сказаў Нунан. Чамусьці ён адчуваў сябе вельмі засмучаным. — Але калі вы такіх простых рэчаў ня ведаеце… Добра, бог зь ім, з розумам. Відаць, тут чорт нагу зломіць. Наконт Наведваньня… Што вы ўсё-ткі думаеце наконт Наведваньня?

— Калі ласка, — сказаў Валянцін. — Уявіце сабе пікнік…

Нунан здрыгануўся.

— Як вы сказалі?

— Пікнік. Уявіце сабе: лес, прасёлак, лужок. З прасёлка на лужок зьяжджае машына, з машыны выгружаюцца маладыя людзі, бутэлькі, кошыкі з правізіяй, дзяўчыны, транзыстары, фота- і кінаапараты… Распальваецца вогнішча, ставяцца намёты, уключаецца музыка… А раніцай яны едуць. Зьвяры, птушкі і насякомыя, якія ўсю ноч з жахам назіралі тое, што адбываецца, выпаўзаюць са сваіх сховішчаў. І што ж яны бачаць? На траву панацякло аўтолу, праліты бэнзын, раскіданыя непрыдатныя сьвечкі і алейныя фільтры. Валяецца рызьзё, перагарэлыя лямпачкі, хтосьці забыў развадны ключ. Ад пратэктараў застаўся бруд, што наліпнуў на нейкім невядомым балоце. Ну, і самі разумееце: сьляды вогнішча, агрызкі яблыкаў, абгорткі ад цукерак, кансэрвавыя бляшанкі, пустыя бутэлькі, чыясьці насоўка, чыясьці дробязь, чыйсьці складанчык, старыя драныя газэты, манэткі, завялыя кветкі зь іншых палянаў…

— Я зразумеў, — сказаў Нунан. — Пікнік на ўзбоччы.

— Менавіта. Пікнік на ўзбоччы нейкай касьмічнай дарогі. А вы мяне пытаеце, вернуцца яны або не?

— Дайце-ка мне закурыць, — сказаў Нунан. — Чорт бы ўзяў вашу псэўданавуку. Неяк я ўсё ня так сабе ўяўляў.

— Гэта вашае права, — сказаў Валянцін.

— Гэта што ж, яны, значыць, нас нават і не заўважылі? Чаму ж?..

— Ну, ва ўсякім разе не зьвярнулі на нас увагі…

— Ведаеце, я б на вашым месцы не засмучаўся, — заўважыў Валянцін.

Нунан зацягнуўся, закашляўся, кінуў цыгарэту.

— Усё роўна, — сказаў ён упарта. — Ня можа быць… Чорт бы вас, навукоўцаў, узяў! Адкуль гэта ў вас пагарда да чалавека? Імкненьне яго прынізіць…

— Пачакайце, — сказаў Валянцін. — Паслухайце. «Вы спытаеце мяне: чым вялікі чалавек? — працытаваў ён. — Што стварыў другую прыроду? Што прывёў у рух сілы, амаль касьмічныя? Што ў нікчэмныя тэрміны завалодаў плянэтай і прасёк акно ў Сусьвет? Не! Тым, што, нягледзячы на ​​ўсё гэта, ацалеў і мае намер ацалець і далей».

Запанавала маўчаньне. Нунан думаў.

— Можа быць, гэта і так, — сказаў ён няўпэўнена. — Вядома, з гэтага пункту гледжаньня…

— Ды вы не засмучайцеся. — дабрадушна сказаў Валянцін. — Пікнік — гэта ж мая гіпотэза. І нават не гіпотэза, уласна, а так, карціна… Так званыя сур’ёзныя ксэнолягі спрабуюць абґрунтаваць значна больш самавітыя і лісьлівыя чалавечаму самалюбству вэрсіі. Напрыклад, што ніякага Наведваньня не было, што Наведваньне яшчэ толькі будзе; нейкі высокі розум закінуў да нас на Зямлю кантэйнэры з узорамі сваёй матэрыяльнай культуры. Чакаецца, што мы вывучым гэтыя ўзоры, зьдзейсьнім тэхналягічны скачок і здолеем даслаць ім зваротны сыгнал, які азначацьме рэальную гатоўнасьць да кантакту. Як вам гэта?

— Гэта ўжо значна лепш, — сказаў Нунан. — Цяпер я бачу, што сярод навукоўцаў таксама трапляюцца прыстойныя людзі.

— Або вось. Наведваньне мела месца насамрэч. Але яно зусім не закончылася. Фактычна мы зараз знаходзімся ў стане кантакту, толькі не падазраем пра гэта. Прышэльцы ўгнязьдзіліся ў Зонах і старанна нас вывучаюць, адначасова падрыхтоўваючы да «жорсткіх цудаў будучыні».

— Вось гэта я разумею! — сказаў Нунан. — Прынамсі гэта тлумачыць таямнічую валтузьню ў руінах заводу. Між іншым, ваш «пікнік» яе не тлумачыць.

— Чаму ж не тлумачыць? — запярэчыў Валянцін. — Магло ж якое-небудзь дзяўчо забыць на лужку любімае завадное медзьведзяня…

— Ну, гэта вы кіньце, — рашуча сказаў Нунан. — Добра казаць — медзьведзяня, зямля трасецца… Зрэшты, вядома, можа быць і медзьведзяня. Піва будзеце? Разалія! Гэй, старая! Два куфлі піва панам ксэнолягам! А ўсё-ткі прыемна з вамі пагутарыць, — сказаў ён Валянціну. — Гэткае прачышчэньне мазґоў, нібы ангельскай солі насыпалі пад чарапушку… А тое вось так працуеш, працуеш, а навошта, для чаго, што будзе, што здарыцца, чым сэрца супакоіцца…

Прынесьлі піва. Нунан сербануў, паглядзеў паверх пены, як Валянцін з выразам гідлівага сумневу разглядае свой куфаль.

— Што, не падабаецца? — спытаў ён, аблізваючы вусны.

— Ды я, уласна, ня п’ю, — нерашуча сказаў Валянцін.

— Ну так? — уразіўся Нунан.

— Чорт вазьмі! — сказаў Валянцін і рашуча адсунуў куфаль. — Замоўце мне лепш каньяку, калі так, — сказаў ён.

— Разалія! — неадкладна раўнуў Нунан, які дарэшты разьвесяліўся.

Калі прынесьлі каньяк, ён сказаў:

— І ўсё ж ткі так нельга. Я ўжо не кажу пра ваш «пікнік» — гэта наогул сьвінства, але калі нават прыняць вэрсію, што гэта, скажам, прэлюдыя да кантакту, усё роўна нядобра. Ну, я разумею там — «бранзалеты», «пустышкі»… Але «ведзьмін халадзец» навошта? «Камарыныя плешы», расьліннасьць гэтая страшная…

— Прабачце, — сказаў Валянцін. — Я не зусім разумею вашу тэрміналёгію. Якія, прабачце, плешы?

Нунан засьмяяўся.

— Гэта не мая тэрміналёгія, — сказаў ён. — Гэта ўсё сталкеры. Фальклёр, так бы мовіць, працоўны жаргон. «Камарыныя плешы» — гэта вобласьці падвышанай гравітацыі.

— А, так, вельмі загадкавая зьява. Накіраваная гравітацыя. Вось пра яе б я пагаварыў з задавальненьнем, але вы нічога не зразумееце.

— Чаму ж гэта я нічога не зразумею? Я таксама інжынэр.

— Вы не зразумееце, бо я сам не разумею, — сказаў Валянцін. — У мяне ёсьць толькі сыстэмы раўнаньняў, але я сам не разумею, як іх можна вытлумачыць… А «ведзьмін халадзец» — гэта, верагодна, калёйдны газ?

— Ён самы. Дарэчы, вы чулі пра катастрофу ў Карыганаўскіх лябараторыях?

— Я чуў у асноўным пра скандал… Кіраўніцтва фірмы было абвінавачанае ў выкраданьні гэтага самага калёйднага газу і ў выкананьні дасьледаваньняў, забароненых міжнародным правам. А дэталяў самой катастрофы я ня ведаю.

— Мне распавядалі сёе-тое. Яны памясьцілі фарфоравы кантэйнэр з «халадцом» у спэцыяльную камэру, гранічна ізаляваную ад навакольнага асяродзьдзя… то бок гэта яны думалі, што камэра гранічна ізаляваная… А калі яны адкрылі кантэйнэр маніпулятарамі, «халадзец» пайшоў праз мэтал і плястык, як вада праз прамакатку, вырваўся вонкі, і ўсё, да чаго ён датыкаўся, ператваралася зноў жа ў «халадзец». Загінула трыццаць пяць чалавек, больш за сто атрымала цяжкія калецтвы, і цяпер увесь гіганцкі будынак лябараторыі — вы бывалі там калі-небудзь? раскошнае збудаваньне! — прыведзены ў поўную непрыгоднасьць. «Халадзец» сьцёк у сутарэньні й ніжнія паверхі, ну і самі разумееце…

Валянцін увесь зморшчыўся.

— Злачынцы, — сказаў ён. — Але пагадзіцеся, Рычардзе, прышэльцы тут ні пры чым. Адкуль яны могуць ведаць пра існаваньне ваенна-прамысловых комплексаў?

— Трэба было ведаць, — павучальна адказаў Нунан.

— А яны б вам сказалі на гэта: трэба было даўным-даўно зьнішчыць ваенна-прамысловыя комплексы.

— І тое праўда, — згадзіўся Нунан. — Вось ім бы і заняцца…

— То бок, вы прапануеце ўмяшальніцтва ва ўнутраныя справы чалавецтва?

— Так, — сказаў Нунан. — Так мы, вядома, можам зайсьці вельмі далёка. Ня будзем пра гэта. Пагаворым лепш аб тым, з чаго пачалі гэтую размову. Чым жа ўсё гэта скончыцца? Вы кажаце, што гэта не канкрэтнае пытаньне. Згодны. Тады спытаем так: што вы яшчэ, навукоўцы, спадзяецеся атрымаць з Зоны? Што-небудзь фундамэнтальнае, сапраўды здольнае перавярнуць навуку, тэхналёгію, лад жыцьця…

Валянцін паціснуў плячыма.

— Вы зьвяртаецеся не па адрасе, Рычардзе. Я не люблю фантазьяваць упустую. Калі гаворка ідзе пра такія сур’ёзныя рэчы, я аддаю перавагу асьцярожнаму скепсысу. Калі сыходзіць з таго, што мы ўжо атрымалі, наперадзе цэлы спэктр магчымасьцяў, і нічога пэўнага сказаць нельга.

— Ну добра, паспрабуем зь іншага канца. Што мы, на вашую думку, ужо атрымалі?

— Як гэта ні забаўна, даволі мала. Мы выявілі шмат цудаў, мы нават навучыліся ў некаторых выпадках выкарыстоўваць гэтыя цуды для сваіх патрэбаў, але кіраваць гэтымі цудамі… Малпа націскае чырвоную кнопку — атрымлівае банан, націскае белую — апэльсын, але як прыстарацца бананаў і апэльсынаў бяз кнопак — яна ня ведае. Возьмем, скажам, «этакі». Мы навучыліся імі карыстацца, мы адкрылі ўмовы нават, пры якіх яны размножваюцца дзяленьнем, але мы да гэтага часу ня здолелі зрабіць аніводнага «этака» і, мяркуючы па тым, што нам вядома, здолеем ня скора. То бок я б сказаў так. Ёсьць аб’екты, якім мы знайшлі прымяненьне. Мы выкарыстоўваем іх, зразумела, пэўна ня так, як іх выкарыстоўвалі прышэльцы… падазраю, што мы наогул у большасьці выпадкаў забіваем мікраскопамі цьвікі, але ўсё-ткі мы іх прымяняем: «этакі», «бранзалеты», што стымулююць жыцьцёвыя працэсы… розныя кшталты квазібіялягічных масаў, якія зрабілі такі пераварот у анкалёгіі. Увогуле, што я іх вам пералічваю! Вы ведаеце ўсё гэта ня горш за мяне, «бранзалецік», я бачу, вы самі носіце. Назавем гэтую групу аб’ектаў карыснымі. Можна без перабольшаньня сказаць, што ў нейкай ступені чалавецтва імі адабрадзеяна, хоць ніколі ня варта забываць, што ў нашым эўклідавым сьвеце ўсякая палка мае два канцы…

— Вопыт з прысадкамі да мінэральных угнаеньняў? — сказаў Нунан.

— Напрыклад. Або прымяненьне «этакаў» у вайсковай прамысловасьці… Я не пра гэта. Дзеяньне кожнага карыснага аб’екта намі больш ці менш вывучана, больш ці менш растлумачана. Цяпер спыненьне за тэхналёгіяй, але гадоў празь пяцьдзесят мы самі навучымся вытвараць гэтыя каралеўскія пячаткі і тады ўволю будзем калоць імі арэхі. Складаней абстаіць справа з наступнай групай аб’ектаў, складаней менавіта таму, што ніякага прымяненьня яны ў нас не знаходзяць, а ўласьцівасьці іхныя ў рамках нашых сучасных уяўленьняў рашуча невытлумачальныя. Напрыклад, магнітныя пасткі розных тыпаў. Мы разумеем, што гэта магнітная пастка. Паноў гэта вельмі дасьціпна даказаў. Але мы не разумеем, дзе крыніца такога магутнага магнітнага поля, у чым прычына ягонай звышустойлівасьці… нічога не разумеем. Мы можам толькі будаваць фантастычныя гіпотэзы адносна такіх уласьцівасьцяў прасторы, пра якія мы раней нават і не падазравалі. Або К-231… Як вы іх называеце, гэтыя чорныя прыгожыя шарыкі, якія ідуць на ўпрыгажэньні?

— «Чорныя пырскі», — сказаў Нунан.

— Вось вось… Гм… Добрая назва… Ну, вы ведаеце пра іх уласьцівасьці. Калі пусьціць прамень сьвятла ў такі шарык, то сьвятло выйдзе зь яго з затрымкай, прычым гэтая затрымка залежыць ад вагі шарыка, ад памеру, яшчэ ад некаторых уласьцівасьцяў… і частата выходзячага сьвятла заўсёды меншая за частату ўваходзячага… Што гэта такое? Вы ведаеце, што існуе вар’яцкая ідэя, быццам гэтыя вашыя «чорныя пырскі» — гэта гіганцкія вобласьці прасторы, якая валодае іншымі ўласьцівасьцямі, чым нашая, і якая прыняла такую ​​згорнутую форму пад узьдзеяньнем нашай прасторы… — Валянцін выцягнуў цыгарэту, закурыў. — Карацей кажучы, аб’екты гэтай групы для цяперашняй чалавечай практыкі цалкам бескарысныя, хоць з чыста навуковага пункту гледжаньня яны маюць велізарнае значэньне. Быццам зь неба зваліліся адказы на яшчэ не зададзеныя пытаньні. Згаданы вышэй сэр Ісак, вядома, не разабраўся б у лязэры, але ва ўсякім выпадку ён бы зразумеў, што такая рэч магчымая, і гэта моцна б паўплывала на ягоны навуковы сьветапогляд. Я ня буду ўдавацца ў падрабязнасьці, але існаваньне такіх рэчаў, як магнітныя пасткі, К-231, «белае кольца», разам закрэсьліла цэлае поле нядаўна квітнеючых тэорыяў і выклікала да жыцьця зусім новыя ідэі. А ёсьць жа яшчэ трэцяя група…

— Так, — сказаў Нунан. — «ведзьмін халадзец» і іншае дзярмо…

— Не, гэта трэба аднесьці альбо да першай, альбо да другой групы. Я маю на ўвазе аб’екты, пра якія мы ведаем толькі па чутках. Аб’екты, якія мы ніколі не трымалі ў руках. «Машына жаданьняў», «валацуга Дык», «вясёлыя здані»…

— Хвіліначку, хвіліначку, — сказаў Нунан. — Гэта яшчэ што такое? «Машына жаданьняў» — гэта я разумею…

Валянцін усьміхнуўся.

— Бачыце, у нас таксама ёсьць свая тэрміналёгія, свой жаргон. «Валацуга Дык» — гэта гіпатэтычнае завадное медзьведзяня, якое блукае ў руінах завода. А «вясёлыя здані» — гэта нейкая небясьпечная турбуленцыя, якая мае месца ў некаторых раёнах Зоны.

— Упершыню чую, — сказаў Нунан.

— Вы разумееце, Рычардзе, — сказаў Валянцін, — мы калупаемся ў Зоне паўтары дзясяткі гадоў, але мы ня ведаем і тысячнай долі таго, што яна ўтрымлівае. А ўжо калі казаць пра ўзьдзеяньне Зоны на чалавека… Вось, дарэчы, тут нам давядзецца ўвесьці ў клясыфікацыю яшчэ адну, чацьвёртую групу. Ужо не аб’ектаў, а узьдзеяньняў. Гэтая група вывучаная пачварна дрэнна, хаця фактаў назьбіралася, на мой погляд, больш чым дастаткова. Вы ведаеце, Нунан, я фізык і, такім чынам, скептык, але і мяне часам мароз прадзірае па скуры, калі я думаю пра гэтыя факты.

— Жывыя нябожчыкі… — прамармытаў Нунан.

— Ды не… Жывыя нябожчыкі — гэта загадкава, але ня больш за тое… Як бы гэта сказаць… Гэта ўяўна, ці што… А вось калі вакол чалавека раптам безь нічога ніякага пачынаюць адбывацца пазафізычныя, пазабіялягічныя зьявы…

— А, вы маеце на ўвазе эмігрантаў?

— Менавіта. Матэматычная статыстыка, ці ведаеце, гэта вельмі дакладная навука, хоць і мае яна справу з выпадковасьцямі. І акрамя таго, гэта вельмі красамоўная навука, вельмі наглядная…

Валянцін, па-відаць, зьлёгку захмялеў. Ён стаў гаварыць гучней, шчокі ягоныя паружавелі, а бровы над чорнымі акулярамі высока задраліся, зьмінаючы лоб у гармонік.

— Мы ня ведаем, што адбылося з жыхарамі гэтага мястэчка ў самы момант Наведваньня. Але вось адзін з гэтых жыхароў вырашыў эміграваць. Які-небудзь найзвычайнейшы абывацель. Цырульнік. Сын цырульніка і ўнук цырульніка. Ён пераяжджае, скажам, у Дэтройт. Адкрывае сваю цырульню, і пачынаецца чортава трызьненьне. Ад дзевяноста да дзевяноста васьмі адсоткаў ягонай кліентуры працягам году гінуць: гінуць у аўтамабільных катастрофах, вывальваюцца з вокнаў, выразаюцца гангстэрамі і хуліганамі, тонуць на мелкіх месцах і гэтак далей, і гэтак далей. Мала таго. Колькасьць камунальных катастрофаў у Дэтройце рэзка ўзрастае. У два разы часьцей, чым раней, выбухаюць газавыя калёнкі. У тры з паловай разы часьцей, чым раней, узьнікаюць пажары ад няспраўнасьці электрасеткі. У тры разы павялічваецца колькасьць аўтамабільных аварыяў. У два разы ўзрастае сьмяротнасьць ад эпідэміяў грыпу. Мала таго. Рэзка ўзрастае колькасьць стыхійных бедзтваў у Дэтройце і яго ваколіцах. Аднекуль бяруцца сьмерчы і тайфуны, якіх у горадзе ня бачылі з тысяча сямсот зацёртага году. Раскрываюцца бездані нябесныя, і возера Антарыё, ці Мічыган, або дзе там стаіць Дэтройт, выходзіць зь берагоў… ну і ўсё ў такім родзе. І такія катаклізмы адбываюцца ў любым горадзе, у любой мясцовасьці, дзе селіцца эмігрант з раёнаў Наведваньня, і колькасьць гэтых катаклізмаў прама прапарцыйная ліку эмігрантаў, што пасяліліся ў дадзеным месцы. І заўважце, дзеяньне гэтае аказваюць толькі тыя эмігранты, якія перажылі само Наведваньне. Тыя, што нарадзіліся пасьля Наведваньня, на статыстыку няшчасных выпадкаў ніякага ўплыву не аказваюць. Вы пражылі тут дзесяць гадоў, але вы прыехалі пасьля Наведваньня, і вас без асьцярогі можна пускаць хоць у Ватыкан. Як растлумачыць такое? Ад чаго трэба адмовіцца — ад матэматычнай статыстыкі? Або ад здаровага сэнсу? — Валянцін схапіў куфаль і залпам дапіў рэшткі піва.

Рычард Нунан пачухаў за вухам.

— М-так, — сказаў ён. — Я ўвогуле начуты пра такія рэчы, але я, шчыра кажучы, заўсёды меркаваў, што гэта, мякка кажучы, некалькі перабольшана. Проста патрэбная была падстава, каб забараніць эміграцыю…

Валянцін горка ўсьміхнуўся.

— Нічога сабе падстава! Хто ж такому трызьненьню паверыць? Ну маглі б прыдумаць якія-небудзь эпідэміі… небясьпека распаўсюджваньня непатрэбных чутак… Ці мала што?

Ён упёрся локцямі ў стол і зажурыўся, апусьціўшы твар у далоні.

— Я вам спачуваю, — сказаў Нунан. — Сапраўды, з пункту гледжаньня нашае магутнае пазытывісцкае навукі…

— Ці, скажам, мутагеннае ўзьдзеяньне Зоны, — перапыніў яго Валянцін. Ён зьняў чорныя акуляры і ўтаропіўся на Нунана чорнымі падсьлепаватымі вачыма. — Усе людзі, якія досыць доўга маюць зносіны з Зонай, падвяргаюцца зьменам — як фэнатыпічным, так і генатыпічным. Вы ведаеце, якія дзеці бываюць у сталкераў, вы ведаеце, што бывае з самімі сталкерамі. Чаму? Дзе мутагенны фактар? Радыяцыі ў Зоне ніякай. Хімічная структура паветра і глебы ў Зоне хоць і адрозьніваецца ад навакольнай, але ніякай мутагеннай небясьпекі не прадстаўляе. Што мне ў такіх умовах — у вядзьмарства пачаць верыць? У благое вока? Слухайце, Нунан, давайце вып’ем яшчэ піва. Я нешта разышоўся, каб яно спрахла.

Рычард Нунан, ухмыляючыся, запатрабаваў яшчэ два куфлі піва, потым сказаў:

— Дык вось. Я вам спачуваю, вядома, у вашых мітусеньнях. Але, шчыра кажучы, асабіста мне ажыўшыя нябожчыкі больш б’юць па мазґах, чым нават дадзеныя статыстыкі. Тым больш што дадзеных статыстыкі я ніколі ня бачыў, а нябожчыкаў і бачыў, і нюхаў дастаткова. Хутка на старых могілках нікога не застанецца.

Валянцін легкадумна махнуў рукой.

— А, вашыя нябожчыкі, — сказаў ён. — Упэўніваю вас, што, з пункту гледжаньня дастаткова агульных прынцыпаў, гэтыя жывыя нябожчыкі ня больш і ня менш дзіўная рэч, чым «вечныя акумулятары». Проста «этакі» парушаюць першы прынцып тэрмадынамікі, а нябожчыкі — другі, вось і ўся розьніца. А акрамя таго, усе мы ў нейкім сэнсе пячорныя людзі. Нічога страшнейшага за здань ці ваўкалака ўявіць сабе ня можам. А па-мойму, парушэньне прынцыпу прычыннасьці значна больш страшная рэч, чым цэлыя статкі прывідаў… і ўсякіх там пачвараў Рубінштэйна… ці Валенштэйна?

— Франкенштэйна…

— Так, вядома, Франкенштэйна. Мадам Шэлі. Жонка паэта. Або дачка. — Ён раптам засьмяяўся. — Ведаеце, у гэтых вашых нябожчыкаў ёсьць адна цікавая ўласьцівасьць. Аўтаномная жыцьцяздольнасьць. Можна ў іх, напрыклад, адрэзаць нагу, і нага будзе хадзіць… гэта значыць жыць асобна. Без усялякіх фізыялягічных раствораў. Дык вось, нядаўна даставілі ў інстытут аднаго незапатрабаванага нябожчыка. Н-ну, прэпаравалі яго… Гэта мне лябарант Бойда распавядаў. Аддзялілі правую руку для нейкіх там патрэбаў, прыходзяць другога ранку, глядзяць — а яна дулю паказвае… — Валянцін зарагатаў. — Як вам? І так дагэтуль. То расьцісьне пальцы, то зноў складзе. Як вы думаеце, што яна гэтым хоча сказаць?

— Па-мойму, сымбаль даволі адназначны, — сказаў Нунан, гледзячы на ​​гадзіньнік. — А ці не пара нам па дамах, Валянціне? У мяне ёсьць яшчэ адна важная справа.

— Хадземце, — сказаў Валянцін, марна спрабуючы трапіць тварам у аправу акуляраў. — Ф-фу, напаілі вы мяне, Рычардзе. — Ён узяў акуляры ў абедзьве рукі і старанна паставіў іх на месца. — У вас машына?

— Так, я вас завязу.

Яны расплаціліся і накіраваліся да выхаду. Валянцін трымаўся яшчэ больш прама, чым звычайна, і раз-пораз са стукам прыкладваў палец да скроні, вітаючы знаёмых лябарантаў, якія зь цікаўнасьцю і зьдзіўленьнем сачылі за сьвяцілам інстытуцкае фізыкі. Каля самага выхаду, вітаючы ўсьмешлівага швэйцара, ён зьбіў зь сябе акуляры, і ўсе трое кінуліся іх лавіць.

— Ф-фу, Рычард, — прыгаворваў Валянцін, залазячы ў «Пэжо». — Вы мяне бязбожна напаілі. Нельга ж так, каб вас чорт… Няёмка. У мяне заўтра экспэрымэнт. Вы ведаеце, цікавая рэч…

I ён пачаў распавядаць пра заўтрашні экспэрымэнт, раз-пораз адцягваючыся на анэкдоты і паўтараючы: «напаілі… да чортавай маці…» Нунан адвёз яго ў навуковае мястэчка, рашуча прыцяў жаданьне дадаць, якое нечакана ўспыхнула ў Валянціна («і чаго-небудзь, чорт яго вазьмі, мацнейшага за вашае піва… Які там, да д’ябла, экспэрымэнт? Ведаеце, што я з гэтым вашым экспэрымэнтам зраблю? Я яго адкладу!..») і здаў з рук на рукі жонцы, якая прыйшла пры відзе мужа ў вясёлае абурэньне.

— Г-госьці? Хто? А, прафэсар Бойд? Вельмі прыемна! Зараз мы зь ім дзёрнем! Рычардзе, дзе вы, Рычардзе!..

Гэта Нунан чуў, ужо зьбягаючы па сходах. А яны ж таксама баяцца, думаў ён, зноў усаджваючыся ў «Пэжо». Баяцца высакалобыя, баяцца… Ды так і мае быць. Яны павінныя баяцца больш за ўсіх нас, простых абывацеляў, разам узятых. Мы проста нічога не разумеем, а яны разумеюць, да якой ступені яны нічога не разумеюць. Глядзяць у гэтую бяздонную прорву і ведаюць, што непазьбежна ім туды спускацца, сэрца заходзіцца, а спускацца трэба, а як спускацца, што на дне і, галоўнае, ці можна будзе потым выбрацца… А мы, так бы мовіць, глядзім у іншы бок. Слухай, а можа быць, так і трэба? Няхай яно ўсё ідзе сваім парадкам, а мы ўжо пражывем як-небудзь. Правільна Валянцін кажа: найгераічнейшы ўчынак чалавецтва — гэта тое, што яно выжыла і мае намер выжыць далей. А ўсё-ткі чорт бы вас узяў, сказаў ён прышэльцам. Не маглі зладзіць свой пікнік у іншым месцы. На Месяцы, напрыклад. Або на Марсе. Такая ж вы сволач, як і ўсе, хоць і навучыліся згортваць прастору. Пікнік, ці бачыце, зладзілі. Пікнік.

Як жа мне лепей абыйсьціся з маімі пікнікамі? — думаў ён, павольна ведучы «Пэжо» па ярка асьветленых мокрых вуліцах. Як бы ямчэй гэта ўсё правярнуць? Па прынцыпе найменшага дзеяньня. Як у мэханіцы. На чорта мне мой такі і такі інжынэрны дыплём, калі я не магу прыдумаць, як мне прыціснуць гэтую бязногую сволач… Ён спыніў машыну перад домам, дзе жыў Рэдрык Шугарт, і трохі пасядзеў за рулём, прыкідваючы, як весьці размову. Потым ён выняў «этак», вылез з машыны і толькі тут зьвярнуў увагу на тое, што дом выглядае нежылым. Амаль усе вокны былі цёмныя, у садку пры доме нікога не было, і нават ліхтары там не гарэлі. І гэта нагадала яму, што ён зараз убачыць, і ён зябка сьцепануўся. Яму нават прыйшло да галавы, што, можа быць, мае сэнс выклікаць Рэдрыка па тэлефоне і пагутарыць зь ім у машыне або ў якой-небудзь ціхай піўнушцы, але ён адагнаў гэтую думку. Па цэлым шэрагу прычын. І акрамя ўсяго іншага, сказаў ён сабе, давай-ка ня будзем прыпадабняцца да ўсіх гэтых нікчэмных сволачаў, што разьбегліся адсюль, як тараканы, аблітыя варам.

Ён увайшоў у пад’езд, нетаропка падняўся па даўно ня меценых сходах. Вакол стаяла нежылая цішыня, некаторыя дзьверы, што выходзілі на лесьвічныя пляцоўкі, былі ледзь-ледзь прачыненыя ці нават расчыненыя насьцеж — зь цёмных прадпакояў цягнула затхлымі пахамі волкасьці і пылу. Ён спыніўся перад дзьвярыма кватэры Рэдрыка, прыгладзіў валасы за вушамі, глыбока ўздыхнуў і націснуў кнопку званка. Некаторы час за дзьвярыма было ціха, потым там рыпнулі масьніцы, пстрыкнуў замок, і дзьверы ціхенька прыадчыніліся. Крокаў ён так і ня чуў.

На парозе стаяла Мартышка, дачка Рэдрыка Шугарта. З прадпакоя на паўцёмную лесьвічную пляцоўку падала яркае сьвятло, і ў першую сэкунду Рычард убачыў толькі цёмны сілюэт дзяўчынкі і падумаў, як яна моцна выцягнулася за апошнія некалькі месяцаў, але потым яна адступіла ўглыбіню прадпакоя, і ён убачыў ейны твар. У горле ў яго імгненна перасохла.

— Добры вечар, Марыя, — сказаў ён, намагаючыся гаварыць як мага больш ласкава. — Як маешся, Мартышка?

Яна не адказала. Яна моўчкі і зусім бясшумна адступала да дзьвярэй у гасьцёўню, гледзячы на ​​яго спадылба. Было падобна, што яна не пазнавала яго. Ды й ён, шчыра кажучы, не пазнаваў яе. Зона, падумаў ён. Сволач…

— Хто там? — спытала Гута, выглядаючы з кухні. — Божа, Дыку! Дзе вы прападалі? Вы ведаеце, Рэдрык вярнуўся!

Яна пасьпяшалася да яго, на хаду выціраючы рукі ручніком, перакінутым праз плячо, — усё такая ж прыгожая, энергічная, моцная, толькі вось падцягнула яе неяк: твар зьлёгку памарнеў, і вочы былі нейкія… ліхаманкавыя, ці як?

Ён пацалаваў яе ў шчаку, аддаў ёй плашч і капялюш і сказаў:

— Начутыя, начутыя… Усё часу ніяк ня мог выбраць забегчы. Дома ён?

— Дома, — сказала Гута. — У яго там адзін… хутка сыдзе, напэўна, яны даўно ўжо сядзяць. Праходзьце, Дыку.

Ён зрабіў некалькі крокаў па калідоры і спыніўся ў дзьвярах гасьцёўні. Стары сядзеў за сталом. Адзін. Нерухомы і ледзь перакошаны на бок. Ружовае ад абажура сьвятло падала на шырокі цёмны твар, нібы выразаны са старога дрэва, — запалы, бязгубы рот, спыненыя, бяз бляску, вочы. І Рычард зараз жа адчуў пах. Ён ведаў, што гэта гульня ўяўленьня, пах бываў толькі ў першыя дні, а потым зьнікаў спрэс, але Рычард адчуваў яго як бы памяцьцю: душны цяжкі пах разрытае зямлі.

— То ж хадземце на кухню, — пасьпешліва сказала Гута. — Я там вячэру гатую, заадно пабалбочам.

— Так, вядома, — сказаў Нунан бадзёра. — Столькі ня бачыліся… Вы яшчэ не забыліся, што я люблю выпіць перад вячэрай?

Яны прайшлі на кухню, Гута адразу ж адкрыла халадзільнік, а Нунан усеўся за стол і агледзеўся. Як заўсёды, тут усё было чыста, усё блішчала, над рондальчыкамі паднімалася пара. Пліта была новая, паўаўтамат, значыць, грошы ў доме былі.

— Ну, як ён? — спытаў Нунан.

— Ды ўсё такі ж, — сказала Гута. — Схуднеў у турме, але цяпер, здаецца, укарміўся.

— Рыжы?

— Яшчэ б! Гэта ў яго ўжо да сьмерці.

Гута паставіла перад ім шклянку «Крывавай Мэры» — празрысты слой расейскай гарэлкі нібы б вісеў над слоем таматнага соку.

— Не зашмат? — спытала яна.

— Самы раз. — Нунан набраў у грудзі паветра і, зажмурыўшыся, павольна ўліў у сябе сумесь. Гэта было добра. Ён згадаў, што па сутнасьці справы за цэлы дзень упершыню выпіў нешта істотнае. — Вось гэта іншая справа, — сказаў ён. — Цяпер можна жыць.

— У вас усё добра? — спытала Гута. — Што вы так доўга не заходзілі?

— Клятыя справы, — сказаў Нунан. — Кожны тыдзень зьбіраўся зайсьці або хаця б патэлефанаваць, але спачатку давялося зьездзіць у Рэксаполіс, потым скандал адзін пачаўся, потым мне кажуць: «Рэдрык вярнуўся», — ладна, думаю, навошта перашкаджаць… карацей, завярцеўся я, Гута. Я часам пытаюся ў сябе: якога д’ябла мы так круцімся? Каб зарабіць грошы? Але на якое ліха нам грошы, калі мы толькі й робім, што круцімся?..

Гута бразнула вечкамі рондальчыкаў, узяла з палічкі пачак цыгарэт і села за стол насупраць Нунана. Вочы ейныя былі апушчаныя.

Нунан пасьпешліва выхапіў запальнічку і даў ёй прыкурыць і зноў, другі раз у жыцьці ўбачыў, што ў яе дрыжаць пальцы, як тады, калі Рэдрыка толькі што асудзілі і ён, Нунан, прыйшоў да яе, каб даць ёй грошай, — яна зусім прападала бяз грошай першы час, і ніводная сволач у доме не давала ёй у доўг. Потым грошы ў доме зьявіліся — і, судзячы па ўсім, немалыя, і Нунан здагадваўся адкуль, але ён працягваў прыходзіць, прыносіў Мартышцы ласункі й цацкі, цэлымі вечарамі піў з Гутой каву і плянаваў разам зь ёй будучае шчаснае жыцьцё Рэдрыка, а потым, наслухаўшыся ейных апавяданьняў, ішоў да суседзяў і намагаўся як-небудзь пераканаць іх, тлумачыў, угаворваў, нарэшце, выйшаўшы зь цярпеньня, пагражаў: «Бо Рыжы вернецца, ён вам усе косткі пераламае…» — нічога не дапамагала.

— А як маецца вашая дзяўчына? — спытала Гута.

— Якая?

— Ну, зь якой вы заходзілі тады… беленькая такая…

— Якая ж гэта мая дзяўчына? Гэта мая стэнаграфістка. Яна выйшла замуж і звольнілася.

— Жаніцца вам трэба, Дыку, — сказала Гута. — Хочаце, нявесту знайду?

Нунан хацеў быў адказаць, як звычайна: «Вось Мартышка падрасьце…», але своечасова спыніўся. Цяпер бы гэта ўжо не прагучала.

— Мне стэнаграфістка патрэбная, а не нявеста, — прабурчаў ён. — Кідайце свайго рыжага д’ябла і ідзіце да мяне ў стэнаграфісткі. Вы ж былі выдатнай стэнаграфісткай, Гута. Стары Гарыс вас да гэтага часу згадвае.

— Яшчэ б, — сказала яна. — Усю руку тады адбіла.

— Ах, нават так? — сказаў Нунан, робячы выгляд, што зьдзіўлены. — Ай ды Гарыс!

— Божа, — сказала Гута. — Ды ён мне праходу не даваў. Я толькі аднаго баялася — як бы Рэд не даведаўся.

Бясшумна ўвайшла Мартышка — паўстала ў дзьвярах, паглядзела на рондалі, на Рычарда, потым падышла да маці і прытулілася да яе, адвярнуўшы твар.

— Ну што, Мартышка? — сказаў бадзёра Рычард. — Хочаш шакалядку?

Ён палез у камізэлечную кішэню, выцягнуў шакалядны аўтамабільчык у празрыстым пакеціку і працягнуў дзяўчынцы. Яна не паварушылася. Гута ўзяла ў Нунана шакалядку і паклала на стол. У яе раптам зьбялелі вусны.

— Так, Гута, — бадзёра сказаў Нунан. — А я, ведаеце, пераяжджаць сабраўся. Надакучыла мне ў гатэлі. Па-першае, ад інстытуту ўсё-ткі далёка…

— Яна ўжо амаль нічога не разумее, — ціха сказала Гута, і ён абарваў сябе, узяў у абедзьве рукі шклянку і пачаў бессэнсоўна круціць яе ў пальцах. — Вы вось не пытаеце, як мы жывем, — працягвала яна, — і правільна робіце. Толькі вы ж наш стары сябар. Дыку, нам ад вас хаваць няма чаго. Ды й не схаваеш…

— У лекара былі? — спытаў Нунан, не ўзьнімаючы вачэй.

— Так. Нічога яны ня могуць сказаць. А адзін сказаў… — яна змоўкла.

Ён увесь час маўчаў. Няма пра што тут было гаварыць, і не хацелася пра гэта думаць, але яго раптам ударыла жудасная думка: гэта ўварваньне. Не пікнік на ўзбоччы, ня заклік да кантакту — уварваньне. Яны ня могуць зьмяніць нас, але яны пранікаюць у целы нашых дзяцей і зьмяняюць іх па сваім вобразе і падабенстве. Яму стала зябка, але тут ён згадаў, што чытаў пра штосьці падобнае, нейкі покетбук у яркай глянцаватай вокладцы, і ад гэтага ўспаміну яму палягчэла. Прыдумаць можна ўсё што заўгодна. Насамрэч ніколі не бывае так, як прыдумляецца.

— Ён сказаў, што яна ўжо не чалавек, — прамовіла Гута.

— Глупства, — глуха прамовіў Рычард. — Зьвярніцеся да сапраўднага адмыслоўца. Зьвярніцеся да Джэймса Катэрфільда… Хочаце, я зь ім пагавару? Зладжу вам прыём…

— Гэта да Мясьніка? — яна нэрвова засьмяялася. — Ня трэба, Дыку. Гэта ён і сказаў. Відаць, лёс.

Калі Нунан зноў асьмеліўся падняць на яе вочы, Мартышкі ўжо не было, а Гута сядзела нерухома, рот у яе быў прыадчынены, вочы пустыя, і на цыгарэце ў ейных пальцах нарос доўгі крывы слупок шэрага попелу. Тады ён штурхнуў да яе па стале шклянку і прамовіў:

— Зрабіце-ка мне яшчэ адну порцыю, дзетка… і сабе зрабіце. І вып’ем.

Яна скінула попел, пашукала вачыма, куды кінуць недакурак, і кінула ў ракавіну.

— За што? — сказала яна. — Вось я чаго не разумею. Што мы такое зрабілі? Мы ж не найгоршыя ўсё-ткі ў гэтым горадзе…

Нунан падумаў, што яна зараз заплача, але яна не заплакала — адкрыла халадзільнік, дастала гарэлку і сок і зьняла з паліцы другую шклянку.

— Вы ўсё-ткі не адчайвайцеся, — сказаў Нунан. — Няма ў сьвеце нічога такога, што нельга выправіць. І вы мне паверце, Гута, у мяне вельмі вялікія сувязі. Усё, што змагу, я зраблю.

Зараз ён сам верыў у тое, што казаў, і ўжо перабіраў у галаве імёны, сувязі і гарады, і яму ўжо здавалася, што пра падобныя выпадкі ён нешта чуў, і быццам бы ўсё канчалася шчасна, трэба толькі згадаць, дзе гэта было і хто лячыў, але тут ён згадаў, навошта ён сюды прыйшоў, і згадаў пана Лемхэна, і згадаў, для чаго ён пасябраваў з Гутай, і яму больш не захацелася думаць ні пра што, і ён адагнаў ад сябе ўсе зьвязныя думкі, сеў ямчэй, расслабіўся і стаў чакаць, пакуль яму паднясуць выпіўку. І ў гэты час у прадпакоі пачуліся шоргаючыя крокі, пастукваньне палачкі, і агідны, асабліва зараз, голас Сьцярвятніка Барбрыджа прамовіў:

— Э, Рыжы! А да твае бабы, відаць, нехта зазірнуў, я б на тваім месцы гэтую справу так бы не пакінуў…

І голас Рэдрыка:

— Прыкусі язык, Сьцярвятніку, беражы пратэзы. Вунь дзьверы, сысьці не забудзь, мне вячэраць пара…

І Барбрыдж:

— Цьфу ты, госпадзе, пажартаваць ужо нельга…

І Рэдрык:

— Мы з табой ужо ўсё аджартавалі. І кропка. Матай, матай, не затрымлівайся.

Пстрыкнуў замок, і галасы сталі цішэй: відавочна, абодва выйшлі на лесьвічную пляцоўку. Барбрыдж нешта сказаў напаўголасу, Рэдрык яму адказаў: «Усё, усё, пагаварылі». Зноў бурчаньне Барбрыджа і рэзкі голас Рэдрыка: «Сказаў — усё!» Гахнулі дзьверы, прастукалі хуткія крокі ў прадпакоі, і на парозе кухні зьявіўся Рэдрык. Нунан падняўся яму насустрач, і яны моцна паціснулі адзін аднаму рукі.

— Я так і ведаў, што гэта ты, — сказаў Рэдрык, аглядаючы Нунана хуткімі зеленаватымі вачыма. — У, разьеўся, таўстун, усё азадак у барах праціраеш… Эге, ды вы тут, я бачу, весела час бавіце! Гута, старая, зрабі і мне порцыю, трэба даганяць…

— Ды мы яшчэ й не пачалі, — сказаў Нунан. — Мы толькі зьбіраліся… Ад цябе хіба ўцячэш?

Рэдрык рэзка засьмяяўся, тыкнуў Нунана кулаком у плячо.

— А вось мы зараз паглядзім, хто каго дагоніць, хто каго перагоніць! Я, браце, два гады пасьціўся, мне, каб цябе дагнаць, цыстэрну выпіць трэба… Пайшлі, пайшлі, што мы тут на кухні? Гута, цягні вячэру!

Ён нырнуў у халадзільнік і зноў выпрастаўся, трымаючы ў кожнай руцэ па дзьве бутэлькі з рознымі наклейкамі.

— Гуляць будзем! — абвясьціў ён. — У гонар найлепшага сябра, Рычарда Нунана, які не пакідае сяброў у бядзе. Хоць карысьці яму ад гэтага ніякай. Эх, Гуталіна няма, шкада!

— А ты патэлефануй яму, — сказаў Нунан.

Рэдрык паматаў ярка-рыжай галавой.

— Туды яшчэ тэлефон не правялі, куды яму тэлефанаваць. Ну, пайшлі, пайшлі…

Ён першым увайшоў у гасьцёўню і бразнуў бутэлькі на стол.

— Гуляць будзем, татусю, — сказаў ён нерухомаму старому. — Вось Рычард Нунан, наш сябар! Дыку, а гэта татусь мой, Шугарт-старэйшы…

Нунан, сабраўшыся ў думках у непранікальны камяк, рассунуў рот да вушэй, патрос у паветры даланёй і сказаў нябожчыку:

— Вельмі рады, містэр Шугарт. Як маецеся? Мы ж знаёмыя, Рэдзе, — сказаў ён Шугарту-малодшаму, які капаўся ў бары. — Мы аднаго разу ўжо бачыліся, мелькам, праўда…

— Сядай, — сказаў Рэдрык, ківаючы на ​​крэсла насупраць старога. — Ты, калі будзеш зь ім гаварыць, гавары гучней, ён ня чуе ні храна…

Ён расставіў келіхі, хутка адкаркаваў бутэлькі.

— Разьлівай, — сказаў ён Нунану. — Татусю крыху, на самае донца.

Нунан нетаропка пачаў разьліваць. Стары сядзеў у ранейшай паставе, гледзячы ў сьцяну. І ён ніяк не рэагаваў, калі Нунан прысунуў да яго келіх. Але Нунан ужо пераключыўся на новую сытуацыю, гэта была гульня, страшная і жаласная, якую разыгрываў Рэдрык, і ён уключыўся ў гэтую гульню, як усё жыцьцё ўключаўся ў чужыя гульні, і страшныя, і жаласныя, і дзікія, і значна больш небясьпечныя, чым гэтая. І калі Рэдрык, узьняўшы свой келіх, бразнуў ім аб келіх Нунана і сказаў: «Ну што, паехалі?» — ён цалкам натуральным чынам зірнуў на старога і з разумеючым выглядам, таксама цалкам натуральна, кіўнуў на словы Рэдрыка: «Паехалі, паехалі, ты за яго не турбуйся, ён свайго ня ўпусьціць».

Яны з Рэдрыкам выпілі, Рэдрык крэкнуў і, пабліскваючы вачыма, загаварыў усё ў тым жа ўзбуджаным, трохі штучным тоне:

— Усё, братка! Больш мяне турма ня ўбачыць. Калі б ты ведаў, мілы мой, да чаго ж дома добра! Грошы ёсьць, я сабе добры катэджык прыгледзеў, з садам будзем, ня горш чым у Сьцярвятніка… Ты ведаеш, я ж эміграваць хацеў, яшчэ ў турме вырашыў. Дзеля якой сьцервы я ў гэтым вашывым мястэчку сяджу? Ды няхай, думаю, яно выпрахне… Вяртаюся — прывітаньне, забаранілі эміграцыю! Ды што мы — чумныя якія-небудзь зрабіліся за гэтыя два гады?

Ён гаварыў і гаварыў, а Нунан ківаў, прысёрбваючы віскі, устаўляў спачувальныя лаянкі, рытарычныя пытаньні, потым пачаў распытваць пра катэдж — што за катэдж, дзе, за якую цану, — яны з Рэдрыкам паспрачаліся. Нунан даказваў, што катэдж дарагі і ў нязручным месцы; ён выцягнуў запісную кніжку, пачаў гартаць яе і называць адрасы закінутых катэджаў, якія аддадуць за бесцань, а рамонт абыйдзецца ўсяго нічога, калі падаць заяву аб эміграцыі, атрымаць адмову ад уладаў і запатрабаваць кампэнсацыю.

— Ты, я бачу, ужо і нерухомасьцю заняўся, — сказаў Рэдрык.

— А я ўсім патрошку займаюся, — адказаў Нунан.

— Ведаю, ведаю, начуты пра твае бардачная афэры…

Нунан зрабіў вялікія вочы, прыклаў палец да вуснаў і кіўнуў галавой у бок кухні.

— Ды ладна, усе гэта ведаюць, — сказаў Рэдрык. — Грошы ня пахнуць… цяпер ужо і я гэта ведаю… Але Маслака ты сабе падабраў у кампаньёны — я жываты падарваў, калі пачуў! Пусьціў, разумееш, казла ў агарод. Ты яго хоць плаціць прымусь за гэтую справу, ці з долі ягонай вылічвай… Ён жа псых, я яго зь дзяцінства знаю!

Тут стары павольна, драўляным рухам, нібы вялізная лялька, падняў руку з калена і з драўляным стукам кінуў яе на стол побач са сваім келіхам. Рука была цёмная, зь сіняватым адлівам, зьведзеныя пальцы рабілі яе падобнай да курынае лапы. Рэдрык змоўк і паглядзеў на яго. У твары ягоным нешта здрыганулася, і Нунан са зьдзіўленьнем убачыў на гэтай рабаватай драпежнай фізыяноміі найсапраўднейшую, найнепадробнейшую любоў і пяшчоту.

— Піце, татусю, піце, — ласкава сказаў Рэдрык. — Трошкі можна, піце на здароўе… Нічога, — напаўголасу сказаў ён Нунану, па-змоўніцку падморгваючы. — Ён да гэтай шкляначкі дабярэцца, будзь пэўны…

Гледзячы на ​​яго, Нунан згадаў, што тут было, калі лябаранты Бойда прыехалі сюды за гэтым нябожчыкам. Лябарантаў было двое, дужыя сучасныя хлопцы, спартоўцы і ўсё такое, і яшчэ быў лекар з гарадзкога шпіталя і зь ім двое санітараў, людзей грубых і здаравенных, прыстасаваных цягаць насілкі і ўціхамірваць буяных. Потым адзін зь лябарантаў распавядаў, што «гэты рыжы» спачатку не зразумеў, пра што ідзе гаворка, упусьціў у кватэру, даў агледзець бацьку, і магчыма, старога так бы і зьвязьлі, бо Рэдрык відавочна ўявіў, быццам татуся пакладуць у шпіталь для прафіляктыкі. Але гэтыя балваны санітары, якія ў ходзе папярэдніх перамоваў тырчалі ў прадпакоі і падглядалі за Гутай, што мыла на кухні вокны, калі іх паклікалі, узяліся за старога, як за бервяно, павалаклі, скінулі на падлогу. Рэдрык узьюшыўся, але тут вылез наперад стаўбень лекар і стаў ґрунтоўна растлумачваць. Рэдрык паслухаў яго хвіліну-дзьве, а потым раптам без усякага папярэджаньня выбухнуў, як вадародная бомба. Лябарант, што гэта распавядаў, і сам ня памятае, як ён апынуўся на вуліцы. Гэты рыжы д’ябал спусьціў па сходах усіх пяцёх, ня даўшы нікому зь іх сысьці на сваіх нагах самастойна. Усе яны, па словах лябаранта, выляталі з параднай, як ядры з гарматы. Двое засталіся валяцца на панэлі ў непрытомнасьці, а астатніх траіх Рэдрык гнаў па вуліцы чатыры кварталы, пасьля чаго вярнуўся да інстытуцкае машыны і выбіў у ёй усе вокны — шафёра ў машыне ўжо не было, ён уцякаў па вуліцы ў процілеглым кірунку…

— Мне тут у адным бары новы кактэйль паказалі, — сказаў Рэдрык, разьліваючы віскі. — «ведзьмін халадзец» называецца, я табе потым зраблю, калі паямо. Гэта, браце, такая рэч, што на пусты жывот прымаць небясьпечна для жыцьця, рукі-ногі адымаюцца з аднае порцыі. Ты як хочаш, Дыку, а я цябе сёньня ўкалыхаю. І цябе ўкалыхаю, і сам укалыхаюся… Старыя добрыя часы згадаем, «Боржч» згадаем… Небарака Эрні дагэтуль сядзіць, ведаеш? — Ён выпіў, выцер губы тыльным бокам далоні і спытаў: — А што там, у інстытуце, за «ведзьмін халадзец» яшчэ не ўзяліся? Я, ці ведаеш, ад навукі зьлёгку адстаў…

Нунан адразу зразумеў, чаму Рэд заводзіць размову на гэтую тэму. Ён сказаў:

— Што ты, дружа? З гэтым «халадцом» ведаеш якая штука здарылася? Чуў пра Карыганаўскія лябараторыі? Ёсьць такая прыватная хеўра… Дык вось, прыдабылі яны там порцыю гэтага «халадцу»…

Ён распавёў пра катастрофу, пра скандал, пра тое, што ў рэшце рэшт так і не знайшлі, хто дастаў «халадзец», а Рэдрык слухаў быццам бы расьсеяна, цокаў языком, а потым рашуча ўзьліў яшчэ віскі і сказаў:

— Так ім і трэба, сволачам, каб яны здохлі…

Яны выпілі, Рэдрык паглядзеў на татуся, зноў на ягоным твары нешта здрыганулася, ён працягнуў руку і прысунуў келіх бліжэй да зьведзеных пальцаў, і пальцы раптам расьціснуліся і зноў сьціснуліся, абхапіўшы келіх.

— Вось так справа хутчэй пойдзе, — сказаў Рэдрык. — Гута! — закрычаў ён. — Доўга ты нас будзеш голадам марыць? Гэта яна для цябе стараецца, — патлумачыў ён Нунану. — Абавязкова тваю любімую салату гатуе, з малюскамі, яна іх даўно прызапасіла, я бачыў… Ну а як наогул у інстытуце справы? Знайшлі што-небудзь новенькае? У вас там цяпер, кажуць, на ўсю моц аўтаматы працуюць, ды мала вырабляюць…

Рычард пачаў распавядаць пра інстытуцкія справы, і, пакуль ён гаварыў, ля стала побач са старым нячутна ўзьнікла Мартышка, пастаяла, паклаўшы на стол калматыя лапкі, і раптам зусім дзіцячым рухам прытулілася да нябожчыка і паклала галаву яму на плячо. І Нунан, працягваючы балбатаць, раптам падумаў, гледзячы на ​​гэтыя два жахлівых спараджэньні Зоны: божа, ды што ж яшчэ? Што ж яшчэ трэба зрабіць з чалавецтвам, каб яго, нарэшце, праняло? Няўжо гэтага вось мала? Ён ведаў, што гэтага мала. Ён ведаў, што мільярды і мільярды нічога ня ведаюць і нічога ня хочуць ведаць, а калі й даведаюцца, то пажахаюцца дзесяць хвілін і зноў вернуцца на колы свае. Трэба сыходзіць, падумаў ён з азьвярэньнем. Да чорта Барбрыджа, да чорта Лемхэна… сям’ю гэтую, богам праклятую, да чорта!

— Ты чаго на іх утаропіўся? — нягучна запытаў Рэдрык. — Ты не турбуйся, гэта ёй ня шкодна. Нават наадварот, — кажуць, зь іх здароўе зыходзіць.

— Так, я ведаю, — сказаў Нунан і залпам асушыў келіх.

Увайшла Гута, дзелавіта загадала Рэдрыку расстаўляць талеркі і паставіла на стол вялікую срэбную міску зь любімай салатай Нунана.

І тут стары, нібы хтосьці спахапіўся і таргануў за нітачкі, адным рухам ускінуў келіх да адкрытага рота.

— Ну, хлопцы, — сказаў Рэдрык захопленым голасам, — зараз у нас пойдзе гулянка на славу!