Пікнік на ўзбоччы

4. Рэдрык Шугарт, 31 год

За ноч даліна астыла, а на сьвітанку стала зусім холадна. Яны йшлі па насыпе, ступаючы па згнілых шпалах паміж іржавымі рэйкамі, і Рэдрык глядзеў, як блішчаць на скураной куртцы Арчыбальда Барбрыджа кропелькі згусьцелага туману. Хлапчук крочыў лёгка, весела, нібы не было жудаснай ночы, нэрвовага напружаньня, ад якога да гэтага часу дрыжала кожная жылка, начлегу на мокрай верхавіне пляшывага пагорка, дзе яны правялі дзьве гадзіны, прыціснуўшыся сьпінамі адзін да аднаго для цяпла, у пакутлівым паўсьне чакаючы, пакуль паток «зялёнкі» абцячэ пагорак і зьнікне ў яры.

Па баках высокага насыпу ляжаў густы туман, час ад часу ён перацякаў праз рэйкі цяжкімі шэрымі бруямі, і ў гэтых месцах яны йшлі па калена ў павольных клубах каламуты. Пахла мокрай іржой; з балота, справа пад насыпам, цягнула тухляцінай. Вакол нічога не было відаць, акрамя туману, але Рэдрык ведаў, што ў абодва бакі цягнецца ўзгорыстая раўніна з каменнымі россыпамі, а за раўнінай у імгле хаваюцца горы. І яшчэ ён ведаў, што, калі ўстане сонца і туман асядзе расой, ён павінен убачыць недзе зьлева каркас разьбітага верталёта, а наперадзе — састаў ваганэтак, і вось тады пачнецца самая справа. Рэдрык на хаду прасунуў далонь паміж сьпіной і заплечнікам і ўскінуў заплечнік вышэй, каб край балёна з геліем ня рэзаў хрыбет. Цяжкі, сволач, як я зь ім папаўзу? Паўтара кілямэтра на карачках… Добра, ня скардзіся, сталкеру, ведаў, на што ідзеш. Трыццаць тысяч манэт чакаюць у канцы дарогі, можна і папацець. Хрэн я ім аддам менш, чым за трыццаць тысяч. І хрэн я дам Сьцярвятніку больш, чым дзесяць. А смаркачу… А смаркачу — нічога. Калі хоць палова таго, што казаў стары падонак, — праўда, то смаркачу нічога. Ён зноў глянуў на Арчыбальда, як той лёгка крочыць празь дзьве шпалы разам, шыракаплечы, вузкасьцёгны, і доўгае, вараное, як у сястры, валосьсе ўздрыгвае ў такт крокам. Сам напрасіўся, панура падумаў Рэдрык. І чаго гэта ён так адчайна напрошваўся? Прама дрыжаў увесь, сьлёзы на вачах… «Вазьміце, містэру Шугарце! Мне розныя людзі прапаноўвалі, але я толькі з вамі хачу. Я нікога, акрамя вас, у грош ня стаўлю… Татухен быў моцны, але ж ён мяне ня браў». Рэдрык высілкам волі рэзка абарваў гэты ўспамін. Агідна было пра гэта думаць, і, можа быць, таму ён стаў думаць пра сястру Арчыбальда, пра тое, як ён спаў з гэтай Дзінай — і цьвярозы спаў, і п’яны спаў, — і якое гэта кожнага разу было расчараваньне. Проста розум ня йме: такая раскошная баба — здаецца, век бы зь яе ня злазіў, а насамрэч пустышка, падман, станок нейкі, а не жанчына. Як, памятаецца, ґузікі на кофце ў маці — бурштынавыя такія, напаўпразрыстыя, залацістыя, так і хочацца сунуць у рот і смактаць у чаканьні нейкай незвычайнай саладосьці і смачнасьці, і ён браў іх у рот і смактаў, і кожнага разу страшна расчароўваўся, і кожнага разу забываў пра гэтае расчараваньне, нават ня тое каб забываў, а проста адмаўляўся верыць уласнай памяці, варта было яму іх зноў убачыць… А можа быць, татухен яго да мяне падаслаў? — падумаў ён раптам пра Арчыбальда. Вунь у яго якая гармата ў задняй кішэні… Не, наўрад ці. Сьцярвятнік мяне ведае. Сьцярвятнік ведае, што са мной жарты кароткія. І ведае, які я ў Зоне. Не, лухта ўсё гэта. Ня першы ён мяне прасіў, іншыя й на калені станавіліся… і гарматы яны ўсе з сабою цягаюць па першым разе. Па першым і апошнім. Ды не, чаму ж абавязкова па апошнім? Вох, па апошнім! Вось што атрымліваецца, Сьцярвятніку: па апошнім. Так, татухен, даведаўся бы ты пра гэтую ягоную задуму — так бы яго мыліцамі і адхвастаў, сыночка свайго, у Зоне вымаленага…

Ён раптам адчуў, што наперадзе нешта ёсьць, недалёка ўжо, мэтрах у трыццаці — сарака.

— Стой, — сказаў ён Арчыбальду.

Хлопец паслухмяна замер на месцы. Рэакцыя ў яго была добрая — ён так і застыў з прыпаднятай нагой, а затым павольна і асьцярожна апусьціў яе на зямлю. Рэдрык спыніўся побач зь ім. Каляіна тут прыкметна сыходзіла ўніз і цалкам хавалася ў тумане. І там, у тумане, нешта было. Нешта вялікае і нерухомае. Бясьпечнае. Рэдрык асьцярожна ўцягнуў ноздрамі паветра. Так, бясьпечнае.

— Наперад, — сказаў ён ціха, пачакаў, пакуль Арчыбальд зрабіў крок, і рушыў за ім. Краем вока ён бачыў твар Арчыбальда, точаны ягоны профіль, чыстую скуру шчакі і рашуча падціснутыя вусны пад тонкімі вусікамі.

Яны пагрузіліся ў туман па пояс, потым па шыю, а яшчэ празь некалькі сэкунд наперадзе замаячыла касая глыба ваганэткі.

— Усё, — сказаў Рэдрык і стаў сьцягваць заплечнік. — Сядай, дзе стаіш. Перакур.

Арчыбальд дапамог яму сьцягнуць заплечнік, а потым яны селі побач на ржавую рэйку; Рэдрык адшпіліў адзін з кляпанаў, дастаў скрутак зь ежай і тэрмас з кавай і, пакуль Арчыбальд разгортваў скрутак і прыладжваў бутэрброды на заплечніку, выцягнуў з-за пазухі біклагу, адшрубаваў каўпачок і, прыкрыўшы вочы, зрабіў некалькі павольных глыткоў.

— Каўтанеш? — прапанаваў ён, выціраючы вусны. — Для храбрасьці…

Арчыбальд пакрыўджана паматаў галавой.

— Для храбрасьці мне ня трэба, містэру Шугарце, — сказаў ён. — Я лепш каву. Волка тут вельмі, праўда?

— Волка, — пагадзіўся Рэдрык. Ён схаваў біклагу, выбраў бутэрброд і пачаў жаваць. — Вось туман расьсеецца, убачыш, што тут вакол — суцэльныя балоты. Раней тут камар’я было — страшная справа… — Ён змоўк і наліў сабе кавы. Кава была гарачая, густая, салодкая, піць яе зараз было нават больш прыемна, чым сьпіртное. Ад яе пахла дымам, Гутай. І ня проста Гутай, а Гутай у халаціку, прама са сну, зь яшчэ бачным рубцом ад падушкі на шчацэ. Дарма я ў гэтую справу ўблытаўся, падумаў ён. Трыццаць тысяч… На які ляд мне гэтыя трыццаць тысяч? Грошы патрэбныя, каб пра іх ня думаць. Гэта правільна. Але ж я пра іх і так ня думаю апошнім часам. На які мне ляд гэтыя грошы? Дом ёсьць, сад ёсьць, бяз працы не застаўся б… Завёў мяне Сьцярвятнік, гніда сьмярдзючая, завёў, як маладзенькага…

— Містэру Шугарце, — сказаў раптам Арчыбальд, гледзячы ў бок, — а вы сур’ёзна верыце, што гэтая штука выконвае жаданьні?

— Глупства, — разгублена вымавіў Рэдрык і застыў з паднесеным да рота кубачкам. — А ты адкуль ведаеш, за якой штукай мы ідзем?

Арчыбальд зьбянтэжана засьмяяўся, запусьціў пяцярню ў вараныя валасы, патузаў і сказаў:

— Ды вось здагадаўся. Я ўжо і ня памятаю, што мяне на гэтую думку наштурхнула. Ну, па-першае, раней бацька ўвесь час бубніў пра гэты Залаты шар, а тут раптам перастаў і замест гэтага да вас зачасьціў, а я ж ведаю — ніякія вы не сябры, што б там бацька ні казаў… Потым, ён дзіўны нейкі стаў апошнім часам… — Арчыбальд засьмяяўся і пакруціў галавой, нешта згадваючы. — А канчаткова я зразумеў, калі вы зь ім на пустцы гэты шарык выпрабоўвалі. — Ён паляпаў далоньню па заплечніку, дзе ляжала туга згорнутая абалонка паветранага шара. — Я вас тады высачыў, і, калі ўбачыў, як вы мех з камянямі прыпаднялі і па паветры вялі, тут ужо мне ўсё канчаткова ясна стала. Па-мойму, у Зоне нічога цяжкага, акрамя Залатога шара, не засталося. — Ён адкусіў ад бутэрброда, пажаваў і задуменна прамовіў набітым ротам: — Я вось толькі не разумею, як яго чапляць, ён жа, напэўна, гладкі…

Рэдрык усё глядзеў на яго па-над кубачкам і думаў, да чаго ж яны не падобныя адзін на аднаго — бацька і сын. Нічога агульнага паміж імі не было. Ні твар, ні голас, ні душа. У Сьцярвятніка голас хрыплы, лісьлівы, подлы нейкі, але таго разу ён гаварыў так, што нельга было яго ня слухаць. «Рыжы! — казаў ён, перагнуўшыся цераз стол. — Нас жа двое засталося ўсяго, ды на дваіх дзьве нагі, і абедзьве твае… Каму ж, як не тебе? Гэта ж, можа, найкаштоўнейшае, што ў Зоне ёсьць… Каму ж дастанецца, а? Няўжо гэтым чыстаплюям з машынамі? Я ж яго знайшоў, я! Колькі там нашых па дарозе палегла! Сабе бярог! І цяпер бы не аддаў, ды рукі, бачыш, кароткія сталі! Ну добра, ты ня верыш. Ня верыш — ня трэба. Табе — грошы, дасі мне, колькі сам захочаш, я ведаю, ты не пакрыўдзіш. А я, можа, ногі сабе вярну. Ногі вярну, разумееш ты? Бо Зона ж ногі ў мяне адабрала, дык, можа, Зона і аддасьць?..»

— Што? — спытаў Рэдрык, ачуўшыся.

— Я спытаў, закурыць можна, містэру Шугарце?

— Так, — сказаў Рэдрык. — Куры, куры… Я таксама закуру.

Ён залпам дапіў рэшту кавы, выцягнуў цыгарэту і, разьмінаючы яе, утаропіўся ў туман, што пачынаў радзець. Вар’ят, падумаў ён. Псых. Ногі яму… сьцерву… гнідзе вашывай… Ад усіх гэтых размоваў зьбіраўся нейкі асадак, незразумела які. І ён не расьсейваўся з часам, а, наадварот, менавіта зьбіраўся. І незразумела было, што гэта такое, але яно перашкаджала, нібы ён чымсьці заразіўся ад Сьцярвятніка, але ня гадасьцю якой-небудзь, а, наадварот… сілай, ці што? Не, ня сілай. А чым жа тады? Ну добра, сказаў ён сабе. Давай так: дапусьцім, не дайшоў я дасюль. Зусім ужо сабраўся, заплечнік паклаў, і тут што-небудзь здарылася… сцапалі б мяне, напрыклад. Дрэнна было б? Безумоўна дрэнна. Чаму дрэнна? Грошы прапалі? Ды не, не ў грошах справа… Што дабро гэтае гадам дастанецца? Так, у гэтым нешта ёсьць. Крыўдна. Але мне з таго што? Усё роўна ў рэшце рэшт усё ім дастанецца…

— Бр-р-р… — сказаў Арчыбальд. — Да костак прабірае. Містэру Шугарце, можа, вы дасьце мне зараз глынуць?

Рэдрык моўчкі дастаў біклагу і працягнуў яму. А я ж не адразу пагадзіўся, падумаў раптам ён. Дваццаць разоў я пасылаў Сьцярвятніка куды далей, а на дваццаць першы ўсё ж ткі пагадзіўся. Неяк мне невыносна стала раптам. І апошняя размова ў нас атрымалася кароткая і цалкам дзелавая. «Здароў, Рыжы. Я вось мапу прынёс. Можа, усё-ткі, паглядзіш?» — «Давай», — сказаў я. І ўсё. Памятаю, што п’яны быў тады, цэлы тыдзень піў, нешта на душы было брыдка… А, ч-чорт, ці ня ўсё роўна? Пайшоў і пайшоў! Што я ў гэтым капаюся, як у дзярме прутком? Баюся я, ці што?

Ён здрыгануўся. Доўгі тужлівы скрып даляцеў раптам з туману. Рэдрык ускочыў, як падкінуты, і зараз жа, як падкінуты, ускочыў Арчыбальд. Але ўжо зноў стала ціха, і толькі шамацела, струменячыся па насыпе ў іх з-пад ног, дробная галька.

— Гэта, напэўна, парода прасела, — няўпэўнена, зь цяжкасьцю вымаўляючы словы, прамовіў Арчыбальд. — ваганэткі жа з пародай даўно стаяць…

Рэдрык глядзеў проста перад сабой і нічога ня бачыў. Ён згадаў. Гэта было ўначы. Ён прачнуўся ад такога ж тужлівага і доўгага гуку, абміраючы, як у сьне. Толькі гэта быў ня сон. Гэта крычала Мартышка, седзячы на ​​сваім ложку каля акна, а з гасьцёўні адгукаўся бацька, вельмі падобна, гэтак жа доўга і рыпуча, толькі зь нейкім клекатаньнем. І так яны пераклікаліся і пераклікаліся ў цемры цэлых сто гадоў. Гута прачнулася таксама і ўзяла Рэдрыка за руку, ён адчуваў ейнае плячо, якое імгненна пакрылася потам, і так яны ляжалі ўсе гэтыя сто гадоў і слухалі, а калі Мартышка змоўкла і ўляглася, ён пачакаў яшчэ трохі, потым устаў, выйшаў на кухню і прагна выпіў паўбутэлькі каньяку. З гэтай ночы ён запіў.

— Парода, — казаў Арчыбальд. — Яна, ведаеце, прасядае з часам. Ад волкасьці, ад усялякіх такіх прычынаў…

Рэдрык паглядзеў на ягоны збляднелы твар і зноў сеў. Цыгарэта ў яго з пальцаў кудысьці зьнікла, і ён закурыў новую. Арчыбальд пастаяў яшчэ трохі, з апаскай верцячы галавой, потым таксама сеў і сказаў нягучна:

— А яшчэ кажуць, што ў Зоне быццам бы нехта жыве. Людзі нейкія. Не прышэльцы, а менавіта людзі. Быццам Наведваньне засьпела іх тут, і яны мутавалі… прыстасаваліся да новых умоваў. Вы чулі пра гэта, містэру Шугарце?

— Так, — сказаў Рэдрык. — Толькі гэта ня тут. Гэта ў гарах, на паўночным захадзе. Пастухі нейкія.

Вось ён чым мяне заразіў, думаў ён. Вар’яцтвам ён мяне сваім заразіў. Вось, значыць, чаму я сюды пайшоў. Вось што мне тут трэба. Нейкае дзіўнае і вельмі новае адчуваньне павольна запоўніла яго. Ён усьведамляў, што адчуваньне гэтае ня новае, што яно даўно ўжо сядзела недзе ў яго ў пячонках, але толькі зараз ён пра яго здагадаўся, і ўсё ўстала на свае месцы. І тое, што раней здавалася глупствам, хворым трызьненьнем звар’яцелага старога, абярнулася зараз адзінай надзеяй, адзіным сэнсам жыцьця, бо толькі зараз ён зразумеў: адзінае ва ўсім сьвеце, што ў яго яшчэ засталося, адзінае, дзеля чаго ён жыў апошнія месяцы, была надзея на цуд. Ён, дурань, дурань, адштурхоўваў гэтую надзею, затоптваў яе, зьдзекаваўся зь яе, таму што ён так прызвычаіўся, таму што ніколі ў жыцьці з самога дзяцінства ён не разьлічваў ні на каго, акрамя сябе, і таму што з самога дзяцінства гэты разьлік на сябе ён выражаў у колькасьці зялёненькіх, якія яму ўдавалася вырваць, выдраць, выгрызьці з абыякавага хаосу, які яго атачаў. Так было заўсёды, і так было б і далей, калі б ён у рэшце рэшт не апынуўся ў такой яме, зь якой яго ня вызваляць ніякія зялёненькія, у якой разьлічваць на сябе абсалютна бессэнсоўна. І мімалётна ён зьдзівіўся, як яму ўдалося пражыць апошнія тыдні бяз гэтай надзеі і бяз гэтага адчуваньня, якое запаўняла яго цяпер да макушкі, але да яго адразу ж дайшло, што і надзея, і адчуваньне былі ў ім усе гэтыя тыдні. Ён засьмяяўся і штурхнуў Арчыбальда ў плячо.

— Ну што, сталкеру? — сказаў ён. — запэцкаў споднікі? Прывыкай, братка, не саромейся, дома вымыюць.

Арчыбальд зьдзіўлена паглядзеў на яго, няўпэўнена усьміхаючыся. А Рэдрык скамячыў прамасьленую паперу з-пад бутэрбродаў, шпурнуў яе пад ваганэтку і прылёг на заплечнік, упёршыся локцем.

— Ну добра, — сказаў ён. — А дапусьцім, напрыклад, што гэты самы Залаты шар сапраўды… Што б ты тады загадаў?

— Значыць, вы ўсё-ткі верыце? — хутка спытаў Арчыбальд.

— Гэта ня важна — веру я там або ня веру. Ты мне на пытаньне адкажы.

Рэдрык раптам адчуў, што яму сапраўды цікава даведацца, што можа пажадаць такі вось хлопец, блазьнюк яшчэ, учорашні школьнік, і ён зь вясёлай цікаўнасьцю сачыў, як Арчыбальд хмурыцца, трывожыць вусікі і старанна думае.

— Ну, вядома, ногі бацьку, — сказаў Арчыбальд нарэшце. — Каб дома было ўсё добра…

— Хлусіш, хлусіш, — лагодна сказаў Рэдрык. — Ты, братка, улічы: Залаты шар толькі патаемныя жаданьні выконвае, толькі такія, што калі ня зьдзейсьняцца, то хоць у пятлю.

Арчыбальд Барбрыдж пачырванеў, ускінуў на Рэдрыка і зараз жа апусьціў вочы і зусім заліўся фарбай, нават сьлёзы выступілі. Рэдрык ухмыльнуўся, гледзячы на ​​яго.

— Усё зразумела, — сказаў ён амаль ласкава. — Добра, гэта не мая справа. Трымай сваё пры сабе. — І тут ён раптам згадаў пра пісталет і падумаў, што, пакуль ёсьць час, трэба ўлічыць усё, што можна ўлічыць. — Што гэта ў цябе ў задняй кішэні? — спытаў ён нядбайна.

— Пісталет, — буркнуў Арчыбальд і закусіў губу.

— Навошта ён табе? — зьдзівіўся Рэдрык.

— Страляць, — сказаў Арчыбальд задзірліва.

— Кінь, кінь, — сказаў Рэдрык, сядаючы. — Давай яго сюды, у Зоне страляць няма ў каго. Давай.

Арчыбальд хацеў нешта сказаць, але прамаўчаў, сунуў руку за сьпіну, выцягнуў армейскі кольт і працягнуў Рэдрыку, трымаючы за ствол. Рэдрык узяў пісталет за цёплае рубчастае дзяржаньне, падкінуў яго, злавіў і сказаў:

— Хустка ёсьць якая-небудзь? Давай, я завіну.

Ён узяў у Арчыбальда чысьценькую, з пахам адэкалёну хустку, завінуў пісталет і паклаў скрутак на шпалу.

— Няхай тут паляжыць, — патлумачыў ён. — Назад пойдзем — возьмеш. Можа, насамрэч ад патрульных адстрэльвацца давядзецца… Хоць ад патрульных адстрэльвацца, братка…

Арчыбальд рашуча пакруціў галавой.

— Ды мне не для гэтага, — сказаў ён з прыкрасьцю. — Там толькі адзін патрон. Каб… калі як з бацькам…

— Ву-унь што, — працягнуў Рэдрык, уважліва гледзячы на ​​яго. — Ну, гэта можаш не турбавацца. Калі як з бацькам, то ўжо да гэтага месца я цябе дацягну. Абяцаю… Глядзі, разьвіднела!

Туман зьнікаў на вачах. На насыпу яго ўжо не было зусім, а ўнізе і ўдалечыні малочная імгла прасядала і пратавала, скрозь яе прарасталі круглявыя шчаціністыя вяршыні пагоркаў, і паміж пагоркамі дзе-нідзе ўжо праглядвала рабая паверхня пракіслага балота, пакрытага рэдзенькай зморанай вярбой, а на гарызонце, за пагоркамі, ярка-жоўтым успыхнулі вяршыні гор, і неба над гарамі было яснае і блакітнае. Арчыбальд азірнуўся цераз плячо i ў захапленнi ўскрыкнуў. Рэдрык таксама азірнуўся. На ўсходзе горы здаваліся чорнымі, а над імі палала знаёмае смарагдавае зарыва, зялёны золак Зоны. Рэдрык падняўся і, расьпяразваючыся, сказаў:

— Аблягчыцца не зьбіраешся? Глядзі, потым няма дзе будзе і няма калі…

Ён зайшоў за ваганэтку, прысеў на насыпу і, пакрэхтваючы, глядзеў, як хутка згасае, заліваецца ружовым зялёнае зарыва і памяранцавы акраец сонца выпаўзае з-за хрыбта, і адразу ад пагоркаў пацягнуліся лілаватыя цені, усё стала рэзкім, рэльефным, усё стала відаць, як на далоні, і проста перад сабой, мэтрах у двухстах, Рэдрык убачыў верталёт. Верталёт упаў, відаць, у самы цэнтр «камарынага плешу», і ўвесь фюзэляж ягоны распляскала ў бляшаны блін, толькі хвост застаўся цэлы, яго зьлёгку выгнула, і ён чорным кручком тырчаў над прагалінай між пагоркамі, і стабілізацыйны вінт застаўся цэлым — выразна парыпваў, пагойдваючыся на лёгкім ветрыку. «Плеш», мабыць, трапіўся магутны, нават пажару сапраўднага не атрымалася, і на расплясканай бляшанцы выразна вылучалася чырвона-сіняя эмблема каралеўскіх ваенна-паветраных сілаў, якую Рэдрык вось ужо колькі гадоў і на вочы ня бачыў і быццам бы нават забыўся, як яна выглядае.

Справіўшы патрэбу, Рэдрык вярнуўся да заплечніка, дастаў мапу і расклаў яе на сьпечанай грудзе пароды ў ваганэтцы. Самога кар’еру відаць адсюль не было, яго засланяў пагорак з пачарнелым абгарэлым дрэвам на верхавіне. Гэты курган яны меліся абыйсьці справа, па лагчыне паміж ім і іншым пагоркам, які таксама быў бачны адсюль, зусім голы, з бурым каменным россыпам па ўсім схіле. Усе арыенціры супадалі, але Рэдрык не адчуваў задавальненьня. Шматгадовы інстынкт сталкера катэгарычна пратэставаў супраць самой думкі, недарэчнай і ненатуральнай, — пракладаць сьцежку паміж двума блізкімі ўзвышшамі. Ладна, падумаў Рэдрык, гэта мы яшчэ паглядзім. На месцы будзе лепш відаць. Сьцежка да гэтай лагчыны вяла па балоце, па адкрытым роўным месцы, здавалася адсюль бясьпечнай, але, прыгледзеўшыся, Рэдрык адрозьніў паміж сухімі купінамі нейкую цёмна-шэрую пляму. Ён зірнуў на мапу. Там стаяў крыжык, і каравымі літарамі было напісана: «Хлюст». Чырвоны пункцір сьцежкі ішоў правей за крыжык. Мянушка была быццам бы знаёмая, але хто такі гэты Хлюст, як ён выглядаў і калі ён быў, Рэдрык узгадаць ня мог. Успаміналася толькі: дымная зала ў «Боржчы», нейкія п’яныя лютыя храпы, вялізныя чырвоныя лапы, што сьціскалі шклянкі, грымотны рогат, потныя блішчастыя пысы, фантастычны статак тытанаў і гігантаў, што сабраўся на вадапой; адзін з найяскравейшых успамінаў дзяцінства — першае наведваньне «Боржчу». Што я тады прынёс? «Пустышкі», здаецца. Прама з Зоны, мокры, галодны, ашалелы, зь мяшком цераз плячо, уваліўся ў гэты шынок, бразнуў на стойку перад Эрнэстам мяшок, злосна шчэрачыся і азіраючыся, вытрымаў грукатлівы залп зьдзекаў, дачакаўся, пакуль Эрнэст, тады яшчэ малады і заўсёды пры гальштуку матыльком, адлічыў колькісьці там зялёненькіх… не, тады былі яшчэ не зялёненькія, тады былі «квадратныя», каралеўскія, зь нейкай напаўголай бабай у плашчы й вянку… дачакаўся, схаваў грошы ў кішэнь і нечакана для самога сябе цапнуў са стойкі цяжкі піўны куфаль і з размаху стукнуў ім па найбліжэйшай рагатлівай пашчы. Рэдрык ухмыльнуўся і падумаў: можа, гэта і быў Хлюст?

— Хіба паміж пагоркамі можна, пане Шугарце? — ціха запытаў над вухам Арчыбальд. Ён стаяў побач і таксама разглядаў мапу.

— Паглядзім, — сказаў Рэдрык. Ён усё глядзеў на мапу. Там было яшчэ два крыжыкі — адзін на схіле пагорка з дрэвам, другі — на каменным россыпу. Пудзель і Акулярык. Сьцежка праходзіла ўнізе паміж імі. — Там паглядзім, — паўтарыў ён, склаў мапу і сунуў яе ў кішэнь. Ён агледзеў Арчыбальда. — Як стул? — спытаў ён і, не чакаючы адказу, загадаў: — Падай мне на сьпіну заплечнік.

— Пойдзем, як раней, — сказаў ён, устрасаючы заплечнік і прыстасоўваючы лямкі ямчэй. — Ты йдзеш наперадзе, каб я цябе кожную хвіліну бачыў. Не азірайся, а вушы трымай наросхрыст. Мой загад — закон. Май на ўвазе, давядзецца шмат паўзьці, бруду ня ўздумай баяцца, калі загадаю — пысай у бруд без размоў… Ды куртачку сваю зашпілі. Гатовы?

— Гатовы, — сказаў Арчыбальд глуха. Ён здорава нэрваваўся. Румянцу на ягоных шчоках як і не было.

— Першы напрамак — вось. — Рэдрык рэзка махнуў далоньню ў бок найбліжэйшага пагорка за сотню крокаў ад насыпу. — Пайшоў.

Арчыбальд сутаргава ўздыхнуў і, пераступіўшы цераз рэйку, стаў бокам спускацца па насыпе. Галька з шумам сыпалася за ім.

— Лягчэй, лягчэй, — сказаў Рэдрык. — Сьпяшацца няма куды.

Ён пачаў асьцярожна спускацца сьледам, звыкла рэгулюючы інэрцыю цяжэрнага заплечніка мускуламі ног. Краем вока ён увесь час сачыў за Арчыбальдам. Баіцца хлопец, думаў ён. Правільна баіцца. Прадчувае, напэўна. Калі ў яго нюх, як у татуся, то павінен прадчуваць. Ведаў бы ты, Сьцярвятніку, як абярнулася справа. Ведаў бы ты, Сьцярвятніку, што я цябе паслухаю. «Але вось тут, Рыжы, табе аднаму не прайсьці. Хочаш ня хочаш, а давядзецца табе каго-небудзь з сабой узяць. Магу каго-небудзь са сваіх смаркачоў аддаць, каго не шкада…» Угаварыў. Першы раз у жыцьці пагадзіўся я на такую ​​справу. Ну, нічога, можа быць, усё-ткі абыйдзецца, усё-ткі я не Сьцярвятнік, мо і злаўчым як-небудзь.

— Стоп! — загадаў ён Арчыбальду.

Арчыбальд спыніўся па шчыкалатку ў іржавай вадзе. Пакуль Рэдрык спускаўся, дрыгва зацягнула яго па калена.

— Камень бачыш? — сказаў Рэдрык. — Вунь, пад пагоркам ляжыць. Давай на яго.

Арчыбальд рушыў наперад. Рэдрык адпусьціў яго на дзесяць крокаў і пайшоў сьледам. Дрыгва пад нагамі чвякала і сьмярдзела. Мёртвая дрыгва — ні заедзі, ні жаб, нават вярба тут высахла і згніла. Рэдрык звыкла паглядаў па баках, але пакуль усё было быццам бы спакойна. Пагорак павольна набліжаўся, напоўз на нізкае яшчэ сонца, потым засланіў усю ўсходнюю частку неба. У каменя Рэдрык азірнуўся ў бок насыпу. Насып быў ярка асьветлены сонцам, на ім стаяў цягнік зь дзясятка ваганэтак, частка ваганэтак сарвалася з рэек і ляжала на баку, насып пад імі быў пакрыты рудымі рагамі высыпанай пароды. А далей, на поўнач ад цягніка, у бок кар’еру, паветра над рэйкамі мутна дрыжала і пералівалася, і час ад часу ў ім імгненна ўспыхвалі і згасалі маленькія вясёлкі. Рэдрык паглядзеў на гэтае трымценьне, сплюнуў амаль усухую і адвярнуўся.

— Далей, — сказаў ён, і Арчыбальд павярнуў да яго напружаны твар. — Вунь рызьзё бачыш? Ды не туды глядзіш. Вунь там, правей.

— Так, — сказаў Арчыбальд.

— Дык вось, гэта быў нейкі Хлюст. Даўно быў. Ён ня слухаўся старэйшых і цяпер ляжыць там спэцыяльна для таго, каб паказваць разумным людзям дарогу. Вазьмі два пальцы направа ад гэтага Хлюста… Узяў? Засек пункт? Ну прыкладна там, дзе вярба трохі гусьцейшая… Рухай туды. Пайшоў!

Цяпер яны йшлі паралельна насыпу. З кожным крокам вады пад нагамі станавілася ўсё менш, і хутка яны крочылі ўжо па сухіх спружыністых купінах. Арчыбальд падбадзёрыўся і перайшоў быў на поўны крок, і тады Рэдрык памацаў у кішэні, выбраў гайку грамаў на дваццаць і, прыцэліўшыся, запусьціў яму ў галаву. Гайка трапіла Арчыбальду прама ў патыліцу. Хлопец ахнуў, схапіўся за галаву і плазам паваліўся на сухую траву. Рэдрык спыніўся над ім.

— Вось так яно й бывае, Арчы, — сказаў ён. — Гэта табе не бульвар, ты тут не на шпацыры.

Арчыбальд павольна падняўся. Твар у яго быў зусім белы.

— Усё зразумела? — спытаў Рэдрык.

Арчыбальд глынуў і заківаў.

— Добра. А наступнага разу надаю па зубах. Калі жывы застанешся. Пайшоў.

З хлопца мог бы атрымацца сталкер, думаў Рэдрык, звалі б яго, напэўна, Прыгажунчык. Прыгажунчык Арчы. У нас быў адзін Прыгажунчык, звалі яго Дыксан, а цяпер яго завуць Сусьлік. Адзіны сталкер, які трапіў у «мясарубку» і выжыў. Пашанцавала. Ён, дзівак, да гэтага часу думае, што яго Барбрыдж зь «мясарубкі» выцягнуў. Дзе там. З Зоны ён яго вывалак, гэта так. Паспрабаваў б ня вывалачы. Яму хлопцы тады прама сказалі: адзін лепш не вяртайся. Бо ж якраз тады Барбрыджа Сьцярвятнікам і назвалі, да гэтага ён у нас у Біцюгах хадзіў…

Рэдрык раптам адчуў на левай шчацэ ледзь прыкметны ток паветра i тут жа, яшчэ не пасьпеўшы ні пра што падумаць, крыкнуў:

— Стой!

Ён выцягнуў налева руку. Ток паветра адчуваўся там мацней. Дзесьці паміж імі і насыпам разьлёгся «камарыны плеш», а можа быць, ён ішоў і па самім насыпе — нездарма ж зваліліся ваганэткі. Арчыбальд стаяў як скамянелы. Ён нават не павярнуўся.

— Вазьмі правей, — загадаў Рэдрык. — Пайшоў.

Так, нядрэнны быў бы сталкер. Які чорт, шкадую я яго, ці што? Гэтага яшчэ не хапала. Мяне хто-небудзь калі-небудзь шкадаваў? Ну наогул так, шкадавалі. Кірыл мяне шкадаваў. Рычард Нунан мяне шкадуе. Увогуле ён, як відаць, ня столькі мяне шкадуе, колькі да Гуты прыхіляецца. А можа быць, і шкадуе, адно другому не перашкода. Толькі мне шкадаваць нікога не даводзіцца. У мяне выбар: або — або. Ён упершыню з поўнай выразнасьцю ўявіў сабе выбар: або гэты хлапчук, або мая Мартышка. Тут і выбіраць няма чаго, усё ясна. Калі толькі цуд магчымы, падказаў нейкі голас знутры, але ён з жахам і разьлютаванасьцю задушыў у сабе гэты голас.

Яны абмінулі кучу шэрага рызьзя. Ад Хлюста нічога не засталося, толькі ляжала паводаль у засохлай траве доўгая, наскрозь праржавелая палка — мінашукальнік. Тады многія карысталіся мінашукальнікамі, куплялі цішком у вайсковых інтэндантаў, спадзяваліся на гэтыя штукі, як на пана бога, а потым два сталкеры запар за некалькі дзён загінулі зь імі, забітыя падземнымі разрадамі. І як адрэзала… Хто ж усё-ткі быў гэты Хлюст? Барбрыдж яго сюды прывёў ці ён сам сюды прыйшоў? І чаму іх усіх цягнула ў гэты кар’ер? Чаму я нічога пра гэта ня чуў? Д’ябал, прыпякае як! І гэта з раніцы, а што будзе потым? Арчыбальд, які йшоў кроках у пяцёх наперадзе, падняў руку і выцер зь ілба пот. Рэдрык пакасіўся на сонца. Сонца было яшчэ невысока. І тут ён раптам усьвядоміў, што сухая трава пад нагамi не шамаціць, як раней, а нібыта паскрыпвае, як бульбяная мука, і яна ўжо не калючая і жорсткая, як раней, а мяккая і зыбкая, яна рассыпалася пад ботам, як лахманы сажы. І ён убачыў выразна выціснутыя сьляды Арчыбальда і кінуўся на зямлю, крыкнуўшы: «Легчы!»

Ён упаў тварам у траву, і яна разьляцелася ў пыл пад ягонай шчакой, і ён заскрыгатаў зубамі ад злосьці, што так не пашанцавала. Ён ляжаў, намагаючыся ня рухацца, усё яшчэ спадзеючыся, што, можа быць, пранясе, хоць і разумеў, што яны папаліся. Гарачыня ўзмацьнялася, навальвалася, ахінала ўсё цела, як прасьціна, змочаная кіпенем, вочы заліло потам, і Рэдрык запозьнена крыкнуў Арчыбальду: «Ня рухайся! Цярпі!». І стаў цярпець сам. І ён бы вытрымаў, і ўсё, можа быць, абышлося б больш-менш удала, без усялякіх стратаў, але ня вытрымаў Арчыбальд. Ці то ён не пачуў Рэдрыка, ці то перапалохаўся да таго, што забыўся на ўсе наказы і запаветы, ці то разам прыпякло яго яшчэ мацней, чым Рэдрыка, ва ўсякім разе, кіраваць сабой ён перастаў і сьлепа, зь нейкім гарлавым лямантам кінуўся, прыгнуўшыся, куды пагнаў яго бессэнсоўны інстынкт — назад, якраз туды, куды бегчы ўжо ніяк было нельга. Рэдрык ледзь пасьпеў прыпадняцца і абедзьвюма рукамі абхапіць яго за нагу, і ён усім целам бахнуўся аб зямлю, падняўшы хмару попелу, віскнуў ненатуральна высокім голасам і ўбрыкнуў Рэдрыка свабоднай нагой у твар, забіўся і заторгаўся, але Рэдрык, сам ужо дрэнна цямячы ад болю, напоўз на яго, прыціскаючыся абпаленым тварам да скураное курткі, імкнучыся задушыць, уцерці ў зямлю, аберуч трымаючы за доўгія валасы трымцячую галаву і шалёна малоцячы наскамі чаравікоў і каленамі па нагах, па зямлі, па задзе. Ён цьмяна чуў стогны і мыканьне, што даносіліся з-пад яго, і свой уласны хрып: «Ляжы, сволач, ляжы, заб’ю…», а зьверху на яго ўсё навальвалі і навальвалі груды распаленага вугалю, і ўжо палала на ім вопратка, і трашчала, успухаючы бурбалкамі і лопаючыся, скура на нагах і баках, і ён, уткнуўшыся тварам у шэры попел, сутаргава зьмінаючы грудзьмі галаву гэтага праклятага смаркача, ня вытрымаў і закрычаў з усіх сілаў…

Ён ня памятаў, калі ўсё гэта скончылася. Зразумеў толькі, што зноў можа дыхаць, што паветра зноў стала паветрам, а не расплаўленым сьвінцом, што выпальваў глотку, і зразумеў, што трэба сьпяшацца, што трэба як мага хутчэй выбірацца з-пад гэтай д’ябальскай жароўні, пакуль яна не вярнулася назад. Ён споўз з Арчыбальда, які ляжаў зусім нерухома, заціснуў абедзьве ягоныя нагі пад пахай і, дапамагаючы сабе вольнай рукой, папоўз наперад, не спускаючы вачэй з рысы, за якой пачыналася зноў трава, мёртвая, сухая, калючая, але сапраўдная — яна здавалася яму зараз найвялікшым прытулкам жыцьця. Попел рыпеў на зубах, абпалены твар раз-пораз смаліла рэшткамі гарачыні, пот ліў прама ў вочы — напэўна, таму, што ні броваў, ні павек у яго больш не было. Арчыбальд валачыўся сьледам, нібы назнарок чапляючыся сваёй клятай куртачкай; гарэў абвараны азадак, а заплечнік пры кожным руху паддаваў у абгарэлую патыліцу. Ад болю і духаты Рэдрык раптам з жахам падумаў, што зусім абварыўся і цяпер яму не дайсьці, і ад гэтага страху мацней запрацаваў свабодным локцем і каленкамі, выштурхваючы цераз перасохлую глотку найгнюсьнейшыя лаянкі, што прыходзілі яму ў галаву, а потым раптам зь нейкай вар’яцкай радасьцю ўспомніў, што за пазухай у яго ляжыць амаль поўная біклага, сябровачка, якая ня выдасьць, толькі б дапаўзьці, ну яшчэ трохі, давай, Рэдзе, давай, Рыжы, вось так, вось так, ну яшчэ, ну яшчэ трохі, у бога, у анёлаў, пад трыццацьцю коўдрамі на Паўночным полюсе, у прышэльцаў і Сьцярвятніка душу…

Потым ён доўга ляжаў, пагрузіўшы твар і рукі ў халодную ржавую ваду, з асалодай удыхаючы прасьмярдзелую гнілатой прахалоду. Век бы так ляжаў, але ён прымусіў сябе падняцца, скінуў заплечнік, стоячы на ​​каленях, на карачках падпоўз да Арчыбальда, што нерухома ляжаў крокаў за дваццаць ад балота, і перавярнуў яго на сьпіну. Н-так, прыгожы быў хлопчык. Цяпер гэтая прыгожанькая пыса здавалася чорна-шэрай маскай з сумесі крыві й попелу, і некалькі сэкунд Рэдрык з тупой цікавасьцю разглядаў на ёй падоўжныя разрэзы — сьляды ад купінаў і камянёў. Потым ён узяў Арчыбальда пад пахі, узьняўся на ногі і пацягнуў назад да вады. Арчыбальд хрыпла дыхаў, час ад часу стогнучы. Рэдрык кінуў яго тварам у найвялікшую лужыну і паваліўся побач, зноў перажываючы асалоду ад мокрай ледзяной ласкі. Арчыбальд забулькаў, заварушыўся, падцягнуў пад сябе рукі і падняў галаву. Вочы ягоныя былі вылупленыя, ён нічога ня цяміў і прагна хапаў ротам паветра, адплёўваючыся і кашляючы. Потым позірк ягоны зрабіўся асэнсаваным і спыніўся на Рэдрыку.

— Ф-фу, — сказаў ён і паматаў галавой, распырскваючы брудную ваду. — Што гэта было?

— Сьмерць гэта была, — невыразна вымавіў Рэдрык і закашляўся. Ён абмацаў твар. Было балюча, нос распух, але бровы і вейкі, як гэта ні дзіўна, былі на месцы. І скура на руках таксама аказалася цэлая, толькі пачырванела трохі. Трэба думаць, і азадак не да косьці прапаліла. Ён памацаў — не, яўна не да косьці, нават штаны цэлыя. Проста як варам апякло.

Арчыбальд таксама асьцярожна кранаў пальцамі твар. Цяпер, калі страшную маску змыла вадой, фізыяномія ў яго выявілася — таксама насуперак чаканьням — амаль у парадку. Некалькі драпін, нос прыпух, расьсечаная ніжняя губа, а так, у цэлым, нічога.

— Ніколі пра такое ня чуў, — прамовіў Арчыбальд і паглядзеў назад.

Рэдрык таксама азірнуўся. На шэраватай спапялёнай траве засталося шмат сьлядоў, і Рэдрык быў уражаны тым, якім, аказваецца, кароткім быў той страшны бясконцы шлях, які ён прапоўз, ратуючыся ад загібелі. Якіх-небудзь мэтраў дваццаць — трыццаць, ня больш, было ўсяго ад краю да краю выпаленай пралысіны, але ён сосьлепу і ад страху поўз па ёй нейкім дзікім зігзагам, як таракан па распаленай патэльні, і дзякуй яшчэ, што поўз, увогуле, туды, куды трэба, бо ж мог бы запаўзьці на «камарыны плеш» зьлева, а мог бы і наогул павярнуць назад… Не, ня мог бы, падумаў ён з разьлютаванасьцю. Гэта блазьнюк які-небудзь мог бы, а я табе не блазьнюк, і калі б ня гэты дурань, то ўвогуле б нічога ня здарылася, абварыў бы сабе зад — вось і ўсе непрыемнасьці.

Ён паглядзеў на Арчыбальда. Арчыбальд з пырханьнем умываўся, пакрэхтваючы, калі чапляў балючыя месцы. Рэдрык падняўся і, моршчачыся ад дотыкаў задубелага ад гарачыні адзеньня да абпаленай скуры, выйшаў на сухое месца і нагнуўся над заплечнікам. Вось заплечніку дасталася па-сапраўднаму. Верхнія клапаны проста абгарэлі, бутэлечкі ў аптэчцы ўсе палопаліся ад жару да чортавай маці, і ад жухлае плямы несла невыноснай хіміяй. Рэдрык адкрыў клапан і пачаў выкідваць аскепкі шкла і плястыку, і тут Арчыбальд у яго за сьпіной сказаў:

— Дзякуй вам, містэру Шугарце, выцягнулі вы мяне.

Рэдрык прамаўчаў. Які чорт — дзякуй! Здаўся ты мне — ратаваць цябе.

— Я сам вінаваты, — сказаў Арчыбальд. — Я чуў, што вы мне загадалі ляжаць, але я моцна перапалохаўся, зусім галаву згубіў, калі прыпякло. Я вельмі болю баюся, містэру Шугарце…

— Уставай, уставай, — сказаў Рэдрык, не паварочваючыся. — Гэта ўсё былі кветачкі… Уставай, чаго разьлёгся!

Зашыпеўшы ад болю ў абпаленых плячах, ён ускінуў на сьпіну заплечнік, прасунуў рукі ў рамяні. Адчуваньне было такое, быццам скура на абпаленых месцах зморшчылася і пакрылася балючымі складкамі. Болю ён баіцца… Зь дзярмом цябе папалам разам з тваім болем!.. Ён агледзеўся. Нічога, са сьцежкі не сышлі. Зараз гэтыя пагорачкі зь нябожчыкамі. Свалачная пагорачкі, стаяць, гніды, тырчаць, як сьцярвач’і крумянкі, а гэтая лагчынка паміж імі… Ён ухмыльнуўся. Вядома, што паміж крумянкамі бывае. Ах, свалачная лагчынка, вось яна ж самая сволач і ёсьць. Сука.

— Лагчыну паміж пагоркамі бачыш? — спытаў ён Арчыбальда.

— Бачу.

— Прама на яе. Марш!

Арчыбальд тыльным бокам далоні выцер пад носам і рушыў наперад, хлюпаючы па лужынах. Ён накульгваў і быў ужо не такі прамы і стройны, як раней, сагнула яго, і ён ішоў зараз асьцярожна, зь вялікай апаскай. Вось і яшчэ аднаго я выцягнуў, падумаў Рэдрык. Які гэта будзе? Пяты? Шосты? І цяпер вось пытаецца: навошта? Што ён мне — родны? Паручыўся я за яго? Слухай, Рыжы, а чаму ты яго сапраўды цягнуў? Ледзь сам з-за яго не загнуўся… Зараз, на ясную галаву, я ведаю, што правільна я яго цягнуў, што безь яго мне не абысьціся, што ён у мяне як заложнік за Мартышку. Што я не чалавека выцягнуў, а мінашукальнік свой выцягнуў, тральшчык свой. А там, на гарачым месцы, я ж пра гэта і думаць ня думаў. Цягнуў яго, як роднага, і думкі нават не было, каб кінуць, хоць на ўсё забыўся — і на тральшчык забыўся, і на Мартышку забыўся… Што ж гэта атрымліваецца? Атрымліваецца, што я і насамрэч добры хлопец. Гэта мне і Гута паўтарае, і Кірыл-нябожчык пераконваў, і Рычард увесь час наконт гэтага далдоніць… Таксама мне, знайшлі дабрака. Ты гэта кінь, сказаў ён сабе. Табе тут гэтая дабрыня ні да чаго. Каб у першы і ў апошні раз… Мне яго трэба зьберагчы для «мясарубкі», падумаў ён. Тут усё можна прайсьці, акрамя «мясарубкі».

— Стой, — сказаў ён Арчыбальду.

Яны спыніліся перад лагчынай, і Арчыбальд разгублена азірнуўся на Рэдрыка. Дно лагчыны было пакрытае гнойна-зялёнай жыжкай, якая тоўста адсвечвала на сонцы. Над паверхняй курылася лёгкая пара, што паміж пагоркамі станавілася гусьцейшай, а за трыццаць крокаў ад яе ўжо нічога не было відаць. І стаяў смурод. Чорт ведае што гніло ў гэтай агіднай каламесе, але Рэдрыку падалося, што сотні тысяч разьбітых тухлых яек, вылітых на кучу з сотні тысяч тухлых рыбіных галоў і дохлых котак, ня могуць сьмярдзець так, як сьмярдзела тут. Арчыбальд выдаў гарлавы гук і адступіў на крок. Рэдрык строс зь сябе здранцьвеньне, пасьпешліва выцягнуў з кішэні скрутак з ватай, прасякнутай дэзадарантам, заткнуў ноздры тампонамі і працягнуў вату Арчыбальду.

— Дзякуй, містэру Шугарце, — слабым голасам сказаў Арчыбальд. — А як-небудзь верхам нельга?

Рэдрык узяў яго моўчкі за валасы і павярнуў ягоную галаву ў бок кучы рызьзя на каменным россыпу.

— Гэта быў Акулярык, — сказаў ён. — А на левым пагорку — адсюль не відаць — ляжыць Пудзель. Зразумеў? Наперад.

Жыжка была цёплая, ліпкая, як гной. Спачатку яны йшлі ў рост, пагрузіўшыся па пояс. Нашчасьце, дно пад нагамі было камяністае і даволі роўнае, але неўзабаве Рэдрык пачуў знаёмае гудзеньне з абодвух бакоў. На левым пагорку, асьветленым сонцам, нічога не было відаць, але на схіле справа, у цені, заскакалі бледныя лілаватым агеньчыкі.

— Нагніся, — прамовіў ён скрозь зубы і нагнуўся сам. — Ніжэй, дурань! — крыкнуў ён.

Арчыбальд спалохана прыгнуўся, і ў тую ж сэкунду грымотны разрад раскалоў паветра. Над самымі галовамі затрэслася ў шалёных скоках разгалінаваная маланка, ледзь прыкметная на тле неба. Арчыбальд прысеў і акунуўся па плечы. Рэдрык, адчуваючы, што вушы яму заклала ад грукату, павярнуў галаву, і толькі ён убачыў, як у цені сярод камянёў хутка раставае ярка-пунсовая пляма, як адразу ж ударыла другая маланка.

— Наперад, наперад! — закрычаў ён, ня чуючы сябе.

Зараз яны рухаліся на кукішках, выставіўшы вонкі толькі галовы, і пры кожным разрадзе Рэдрык бачыў, як доўгае валосьсе Арчыбальда ўстае дубка, і адчуваў, як тысячы іголачак утыкаюцца ў скуру твару. «Наперад, — манатонна паўтараў ён. — Наперад…» Ён ужо нічога ня чуў. Аднаго разу Арчыбальд павярнуўся да яго ў профіль, і ён убачыў вылупленае жахам вока, скошанае на яго, і белыя дрыжачыя вусны, і замазаную зелянінай потную шчаку; потым маланкі сталі біць так нізка, што ім даводзілася акунацца з галавой, зялёная сьлізь заклейвала рот, было цяжка дыхаць; хапаючы ротам паветра, Рэдрык вырваў з носа тампоны і выявіў раптам, што смурод зьнік, што паветра напоўненае сьвежым пранізьлівым пахам азону, а пара вакол станавілася ўсё гусьцейшай, або, можа быць, гэта пацямнела ў вачах, — і ўжо не відаць было пагоркаў ні справа, ні зьлева, нічога не было відаць, акрамя аблепленае зялёным брудам галавы Арчыбальда і жоўтых клубоў пары навокал.

Пройду, пройду, думаў Рэдрык. Ня ў першы раз, усё жыцьцё так, сам у дзярме, а над галавой маланкі, інакш ніколі і не было… І адкуль тут гэтае дзярмо? Столькі дзярма… з ґлузду зьехаць, колькі дзярма ў адным месцы, тут дзярмо з усяго сьвету… Гэта Сьцярвятнік, падумаў ён разьюшана. Гэта Сьцярвятнік тут прайшоў, гэта за ім засталося. Акулярык лёг справа, Пудзель лёг зьлева, і ўсё для таго, каб Сьцярвятнік прайшоў паміж імі, прайшоў і пакінуў за сабой усё сваё дзярмо… Так табе і трэба, сказаў ён сабе, хто ідзе сьледам за Сьцярвятнікам — той заўсёды глынае дзярмо. Ва ўсім сьвеце так. Іх занадта шмат, Сьцярвятнікаў, таму ніводнага месца і не засталося, усё пазагаджванае… Нунан — дурань: ты, маўляў, Рыжы, парушальнік раўнавагі, разбуральнік парадку, табе, Рыжы, пры любым парадку дрэнна, і пры дрэнным дрэнна, і пры добрым дрэнна, з-за такіх, як ты, ніколі ня будзе царства нябеснага на зямлі… Ды што ты ў гэтым разумееш, таўстун? Калі гэта я бачыў добры парадак? Калі гэта ты бачыў мяне пры добрых парадках? Я толькі ўсё сваё жыцьцё і бачу, як паміраюць Кірылы і Акулярыкі, а Сьцярвятнікі прапаўзаюць паміж іхнымі трупамі, па іх трупах і гадзяць, і гадзяць, і гадзяць…

Ён пасьлізнуўся на камені, што павярнуўся пад нагой, акунуўся з галавой, вынырнуў, убачыў зусім побач перакошаны, з вылупленымі вачыма твар Арчыбальда і раптам на імгненьне пахаладзеў: яму падалося, што ён страціў кірунак. Але ён ня страціў кірунку. Ён адразу ж зразумеў, што трэба ісьці вунь туды, дзе з жыжкі тырчыць чорная верхавіна каменя, хоць, акрамя гэтай верхавіны, не было відаць нічога ў жоўтым тумане.

— Стой! — закрычаў ён. — Трымай правей за камень!

Ён не пачуў свайго голасу, злавіў Арчыбальда за плячо і стаў паказваць рукой: трымайся правей за камень, галаву ўніз.

Вы мне за гэта заплаціце, падумаў ён. У каменя Арчыбальд нырнуў, i адразу ж маланка з трэскам ударыла ў камень, толькі распаленыя крошкі паляцелі. Вы мне за гэта заплаціце, паўтараў ён, апускаючыся з галавой і з усіх сілаў працуючы рукамі і нагамі. У вушах гулка раскаціўся новы ўдар маланкі. Я з вас усю душу вытрасу за гэта. Ён мімалётна падумаў: пра каго гэта я? Ня ведаю. Але хтосьці за гэта павінен заплаціць, хтосьці мне за гэта заплаціць! Пачакайце, дайце толькі дабрацца да шара, да шара мне дайце дабрацца, я гэтае дзярмо вам у глоткі ўваб’ю, я вам не Сьцярвятнік, я з вас спытаю па-свойму…

Калі яны выбраліся на сухое месца, на ўжо распаленую сонцам каменную крышанку, аглушаныя, вывернутыя навыварат, хістаючыся і чапляючыся адзін за аднаго, каб ня ўпасьці, Рэдрык убачыў аблуплены аўтафургон, праселы на восі, і цьмяна згадаў, што тут, каля гэтага фургона, можна аддыхацца ў цені. Яны залезьлі ў цень. Арчыбальд лёг на сьпіну і пачаў млявымі пальцамі расшпільваць на сабе куртку, а Рэдрык прываліўся заплечнікам да сьценкі фургона, выцер далонь аб друз і палез за пазуху.

— І мне, — прамовіў Арчыбальд. — І мне, містэру Шугарце…

Рэдрык быў уражаны, які ў гэтага хлапчука гучны голас, сербануў, заплюшчыў вочы, прыслухоўваючыся, як гарачая, усёачышчальная бруя праліваецца ў глотку і расьцякаецца па грудзях, глынуў яшчэ раз і працягнуў біклагу Арчыбальду. Усё, падумаў ён вяла. Прайшлі. І гэта прайшлі. Зараз суму пропісьсю. Вы думаеце, я забыўся? Не, я ўсё памятаю. Думаеце, я вам дзякуй скажу, што вы не ўтапілі мяне ў гэтым дзярме? Хрэн вам, а ня дзякуй. Цяпер вам канец, зразумела? Я нічога гэтага не пакіну. Цяпер я вырашаю. Я, Рэдрык Шугарт, пры сваім розуме і цьвёрдай памяці вырашацьму ўсё за ўсіх. А вы, усе іншыя, сьцярвятнікі, жабы, прышэльцы, кашчавыя, квотэрблады, зялёненькія, хрыпатыя, у гальштучках, у мундырчыках, чысьценькія, з партфэлямі, з прамовамі, з дабрадзействамі, з работадаўніцтвам, зь вечнымі акумулятарамі, зь вечнымі рухавікамі, з «камарынымі плешамі», са сьветлымі абяцанкамі, — хопіць, павадзілі вы мяне за нос, праз усё жыцьцё маё вялі мяне за нос, я ўсё, дурань, выхваляўся, што, маўляў, як хачу, так і раблю, а вы толькі падтаквалі, а самі, гады, перамігваліся і вялі мяне за нос, цягнулі, валаклі, празь дзярмо, праз турмы, праз корчмы… Хопіць! Ён адшпіліў рамяні заплечніка і прыняў з рук Арчыбальда біклагу.

— Ніколі я ня думаў, — казаў Арчыбальд з рахманым зьдзіўленьнем у голасе, — нават уявіць сабе ня мог… Я ведаў, вядома… Сьмерць, агонь, жалеза… але вось такое!.. Як жа мы з вамі назад пойдзем?

Рэдрык ня слухаў яго. Тое, што кажа гэты чалавек, цяпер ня мела ніякага значэньня. Гэта і раней ня мела ніякага значэньня, але раней ён быў чалавекам. А цяпер гэта… так, гаворачая адмычка. Хай гаворыць.

— Памыцца бы, — з тугою прамовіў Арчыбальд, азіраючыся. — Хоць бы твар спаласнуць…

Рэдрык разгублена зірнуў на яго, убачыў зьліплае, лямцаватае валосьсе, выпацканы падсохлай сьлізьзю твар са сьлядамі пальцаў і ўсяго яго, пакрытага коркай растрэсканага бруду, і не адчуў ані жалю, ані спагады, нічога. Гаворачая адмычка. Ён адвярнуўся. Наперадзе расьсьцілалася маркотная, як закінутая будаўнічая пляцоўка, прастора, засыпаная вострым друзам, зацярушаная белым пылам, залітая сьляпучым сонцам, нясьцерпна белая, гарачая, сухая, мёртвая. Далёкі край кар’еру, таксама асьляпляльна белы, быў ужо бачны адсюль і здаваўся з гэтай адлегласьці цалкам роўным і стромым, а бліжні край адзначаўся россыпам буйных абломкаў, і спуск быў там, дзе з-за адломкаў чырвонай плямай выдзялялася кабіна экскаватара. Гэта быў адзіны арыентыр. Трэба было ісьці прама на яго, паклаўшыся на звычайнае шанцаваньне.

Арчыбальд раптам прыўзьняўся, сунуў руку пад фургон і выцягнуў адтуль іржавую кансэрвавую бляшанку.

— Глядзіце-ка, містэру Шугарце, — сказаў ён, ажывіўшыся. — Гэта ж, напэўна, бацька пакінуў… і яшчэ там ёсьць…

Рэдрык не адказаў. Гэта ты дарма, падумаў ён. Лепш бы табе зараз пра бацьку ня ўзгадваць, лепш бы табе зараз памоўчваць. А зрэшты, усё роўна. Ён падняўся і засыкаў ад болю, бо ўся вопратка прыклеілася да цела, да абпаленай скуры, і цяпер штосьці там унутры пакутліва ірвалася, аддзіралася, як засохлыя бінты ад раны. Арчыбальд таксама падняўся і таксама засыкаў, закрактаў і пакутліва паглядзеў на Рэдрыка — відаць было, што яму вельмі хочацца паскардзіцца, але ён не наважаецца. Ён толькі сказаў здушаным голасам:

— А можна мне зараз яшчэ разок глынуць, містэру Шугарце?

Рэдрык схаваў за пазуху біклагу, якую трымаў у руцэ, і сказаў:

— Чырвонае бачыш паміж камянямі?

— Бачу, — сказаў Арчыбальд і ўздыхнуў.

— Прама на яго. Пайшоў.

Арчыбальд са стогнам пацягнуўся, выпростваючы плечы, увесь скрывіўся і, азіраючыся, прамовіў:

— Памыцца б хоць трошкі… Прыклеілася ўсё…

Рэдрык моўчкі чакаў. Арчыбальд безнадзейна паглядзеў на яго, паківаў і рушыў быў, але тут жа спыніўся.

— Заплечнік… — сказаў ён. — На заплечнік забыліся, містэру Шугарце!

— Марш! — сказаў Рэдрык.

Яму не хацелася ні тлумачыць, ні хлусіць, ды й сэнсу ў гэтым не было. І так пойдзе. І Арчыбальд пайшоў. Пабрыў, прыгорбіўшыся, валочачы ногі, спрабуючы ададраць з твару моцна прысохлы бруд, зрабіўшыся маленькім, жаласным, худым, як мокрае кацяня. Рэдрык рушыў сьледам, і як толькі ён выйшаў зь ценю, сонца апаліла яго і асьляпіла, і ён прыкрыўся далоньню, шкадуючы, што не захапіў цёмных акуляраў. Ад кожнага кроку ўзьлятала воблачка белага пылу, пыл вісеў у паветры і садзіўся на чаравікі, ён сьмярдзеў, дакладней, гэта ад Арчыбальда сьмярдзела, ісьці сьледам было немагчыма, і не адразу Рэдрык зразумеў, што сьмярдзіць больш за ўсё ад яго самога. Пах быў гідкі, але нейкі знаёмы, гэта ў горадзе так сьмярдзела ў тыя дні, калі паўночны вецер нёс дымы ад заводу. І ад бацькі гэтак жа сьмярдзела, калі ён вяртаўся дахаты — велізарны, змрочны, з чырвонымі шалёнымі вачыма, і Рэдрык сьпяшаўся забрацца куды-небудзь у далёкі кут і адтуль глядзеў, як бацька зьдзірае зь сябе і шпурляе ў рукі маці працоўную куртку, зьдзірае зь велізарных ног вялізныя стаптаныя чаравікі, пакідае іх на падлозе, а сам у адных шкарпэтках ліпка шлёпае ў душ і доўга вухкае там, з трэскам пляскаючы сябе па мокрых цялёсах, грыміць тазамі, нешта бурчыць сабе пад нос, а потым раве на ўсю кватэру : «Марыя! Заснула?..». Трэба было дачакацца, пакуль ён памыецца, сядзе за стол, дзе ўжо стаіць чвэртачка, і глыбокая талерка з густым супам, і слоік з кетчупам, дачакацца, пакуль ён спустошыць чвэртачку, даесьць суп, рыгне і возьмецца за мяса з бобам, і вось тады можна было выбірацца на сьвет, залазіць да яго на калені і пытацца, якога майстра ці якога інжынэра ён утапіў сёньня ў купарваснай аліве…

Усё навокал было нагрэтае дабяла, і яго каламуціла ад сухое жорсткае сьпёкі, ад смуроду, ад стомы, і ўтрапёна смылела абпаленая, палопаная на згінах скура, і яму здавалася, што скрозь каламутную сьвядомасьць яна спрабуе дакрычацца да яго, умольваючы аб спакоі, аб прахалодзе, аб вадзе. Зацёртыя да незнаёмасьці ўспаміны грувасьціліся ў ацёклым мозґу, перакульваючы адзін аднаго, засланяючы адзін аднаго, зьмешваючыся адзін з адным, уплятаючыся ў белы гарачы сьвет, што танчыў перад напаўзаплюшчанымі вачыма, і ўсе яны былі горкімі, і ўсе яны сьмярдзелі, і ўсе яны выклікалі рэжучы жаль або зьнянавісьць. Ён спрабаваў умяшацца ў гэты хаос, выклікаць зь мінулага які-небудзь салодкі міраж, адчуваньні пяшчоты або бадзёрасьці, ён выціскаў з глыбіняў памяці сьвежы вясёлы тварык Гуты, яшчэ дзяўчынкі, жаданай і недатыкальнай, і ён зьяўляўся, але адразу ж зацякаў іржой, скажаўся і пераўтвараўся ў панурую, зарослую бурай грубай шэрсьцю пыску Мартышкі; ён намагаўся згадаць Кірыла, сьвятога чалавека, ягоныя хуткія ўпэўненыя рухі, ягоны голас, які абяцаў небывалыя і пекныя мясьціны й часы, і Кірыл зьяўляўся перад ім, а потым ярка ўспыхвала на сонцы сярэбранае павуціньне, і вось ужо няма Кірыла, а ўтаропіліся ў твар Рэдрыку немігаючыя анёльскія вочкі Хрыпатага, і вялікая белая рука яго ўзважвае на далоні фарфоравы кантэйнэр. Нейкія цёмныя сілы варушыліся ў ягонай сьвядомасьці, імгненна зьмінаючы валявы бар’ер і гасячы тое нямногае добрае, што захоўвала ягоная памяць, і ўжо здавалася, што нічога добрага не было зусім, а толькі лычы, лычы, лычы…

І ўвесь гэты час ён заставаўся сталкерам. Ня думаючы, не ўсьведамляючы, не запамінаючы нават, ён фіксаваў быццам бы сьпінным мозгам, што вось зьлева, на бясьпечнай адлегласьці, над кучай старых дошак, стаіць «вясёлая здань» — вытхлая, спакойная, і пляваць на яе; а справа падзьмуў невыразны ветрык, і празь некалькі крокаў выявіўся роўны, як люстэрка, «камарыны плеш», шматхвосты, як марская зорка, — далёка, ня страшна, — а ў цэнтры ягоным сплясканая ў цень птушка, рэдкая штука, птушкі над Зонай амаль ня лётаюць; а вунь побач са сьцежкай дзьве кінутыя «пустышкі» — Сьцярвятнік, відаць, кінуў на зваротным шляху, страх мацнейшы за прагнасьць. Ён усё бачыў і ўсё ўлічваў, і варта было скрукаванаму Арчыбальду хоць на крок адхіліцца ад кірунку, як рот Рэдрыка сам сабой раскрываўся, і хрыплы перасьцерагальны воклік сам сабой вылятаў з глоткі. Машыну, думаў ён. Машыну вы зь мяне зрабілі. А каменныя адломкі на краі кар’еру ўсё набліжаліся, і ўжо можна было разглядзець мудрагелісты ўзор іржы на даху чырвонае кабіны. Дурань ты, Барбрыдж, думаў Рэдрык. Хітры, а дурань. Як жа ты мне паверыў, а? Ты ж мяне вось з такога часу знаеш, ты ж мяне лепш за мяне самога павінен знаць. Стары ты стаў, вось што. Падурнеў. Ды й тое сказаць, усё жыцьцё з дурнямі справу меў… І тут ён уявіў сабе, які лыч зрабіўся ў Сьцярвятніка, калі той даведаўся, што Арчыбальд, Арчы, прыгажунчык, крывіначка… што з Рыжым у Зону за ягонымі, Сьцярвятніка, нагамі сышоў не смаркач бескарысны, а родны сын, гонар, жыцьцё… І, уявіўшы сабе гэты лыч, Рэдрык зарагатаў, а калі Арчыбальд спалохана азірнуўся на яго, ён, працягваючы рагатаць, махнуў яму рукой: марш, марш! І зноў папаўзьлі па сьвядомасьці, як па экране, лычы, лычы. лычы… Трэба было мяняць усё. Не адно жыцьцё і ня два жыцьця, не адзін лёс і ня два лёсы — кожную шрубку гэтага смуроднага сьвету трэба было мяняць…

Арчыбальд спыніўся перад стромкім зьездам у кар’ер, спыніўся і замер, утаропіўшыся ўніз, выцягнуўшы доўгую шыю. Рэдрык падышоў і спыніўся побач. Але ён нават не паглядзеў туды, куды глядзеў Арчыбальд. Прама з-пад ног у глыбіню кар’еру сыходзіла дарога, шмат гадоў таму разьбітая гусеніцамі і коламі цяжкіх грузавікоў, справа ад яе падымаўся белы, патрэсканы ад сьпякоты адхон, а зьлева адхон быў напаўразбураны, і сярод камянёў і кучаў друзу там стаяў, нахіліўшыся, экскаватар, коўш ягоны быў апушчаны і бясьсільна ўткнуўся ў край дарогі. І, як і варта было чакаць, нічога больш на дарозе не было відаць, толькі каля самога каўша з грубых выступаў адхону зьвісалі чорныя скручаныя смактулькі, падобныя на тоўстыя вітыя сьвечкі, і мноства чорных кляксаў віднелася ў пыле, нібы там расплюхалі бітум. Вось і ўсё, што ад іх засталося, нават нельга сказаць, колькі іх было. Можа быць, кожная клякса — гэта адзін чалавек, адно жаданьне Сьцярвятніка. Вунь тая — гэта Сьцярвятнік жывым і здаровым вярнуўся з сутарэньня сёмага цэху. Вунь тая, большая, — гэта Сьцярвятнік безь перашкодаў выцягнуў з Зоны «рухомы магніт». А вунь тая смактулька — гэта шыкоўная, не падобная ні на маці, ні на бацьку, усімі жаданая Дзіна Барбрыдж. А вось гэтая пляма — не падобны ні на маці, ні на бацьку Арчыбальд. Арчы, прыгажунчык, гордасьць…

— Дайшлі! — ашалела прахрыпеў Арчыбальд. — Містэру Шугарце, дайшлі ж усё-ткі, га?

Ён засьмяяўся шчасьлівым сьмехам, прысеў і абодвума кулакамі замалаціў па зямлі. Каўтун валасоў у яго на макаўцы тросься і разгойдваўся сьмешна і недарэчна, ляцела ў розныя бакі высахлае шмацьцё бруду. І толькі тады Рэдрык павярнуў галаву і зірнуў на шар. Асьцярожна. З апаскай. З прытоеным страхам, што ён выявіцца якім-небудзь не такім — расчаруе, выкліча сумневы, скіне зь неба, на якое паталаніла ўскараскацца, купаючыся ў дзярме…

Ён быў не залаты, ён быў хутчэй медны, зусім гладкі, чырванаваты, і ён мутна адсвечваў на сонцы. Ён ляжаў пад дальняй сьцяной кар’еру, утульна прыладзіўшыся сярод кучаў рыхлае пароды, і нават адсюль было відаць, які ён масыўны і як цяжка прыціснуў ён сваё ложа. У ім не было нічога, што б расчароўвала або выклікала сумнеў, але не было й нічога, што б абуджала надзею. Чамусьці адразу да галавы прыходзіла думка, што ён, верагодна, полы і што навобмацак ён павінен быць вельмі гарачым — напэўна, ад сонца. Ён відавочна не сьвяціўся сваім сьвятлом, і ён відавочна быў няздольны ўзьлятаць у паветра і скакаць, як гэта часта здаралася ў легендах пра яго. Ён ляжаў там, дзе ён упаў, — можа быць, вываліўся зь якой-небудзь вялізнай кішэні ці згубіўся, закаціўся падчас гульні нейкіх гігантаў, — ён ня быў усталяваны тут, ён валяўся дакладна так жа, як усе гэтыя «пустышкі», «бранзалеты», «батарэйкі» і іншае сьмецьце, пакінутае пасьля Наведваньня.

Але ў той жа час нешта ў ім было, і чым даўжэй Рэдрык глядзеў на яго, тым больш выразна ён разумеў, што глядзець на яго прыемна, што да яго хочацца падысьці, да яго хочацца дакрануцца, і аднекуль раптам усплыла думка, што добра, напэўна, сесьці побач зь ім, прыхіліцца да яго сьпіной, адкінуць галаву і, заплюшчыўшы вочы, паразважаць, паўзгадваць, а можа быць, проста падрамаць, адпачываючы…

Арчыбальд ускочыў, расшмаргнуў усе «маланкі» на сваёй куртцы, сарваў яе зь сябе і з размаху шпурнуў сабе пад ногі, падняўшы клуб белага пылу. Ён нешта крычаў, грымасьнічаючы і размахваючы рукамі, а потым заклаў рукі за сьпіну і, прытанцоўваючы, вырабляючы нагамі мудрагелістыя па, подскакам рушыў уніз па спуску. Ён больш не глядзеў на Рэдрыка, ён забыўся на Рэдрыка, ён забыўся на ўсё, ён ішоў выконваць свае жаданьні, маленькія патаемныя жаданьні сарамяжлівага каледжара, хлапчука, які ніколі ў жыцьці ня бачыў ніякіх грошай, акрамя так званых кішэнных, смаркача, які ніколі ў жыцьці ня бачыў ніводнае голае бабы, акрамя як на карцінках, якога няшчадна лупцавалі, калі па вяртаньні дахаты ад яго хоць трошкі пахла сьпіртным, зь якога гадавалі вядомага адваката, а ў пэрспэктыве — міністра, а ў найдалейшай пэрспэктыве — самі разумееце, прэзыдэнта… Рэдрык, прыжмурыўшы запалёныя вочы ад сьляпучага сьвятла, моўчкі глядзеў яму ўсьлед. Ён быў халодны і спакойны, ён ведаў, што зараз адбудзецца, і ён ведаў, што ня будзе глядзець на гэта, але пакуль глядзець было можна, і ён глядзеў, нічога асаблівага не адчуваючы, хіба што дзесьці глыбока-глыбока ўнутры заварочаўся раптам неспакойна нейкі чарвячок і закруціў калючай галоўкай.

А хлапчук усё спускаўся, прытанцоўваючы, па крутым спуску, адбіваючы неймаверную чачотку, і белы пыл узьлятаў у яго з-пад абцасаў, і ён штосьці крычаў на ўвесь голас, вельмі звонка, і вельмі весела, і вельмі ўрачыста, як песьню або як заклінаньне, і Рэдрык падумаў, што ўпершыню за ўвесь час існаваньня кар’еру па гэтай дарозе спускаліся так — нібы на сьвята. І спачатку ён ня слухаў, што там крычыць гэтая гаворачая адмычка, а потым як быццам нешта ўключылася ў ім, і ён пачуў:

— Шчасьце для ўсіх!.. Задарам!.. Колькі заўгодна шчасьця!.. Усе зьбірайцеся сюды!.. Хопіць усім!.. Ніхто ня сыдзе пакрыўджаным!.. Задарам! Шчасьце! Задарам!

А потым ён раптам змоўк, нібы вялізная рука з размаху загнала яму кляп у рот. І Рэдрык убачыў, як празрыстая пустата, што прытаілася ў цені каўша экскаватара, схапіла яго, ускінула ў паветра і павольна, з натугай скруціла, як гаспадыні скручваюць бялізну, выціскаючы ваду. Рэдрык пасьпеў заўважыць, як адзін з пыльных чаравікаў сарваўся з дрыготкай нагі і ўзьляцеў высока над кар’ерам. Тады ён адвярнуўся й сеў. І ніводнай думкі не было ў яго ў галаве, і ён неяк перастаў адчуваць сябе. Вакол стаяла цішыня, і асабліва ціха было за сьпіной, там, на дарозе. Тады ён згадаў пра біклагу — без звычайнай радасьці, проста як пра лекі, якія прыйшоў час прыняць. Ён адшрубаваў каўпачок і стаў піць маленькімі скупымі глыткамі, і ўпершыню ў жыцьці яму захацелася, каб у біклазе было не сьпіртное, а халодная вада.

Прайшоў некаторы час, і ў галаве сталі зьяўляцца больш ці менш зьвязныя думкі.

Ну вось і ўсё. Дарога адкрытая. Ужо зараз можна ісьці, але лепш, вядома, пачакаць яшчэ трошкі. «Мясарубкі» бываюць з фокусамі. Усё роўна падумаць трэба. Справа нязвычная — думаць, вось у чым бяда. Думаць — гэта значыць выкруціцца, абвесьці вакол пальца, сфінціць, зблефаваць, але ж тут гэта ўсё не пасуе.

Ну добра, Мартышка, бацька… Расплаціцца за ўсё, душу з гадаў выняць, хай дзярма пажаруць, як я… Ня тое, ня тое гэта, Рыжы… То бок тое, вядома, але што ўсё гэта значыць? Гэта ж лаянка, а ня думкі. Ён пахаладзеў ад нейкага страшнага прадчуваньня і, адразу пераступіўшы цераз мноства розных разваг, якія яшчэ прадбачыліся, злосна загадаў сабе: ты вось што, рыжая сволач, ты адсюль ня пойдзеш, пакуль не дадумаешся да справы, здохнеш тут побач з гэтым шарыкам, сасмажышся, згніеш, падла, але ня пойдзеш…

Божа, ды дзе ж словы тыя, думкі мае дзе? Ён з размаху ўдарыў сябе напаўрасчыненым кулаком па твары. Бо за ўсё жыцьцё ніводнай думкі ў мяне не было! Пачакай. Кірыл жа нешта казаў такое… Кірыл! Ён ліхаманкава корпаўся ва ўспамінах, усплывалі нейкія словы, знаёмыя і напаўзнаёмыя, але ўсё гэта было ня тое, таму што ня словы засталіся ад Кірыла, засталіся нейкія цьмяныя карціны, вельмі добрыя і абсалютна непраўдападобныя…

Подласьць, подласьць… І тут яны мяне абвялі, бяз мовы пакінулі, гады… Шпана… Як быў шпаной, так шпаной і састарыўся… Вось гэтага не павінна быць, ты чуеш? Каб на будучыню гэта раз і назаўсёды было забаронена! Чалавек народжаны, каб думаць (гэта Кірыл, нарэшце!..). Толькі я ж у гэта ня веру. І раней ня верыў, і цяпер ня веру, і для чаго чалавек народжаны, ня ведаю. Нарадзіўся — вось і народжаны. Кормяцца хто як папала. Хай мы ўсе будзем здаровыя, а яны няхай усе падохнуць. Хто — мы? Хто яны? Гэта ж ясьней за яснае. Мне добра — Барбрыджу дрэнна, Барбрыджу добра — Пудзелю дрэнна. Хрыпатаму добра — усім дрэнна, і самому Хрыпатаму дрэнна, ён толькі, дурань, уяўляе, што здолее як-небудзь своечасова выкруціцца… Госпадзе, гэта ж каша, каша! Я ўсё жыцьцё з капітанам Квотэрбладам ваюю, а ён усё жыцьцё з Хрыпатым ваяваў і ад мяне, балвана, толькі аднаго й хацеў — каб я сталкерства кінуў. Але як жа мне было сталкерства кідаць, калі сям’ю карміць трэба? Працаваць ісьці? А я не хачу на вас працаваць, нудзіць мяне ад вашае працы, можаце вы гэта зразумець? Я так мяркую: калі чалавек працуе, ён заўжды на кагосьці працуе, нявольнік ён — і больш нічога, а я заўсёды хацеў сам, каб на ўсіх паплёўваць…

Ён дапіў рэшткі каньяку і з усіх сілаў шпурнуў пустую біклагу аб зямлю. Біклага падскочыла, бліснуўшы на сонцы, і адкацілася кудысьці — ён адразу забыўся на яе. Зараз ён сядзеў, закрыўшы вочы рукамі, і спрабаваў ужо не зразумець, не прыдумаць, а хоць бы ўбачыць што-небудзь, як яно мае быць, але зноў бачыў толькі лычы, лычы, лычы… зялёненькія, бутэлькі, кучы рызьзя, якія былі калісьці людзьмі, слупкі лічбаў… Ён ведаў, што ўсё гэта трэба зьнішчыць, ён хацеў гэта зьнішчыць, але здагадваўся, што калі ўсё гэта будзе зьнішчана, то не застанецца нічога. Роўная голая зямля. Ад бясьсільля і роспачы яму зноў захацелася прытуліцца сьпіной і адкінуць галаву. Ён падняўся, машынальна абтрос штаны ад пылу і пачаў спускацца ў кар’ер.

Смаліла сонца, перад вачыма плавалі чырвоныя плямы, дрыжала паветра на дне кар’еру, і ў гэтым дрыгаценьні здавалася, быццам шар прытанцоўвае на месцы, як буй на хвалях. Ён прайшоў паўз коўш, забабонна падымаючы ногі вышэй і сочачы, каб не наступіць на чорныя кляксы, а потым, увязаючы ў рыхласьці, павалокся наўскасяк цераз увесь кар’ер да танцуючага і мігатлівага шара. Увесь ён быў пакрыты потам, задыхаўся ад сьпёкі, і ў той жа самы час марозныя дрыжыкі прабіралі яго, ён тросься буйной трасцай, як з пахмельля, а на зубах рыпеў прэсны крэйдавы пыл. І ён ужо больш не спрабаваў думаць. Ён толькі паўтараў сам сабе з адчаем, як малітву: «Я жывёла, ты ж бачыш — я жывёла. У мяне няма слоў, мяне не навучылі словам, я ня ўмею думаць, гэтыя гады ня далі мне навучыцца думаць. Але калі ты насамрэч такі… усемагутны, усясільны і ўсё разумееш, то разьбярыся! Зазірні ў маю душу, я ведаю — там ёсьць усё, што табе трэба. Павінна быць. Бо душу я ніколі й нікому не прадаваў! Яна мая, чалавечая! Выцягні сам зь мяне, чаго ж я хачу, — бо ня можа ж быць, каб я хацеў кепскага!.. Будзь яно ўсё праклятае, бо я нічога не магу прыдумаць, апрача гэтых ягоных слоў — «ШЧАСЬЦЕ ДЛЯ ЎСІХ, ЗАДАРАМ, І ХАЙ НІХТО НЯ СЫДЗЕ ПАКРЫЎДЖАНЫМ!»

1971