Пабуджаныя

РАЗДЗЕЛ ПЕРШЫ

1.

Раніцай другога сакавіка ў Мінску хтосьці пусціў чутку: у сталіцы — пераварот!

Гэтая незвычайная вестка мігам абляцела горад, узбудзіла люд: што іменна i як адбылося ў Петраградзе? Ды ніхто пра тое нічога не ведаў; петраградскія газеты зноў не прыйшлі; мінскія, прыдушаныя ваеннаю цэнзураю, які ўжо дзень замоўчвалі сапраўдныя сталічныя падзеі альбо тлумачылі ix па-свойму, з вернападданніцкім духам. Таму шмат хто ў Мінску палічыў: ат, яшчэ адна людская пагалоска-выдумка! Праўда, ужо ў гэты дзень той-сёй з уласнікаў пачаў абачліва зачыняць крамы i рэстараны.

Апоўдні генералу Эверту пазваніў начальнік Стаўкі генерал Аляксееў i запытаў, ці «гарантуе ён, што Заходні фронт і Мінск будуць супраць бунтаўшчыкоў, падтрымаюць цара i яго ўрад». Пажылы, шасцідзесяцігадовы, няўдачлівы Эверт (ён не набыў вялікай славы ў руска-японскую вайну на пасадзе начальніка штаба дзеючай арміі i няўдала кіраваў наступленнем Заходняга фронту летась (разгубіўся, задумаўся, пацёр пачырванелы i раптоўна павільгатнелы лоб i, як казалі, нават заплюшчыў ад хвалявання вочы. Пасля (як i ўсе галоўнакамандуючыя іншых франтоў) мусіў прызнацца генералу Аляксееву, што цяпер, у такую незразумелую часіну, не можа цалкам ручацца за неспакойны, нават выбуховы фронт i ахвочы да бунту Мінск. Калі ж ён сам запытаў, што значыць гэты дзіўны званок, генерал Аляксееў не то рэзка, не то разгублена адказаў, што i ад яго адказу ўжо сёння, праз гадзіну-другую, «будзе вырашацца лёс самадзержца Мікалая Другога». Калі неўзабаве Эверту зноў пазванілі (але ўжо не генерал Аляксееў, а яго ад'ютант) i сказалі, што цар, уведаўшы думкі камандуючых франтоў, адмовіўся ад трона, генерал доўга не мог апамятацца, да вечара седзьма сядзеў у сваім кабінеце як прывязаны да крэсла. Адно, што ён буркнуў свайму ад'ютанту, гэта было тое, каб ніхто, найперш тэлефанісцкі гурт, не плявузгаў пра пачутае.

Але ўтаіць гэты сакрэт не ўдалося. Тэлефаністкі i штабнікі расказалі пра яго сваім знаёмым, тыя — сваім, i пад вечар увесь штаб фронту, губернатар, земцы, мінская цывільная ўлада, той-сёй з інтэлігенцыі ўжо добра ведалі: сапраўды, у Петраградзе выбухнула рэвалюцыя, цар i манархія палі.

Каб не дапусціць у горадзе бязладдзя, гвалту i рабункаў, Эверт увечар адправіў на мінскія вуліцы кавалерыйскія раз'езды. У асветленым i пад добрым назіркам гарадскім цэнтры ўночы было спакойна, а вось на цёмных ускраінах (зусім не ад рэвалюцыйнай весткі) мінскія грабежнікі абрабавалі некалькі лавак, пры гэтым пакалечыўшы гаспадара i двух вартаўнікоў...

2.

Трэцяга сакавіка лаўкі, крамы, рэстараны, кінатэатры ў Мінску не адчыніліся. Але горад ажыў. У цэнтры — каля Аляксандраўскага сквера, на Саборнай плошчы, каля Петрапаўлаўскай царквы i ў іншых мясцінах — пачалі збірацца людскія натоўпы.

Да ix падыходзілі выпадковыя прахожыя, салдаты. У кожным гурце знаходзіўся незнаемы ўсім чалавек, які ўсё ведаў i расказваў пра апошнія петраградскія падзеі смела, натхняючы слухачоў на бунтоўны настрой; сям-там расказ, рэплікі перарасталі ў большае —у мітынгі. Праўда, мітынгоўцаў слухалі па-рознаму: у адным месцы тых, хто вітаў царскае падзенне, хвалілі, a ў іншым — выслухоўвалі моўчкі, а то нават i асуджалі. Адпаведна, i тых, хто вырываўся бараніць цара i яго ўрад, сустракалі неаднолькава: дзе спачувалі, падтрымлівалі, а дзе з абурэннем перапынялі.

Калі ішоў на працу, Васілевіч прымкнуў да натоўпу каля прыгожага касцёла Сымона i Алены.

Тут, на камені, узвышаўся i гаварыў невядомы яму малады чорнавалосы юнак у студэнцкай куртцы.

— Грамадзяне! — яшчэ не зусім па-мужчынску амацнелым голасам пафасна ўсклікаў ён.— Самадзяржаўе прагніло, цар i яго сям'я выраджаюцца, Расія знемагла ад багацця, распусты жменькі дармаедаў i ад галечы, пакут усяго расійскага народа...

Запыніўшыся ззаду пажылога мужчыны ў паношаным паліто i капелюшы i сама прыслухаўшыся, Васілевіч міжволі азірнуўся: па Захараўскай вуліцы з цэнтра каціўся аўтамабіль.

Засігналіўшы, машына запынілася амаль каля самага Васілевіча. З яе шпарка выскачыў малады шафёр i з гэтага боку адчыніў дзверцы. З машыны даволі марудна вылез, як здалося Васілевічу, пажылаваты, сярэдняга росту мужчына ў чорным паліто з каракулевым каўняром i ў каракулевай папасе. Вочы яго былі стомленыя, а над імі глыбеліся цёмныя, сям-там навіслыя пляміны. Ці п'е, ці не спаў усю ноч, падумалася Васілевічу.

Пачуўшы сігнал, натоўп перастаў слухаць прамоўцу i павярнуўся — да прыезджага, відаць, высокапастаўленага чыноўніка.

— Добры дзень, шаноўная публіка! — той падняў правую руку, дзе былі згорнутыя чорныя пальчаткі.

I калі сёй-той адказаў i даволі задзірліва («Здарова!», «Здароў быў!»), прыезджы з асцярогай акінуў ix усіх позіркам, чамусьці найболей упіваючыся ў найбліжэйшага Васілевіча.

— Панове! Грамадзяне! — сказаў досыць тучна.— Я — старшыня Мінскай губеранскай земскай управы i Ваенна-прамысловага камітэта Самойленка. Я пацвярджаю чутку, што ўжо ўчора, а сёння з раніцы яшчэ больш узбудзіла горад: так, Мікалай Другі адмовіўся ад трона. Гэта — вялікая гістарычная падзея! Але вялікія падзеі ўскладаюць на нас усіх i вялікія абавязкі. У краіне, a ў нас найперш, павінен захоўвацца лад, рэвалюцыя павінна развівацца мірна...

— Але пад вашу дудку, пан кадэт! — перапыніў юнак-прамоўца. Зноў палова гурту азірнулася на яго.

— Мы робім i будзем рабіць усё, каб было як мага найлепей Айчыне, народу,— прамовіў Самойленка.

Ясна, з-за чаго ў яго стомленасць, а заадно i дакор у вачах, падумаў Васілевіч. Канечне ж, перажывае за крах таго, каму служыў верна. Ды i баіцца, каб Мінск не ўспыхнуў, як порах.

— Словаблуддзе! — выкрыкнуў юнак,— Народу патрэбны справы, а не словы! Народ павінен сам рашадь свой лёс.

Самойленка ўжо з адчаем, нават умольна зірнуў на Васілевіча:

— Я ад усёй душы, панове, грамадзяне, прашу вас: разыходзьцеся, не заваблівайце люд, не наэлектрызоўвайце горад! Цяпер нам трэба не хаос, анархія, а развага, спакой. Толькі так мы зможам ва ўсім разабрацца, памагчы Петраграду i змагчы паспрыяць рэвалюцыйнаму абнаўленню тут.

— Вы хочаце ўтаймаваць не толькі нас,— тыцнуў пальцам запалісты юнак, ужо трохі пасінелы ў лёгкай вопратцы ад холаду: цяпер, раніцай, трымаўся колкі мароз.— Вы хочаце ўтаймаваць рэвалюцыю!

— Грэх такое гаварыць, малады чалавек,— падняў на яго стомленыя вочы Самойленка.— Легка сеяць звады, гарлапаніць, нашмат цяжэй рабіць усё па-дзелавому...— Зноў уважліва, з мальбою ўталопіўся на Васілевіча.— Мы, паўтараю, будзем рабіць усё, каб усім было лепш. Сёння да нас у Мінск прыбудуць высокія госці з Петраграда. Яны раскажуць нам пра сталічныя падзеі, а вечарам яны правядуць сход гласных гарадской думы, прадстаўнікоў Земскага i гарадскога саюзаў, губеранскага i павятовага земства, прадстаўнікоў грамадскасці i нацыянальных груп, у тым ліку i рабочага люду...

— Гэта будзе зборышча абаронцаў старога рэжыму! — зноў не даў заверхаводзіць Самойленку юнак.— Народ павінен сам выбраць свой кіруючы орган — Савет. I якраз Савету трэба аддаць уладу. Вось тады гэта будзе рэвалюцыйнае абнаўленне.

— Наколькі я ведаю, сёння-заўтра ўтворыцца ў Мінску i Савет, як вы кажаце. I мы, думаю, будзем супрацоўнічаць...

— Мана! Вы хацелі б бачыць Саветы на ражне!

— Так няможна размаўляць...— развёў рукі Самойленка, апелюючы да натоўпу. I гэты яго ход заваражыў некаторых, i яны пачалі ўжо сімпатызаваць Самойленку i не даваць такой волі юнаку.

Пасля, калі занепакоены Самойленка ад'ехаўся i, можа, падаўся да іншых мітынгоўцаў, каб супакоіць i ix, Васілевіч пашыбаваў далей у горад. Хацеў купіць свежых газет.

Ды ні сталічных, ні мінскіх выданняў у продажы не было. Дык ён паімчаў да будынка, дзе размяшчалася рэдакцыя «Минского голоса». Але трапіць туды не ўдалося: пры ўваходзе стоўпіўся агромністы гурт салдат, чыноўнікаў, рабочых. Гэты гурт падзяліўся на невялікія, цесна стуленыя адна да адной купкі, i ў кожнай купцы было па газеце, якую нехта адзін чытаў уголас.

Васілевіч прыляпіўся да крайняга гурту, дзе голас падаваў маладжавы рыжы чыноўнік:

— «...в Петрограде произошли волнения. Умиротворение взяла на себя Государственная дума...»

Калі ж ён міжволі прыслухаўся да таго, што чыталі збоку, дык пачуў адтуль:

— «...в настоящее время в столице наступило полное спокойствие. Все вернулись к своему труду. Внутренняя жизнь страны течет по своему обычному руслу...»

3.

Як i дамаўляліся, трэцяга сакавіка Фрунзе склікаў яшчэ адну, большую нараду бальшавікоў. На яе апрача тых, хто быў у яго на кватэры ўчора, прыйшлі яшчэ i іншыя цывільныя ды армейскія бальшавікі — Алібегаў, Пярно, Дзмітрыеў, Гурэвіч, Фішгендлер, а таксама i іншыя, менш знаёмыя яму людзі.

Фрунзе спачатку, маючы ўжо сённяшнюю петраградскую газету (яе прывёз i даў яму іхні пасланец), расказаў усім пра тое, што было за апошнія дні ў Петраградзе, а пасля сказаў некалькі слоў пра іхінюю ўчарашнюю сходку i пра тое, што яны рашылі. Як i трэба было чакаць, успыхнулі спрэчкі, i даволі вострыя. Той-сёй рашуча не хацеў аб'ядноўвацца з меншавікамі i бундаўцамі. Але ён здолеў пераканаць i гэтых, максімалістаў, што такі саюз цяпер мусова патрэбен.

— Я добра разумею, таварышы, ваш клопат пpa аблічча нашай партыі, пра яе большую ролю,— вось прамовіў ён, намагаючыся кожнаму зазірнуць у вочы.— Паверце, мы не думаем саступаць альбо толькi назіраць. Да слова, ёсць думка: давайце ўжо заўтра склічам наш легальны агульны сход i на ім пададзім ідэю, каб ужо на гэтым сходзе пачаць засноўваць Мінскі Савет рабочых дэпутатаў i яго Часовы выканаўчы камітэт. Заснуём сваё ядро, а тады паклічам сваіх саюзнікаў: далучайцеся! Упусцім дзень-другі, дык яны ўтвораць Савет пад сваёю эгідай... Як, таварышы?

— Згода,— падаў голас чарнявы Алібегаў.

— Уперад! — з выразным латышскім акцэнтам выгукнуў маладжавы Пярно.

— Ёсць,— усміхнуўся Фрунзе.— Значыць, заўтра спрабуем аформіць орган народнай улады... Далей. Трэба параіцца з вамі i яшчэ па адной вельмі важнай справе. Мы ўчора прыйшлі да думкі, што не трэба чакаць, калі ўсталюецца ў Петраградзе Часовы ўрад, калі пачне мяняцца апарат тут, а варта нам умяшацца i паспрыяць рэвалюцыйнаму абнаўленню. Да слова, мы можам паспрабаваць разагнаць паліцыю, ахранку i з земскіх служачых, нашых дружыннікаў хутка ўтварыць народную міліцыю... Што на гэта скажаце, сябры?

— A ці хопіць у нас сілы на такую акцыю? — запытаў Фішгендлер.

— Сілы не шмат,— прызнаўся Фрунзе.— Але многа будзе значыць ад таго, калі мы гэтую акцыю правядзём імгненна, рашуча i зладжана. Па-другое, дух паліцыі i ахранкі падарваны, яны ўжо не здолеюць як след супраціўляцца. А па-трэцяе, таварышы, народ любіць смелых i дзёрзкіх пераможцаў,— Зноў усміхнуўся.— Значыць, ёсць шанец рэзка падняць наш аўтарытэт, а таксама ролю, аўтарытэт міліцыі...

— Мы можам ашаламіць не толькі просты народ, але ўвесь горад, губерню, штаб фронту i Стаўку,— падаў голас Ландар, якога яны ўчора назначылі камандаваць рэзервам дружыннікаў па разгоне старога карнага апарату.

— I не толькі ашаламіць,— як i Ландар, не для яго, Фрунзе, а для тых, хто сядзеў у зальчыку, загаварыў Магілеўскі.— Пры ўдалай аперацыі мы зможам пусціць тут ход падзей па сваім русле, аберагаць яго, а пры патрэбе i ўладна сяго-таго натхняць, а сяго-таго i стрымліваць...

— A калі прайграем, страцім i тое, што маем?— запытаў маладжавы чалавек у салдацкім шынялі.

— Мы не маем права прайграць,—адказаў яму, незнаёмаму, Фрунзе.— Тым больш што сваёю перамогаю тут мы здолеем добра памагчы нашым таварышам у Петраградзе... Улічваючы ўсе гэтыя аспекты, прашу галасаваць. Хто за тое, каб, не адкладаючы, ужо сёння разагнаць мінскую паліцыю i ахранку?

Амаль усе, хто быў тут, ускінулі ўгору рукі.

Пасля палудня, калі адпаў мароз, ярка свяціла сонца i парыхлеў снег, горад запоўнілі салдаты. Аж зашарэла ўваччу ад іхніх шынялёў. Салдаты на чале з афіцэрамі пачалі рашуча зганяць люд з вуліц на тратуары ад вакзала i аж да Саборнай плошчы, выгароджваць сабой жывую заслону.

Люд не разумеў, што задумліваюць вайскоўцы, i гэтая загадкавасць болей распаліла ix інтарэс, завабіла ўжо ўсіх, у тым ліку i звычайных разявакаў.

Калі Муха падышоў да Захараўскай, дык убачыў: абапал яе тоўпіцца процьма люду, i яго ўсё большае ды большае. Калі наблізіўся, дык аж здзівіўся: люд абляпіў усю Захараўскую вуліцу — ад блізкай Нова-Маскоўскай i аж туды, куды бачыла вока,— да гасцініц «Гарні», «Вікторыя» i «Лібава», што былі паміж вуліцамі Багадзельнай i Серпухаўскай. Праўда, справа, насупраць кінатэатра «Эдэн», Захараўскую перагарадзілі драўляным плотам, утварыўшы паўкруг.

Муха запыніўся ззаду інтэлігентнай публікі — афіцэраў, чыноўнікаў, важных паноў — i пазнаў сярод яе знаёмага служачага з паштова-тэлеграфнай канторы, што была непадалёку яго цяперашняй кватэры на гэтай жа, Губернатарскай, вуліцы.

Крануў за локаць таго, у службовым шынялі i фуражцы, павітаўся. I хоць ведаў, што значыць гэты натоўп, запытаў:

— Што тут такое, Міхаіл Раманавіч?

— Ды чакаем во высокіх петраградскіх гасцей.

— Каго?

— Пасланцоў Часовага ўрада. Ваеннага i марскога міністра Гучкова i члена Дзяржаўнай думы Шчэпкіна...

Люд заварушыўся, загуў, пачаў падымацца на дыбачкі i намагацца зазірнуць туды, на вуліцу. На ёй паказаўся атрад конных афіцэраў у параднай форме, а за імі ціха каціліся два аўтамабілі. Абапал ix i ззаду таксама была вялікая ахова — конныя афіцэры.

— Дзе Гучкоў? — загудзелі ў натоўпе.— А дзе Шчэпкін?

— У першай машыне. З Эвертам i з Друцка-Сакалінскім.

— У другой — Самойленка i Хржанстоўскі...

Дзе хто сядзіць з высокіх гасцей i тутэйшага ваеннага ды цывільнага начальства, Муха не ўбачыў. З-за людскіх галоў. Публіка ж гула, ляскала ў ладкі, кідала папяровыя кветкі цераз натоўп на вуліцу, пад конскія ногі i аўтамабільныя колы.

Пазней, калі высокія госці з'ехалі i вайскоўцы знялі ачапленне, людзі пачалі разыходзіцца. Муха закрочыў далей па Губернатарскай—да невялікага, светлага, з цемнаватымі дрэвамі скверыка паблізу Саборнай плошчы.

Там, у ачышчаным ужо ад снегу i люду скверы, каля кветніка з горкаю чорнай зямлі (для кветак), чакаў Дзядзя. I сёння ў зношаным паліто i капелюшы. Кіўком галавы адказаў на яго прывітанне.

— Брат Георгі,— адразу ж загаварыў той, назваўшы яго тайнай клічкай.— Трэба пагаварыць.

Павёў па пустой алеі.

— У дзевяць гадзін вечара вы падыдзеце да «Еўропы»,— без ніякіх уступаў пачаў Дзядзя, кіўнуў направа, на гасцініцу,— i ўбачыце каля парадных дзвярэй пана ў паліто, белым шаліку i ў капелюшы. Гэты пан — наш госць, горада не ведае. Хто ён, вам ведаць не мусова. Вы запытаеце: «Цудоўны вечар, ці не праўда?» Калі вам адкажуць: «Бясспрэчна!» i пакажуць вось такі знак (паказаў — які), вы правядзіце гэтага пана на нашу кватэру на Нова-Маскоўскай. Пасля, калі мы пагаворым з паўгадзіны, вы адведзіце госця зноў да гасцініцы. Ясна?

— Ясна,— адказаў Муха.

— Далей. Пра наша, мінскае,— сказаў Дзядзя.— Хоць сёння на дварэ халодная імжа, але сёння ў палітычным асяроддзі будзе горача...

Муха маўчаў, пакорліва слухаў.

— Хто што будзе рабіць альбо што з гэтага выйдзе, я не магу вам сказаць,— прамовіў Дзядзя.— Па-першае, як разумееце, не маю права ўсяго гаварыць, а па-другое, не здолею прадбачыць, што i як атрымаецца...

— Ясна,— адказаў Муха.

— Што ўжо адбылося, вы ведаеце...— прадоўжыў Дзядзя.— Пра тое, што будзе ўвечар, скажу пару слоў. Увечар разгоняць паліцыю, жандармерыю, ахранку, а таксама збярэцца сход «бацькоў горада» i «прагрэсіўнай інтэлігенцыі», на якім паспрабуюць мірным шляхам утварыць тут новую ўладу... Ясна?

— Ясна.

— Пра разгон старога ахоўнага апарату я нічога больш не скажу. Пра ўсе дэталі таго вам ведаць няма ніякай патрэбы. А вось пра сход, што склікаецца, пагаворым...

Муха навастрыўся, напружыўся ў чаканні.

— Сёння ўжо засядала Мінская дума,— сказаў Дзядзя.— Сам Хржанстоўскі выступіў з дакладам. I ён, i прамоўцы шкадавалі, што пала манархія, спачувалі цару... Такое цяпер, канечне, анахранізм. Думаю, увечар на сходзе будзе іншы клімат. Там, канечне, такой дурноты, як у думе, не будзе. Там больш рэальна ацэняць сітуацыю i пастараюцца абачліва, спакойна ўтварыць прававы кіраўнічы орган, верны Часоваму ўраду...

Дзядзя прыпыніўся, пранізліва зірнуў яму ў вочы i пачаў круціць блеклымі пальцамі гузік на яго новым паліто. Муха пазіраў яму ў вочы i які ўжо раз здзіўляўся, што гэты позірк яшчэ страшнейшы за позірк Сінілава з ахранкі — больш глыбінны, цямнейшы i няўлоўны, нібы з апраметнай. Няўжо ад таго, што чалавек мала каму гаворыць, што ведае i думае?

— На гэтым сходзе будуць «прадстаўнікі ад нацыяльных груп»...— ухмыльнуўся Дзядзя, i позірк яго змяніўся, запраменіў нейкай д'ябальскай калючасцю.— Часовы ўрад задумлівае такі-сякі павароцік у нацыянальнай палітыцы. Я пакуль што не ведаю, якая гэта будзе гульня i на колькі. Многае, канечне, будзе значыць i ад таго, што будзе дазваляць новы ўрад, i ад таго, як будуць паводзіцца самі нацыянальныя меншасці... Карацей, сёння на вышэйназванай нарадзе будзеце i вы, «шчырыя беларусы» — Скураны, Шуляк, ваш сябра Васілевіч. Я дабіўся, каб ад імя сваіх землякоў трапілі на нараду i вы, Георгі...

— I што мы павінны там рабіць? — запытаў ён.

— Пасядзець, паслухаць, а то i сказаць сваё слова...

— А якое можа быць наша слова?

— Пытанне разумнае,—усміхнуўся Дзядзя i нечакана здзівіў:— Вам, мясцовым, можа, прыйдзецца i вылучыць тэзіс пэўнага самавызначэння Беларусі...

Муха тут жа зірнуў яму ў вочы: жартуе? Кпіць?

— Я сур'ёзна,— адказаў той.

— Але ж гэта зусім марная справа...

— Я рады, Георгі, што вы адмовіліся ад так званага патрыятызму. Але... Карацей, цяпер могуць быць i нейкія змены ў нашай тактыцы... Ясна?

— Ясна,— адказаў Муха, адчуваючы, што дапытвацца пра ўсе нюансы не варта.

— Дарэчы, на нарадзе вы ўбачыце нямала нашых,— пра іншае ўжо загаварыў Дзядзя.— Да слова, Пятлюра будзе ад украінцаў, Бжазіньскі — ад палякаў, Якабсон — ад латышоў, Сядых — ад рускіх... Каб прафаны не ўбачылі вашу еднасць, вы можаце дзеля прыліку i пасіпець адзін на аднаго, але ў рэшце рэшт павінны дружна ўхваліць Часовы ўрад... Ясна?

— Ясна,— адказаў Муха.

Калі Дзядзя адышоўся, Муха i сёння доўга пазіраў яму ўслед: о божа, колькі таго чалавечка, а колькі ў яго сілы i ўлады!

4.

Увечар, у вызначаны час, Муха падышоў да гасцініцы «Еўропа». Хоць ужо ўстоялася перадвясновая, зусім бяззорная ноч, Муха адразу заўважыў пенадалёку ганка постаць — адпаведна апранутую, здаецца, пажылую. Праўда, твару ў цемені не мог разгледзець.

Пачціва назваў пароль; госць крыху прастуджана адказаў i спакойна, але ўладна, як падначаленаму, кінуў:

— Вядзіце.

Рушылі. Моўчкі. Мусіць, i ў госця быў кепскі настрой найперш з-за непагадзі: пад вечар сонца прапала, неба замурзалася, паветра павільгатнела i неспадзявана закрапаў дождж. Вось цяпер, як мінулі Саборную плошчу, ён пагусцеў, нават — зашчадрыў па-вясноваму. Муха разгарнуў парасон i зноў пачціва сказаў:

— Вазьміце, калі ласка.

— Дзякую,— буркнуў той, узяў парасон i накрыў ім толькі сябе аднаго.

«Хто ён? — які ўжо раз думаў-гадаў Муха.— Гучкоў? Шчэпкін? Нехта з іхняй світы?»

На Нова-Маскоўскай, каля аднапавярховай цаглянай будыніны, ix чакаў знаёмы сувязны. Ён, пазнаўшы Муху па постаці i па хадзе, таксама пачціва павітаўся з госцем, сказаў Муху застацца на варце, а сам павёў таго ў цёмны дом.

Муха з паўгадзіны таптаўся на нешырокім, тут драўляным i ўжо хлюпкім тратуары, мок, як цюцька пад гаспадаровымі дзвярыма. Сёння ўжо тое, што яго яшчэ адлучаюць ад вышэйшых іхніх сакрэтаў, не засмуціла. Што ж, так трэба.

Калі госця зноў даручылі яму, яны падаліся побач. Петраградзец — пад парасонам, а ён — па-ранейшаму пад дажджом, мокнучы да ніткі. Услед за госцем, як заўважыў, вымкнуліся i, разыходзячыся, ішлі іншыя людзі, але ён не пазнаў, хто гэта. Ды, можа, некаторых засакрэчаных ён i не ведаў.

— Мне сказалі, што вы неўзабаве ідзяце на вельмі важную нараду i будзеце прадстаўляць сваіх землякоў...— нечакана загаварыў госць. I ўжо не басавіта ды прастуджана, a мяккім, нават прыемным грудным голасам. Праўда, вельмі ўпэўненым, уладным тонам.

«Вялікі птах!» — падумаў Муха, a ўголас адказаў:

— Іду.

— Мы задаволены тым, як пакуль што паводзіцца ваш Мінск, што робіце тут вы...— прамовіў той, хлюпаючы па лужынах. Відаць, прывык у вялікай сталіцы да светлых i ўночы вуліц, дык тут, у зацемненым прыфрантавым горадзе, добра не бачыў у цемры.

Муха пачціва прамаўчаў. Не варта ні хваліцца, ні пра штосьці неабдуманае пытаць. Усё ці толькі тое-сёе, што трэба ведаць яму, іншым яго ступені пасвячэння, скажуць самі.

— Мне трэба з вамі пагаварыць вось пра што,— зноў загаварыў таямнічы незнаёмец.— Скажыце: вы шчыра i глыбока верыце, што вашы землякі вымерлыя як народ, як нацыя?

— Я шчыра i глыбока веру, што нават i цяпер, пры такім пераломе, яны не прачнуцца...— пранікнёна прамовіў Муха.— Беларусы — сапраўды не народ, не нацыя. Яны — статак цярплівых, паслухмяных, баязлівых авечак. Нават больш — яны абыякавыя да свайго болю, ненавідзяць, а то i самі топяць тых, хто абудзіўся, хоча назваць ix народам, нацыяй... А па-другое, яны зусім цяпер абяссіленыя, ледзь трываюць...

— Мне падабаецца тое, што i як вы гаворыце,— лагодна сказаў госць.— Але... Што — сапраўды ў ix ні кроплі не захавалася духу птушкі Фенікс?

— Што абсалютна ніхто не падыме галавы i не падасць свайго голасу, я не гарантую...— адказаў Муха.— Але тое, што сілы тых, «свядомых», нікчэмныя, я гарантую...

— Хто ведае, брат мой,— уздыхнуў госць.— Дзяцюк, які шмат гадоў спіць летаргічным сном, а пасля раптам прачнецца, здольны на цуды i подзвігі. Вашы Янкі ды Марылі — таксама... Так што небяспечна ix недаацэньваць...

Муха змаўчаў, слухаў.

— Цяпер у нас шмат самых розных i самых вялікіх клопатаў,— гаварыў далей незнаёмец,— але i нацыянальным пытаннем мы ігнараваць не павінны. Мы мусім i тут усё добра ведаць, усюды трапіць, усё кантраляваць i спажываць... Сёння, на нарадзе, добра запамінайце, хто i што будзе гаварыць i пра гэта. У кулуарах, у зале, на трыбуне. Сярод землякоў ахвотней «выяўляйце» сваю «роднасць», спакушайце на выліццё нават самых вялікіх пачуццяў i эмоцый... Хай усе, што хочуць, крычаць, спрабуюць рабіць... Мы, паўтараю, павінны ведаць усіхныя думы, мары, дзеі. Можа, i з-за таго, што трэба асцерагацца адчаю тых, у каго ўсё забралі... Можа, дзеля таго, каб выявіць увесь дух, усе магчымасці i спробы, а пасля, у спрыяльную хвіліну, усё ўміг гэтае выпалаць... Можа, трэба i нейкі эксперымент... Можа, i для нейкіх іншых вялікіх мэт, пра якія i я, i ніхто тут, у Расіі, не ведае... Ясна, як кажа ваш мудры брат Пётр?

— Ясна,— завучана адказаў Муха.

Каля гасцініцы пачалі развітвацца. Госць цяпер ветліва падаў сваю руку — невялікую, мяккую, кволую i халодную, як лёд, а на самым адыходзе, аддаючы парасон, нешматзначна, але схільна падакляраваў:

— Рост ваш (па нашай лесвіцы, адпаведна, i службовы), Георгі, будзе шмат значыць ад вашага ж старання...

— Дзякую,— можа, больш, чым трэба, схіліў галаву Муха,— Я аддам усе свае сілы для поспеху нашай святой справы.

5.

Соня, у сукенцы, з накінутай на плечы цёплай хусткай, сцішаная, нават, бадай, разгубленая, праводзіла яго аж за брамку.

На дварэ запыніліся i моўчкі пазіралі, як па цёмнай ужо халоднай вуліцы разыходзіліся ў розныя бакі іхнія госці: хто — на вакзал i зноў на фронт, хто — дадому альбо са сваім даручэннем, а хто, як Ландар i іншыя,—да заводаў, майстэрняў i прыватных явачных хацін на ўскраіне, каб падняць на ногі ды павесці з сабой у вызначаную часіну баявыя дружыны. Калі падпольшчыкі зніклі ў начной ужо цемені, Фрунзе прытуліў Соню i клапатліва прамовіў:

— Ну ідзі, мілая, у хату. Прастудзішся.

Яна не абзыўнулася, толькі паслухмяна паддалася i прыхіліла галаву да яго грудзіны.

— Ляж, паспі,— папрасіў.— Ты ж, відаць, не звыклая да бяссонных начэй, што была надоечы...

— Пра які сон гаворыш ты, Міша? — прашаптала.— Пасля таго, што пачула! Пасля таго, калі ведаю, хто ты i што кладзецца на твае плечы!

— Ты што — напужалася?

— A хіба можна быць спакойным, знаючы, на што вы ідзяце?! — прамовіла.— Сапраўды ж, як казалі каторыя, задумалі вы вельмі ж рызыкоўнае i небяспечнае!

— Усё будзе добра, Сонечка,— сказаў i мацней прыгарнуў. — Быць не можа, каб мы ix не агарошылі...

— Удачы вам,— пацалавала, а пасля, лагодна, нават крышку гарэзна ўсміхнуўшыся, нечакана перажагнала яго.

— Соня, ты — што?! — лагодна ўсміхнуўся i затрымаў яе лёгкую маленькую руку.— Хто-хто, а бог нам не паможа...

— Цяпер вам не зашкодзіць паспадзявацца i на бога...— сказала, а пасля сама падштурхнула.— Ідзі. Але п а с л я ў с я г о , калі зможаш, адразу ж вяртайся дадому альбо прышлі пасланца з весткай. Добра?

— Добра,— згадзіўся ён, далікатна пацалаваў яе i шпарка пайшоў па вуліцы ў вячэрні горад.

Не азіраўся, але адчуваў: Соня, можа, i, ссутуліўшыся, стаіць, пазірае ўслед — як i кожная любімая жанчына, якая перажывае за свайго каханага. Канечне, i сумняваецца ў іхнім поспеху, i трывожыц-ца за яго. Ды што казаць пра яе, маладую жанчыну. Вось запалоньвае сумненне, а за ім перасцярога i яго. Калі задумліваў гэты смелы ўчынак, калі гаварыў пра яго на сходках, не баяўся. А вось цяпер, калі ішоў адзін, дык i пачала падкрадвацца прыкрая боязь: ці не залішне адчайны ты, таварыш Фрунзе?

Ад нахлынутых супярэчлівых пачуццяў паддаў хады i неўзабаве апынуўся на гарбаватым мосце цераз Свіслач. Пасярод яго на хвіліну запыніўся, абапёрся на чорную халодную парэнчу, паслухаў, як па спіне пырскае дождж, зірнуў уніз: рака была яшчэ скаваная лёдам, бела-шэрая, але ўжо чуйна дыхала жыццём — вадой, пяском, каменнямі, рыбай, а заадно i вабіла сваім нябачным цячэннем, схаванай імкліваю сілай.

Ад адчування жывасці гэтай Свіслачы яму стала аж лягчэй.

«Наперад! — падахвоціў сам сябе ў думках.— Толькі наперад! Далоў усякі страх, усякія сумненні! Смелымі, удачлівымі не нараджаюцца, імі якраз становяцца!»

Калі зноў закрочыў, дык ішоў спачатку ўздоўж скверыка i дамоў аж да Паліцэйскай вуліцы, а на горцы, за Архірэйскім падвор'ем i паблізу ўжо Аляксандраўскага сквера, не павярнуў направа, да патрэбнай Юр'еўскай вуліцы, а неспадзявана для самога сябе падаўся па Захараўскай. Павярнуць задумаў ужо на Губернатарскай. Каб прайсці па ёй i яшчэ раз зблізку акінуць позіркам губернатарскі дом, які прыйдзецца хутка штурмаваць.

За кінатэатрам «Эдэн», непадалёку скрыжавання i электрычнага слупа, стаяў высокі тонкі гарадавы. Пачуўшы яго крокі, ажывіўся. Аднак згледзеўшы афіцэрскую апратку, выпрастаўся i казырнуў.

— Усё ў парадку? — строга, але ў той жа час з насмешкаю запытаў Фрунзе.

— Усё, вашавысокаблагародзь,— выпаліў малады служака.

— Глядзі, каб усё было добра!

Мінуўшы яго, Фрунзе адчуў холад на спіне: што было б, каб гэты вулічны пёс затрымаў i завёў ва ўчастак? Як усё ні ўзважвай, але колькі часта можа значыць яго вялікасць выпадак.

Як вось, можа, нейкая хвілінка зноў жа паспрыяе яму — калі паварочваў на Губернатарскую, дык убачыў у святле вулічных ліхтароў: на Захараўскай вуліцы, каля польскага клуба паказаўся конны раз'езд жандармерыі. Можа, той якраз пачынаў дзяжурыць. Хто ведае, што выйшла б, каб яны сустрэліся лоб у лоб?!

Калі падышоў да Саборнай плошчы, дык i пакаяўся ўжо, што падаўся якраз сюдою: вунь на рагу, каля гасцініцы «Ёўропа», стаіць не адзін, як яны лічылі, гарадавы, а пакручваецца ix аж трое. Сярод ix, як ужо відаць, i афіцэр. Значыць, можа, болей узмоцнена ахоўваюць сёння i губернатар скі дом.

Варта, згледзеўшы яго, наструнілася. Дык што рабіць? Павярнуць назад? Не. Адбіцца сілай? Паспрабуй адуж трох бугаёў! Даць драла? A ці ўцячэш, калі пабольвае ўсё яшчэ нага?

Па тым, як падаўся наперад афіцэр, Фрунзе зразумеў: хоча запыніць. Дык мільгнула думка: трэба збянтэжыць, збіць з тропу! Тут жа ён перайшоў на страявы крок i падрыхтаваў руку для казырання — афіцэр i яго падначаленыя выцягнуліся, казырнулі i, праводзячы яго позіркам, стаялі ў здранцвенні. Рашучасць, афіцэрская форма зрабілі сваё. Ён жа, ужо i не спрабуючы ні здалёку, ні зблізку азіраць губернатарскі дом, павярнуў на Праабражэнскую, падаўся на блізкую Юр'еўскую, да вядомага ў Мінску рэстарана «Акварыум», а таксама тэатра-вар'етэ — туды, дзе павінен быць збор той баявой дзесяткі, з якой ён меўся арыштаваць губернатара.

На месцы сустрэчы яшчэ нікога не было. Фрунзе пачаў праходжвацца каля пахкага смажанінай, булачкамі ды кавай рэстарана, часцей i глыбей, чым трэба, удыхаючы i выдыхваючы з сябе паветра — супакойваў сэрца, што затрапяталася звыш меры. Раз-пораз пазіраў на гадзіннік: хвілінная стрэлка рухалася, здаецца, вельмі ж марудна. Нібы баялася прыспешваць i ноч, i новыя падзеі.

Ды горад уцемніваўся i суцішваўся. Зліваліся ў адно суцэльнае дамы, дрэвы, ярчэлі ліхтары ў цэнтры горада, i падсвечвалася, жаўцела неба ад ix; усё радзей чуліся аўтамабільныя сірэны, тарахценні фурманак, гучна, праз увесь горад, нёсся посвіст паравоза ад вакзала. А пасля ўсё мігам замерла, нібы горад нехта магутны пакрыў велізарнаю коўдраю.

У нечаканай цішыні Фрунзе пачуў таропкія крокі — ад Ніжняга рынку. Неўзабаве ўбачыў, а пасля i пазнаў чалавека: Пятрусь Супраневіч — невысокі, але каржакаваты, смелы дружыннік.

Фрунзе падаў яму руку, запытаў:

— Без прыгод, зямляк, дайшоў?

Земляком называў яго таму, што летась кватараваў зусім паблізу Петрусёвых родных Янкавін — у Івянцы.

— Ага,— коратка адказаў той.

— Хвалюешся? — усміхнуўся Фрунзе i, не пачуўшы адказу, падбадзёрыў: — Не трэба. Няхай трасуцца іншыя, уладныя. Ім ёсць што траціць, а нам — няма чаго. Так?

— Ну,— буркнуў той.

Хутка падышлі i іншыя — старшы дзесяткі Клёнаў, Ёська, Гердт, Шломскі, яшчэ пяць малазнаёмых чалавек.

Здаецца, усе ўзбуджаныя. Хоць не ведалі, дзеля чаго ix цяпер прывялі сюды, але адчувалі, што чакае штосьці сур'ёзнае.

— Хлопцы,— сказаў Фрунзе, хочучы i расказаць ім пра ўсё, i заадно супакоіць.— Вось i настала хвіліна паказаць нашу баявую сілу, наш спрыт... Сёння апублікавана дэкларацыя Часовага ўрада. У ёй ёсць пункт i пра паліцыю. Яна ліквідоўваецца, а замест яе будзе народная міліцыя... Я толькі што са сходу служачых аддзелаў i пададдзелаў Франтавога камітэта Усерасійскага земства. Там мы пагаварылі i пра гэта — пра новую міліцыю. Некаторыя таварышы асцерагаюцца, што Часовы ўрад, верныя яму новыя нашы гарадскі i губеранскі органы могуць захаваць стары ахоўны апарат, толькі яго крыху, так сказаць, пераапрануць у новую вопратку. На сходзе мы рашылі: пакуль сёння сфармуецца тут новая мясцовая ўлада, мы сваёй сілаю раззброім, разгонім паліцыю, жандармерыю i ахранку, будзем самі ахоўваць лад у горадзе.

Усе маўчалі, прагна слухалі яго. Здаецца, ва ўсіх, надта ў маладзейшых, аж перахоплівалася дыханне ад таго, пра што ён гаварыў.

— Вашу дзесятку я сам павяду ў бой...— дадаў ён.— Мы павінны рабіць усё рашуча і... ціха! Hiякай мітусні, ні аднаго стрэлу! Ясна?

— Ясна, таварыш Міхайлаў,— адказаў за ўсіх Клёнаў.— Хлопцы гатовыя з вамі ісці i ў агонь, i ў ваду.

— Тады гайда раззбройваць гарадавых каля гасцініцы «Еўропа» i арыштоўваць губернатара,— прамовіў Фрунзе, тут жа дастаў з кішэні i падаў кожнаму па чырвонай павязцы, каб завязалі адзін аднаму на левую руку — дзеля знаку, хто ў горадзе таварыш па іхніх дружынах.

Бачачы, што ўсе пачынаюць супакойвацца, а той-сёй нават жартуе, Фрунзе махнуў рукой:

— За мной, байцы!

Рушылі да гасцініцы «Еўропа». Пачуўшы крокі, а пасля i ўгледзеўшы іхні гурт, зноў насцярожыліся гарадавыя, надта афіцэр. Ён асвяціў ліхтаром ix і, здаецца, аж еў вачыма іхнія чорныя паліто ды курткі, чырвоныя павязкі.

Афіцэр, пажылаваты, прысадзісты, вусаты, выйшаў наперад, падняў руку — маўляў, стой! Хто ідзе?

Фрунзе махнуў рукою — з-за спіны вымкнуліся Клёнаў, Пятрусь, схапілі афіцэравы рукі i заламалі ix за спіну.

Афіцэр, угнуўшыся, заенчыў ад болю, а пасля абурыўся:

— Адпусціце! Неадкладна! Я не пацярплю...

— Паны гарадавыя,— пазіраючы ўжо на двух маладых разгубленых гарадавых, сказаў Фрунзе,— мы ліквідоўваем паліцыю. Вас i вашых паслуг больш не трэба. Цяпер за ладам у горадзе будзем сачыць мы, земскія служачыя. Прашу здаць зброю.

Адзін гарадавы, сутулаваты, рыжы, няўцямна пазіраў на яго, не то не верачы таму, што чуе яго вуха, не то злякаўшыся, a другі, таўсматы, чарнявы, трапяткімі рукамі пачаў паслухмяна расшпільваць кабур.

— Паны гарадавыя, зараз вы пойдзеце ва ўчастак,— сказаў ім Фрунзе,— Пабудзеце гадзіну-другую, а пасля, думаю, мы адпусцім вас. Перасцерагаю: паводзьцеся ціха i мірна. Іначай мы будзем вымушаны, мякка кажучы, ужыць сілу,— i, паварочваючыся да Ёські, дадаў: — Вядзіце. Да Ландара. Пасля ідзіце да жандарскага ўпраўлення i чакайце нас там.

Акрылены першым, хоць i маленькім, поспехам, пакрочыў далей, да губернатарскага дому, не зважаючы на тое, што афіцэр прадаўжае бурчэць i патрабаваць, каб яму развязалі рукі.

Зірнуў на гадзіннік на вежы казённай палаты: цёмна, нічога не відаць. Мусіць, цяпер недзе каля дзевяці гадзін вечара. Пан губернатар, бадай, прымае душ перад сном альбо п'е гарбату. Можа, i не думае, што нехта рашыў зусім непачціва абысціся з ім.

Як i чакаў, жалезныя вароты ў двор былі ўжо замкнёныя. Ён кіўнуў Петрусю Супраневічу I яшчэ аднаму дружынніку, Шломскаму,— тыя, зразумеўшы ківок, спрытна пакараскаліся па браме з вострымі пікамі наверсе, перасільгнулі яе i пашыбавалі да недалёкай дворніцкай i неўзабаве перлі ўжо сюды пад браўнінгамі перапужаных пажылога лахматага дворніка i маладжавага паліцэйскага-вартавога.

— Спакайней-спакайней, дзядзька,— прамовіў Фрунзе дворніку, які ніяк не мог уцэліць ключом у замок.— Не бойцеся, мы вас не зачэпім. Мы ў госці да вашага гаспадара.

Калі той урэшце адамкнуў замок, Фрунзе сам папхнуў палову брамы, кінуў на хаду Шломскаму: «Заперці абодвух у дворніцкай»,— а сам рашуча накіраваўся да блізкіх, як бачыў на плане будынка, уваходных дзвярэй.

Дзверы былі замкнёныя. Ён пазваніў. Ніхто доўга не адчыняў. Мусіў даць доўгі званок. Толькі праз хвіліны дзве-тры пачалі адчыняць. Але цалкам не адчынілі. I няможна было піхнуць — перашкаджаў ланцужок зашчапкі.

Ca шчыліны пачуўся хрыплаваты голас:

— Хто там?

— Афіцэр са штаба фронту. З пакетам,— наўмысна рашуча i па-камандзірску, як i трэба вайскоўцу, «далажыў» Фрунзе.

Той, хто пытаўся, дзверы ад зашчапкі не вызваліў. Здаецца, сказаў штосьці ў глыб калідора, паслухаў, а пасля прамовіў:

— Перадавайце пакет.

— Загадана перадаць асабіста ў рукі пану Друцка-Сакалінскаму i ўзяць асабіста адказ,— сказаў Фрунзе, а пасля прыкрыкнуў: — Адчыняй хутчэй, балван! Ёсць тут час перастарэкваць!

Дзверы зачыніліся, звякнуў ланцужок, і, калі дзверы пачалі прачыняцца, Фрунзе з усёй сілы піхнуў ix. Пасля, як ускочыў у светлую, з жоўтымі шафамі i абабітую паркетнай дошчачкай пярэднюю, убачыў: дзвярыма збіў з ног пажылога, сівога пакаёвага, а пры дзвярах, што вялі ўсярэдзіну, стаіць высокі, стройны армейскі афіцэр-прыгажун. Той, як толькі згледзеў, што Фрунзе без пагонаў, не разгубіўся, хутка i спрытна выхапіў з кішэні штаноў рэвальвер.

— Рукі! — не разгубіўся i Фрунзе, імгненна таксама наводзячы на таго браўнінг.

Штабс-капітан зноў не спалохаўся, але, убачыўшы за спінай Фрунзе ўзброеных людзей, стрымаўся.

— Хто вы? —у сваю чаргу строга запытаў Фрунзе, думаючы, што гэты задавака, мусіць, нейкі губернатараў сваяк.

— Я — намеснік начальніка аховы.

Toe, што тут (відаць, з сённяшняга вечара) вайсковая варта, устрывожыла Фрунзе. Сутыкацца з вайскоўцамі не трэба, нават — небяспечна: у іхніх руках магутная сіла.

— Я, штабс-капітан, земскі служачы,— ужо міралюбней прамовіў ён, спрабуючы i не счапіцца з гэтым франтам, i не саступіць лішне.— Начальнік аховы тут?

— Тут.

— Вы, ваенныя, ахоўваеце губернатара па загадзе армейскіх улад альбо па асабістай просьбе губернатара?

— А якая розніца?

— Вельмі вялікая.

Штабс-капітан завагаўся.

— Па асабістай просьбе губернатара да начальніка штаба фронту,— пасля адказаў няўпэўнена.

— Дзякую,— прамовіў Фрунзе i з палёгкаю ўздыхнуў. Схаваў браўнінг у кішэню.— Вядзіце нас да начальніка аховы.

Афіцэр яшчэ болей завагаўся, але пасля, зноў абмацаўшы позіркам іхнія чырвоныя павязкі, нечакана паслухаў— апусціў рэвальвер, крутнуўся і, аж іграючы маладым целам, нібы дзяўчына, павёў ix па цемнаватым калідоры. Фрунзе зноў, які ўжо раз сёння, падаў знак; каля абабітых чорнаю скураю дзвярэй штабс-капітан прыпыніўся, прапускаючы яго наперад; Фрунзе штурхнуў дзверы, з якіх вылецеў ключ, i, ужо зачыняючы ix, чуў, як за дзвярыма счапіліся i завалтузіліся штабс-капітан i дружыннікі.

У невялікім пакоі Фрунзе ўбачыў канапу, а на ёй — распластанага лысага, з вялікай рыжай барадой соннага падпалкоўніка. Той не пачуў ні таго, што гэтак рэзка адчыніліся дзверы, ні таго, што вось i цяпер чуецца за сцяной стук i грукат — відаць, дружыннікі ўтаймоўваюць ужо i салдат, якія кінуліся памагаць штабс-капітану. Падпалкоўнік хутчэй за ўсё быў п'яны.

Праз хвіліну ў суседнім пакоі Фрунзе ўбачыў сапраўды ўжо раззброеных штабс-капітана i салдат. Тут жа быў i стары перапалоханы на смерць пакаёвы.

— Сядзіце, паны ваенныя, ціха. Мы вас не зачэпім, хутка адпусцім i вернем зброю,— сказаў Фрунзе,— А вы,— кіўнуў пакаёваму,— вядзіце нас да губернатара.

Той, бачачы, што нечаканыя госці гэтакія смелый ды спрытныя, баявейшыя нават за вайскоўцаў, пакорліва пасунуўся з пакоя. Фрунзе, Пятрусь i Шломскі пайшлі за ім.

— Дзе цяпер, у гэтую хвіліну, гаспадар? — запытаў Фрунзе.

— У сваім кабінеце,— адказаў пакаёвы.

— Вядзіце туды.

Калі падышлі да высокіх жаўтаватых, пакрытых лакам дзвярэй, пакаёвы паслужліва запытаў:

— Загадаеце далажыць?

— Абыдземся без даклада,— прамовіў Фрунзе, адчыніў адны, а пасля i другія жоўтыя дзверы i ступіў у вузкаваты, але доўгі пакой. Справа былі шафы з кнігамі, злева — карта Расійскай імперыі, карціны; шырокі зялёны, з чырвонымі палоскамі па краях ходнік вёў да стала, за якім пад партрэтам Мікалая Другога сядзеў губернатар. Яшчэ ўчора Фрунзе разглядаў губернатара на здымку, а вось цяпер убачыў яго i жывога— маладжавага, высакалобага, прыгожага мужчыну з прадаўгаватым тонкім носам, з чарнявымі валасамі i вусікамі ды барадой, якая напалову была ўжо сівая.

Той падняў галаву. Здаецца, здзівіўся. Але нават не павёў брывом, чакаў, што яны скажуць, i маўчаў.

— Пан Друцкі-Сакалінскі? — запытаў Фрунзе.

— Я,— паважна адказаў той.— Хто вы i што вам тут трэба?

— Мы — земскія служачыя. Сёння, выконваючы народную волю, мы пачынаем ліквідоўваць тут стары апарат. Сюды прыйшлі, каб арыштаваць вас. Як царскага сатрапа...

Гаспадар, канечне, добра ведаючы, што робіцца гэтыя дні ў Петраградзе, у якой сітуацыі цяпер цар i яго ўрад, неяк мігам звяў. Мусіць, ужо нават тое, што яны трапілі сюды, разгубіла яго. Перавёў позірк на тэлефонны апарат — можа, узнікла выратавальная думка пазваніць у жандармскае ўпраўленне альбо ў штаб фронту.

— Не трэба мітусіцца, пан Друцкі-Сакалінскі,— «параіў» Фрунзе.— Ніхто вам ужо не паможа. Супраць вас, сатрапаў, уся Расія. Армія, як вы i самі ведаеце, спачувае не Мікалаю Другому, а народу...

Губернатараў прыгожы твар, а таксама яго крышку адтапыраныя вушы наліліся чырванню.

— Адкуль вы?—запытаў ён паныла.

— Я — мясцовы земскі служачы,— сказаў Фрунзе,— а яны,— кіўнуў на Петруся i Шломскага,— адзін — былы селянін, салдат, а цяпер рабочы, а другі — служачы. Мы пачалі ўжо раззбройваць паліцыю, жандармерыю, разганяць ахранку, браць пад народную ахову цывільныя ўстановы ў Мінску.

— Вы чулі пра дэкларацыю Часовага ўрада? — запытаў пабялелы гаспадар.

— Нават чытаў,— адказаў Фрунзе.

— Дык чаго вы парушаеце яе? Там яшчэ не напісана, каб арыштоўвалі губернатараў...

— Сапраўды, там не напісана пра гэта,— прамовіў Фрунзе.— Мы, паўтараю, выконваем народную волю...

— Вы зашмат бераце на сябе! Губерня, Мінск, а заадно з імі i народ не жадаюць вашай разбуральнай рэвалюцыі...

— Не, пап губернатар. Якраз народ жадае рэвалюцыі.

— Экстрэмісты! — прасіпеў гаспадар.— Генерал Эверт хутка супакоіць вас. Вы што — не чулі, што ён аб'явіў: беспарадкаў у Мінску i на фронце не будзе?!

— Мы не робім беспарадкі. Мы дбаем якраз пра большы лад!

— Народ не даваў i не дае вам такіх паўнамоцтваў...— абурыўся губернатар.— Вы, так званыя рэвалюцыянеры, толькі загульваеце з чэрню, нацкоўваючы яе на цара, на ўрад, на Расію ўрэшце i намагаецеся самі, для сваіх карыслівых мэт узурпіраваць уладу...

— Падыскутуем, пан губернатар, у іншым месцы,— абарваў яго Фрунзе,— Прашу, калі ласка, пакінуць гэты дом. Спадзяюся, вы не хочаце, каб мы ўжылі сілу?

— Але я сёння павінен быць на агульнагарадскім сходзе...— нібы за саломінку ўхапіўся губернатар, устаючы з-за стала.

— Абыдземся i без вас...

— Самазванцы!

— Прашу-прашу на свежае паветра,— нібы пачціва, а на самай справе пацвельваючыся, прамаўляў Фрунзе.— Хадзем да народа, які вы так «любіце»...

— Вы адкажаце за ўсё гэта...

— Але спачатку адкажаце за сваё вы,— кінуў Фрунзе i, паварочваючыся да Шломскага ды дастаючы з-пад шыняля чырвоны сцяг, сказаў таму: — Вывесі яго, братка, на балконе гэтага дома. Няхай заўтра з раніцы ўсе бачаць: i ў Мінску рэвалюцыя...

6.

Клёнаў з двума дружыннікамі павёў губернатара ў іхні штаб на блізкай Петрапаўлаўскай вуліцы, а Фрунзе з астатнімі дружыннікамі заспяшаўся да вакзала, на Падгорную, дзе магла быць жорсткая сутычка — з жандарамі.

Губернатарская i Захараўская вуліцы былі асветленыя ліхтарамі, з купкамі цывільных i вайсковых прахожых. На перакрыжаваннях i каля ўстаноў ужо не было гарадавых — замест ix вартавалі знаёмыя цывільныя людзі з чырвонымі павязкамі. Падарожныя з цікаўнасцю пазіралі на ix, а то i падыходзілі i, як чуў Фрунзе, дапытваліся, што ўсё гэта значыць? Пачуўшы адказ, адыходзіліся i разносілі па начным горадзе ашаламляльную вестку: «У М i н с к у р э в а л ю ц ы я! Земскія служачыя вунь руйнуюць стары апарат! A кіруе імі Міхайлаў!»

Фрунзе ж, не ведаючы, што ў гэтую хвіліну яго прозвішча вымаўляюць многія мінчукі, што ён становіцца адным з самых вядомых людзей, падыходзіў да высокага, змрачнаватага i ў той жа час прыгожага будынка на Падгорнай вуліцы. Тут сустрэў яго Ёська.

— Што чуваць? — адразу ж запытаў у яго Фрунзе.

— Ландар у гэтыя хвіліны займае апошні паліцэйскі ўчастак,— адказаў той.— Ёсць ахвяры. Забітыя i параненыя... Праз хвілін пятнаццаць Ландар будзе тут.

Фрунзе не спыняўся, ішоў i слухаў. Зморшчыўся. Усё ж, на жаль, не абышлося без крыві. Вестка пра гібель i раненне таварышаў паддала яму рашучасці ды злосці.

«Не будзем чакаць падмогі,— падумаў.—Будзем ліквідоўваць жандарскае ўпраўленне сваімі сіламі. Цяпер кожная хвіліна на ўліку...»

На пасту даволі лёгка падужалі, абяззброілі дзяжурнага афіцэра, без ніякіх нечаканых перашкод падняліся на другі паверх i ўзбоч зачыненых дзвярэй супрацоўнікаў упраўлення трапілі ў прасторны начальніцкі кабінет.

Там, як убачылі, было двое мужчын: гаспадар пакоя — тоўсты, пажылы вусаты палкоўнік, а таксама нервовы цывільны чалавек сярэдніх гадоў.

Як толькі зайшлі, у кабінеце зазваніў тэлефон. Палкоўнік, не то ca здзіўленнем, не то з варожасцю акінуўшы ix позіркам, узяў трубку, пачаў слухаць, усё больш ды больш змрачнеючы.

— Разявы! — вылаяўся неўзабаве i, перапыніўшы размову, здаецца, захацеў пазваніць камусьці сам.

Фрунзе, адчуваючы нядобрае, рэзка падаўся да стала i вырваў з палкоўніцкіх рук трубку, паклаў яе на месца.

— Што такое? — насупіўся палкоўнік.

— Toe, пра што вы пачулі па тэлефоне...— адказаў Фрунзе, здагадваючыся, што падначаленыя альбо тайныя агенты толькі што (на шчасце, са спазненнем!) перасцераглі палкоўніка пра іхнюю акцыю.

— Дык гэта вы — завадатар... путчу?

— Я.

Палкоўнік замаўчаў. Ці не страціў дар мовы ад іхняй смеласці — на яго мове, «нахабнасці».

— Земскі служачы. Міхайлаў,— адрэкамендаваўся Фрунзе, не толькі вытрымліваючы цяжкі жандарскі позірк, але i бянтэжачы таго сваім рашучым.

Палкоўнік вёртка павярнуўся i рэзка запытаў у цывільнага:

— Чуеце, бачыце, хто ён такі?..

Той нервова засмыкаў ротам, скінуў нагу з нагі, вырачыў вочы на Фрунзе. Палкоўнік жа апусціў галаву, бязвольна ўзяў са стала папку. Разгарнуў. Пачаў моўчкі чытаць, хітаючы, як конь ад аваднёў, галавою. Кароткія пальцы яго таўсматых рук затрымцелі.

— Міхайлаў Міхаіл Аляксандравіч,— прачытаў перарывістым голасам.— Ён жа — Арсень, Трыфанавіч. Ён жа — Фрунзе. Бальшавік, мацёры дзяржаўны злачынца.— Яшчэ пагартаў папку, узяў з яе лісток.— Вось ордэр на ваш арышт. Падпісаны хвіліну назад.

Фрунзе з усмешкаю рвануў з яго рукі гэтую паперыну, акінуў яе позіркам: напраўду, пастанова на яго арышт.

— Бачыце, што можа значыць у жыцці нейкая адна хвіліна...— усміхнуўся.— Не арыштавалі вы мяне, дык арыштую я вас. Раззброіць! — кіўнуў сваім дружыннікам, а сам ужо накіраваў позірк на нервовага цывільнага.— Вы хто?

— Падпалкоўнік Сінілаў,— падскочыў той.

— А, пан з ахранкі! Якраз вы ўрэшце такі напалі на мой след?

Той заплямкаў губамі, але нічога не змог адказаць.

— Вы таксама арыштаваныя,— прамовіў Фрунзе i азірнуўся: у кабінет ступіў высокі, можа, i двухметровага росту, светлавалосы афіцэр i разгублена залыпаў павекамі.— Вось што, малыш,— Фрунзе тут жа тыцнуў на яго пальцам,— зайдзі ва ўсе вашы кабінеты i скажы, каб супрацоўнікі зайшлі сюды.

Той, бачачы наведзены на яго браўнінг Супраневіча i Шломскага, падаўся задам з кабінета. Шломскі пакрочыў услед. Неўзабаве ён i ўжо Ландар, які прыскочыў сюды ca сваёю дружынай, вялі перад сабою гурт пажылых i маладых афіцэраў.

Тыя стоўпіліся ў дзвярах i пры сценах, хто ca злосцю, а хто са страхам пазіралі на яго.

— Паны «синие мундиры»,— сказаў ім Фрунзе.— Мінчане ліквідоўваюць вашу злавесную ўстанову, а вас ізалёўваюць. Зараз вы пакінеце гэты будынак. Зброі i папер з сабою не браць. Хто не будзе супраціўляцца, таму мы гарантуем жыццё. Хто ўздумае брыкацца, тым я не зайздрошчу. Сілы нашы вялікія, з намі, лічы, увесь цывільны Мінск. Усё. Прашу,— паказаў на дзверы.— Перасцерагаю: не даваць i драла. Вы выдатна ведаеце, што бывае пры ўцёках...

Праз хвіліну-другую ў кабінеце засталіся толькі ўдвух — Фрунзе i Ландар.

— Усё добра, Карл? — усміхнуўся Фрунзе.

— Аж не верыцца: усё выйшла ўдала! — паківаў той галавою.— Сапраўды, усіх ашаламілі...

— Не кажы гоп, пакуль не пераскочыш,— астудзіў яго радасць Фрунзе.— Наперадзе яшчэ, можа, i самае адказнае.

Падышоў, узяў трубку i папрасіў злучыць яго з ад'ютантам галоўнакамандуючага.

— Злучыце мяне з генералам Эвертам,— сказаў яму Фрунзе, адчуваючы, як падкочваецца прыкрае хваляванне. Не простая гэта справа — гаварыць з генераламі. Ды яшчэ пра такое.

— Як вас адрэкамендаваць? — запытаў ад'ютант.

— Я назавуся сам.

Нейкі час трубка маўчала, толькі шыпела, а пасля іншы мужчынскі голас (грубы, уладны) прамовіў:

— Генерал Эверт слухае.

— Міхайлаў, земскі служачы,— назваўся ён, стараючыся гаварыць ясна i выразна.— Толькі што мы, земскія служачыя, арыштавалі губернатара, ліквідавалі паліцэйскія, жандарскія i ахоўнае аддзяленні i ўпраўленні, узялі пад сваю ахову ўстановы...

— Не зразумеў...— прамовіў той.

Фрунзе паўтарыў сказанае i да гэтага дадаў, што яны хочуць знайсці з арміяй паразуменне. Нейкі час было трывожнае маўчанне, а пасля пачуўся далекаваты рэзкі голас — не яму, a іншаму, таму, хто быў там побач з генералам: «Паклічце начальніка штаба i начальніка разведкі». I яшчэ праз хвіліну: «Паны, вы ведаеце, што ў Мінску рэвалюцыйны пераварот? Не? Дык хто павінен дакладваць мне пра гэта — вы ці самі мяцежнікі?»

Эверт сапнуў блізка ў трубку, але змаўчаў, перапыніў сувязь. Калі Фрунзе таксама паклаў трубку, Ландар занепакоіўся:

— Ну што? Пагражае?

— Накрычаў на сваіх падначаленых i кінуў трубку...

— Дык што ж будзе, Міша? — узбуджана, але i ў той жа час спакойна запытаў Ландар.— Эверт кіне на Мінск ваенныя часці, возьме ўладу ў свае рукі?

— Не думаю, Карл,— прамовіў Фрунзе.

Сеў. Адчуў: стаміўся. I ад напружання, i ад недасыпання.

— Калі б ён верыў арміі, то не даваў бы згоды на адрачэнне Мікалая Другога...— дадаў, паціраючы лоб.— А па-другое, ці дазволяць яму узурпаваць тут уладу Часовы ўрад i Петраградскі Савет? Небяспечна, калі пачнуць рабіць перавароты генералы...

— Што будзем рабіць цяпер? — запытаў Ландар.

— Падбірайцеся да сейфаў i архіваў. Паліцэйскае «прыгожае пісьменства» пра нас — у агонь... Як i ў Петраградзе...

— Ясна,— адказаў той i падаўся з пакоя.

Фрунзе ж зноў пачаў званіць — на гэты раз старшыні Мінскай губеранскай земскай управы.

— Пан Міхайлаў? — як толькі ix злучылі, перапытаў той яго прозвішча i, не чакаючы адказу, напаў: — Вы знаеце, што ў Петраградзе ёсць ужо Часовы ўрад?

— Ведаю, пан Самойленка,— спакойна адказаў ён.

— Вы, можа, нават знаеце, што ён сёння выступіў з праграмнай дэкларацыяй?

— Ведаю.

— I вы чыталі яе?

— Чытаў.

— Дык чаму вы займаецеся самаўпраўствам? Хто дазволіў вам арыштоўваць губернатара, раззбройваць паліцыю?

— Народ, рэвалюцыя, пан Самойленка...

— «Народ, рэвалюцыя!» — перакрывіў той.— Рэвалюцыя адбылася, народ дабіўся свайго. Цяпер патрэбен не гармідар, а лад...

— Выбачайце, пан Самойленка...— перапыніў яго Фрунзе.— Па-першае, рэвалюцыя яшчэ працягваецца i нават мы з вамі не ведаем, куды i ў што яна выльецца. Па-другое, народ яшчэ не дабіўся свайго. А па-трэцяе, лад у цяперашняй сітуацыі не азначае свядомага стрымлівання, заглушэння рэвалюцыйнага духу, спробы захаваць самадзяржаўныя парадкі...

— У праграмнай дэкларацыі Часовага ўрада ясна сказана, што цяпер ён бярэ ўладу,—па-ранейшаму варожа да яго паводзіўся Самойленка.— Дык Часовы ўрад, падпарадкаваныя яму органы на месцы будуць вырашаць лёс старой адміністрацыі, заменяць паліцыю міліцыяй... Тут, у Мінску, мясцовы кіруючы орган будзе выбраны сёння праз некалькі гадзін...

— Дык лічыце: мы памаглі ўжо належным чынам зрабіць тое, што павінна быць зроблена заутра...— пакпіў Фрунзе.

Самойленка на хвіліну замаўчаў ад яго гэтага кпіну, а пасля прыстрашыў:

— Я пазваню ў Петраград i дакладу пра вашы абуральныя паводзіны... Мушу буду настроіць супраць вас i высокіх сталічных гасцей, якія прыбылі на наш сённяшні сход...

— Глядзіце самі,— адказаў Фрунзе.— Мы ж пачынаем выконваць свае абавязкі. Сённяшні сход бяром пад сваю ахову, як i заўтра — агульны сход служачых i рабочых устаноў, прадпрыемстваў Усерасійскага земства ў Мінску, а таксама маніфестацыю пасля яго...

Самойленка нічога не адказаў, штосьці буркнуў сам сабе (здаецца, «гэта чорт ведае, што такое...»), як i нядаўна Эверт, першы паклаў трубку.

Фрунзе з хвіліну-другую пасядзеў з заплюшчанымі вачыма. Намагаўся асэнсаваць «перамовы» з Эвертам i Самойленкам, а заадно i супакоіцца. Канечне, не чакалі паны ваенныя i цывільныя такога павароту ў Мінску, хацелі накіраваць тут рэвалюцыю на сваёй каляіне i на малой пары. Не, панове. Будзе не толькі па-вашаму.

A палавіне адзінаццатай вечара, ідучы на агульнагарадскі сход, Фрунзе ў двары ўбачыў вялікі касцёр — дружыннікі зносілі i палілі сабраныя за дзесядігоддзі тоўстыя папкі з паперамі.

На Захараўскай вуліцы, каля губеранскай управы, яго нагнаў вялікі конны вайсковы атрад. Відаць, Эверт i сёння паслаў дадаткова батальён-другі салдат, каб «супакоіць» Мінск. Ваенныя, бачачы, што ніхто нічога не бурыць, не ломіць, дружыннікаў не чапалі, міралюбна скакалі далей.

Калі атрад паблізіўся, зацокаў зусім паблізу, Фрунзе акінуў позіркам крайняга маладога важнецкага кавалерыста, памахаў яму рукой. Той прыхільна сустрэў яго вітанне.

— Слава кавалерыстам! — выгукнуў Фрунзе.

Той усміхнуўся ў адказ, замахаў яшчэ болей прыветліва.

— Захоўвайце нейтралітэт, сябры! — дадаў Фрунзе.— Не замінайце народу вырашаць спрэчку са старым рэжымам!

Той нібы згодна заківаў галавою.

— Як зваць цябе, дружа?

— Сямён Будзённы,— ахвотна адказаў той.

— Спачувайце народу-паўстанцу, Сямён...

Той не паспеў адказаць — паскакаў далей разам з атрадам.

7.

Васілевіч прышыбаваў у гарадскі тэатр i яшчэ ў асветленым гардэробе, дзе было нямала люду, пачау шукаць «сваіх».

Яны стаялі на другім паверсе, каля ўвахода ў партэр, асобнаю купкаю: у новым шэрым касцюме, поўны i лысаваты Муха, невысокі, таўсматы, у вышыванай кашулі Шуляк, сярэдняга росту, танклявая, светлавалосая Ганна Белякова, важны з санавітымі вусамі пан Скураны.

Першы згледзеў Васілевіча Муха: той меў звычку размаўляць з некім i заадно варочаць галавою ды азірацца па баках. Услед за ім паклаў на Васілевіча вока i Скураны. Паблажліва ўсміхнуўся, падаў яму досыць невялікую белую i мяккую руку.

— Э-э,— не то застагнаў, не то захмыкаў,— здаецца, спадар Сымон на сёмым небе ад шчасця!

Васілевіч паціснуў кожнаму руку i тут жа запытаў:

— Ці ведаеце, што ў Мінску разагналі паліцыю?

Па тым, як усе ўхмыльнуліся, зразумеў: знаюць. Бачылі ўсё сваімі вачыма.

— Не ўсе, э-э, спадар Сымон, спяць так, як спім мы...— хітнуў галавою Скураны.— Цяперашні ход падзей у Мінску паказвае, што тут ёсць досыць моцныя падпольныя сілы...

Народ, які гудзеў, як пчолы ў вуллі, нечакана заціх і, як убачыў Васілевіч, пачаў расступацца. Па жывым калідоры, бянтэжачыся ад мноства цікаўных позіркаў, ішоў вайсковец сярэдняга росту. У афіцэрскай форме, але без пагонаў. Міхайлаў.

Здаецца, з радасцю ўбачыў яго, знаёмага, падаў руку. Астатнім хітнуў галавою i закрочыў у залу. Следам за ім падаліся яго калегі.

— Гэта, э-э, Міхайлаў? — запытаў у Васілевіча Скураны.— Сённяшні герой?

— Міхайлаў,— адказаў Васілевіч, усё яшчэ пазіраючы на чалавека, які гэтак нечакана, спрытна ачысціў Мінск ад царскіх абаронцаў, стаў за некалькі гадзін вядомы ўсяму гораду. Сімвалам аднаўлення — для адных i сімвалам пагрозы — для іншых.

— Па абліччы, э-э, не скажаш, што такі хват! — прамовіў Скураны.— Вось што значыць глыбокая канспірацыя, верныя людзі, жалезная дысцыпліна, аналіз сітуацыі, сувязі з цэнтрам, рашучасць... З-пад носа ўсіх, э-э, схапіў лейцы...

У гэтую хвіліну пачуўся званок. Люд, гудучы, усміхаючыся рушыў у залу. Падаліся i яны, «шчырыя беларусы»; Муха, Шуляк, Белякова i Васілевіч засталіся тут, селі на радзе пятым, а Скураны важна пашлэпаў па праходзе да сцэны, а на ёй — за кулісы. Значыць, запрошаны сядзець у прэзідыуме.

Васілевіч умасціўся паміж Шуляком i Мухам. Калі азірнуўся, дык убачыў: у зале чалавек семдзесят.

Зала заляскала: з-за высокіх чырванаватых куліс пачалі выходзіць на сцэну, за прыстаўленыя адзін да аднаго i накрытыя зялёным сукном сталы, важныя персоны: паперадзе ішоў сталічны госць, Шчэпкін, а за ім — мінская эліта. Самойленка, Хржанстоўскі, галоўнаўпаўнаважаныя саюзаў, Скураны. Замыкалі шэсце вядомыя грамадскія дзеячы, а таксама i пасланцы ад нацыянальных i працоўных груп.

Калі найбольш шаноўныя ў прэзідыуме запыніліся адразу за сталамі, іншыя — за імі, зала дружна паднялася, i ўжо ўсе разам моўчкі, дружна наладзілі авацыю. Значыць, хто шчыра, а хто i па прымусе павінен быў вітаць новае.

Першыя селі ў прэзідыуме высокапастаўленыя. Апроч Самойленкі. Той, сярэдніх гадоў, з высокім ілбом, цяпер у акулярах, абапёрся на стол i акінуў, здаецца, насцярожаным позіркам залу.

— Панове,— прамовіў.— Вы, канечне, ужо ведаеце: учора цар Мікалай Другі, a ўслед за ім i яго брат адмовіліся ад трона. А гэта значыць, што ў Расіі перастала існаваць манархія. Дазвольце павіншаваць вас з бліскучай народнай рэвалюцыяй!

Зала зноў з ахвотаю i адданасцю ўчыніла авацыю. Васілевіч таксама моцна, аж балелі далоні, пляскаў, узбуджана пазіраў то на спакойны прэзідыум, то на ажыўлены люд у зале, то на прыгожыя чырвоныя крэслы, на праход з доўгім зялёным ходнікам, на белыя, з пазалотаю па краях ложы i бельэтажы з люстрамі, на высока падвешаную галоўную электрычную люстру i адчуваў п'янкое ўзрушэнне.

Тое, што ён чуў i бачыў, было неверагоднае. Усе віталі падзенне таго, каму дагэтуль не толькі верна служылі, але каго, здавалася, любілі. Як бацьку. Гэты ж самы Самойленка ўвосень чатырнаццатага падносіў Мікалаю Другому хлеб-соль, кляўся, што i ён, i мінскае земства аддадуць усё да апошняй кроплі крыві дзеля царскай славы, веры i Айчыны...

Дык што гэта такое? Калі была шчырасць? Тады? Цяпер? Ці яе не было i няма, была i заўсёды ёсць, будзе «вера, адданасць, любоў» да таго, хто ва ўладзе?

Самойленка падняў руку—каб яму дазволілі гаварыць далей.

— Панове,— пасля прамовіў па-ранейшаму, здаецца, бадзёра.—У нашым прэзідыуме знаходзіцца шаноўны петраградскі госць — дэпутат Дзяржаўнай думы пан Шчэпкін. Па-першае, мы рады вітаць яго, а па-другое, папросім, каб ён расказаў нам пра петраградскія падзеі, а таксама выклаў знешнюю i ўнутраную палітыку новага, Часовага ўрада...

Справа ад яго падняўся пажылы, салідны чалавек у чорным гарнітуры, схіліў галаву ў знак знаёмства ды падзякі за воплескі i, трымаючы ў абедзвюх руках цёмную папачку, пайшоў да высакаватай, з дзяржаўным гербам Расійскай імперыі трыбуны.

На трыбуне ён паклаў папку. У зале запанавала ледзь не мёртвая цішыня. Госць абапёрся на краі трыбуны далоньмі i без паперкі пачаў расказваць пра лёс Расіі ў гэтай вайне — аж да ўчарашняга дня, да аб'яўлення Часовага ўрада.

— Панове,— прамовіў пасля.— Сёння сталічныя газеты ўжо апублікавалі праграмную дэкларацыю новага ўрада. Паколькі вы тут, можа, яшчэ не ўсе прачыталі гэтую дэкларацыю, то з вашага дазволу я пазнаёмлю вас з яе зместам.

Ён памяняў позу, дастаў з папкі лісток.

— «В своей настоящей деятельности,— пачаў чытаць,— кабинет будет руководиться следующими основаниями:

— 1) Полная и немедленная амнистия по всем делам, политическим и религиозным...»

— Выдатна! — радасна зашаптаў Муху Васілевіч.— Значыць, выпусцяць Лашковіча i Нямкевіча...

— Пачакай,— перапыніў той.— Слухай.

— 2) «Свобода слова, печати, союзов, собраний и стачек...— чытаў далей аратар.— 3) Отмена всех сословных, вероисповедных и национальных ограничений»...

Як пачуў апошняе, Васілевіч аж уздрыгнуў ад новай радасці. Напружыўся: што яшчэ дадасца да гэтага — «отмена национальных ограничений»? Але петраградскі госць нічога больш не дадаў, пачаў называць новае: 4) пра выбары ва Устаноўчы сход, 5) пра замену паліцыі народнай міліцыяй, 6) пра выбары ў органы мясцовага самакіравання, 7) пра нераззбраенне i нявывад з Петраграда воінскіх рэвалюцыйных часцей, 8) пра новыя салдацкія правы.

— Панове,— Шчэпкін паклаў паперку ў папку i зноў абапёрся далоньмі на трыбуну.— Дэкларацыя ўзгоднена з Петраградскім Саветам, які заклікае падтрымаць яе i Часовы ўрад, паколькі новая ўлада «идет по линии осуществления намеченных задач»...

— Цікава. Значыць, Савет добраахвотна аддаў уладу Часоваму ўраду! — цяпер ужо Муха нахіліўся i шапнуў яму.— I заўваж: дэкларацыя даволі стрыманая. У ёй многага няма, чаго дабіваліся некаторыя партыі. У прыватнасці, сацыял-дэмакраты. А якраз яны сваімі рэвалюцыйна-дэмакратычнымі лозунгамі прыспешылі рэвалюцыю...

— I пра «отмену национальных ограничений» зусім мала i туманна,— прашаптаў Васілевіч, чуючы, што шэпчуцца ў зале i іншыя. Неўзабаве Самойленка аж мусіў пастукаць алоўкам па графіне з вадой, каб усе слухалі ўважліва, не спяшаліся «мыць костачкі» новаму ўраду i яго дэкларацыі.

— Выступі...— нечакана натхніў на дзёрзкасць Муха.— Запатрабуй большых тлумачэнняў... Не бойся. Сам жа чуў: цяпер свабода слова, сходаў, саюзаў, друку...

— Панове,— расхваліўшы Часовы ўрад як найвялікшую вяршыню рэвалюцыі, сказаў Шчэпкін.— Я ўпаўнаважаны заклікаць вас падтрымаць Часовы ўрад, яго дэкларацыю, а таксама пераўтварыць кіруючы апарат у Мінску, у губерні i захоўваць спакой, не перапыняць мірнай працы, дружна спрыяць Расіі ісці па новым шляху...

З трыбуны яго праводзілі таксама з воплескамі, але ўжо не такімі бурнымі ды працяглымі, як да пачатку яго прамовы. Здаецца, некаторыя ў зале чакалі ад яго большых навін.

Пасля таўсматы Хржанстоўскі даў слова Самойленку.

Выйшаўшы за трыбуну, той расказаў, што цяпер робіцца ў губерні i ў Мінску, шмат гаварыў пра ўчарашнія i сённяшнія падзеі ў горадзе, што адбыліся «по инициативах партийных групп и волеизлиянию масс». Пра раззбраенне паліцыі, жандармерыі, разгон ахранкі сказаў мімаходзь i Міхайлава нідзе не назваў.

— Панове,— сказаў на заканчэнне,— Давайце аднадушна падтрымаем Часовы ўрад! Цяпер не час для звадаў, спрэчак, разладу, дробязных падбухторванняў альбо месніцкіх памкненняў, амбіцый. Толькi пры поўным адзінстве i спакойнай рабоце мы зможам дабіцца ладу, абнаўлення ўсёй Расіі i яе далейшага росквіту...

Калі яму запляскалі (таксама не так дружна, як раней), у прэзідыуме падняўся Шчэпкін i сказаў:

— Панове, мы ўсе ведаем пана Самойленку як вядомага дзяржаўнага мужа i сумленнага чалавека. Маю гонар перадаць вам думку Часовага ўрада. Ён раіць якраз пана Самойленку выбраць камісарам Часовага ўрада i грамадзянскім камендантам Мінска. Гэта значыць, даручыць яму кіраваць ходам падзей у губерні i ў горадзе, падтрымліваючы тут лад i спакой. Згодны?

— Згодны, згодны...— загудзелі ў зале.

— Прагаласуем, панове.

Прагаласавалі. Амаль усе аднагалосна. Як заўважыў Васілевіч, толькі на радзе трэцім, дзе сядзеў Міхайлаў, некалькі чалавек устрымаліся.

— Дзякую,— усё яшчэ стоячы за трыбунаю, Самойленка схіліў галаву.— Цяпер, я думаю, мы павінны выслухаць прамоўцаў, а пасля прыняць адозву да грамадзян, выпрацаваць схему ўтварэння часовага гарадскога грамадскага камітэта, які разам з камендантам возьме ў свае рукі ахову ладу ў горадзе i арганізуе міліцыю. Паліцыя, як я казаў, ужо не існуе, i цяпер лад у горадзе падтрымліваюць земскія служачыя. Пасля, лічу, мы разам з галоўнаўпаўнаважанымі саюзаў i мінскім гарадскім галавою павінны далажыць пану галоўнакамандуючаму Заходнім фронтам пра наш сход i пра яго пастановы. Каб разам з арміяй утрымліваць спакой i лад у краі.

Пасля, калі прагаласавалі за такі парадак работы сходу, акрылены Самойленка вярнуўся у прэзідыум i пачаў весці сход далей, даваць слова іншым.

Пасланцы саюзаў (ад Земскага саюза — худы, высозны, як жэрдка, шпаркі Міхно, ад Гарадскога — поўны, каржакаваты, з пявучым для мужчыны голасам Сіўцоў) гаварылі, лічы, пра адно i тое ж, нібы па змове. Абодва заклікалі, каб «побыстрее и поспокойнее решить все внутренние дела и увеличить усилия для снабжения остро нуждающихся в питании и фураже армий Западного фронта».

Меншавік Пайкес, хмурнаваты, гарлапаністы дзядзька, праспяваў гімн Петраградскаму Савету, які «являет истинный орган народного правления и вместе с тем не стремится узурпировать власть, дает возможность подключиться к обновлению России всем оппозиционным к монархии революционным силам». Такі ж, на яго думку, павінен быць i будучы Савет у Мінску — рашучы супраць старога, але цярпімы i лаяльны, адданы «новому государственному устройству». У канцы прамовы ўхваліў Часовы ўрад. «Это действительно то, что сейчас жизненно необходимо исстрадавшейся России»,— сказаў ён.

Пайкеса, як пасля i эсэра Шумскага, праводзілі з трыбуны цёплымі, але ўжо стрыманымі воплескамі, бо яны мала што сказалі новага пасля Міхно i Сіўцова. Гэтак жа стрымана сустрэлі ўзыходжанне на трыбуну i Скуранога.

Васілевіч наструніўся: ну што скажа іхні пан? «Я — пан, належу, як кажуць, да эліты,— часта любіў гаварыць той,— але ў душы я мужык. Як i вы, шчыры беларус».

— Господа,— пачаў той цяпер.— Я принадлежу к группе, которая представляет многомиллионное белорусское население этого края. Думаю, выражу мнение всех земляков: мы горячо, сердечно поддерживаем перемены в Петрограде и новое правительство, готовы по-прежнему свято чтить нашу дружбу, прилагать все усилия для обновления и фуражного снабжения армий, размещенных на нашей земле...

Гаварыў ён складна — меў яшчэ змалку добрую адукацыю, начытаўся i абабіўся ўжо ў сталіцы, у Думе i Дзяржаўным Савеце, з трыбуны выглядаў санавіта. Неўзабаве, не чуючы ад прамоўцы ні свежага, ні вострага, зала перастала яго слухаць, зашапталася, дык Скураны скончыў сваё патрыятычнае i вернападданіцкае новаму ўраду выступленне пад няўвагу i скупыя воплескі.

Пасля гэтага Самойленка паазіраўся ў прэзідыуме: хто яшчэ, панове, скажа слова. Больш там ахвотнікаў пагаварыць не знаходзілася — бачылі: халаднавата сустракаюць хітрых языкачосаў, а новага ды вострага ніхто ці не асмельваўся, ці не мог сказаць. Тады Самойленка прыпадняўся i зірнуў у залу.

— Панове,— прамовіў,— хто хоча з вас выступіць? Напамінаю,— усміхнуўся. I падкрэслена жартаўліва, а то нават i з ухмылкаю,— цяпер свабода сходаў, слова...

— Дазвольце мне,— падняўся i падняў руку Фрунзе.

— Калі ласка,— прамовіў той i аб'явіў усім:— Міхайлаў.

Зала ажывілася, праводзіла яго да трыбуны запытальнымі позіркамі. Ён жа цяпер ішоў, бадай, не накульгваючы.

Самойленка нічога больш не прамовіў, сеў i пачау учэпіста пазіраць на новага нечаканага прамоўцу; заціхла i зала, а пасля, калі Фрунзе стаў за трыбуну, працягла запляскала. Хацелі ці не хацелі, але мусілі паважаць смелага i разумнага чалавека, які ca сваімі таварышамі «вымеў старое смецце» з Мінска.

— Грамадзяне,— нямоцна, з развагаю загаварыў новы прамоўца,— маю гонар выступаць не толькі ад імя земскіх служачых, але i ад імя тых, каго крыўдна мала ў гэтай зале,— ад мінскіх рабочых, ад салдат, з кім мы сёння зрынулі тое, што трэба было зрынуць... Як мы ўсе бачылі, Мінск спакойна, але цёпла сустракае рэвалюцыю, падзенне манархіі, падтрымлівае ўсё новае...

У гэтую хвіліну (што, можа, убачыў i Фрунзе) у прэзідыуме Шчэпкін нахіліўся да Самойленкі i запытаў:

— Якая ваша думка, пан Самойленка, пра гэтага малайца?

— Кажуць, інтэлігентны, смелы, рашучы,— адказаў той.— Ва ўсякім разе сённяшнюю аперацыю правёў спрытна.

— Ці не гатовы начальнік міліцыі?

— Але мы не ведаем, пан Шчэпкін, яго палітычныя погляды, чалавечыя якасці...

— Мне падабаецца гэты маладзец, пан Самойленка. Падумайце пра яго, улічыце, што наш галава князь Львоў вельмі прыязны да земскіх служачых...

Самойленка змаўчаў, добра не паказваючы, згадзіўся ён ці не[⁵].

— Сёння, грамадзяне, мы ўсе разам павінны пагаварыць пра новы лад i пра новую ўладу ў Мінску i краі,— гэтак жа ўпэўнена прадаўжаў Фрунзе.— Народ у гэты гістарычны час, час змен i перабудовы, чакае не столькі прыгожых слоў, балбатні, тым больш не тайнай абароны старога, a спраў, i спраў новых, дзелавых. Пра гэта трэба добра памятаць i прававому органу, што будзе ўтвораны сёння, i органу народнай улады, які ўзнікне заўтра-паслязаўтра. Іначай усё будзе пустым гукам, падманам, нават здрадай i рэвалюцыі, i народу... А што ў нас тут адбываецца ў вярхах? Давайце паразважаем хоць бы па той цэнзуры, якую ўвёў генерал Эверт, альбо па той місіі, якую выконвае пан Самойленка, раз'язджаючы па горадзе i запыняючы маніфестацыі? Відавочнае, грамадзяне, імкненне жыць па-старому, замаўчаць, прынізіць рэвалюцыю. Бачыце, у Петраградзе адбыўся невялікі бунцік, але яго суцішылі, так што, людзі, не падымайце галавы, працуйце, лепшага не чакайце...

Пры апошпіх словах Самойленка апусціў галаву; зала затаіла дыханне: як заўважаў Васілевіч, люд на сходах не любіць нудных, з увагаю слухае смелых альбо жартаўлівых. Вось пэўны гурт прыязна запляскаў Фрунзе.

— Народ верыць: не будзе ніякай спробы захаваць манархію альбо спробы абмежавацца паўмерамі. Народ марыць пра справядлівы лад, пра мір. Адпаведна, рэвалюцыя, як мы лічым, ужо не закончылася. Яна павінна яшчэ развівацца...

— Хто гэта — вы? — падаў голас з прэзідыума эсэр Шумскі.

— Найбольш свядомыя i па-рэвалюцыйнаму настроеныя людзі.

— О-го-го! — пакпіў Шумскі.— Дарэчы, інтарэсы якой партыі вы прадстаўляеце?

— Кажу ж, самай свядомай,— павярнуўся да прэзідыума i ўсміхнуўся Фрунзе.

У гэты час ужо Самойленка нахіліўся да Шчэпкіна.

— Ваяўнічы дэмагог! — шапнуў. Канечне ж, помсціў.

— Малады, гарачы...— усміхнуўся Шчэпкін,— A маладосці, пан Самойленка, уласцівы энтузіязм, пафас, максімалізм...

Самойленка замаўчаў i насупіўся.

Калі Фрунзе сыходзіў ca сцэны (ішоў пад воплескі), Муха нахіліўся i шапнуў Васілевічу:

— Выступі. Скажы пра наш боль. Якраз спрыяльная часіна загаварыць i пра гэта. Праверым, як хто рэагуе... Толькі будзь разважлівы, гавары коратка.

Васілевіч здзівіўся, што Муха натхняе яго на такі крок, але паслухаў, ускінуў угору руку — дайце, старшыня, слова мне.

Далі.

Васілевіч рушыў да сцэны. I прэзідыум, i зала пільна азіралі яго: што за птах такі? У яго ж шалёна затрапяталася сэрца. Ад хвалявання. Першы ж раз будзе выступаць на такім вялікім i важным сходзе i гаварыць пра тое, пра што даўно ўжо нават не заікаліся альбо гаварылі нясмела.

Калі стаў за трыбуну, дык аж разгубіўся: колькі галоў у зале! Як учэпіста пазірае на яго мноства вачэй!

— Я — Сымон Васілевіч, земскі служачы, журналіст. Запрошаны сюды прадстаўляць сваіх землякоў,—загаварыў ён па-беларуску, i гэта запаліла ўвагу да яго.— Мы шчыра вітаем падзенне тыраніі, мы страсна хочам, каб наша грамадства, наш лад абнавіліся. Але я мушу сказаць: дэкларацыя новага ўрада на слых гучная, прыгожая, а на справе сапраўды, мякка кажучы, стрыманая...

Перавёў дыханне. Адчуў: не хапае духу, каб ясна разважаць i гаварыць. Пыхнула гарачыня, ад яе, мусіць, зачырванеліся шчокі. Забалеў жывот. Мусіць, ад моцнага хвалявання.

Зала слухала; Васілевіч, каб узяць сябе ў рукі, намагаўся не пазіраць на ўсіх, a выхапіў позіркам старога лысага чалавека, які сядзеў на першым радзе сярод старых, сівых альбо i гэтакіх жа лысых людзей і, прыклаўшы руку да вуха ды паўразявіўшы рот, «еў» яго вачыма.

— Некаторыя тут гаварылі: цяпер нам найперш трэба еднасць, спакой, мірная праца,— зноў загаварыў ён.— Хто ж супраць? Канечне, усё гэта трэба.

Але за які кошт гэта будзе набывацца? Мы, нацыянальныя меншасці, чакалі ад рэвалюцыі, ад новага ўрада не толькі спачування, але i большага. Ды ў дэкларацыі сказана вельмі мала i туманна пра нацыянальнае пытанне. Нават пра тое, ці здымуць урэшце ганебную забарону, скажам, з нашай роднай мовы... A ці можна лічыць рэвалюцыю прагрэсіўнай, калі яна не дбае пра прыгнечаныя народы, хоча па-ранейшаму трымаць ix у няволі, рабстве, даводзячы да асіміляцыі альбо вымірання?!

— Брава! — крыкнуў з залы Шуляк.

— Я думаю, пасланцы нашых суседзяў i братоў, якія сядзяць у гэтай зале (рускія, украінцы, палякі, літоўцы, латышы, яўрэі i іншыя), разумеюць мяне...

— Брава! — ужо выкрыкнуў з залы Пятлюра.

Услед за воклічамі Васілевіча перапынілі. Воплескамі. Спачатку ён аж разгубіўся: можа, зганяюць з трыбуны? Пасля ўбачыў: не, даволі значны людскі гурт якраз падтрымлівае. Хоць многія, як i ўвесь прэзідыум, сядзяць абыякавыя, нават акамянелыя.

— Вы што — хочаце разарваць Расію на часткі? — падаў у цішыні голас госць, Шчэпкін.

— Я жадаю Расіі i яе слаўнаму народу толькі дабра,— Васілевіч надзіва не збянтэжыўся, не збіўся.—Але я хачу, каб мой бацька, я людзьмі зваліся, каб быў шчаслівы ўвесь мой працавіты, шчыры i сціплы народ...

— Які гэта яшчэ ваш асобны народ?

— Беларусы.

— Не ведаю такой краіны з такім народам...

— Калі не было, дык цяпер павінна з'явіцца. I рэвалюцыя, калі яна сапраўды будзе рэвалюцыяй, павінна памагчы нам, шматмільённаму народу, у гэтым...— адказаў Васілевіч.

Яго зноў ухвалілі воплескамі. Праўда, адны i тыя ж людзі.

— Цяпер вельмі модны тэзіс: воля, роўнасць i братэрства,— сказаў на заканчэнне Васілевіч.— Дык вось я за тое, каб гэты тэзіс быў не на словах, a i ў жыцці! Веру, што ў новыя кіруючыя органы ў Мінску i ў краі павінны трапіць i мы, мясцовыя. Ніхто ж не стане i цяпер сцвярджаць, што мы народжаныя быць толькі парабкамі, карміцелямі сваіх гаспадароў... [⁶] Адпаведна, мы i самі цяцер павінны актыўней падключацца да палітычнай дзейнасці...

Калі вяртаўся на сваё месца, дык тыя пажылыя мужчыны i маладыя хлопцы, якія ляскалі яму, падхопліваліся, паціскалі рукі.

— Малайчына! — пахваліў яго сёння i Муха, моцна паціснуў за калена (можа, каб ніхто не ўбачыў яго ўхвалення).— Я нават не спадзяваўся, што ты так удала выступіш...

Васілевіч быў п'яны ад сходу, ад свайго выступлення. Шчаслівы. Як ніколі ў жыцці. Нават верыў: тое, пра што ён сказаў, не толькі многім шчыра запала ў сэрца, але i збудзецца. Шчырыя, эмацыянальныя людзі па-свойму нешчаслівыя, але i па-свойму вераць ва ўдачу, маюць радасць.

Пасля выступалі іншыя. Эсэр Шумскі вітаў падзенне манархіі, пафасна, але i вельмі заблытана гаварыў пра сялян i іхнія клопаты; Пятлюра вітаў Часовы ўрад, але заадно падтрымаў i Васілевіча; Бжэзіньскі таксама ўхваліў новую ўладу i шмат гаварыў пра далейшы польскі лёс, пра Васілевічава выступленне не сказаў ні слова; акцябрыст Сядых усхвалявана i страсна лашчыў пачутую сёння дэкларацыю, а пад канец прамовы рэзка лупцаваў Пятлюру, Бжэзіньскага i Васілевіча за «перевес личного чувства над общественным», за «местничество», за «неумение или нежелание в этот ответственный момент чувствовать общую боль, прилагать честно и самоотверженно все силы для общего блага».

— Па-вашаму, мы абавязаны адчуваць толькі ваш вялікі боль, дбаць толькі пра ўсіх!!! — падхапіўся i падсек прамоўцу акрылены, а заадно i абураны Васілевіч.— А чаму вы, вялікія, абыякавыя да нашага болю, да нашай бяды? Мы што — заложнікі для вашага шчасця?!

Яго рэпліку падтрымалі прыхільна настроеныя людзі. Воплескамі i ўхвальным гудзеннем.

— Вы прапаведуеце страсці-мардасці, малады чалавек! — агрызнуўся Сядых.

— Не, паважаны пан,— зноў не выцерпеў, укалоў Васілевіч.— Калі i раскладаю касцёр, дык толькi для таго, каб сагрэцца...

Урэшце, калі ўсе ахвотнікі прамовілі, агулам прынялі адозву да грамадзян, ухвалілі склад грамадскага камітэта пры грамадзянскім каменданце Мінска Самойленку. Пасля, узбуджаныя, пачалі разыходзіцца.

Васілевіч нават не заўважыў, як у шматлюдным натоўпе каля яго апынуўся пачырванелы ад напругі Скураны. Ужо не такі важны i ў той жа час гулліва прасцяцкі, як раней, a нібы ўпершыню за час знаёмства разгублены.

Стомлена, шырока раскідаючы ногі, затупаў побач па светлым калідоры. Расслабіўся, дык абвіс яго даволі важкі жывот.

— Віншую, спадар Сымон! — падаў руку.— Хораша выступілі i добра хуліганілі рэплікамі.

Пасля, калі ўзяў яго пад руку, вывеў з гурту цікаўных разявак i апынуўся сам-насам, нібы апраўдаўся:

— Разумееце, э-э, я не мог выступіць на роднай мове альбо востра. Я афіцыйная асоба, мне няможна быць неабачлівым. Ды тут сядзеў Шчэпкін... Э-э, небяспечна сярдзіць Петраград. Абы ледзь-ледзь будзе яму не па гусце, дык ён адразу пачне папікаць за экстрэмізм, месніцтва альбо i за нацыяналізм... I не толькі ківаць пальцам... Іншая справа — вы... Вы, э-э, як кажуць, вольны казак, а вольнаму казаку закон не пісаны...

«Што ж так замінае табе, афіцыйніку, сказаць праўду альбо пра наш боль?—хацелася запытаць Васілевічу.—Ці не шкодзіць звычайная абачлівасць ды карыслівасць? Па-твойму, калі туды-сюды вылучылі, далі смачны кавал, калі шчасліўчык, дык трэба маўчаць! Жуй хлеб, май каменнае сэрца, хоць твой бліжні пакутуе ад гора, бяды, ад голаду ды зняваг альбо нават i чэзне!»

Скураны, здаецца, заўважыў у яго вачах нядобры позірк, дык сумеўся, а на развітанне падакляраваў:

— Мы яшчэ, э-э, спадар Сымон, пагамонім пра ўсё гэта... Сапраўды, э-э, цяпер, у такую спрыяльную часіну, трэба варушыцца. Грэх праспаць... Днямі я дам вам знак, э-э, збярэмся i пакумекаем пра наша...

Калі яны выйшлі з тэатра на змрачнаваты двор i развіталіся, нечакана каля яго зноў апынуўся Муха, нібы з зямлі вырас. Значыць, сачыў, ішоў за імі ўслед.

— Ну што табе сказала старая ліса? —ухмыльнуўся той.— Апраўдваўся? Перасцерагаў?

— Сказаў: на днях трэба сабрацца, пагаварыць пра нашы клопаты,— шчыра прызнаўся Васілевіч.

— Гм. Значыць, трымае нос па ветры, на хаду пераарыентоўваецца...— нібы сам з сабою, не зважаючы на яго, пачаў разважаць Муха.— Ясна. Ну што ж, калі намеціцца нейкае адраджэнне, нейкі новы рух, то трэба падтрымаць...

Васілевіч слухаў i не разумеў, што робіцца з Мухам. Адкуль у яго такія шчырыя парывы, адданасць? Ці ўсё гэта толькі на словах? Каб не адстаць ад часу?

РАЗДЗЕЛ ДРУГІ

1.

Дадому Фрунзе вяртаўся з сябрамі. Ішлі ў халоднай, нават маразнаватай цемені i гаварылі пра нараду, а пасля перакінуліся пару словамі пра іншае вельмі важнае — пра свой партыйны сход, які павінен пачацца праз некалькі гадзін.

Каля трэцяй гадзіны раніцы сябры давялі Фрунзе да яго кватэры, разышліся, а ён, аслабелы, бадай, ледзь жывы ад стомы, падаўся ў хату, каб перадрамаць, крыху адпачыць i зноў рынуцца да патрэбнай, але знясільваючай работы, у бой.

Дзверы былі незамкнёныя; ён, стараючыся не грукнуць ці лішне гучна не ступіць, зайшоў у веранду, абмацаў клямку i ціхенька адчыніў дзверы. Але калі пераступаў парог, у хаце ўжо чакала яго скупое святло ад лямпы — у тапачках, у доўгай белай начной кашулі, з накінутай на плечы цёплай хусткай сустрэла Соня. Зусім не заспаная, толькі стомленая — ад хвалявання i доўгага чакання. Значыць, аж да гэтага часу не самкнула вачэй.

— Соня! — шчыра падакараў,— Чаму не спіш?

Яна нічога не адказала, толькі пільна зірнула ў вочы, мусіць, намагаючыся зразумець, была ці не была яму сёння ўдача і які яго цяпер настрой. Ён усміхнуўся i прыгарнуў яе.

— Гаспадынька мая! — прашаптаў i пацалаваў у цёплыя вусны.

Яна прытулілася, радая, што ён нарэшце вярнуўся, аддаючы яму сваю жаночую пяшчоту, тут жа i спахапілася:

— Ты ж галодны...

Што праўда, то праўда — вельмі хацеў есці. Пакуль ён распранаўся, ціхенька апалоскваў рукі (гаспадары адразу ж прачнуліся, але ляжалі на чарэні моўчкі), Соня за гэты час дастала з печы цеплаватую, але ўжо трохі пацямнелую абіраную бульбу, невялічкую патэльню з некалькімі скваркамі i падсохлым спечаным яйкам, з паліцы — міску кіслай капусты, хлеб.

Пасля, калі сеў за стол, Соня таксама апусцілася насупраць i з любоўю, радасцю пазірала, як ён смачна есць. Вочы яе цёпла блішчэлі, а на ўсім твары, здаецца, ззяла глыбокая жаночая альбо, лепш сказаць, жончыная радасць. Па нейкім мудрым прыродным законе чалавечнасці жонка вельмі любіць тую хвіліну, калі яе спрацаваны, галодны каханы з прагаю есць тое, што яна зрабіла сваімі рукамі, i рабіла шчыра, з любоўю. Затым, калі ён папіў гарбаты, патушылі святло i падаліся ў спальню. Там ён расказаў трохі пра сённяшні дзень. Пасля на міг замаўчалі, заплюшчылі вочы, i ix, мусіць, у адну i тую ж хвіліну, апаланіў сон.

Як i трэба было, Фрунзе падхапіўся ў восем гадзін раніцы. Стараючыся не пабудзіць Соню — у сне свежую, лагодную, папрыгажэлую,— на дыбачках выйшаў ca спальні. Перакінуўся некалькімі словамі з гаспадарамі пра падзеі ў Мінску, пра кёпскае надвор'е і, папіўшы гарбаты, хуценька пашыбаваў у горад.

Мінуўшы адліжны, з лужынкамі талай вады гарадскі сад, неўзабаве прышыбаваў у земсаюзаўскую сталоўку. Тут на крэслах абапал сталоў ужо сядзела, перамаўлялася нямала сяброў, блізкіх i незнаемых яму бальшавікоў альбо тых, хто ім спачуваў.

— Таварышы, знаёмцеся: вось ён, наш важак! Міхайлаў! — калі ён павітаўся з усімі, падхапіўся з гурту i ўсклікнуў Мяснікоў, які, бач, паспеў ужо прыехаць у Мінск.

Бліжэйшыя памочнікі, Ландар, Кнорын, Магілеўскі, Фамін, Позерн, Алібегаў, прыязна ўсміхнуліся, а вось іншыя, тыя, хто яшчэ на днях нічога не ведаў пра яго, зірнулі ўчэпіста i, здаецца, ca здзіўленнем: вось які ён, наш важак, герой першых рэвалюцыйных дзён у Мінску! Зусім звычайны: сярэдняга росту, без вялікай мужчынскай сілы, лагодны, нават жартаўлівы на выгляд, але здаецца, з вялікім душэўным агнём, з надзвычай пільным i разумным позіркам! I ён з цікаўнасцю агледзеў незнаемых маладых i пажылых мужчын у шынялях, рабочых куртках, у паліто: вось якія вы, наша апора! Упершыню ж яны сабраліся такім чынам — адкрыта, усе разам!

«Ды тут ужо каля сотні байцоў!» — успешна падумаў ён, падміргнуўшы знаёмым дружыннікам, Феліксу Шломскаму i Петрусю Супраневічу, якія добра памагалі разганяць стары тутэйшы паліцэйскі апарат, заслужылі, каб ix прыняць у партыю. У іхняй групе яны могуць стаць першымі мясцовымі бальшавікамі.

Па меры таго як Фрунзе ішоў наперад, у канец залы, прысутныя ўставалі i пачыналі апладзіраваць. Запыніўшыся i павярнуўшыся, ён таксама некалькі хвілін моўчкі паапладзіраваў разам з усімі, адчуваючы вялікае ўзрушэнне: калегі па партыі ўслаўляюць рэвалюцыю, іхні, мінскі, поспех!

Пасля, павіншаваўшы ўсіх са слаўнай перамогай над царызмам i пачакаўшы, калі заціхнуць воплескі, прамовіў:

— Ну, а цяпер давайце правядзём наш першы агульны легальны сход, разам памяркуем, што i як рабіць далей. Як i трэба, выберам спачатку рабочы прэзідыум...

— Міхайлаў! — адразу некалькі галасоў у зале выгукнулі яго прозвішча.

— Мяснікоў!

— Ландар!

Калі абралі прэзідыум, сход павёў Мяснікоў i даў слова яму.

Ён, ведаючы, што некаторыя яшчэ мала ведаюць пра петраградскія i мінскія падзеі, расказаў, што i як адбывалася.

— Таварышы! — падняў галаву, акінуў усіх чэпкім позіркам, радуючыся, што слухаюць вельмі ўважліва.— Мы, рэвалюцыянеры, можам радавацца, нават цешыцца слаўнай перамогай, але мы не павінны, не маем права заспакоіцца. Наперадзе ў нас яшчэ вельмі шмат работы. Ужо сёння, ужо вось тут нам трэба заснаваць Мінскі Савет рабочых дэпутатаў, выбраць яго Часовы выканаўчы камітэт. Калі ў Петраградзе лідэрамі Савета сталі меншавікі i эсэры, то тут утварыць, павесці за сабой Савет можам мы. Думаю, няма патрэбы шмат красамоўнічаць пра тое, што гэта можа значыць не толькi для нас, але i для лёсу ўсёй рэвалюцыі...

— Але пачакайце! — з сярэдзіны залы падняўся высокі вусаты мужчына ў чорнай куртцы.— Тут няма модуса прадстаўніцтва... Мясцовыя меншавікі, эсэры, а таксама рабочыя могуць апратэставаць, не прызнаць наш Савет...

— Могуць,— не збянтэжыўся Фрунзе.— Калі мы будзем марудзіць i памыляцца. Але мы, кажу, не маем права лавіць варон. Мы заснуём Савет i пойдзем на заводы, на фабрыкі, у майстэрні — праводзіць сходы i выбіраць дэпутатаў у Савет. Калі ў Савет трапіць шмат нашых таварышаў альбо тых, хто нам спачувае, то, паўтараю, мы тут будзем мець наш народны орган... Старшынёй Часовага выканаўчага камітэта я раю выбраць Барыса Позерна — члена РСДРП з 1902 года, вопытнага рэвалюцыянера, аўтарытэтнага тут земскага службоўца...

— Усё ж рызыкоўна гэта! — падняўся незнаемы прысадзісты вайсковец у канцы залы.— Варта было б параіцца з лідэрамі эсэраў i меншавікоў.

— Рызыкоўна было, таварыш, i раззбройваць нашымі сіламі паліцыю,— адказаў Фрунзе.— Але Мінск ухваліў нас, a ўлады мусілі згадзіцца. Тое ж i тут. Будзем рабіць усё хутка, шчыра, пераканаўча — рабочыя пойдуць за намі. Калі ж, паўтару, пачнём вычэкваць, траціць час на ўзгадненні — упусцім спрыяльны момант...

Пасля выступілі некаторыя партыйцы i беспартыйныя з залы. Шмат хто з ix быў супраць таго, каб ужо на гэтым сходзе ўтварыць Савет. «Нас, бальшавікоў,— гаварылі яны,— папракнуць ва узурпацыі». Мяснікоў, Магілеўскі, Крывашэін страсна i палымяна даказвалі, што небяспечна спазніцца хоць на адзін дзень, трэба ўжо сёння аб'явіць Мінску, што «фармуецца яго народны орган».

Калі прагаласавалі, то большая палова прысутных была за тое, каб гэты агульны бальшавіцкі сход лічыць i ўстаноўчым сходам Мінскага Савета i каб тут жа выбраць яго Часовы выканаўчы камітэт. На пасаду старшыні вылучылі Позерна, яго намеснікамі — Любімава, Фрунзе, членамі камітэта — Магілеўскага, Крывашэіна i іншых.

Калі той-сёй з Часовага выканкома пайшоў на заводы праводзіць сходы i выбіраць дэпутатаў у Савет, каб ужо заўтра ж правесці першае пленарнае пасяджэнне Савета[⁷] а той-сёй пачаў ужо дбаць пра першы нумар «Известий Минского Совета рабочих депутатов», Фрунзе ў гэты ж дзень, у чатыры гадзіны вечара адкрыў яшчэ адзін сход — сход служачых i рабочых прадпрыемстваў, падначаленых франтавой арганізацыі Усерасійскага земсаюза. Ён жа выступіў з дакладам «О текущем моменте», тут жа аб'явіў пра нядаўні партыйны сход i пра аб'яўлены на ім Мінскі Савет. Большая палова рабочых i служачых ухвалілі новую ўладу ў горадзе. Пасля гэтага сходу ў горадзе адбылася даволі вялікая маніфестацыя. Да паўтары тысячы рабочых майстэрань i фабрык прайшлі па Захараўскай вуліцы з чырвонымі сцягамі i рэвалюцыйнымі воклічамі. Як i задумалі загадзя, маніфестацыю ахоўвалі дружыннікі.

Пад вечар Фрунзе рушыў да губеранскай земскай управы.

У цагляны трохпавярховы, з вузкімі, але прыгожа аздобленымі вокнамі будынак, каля паўкруглага ўвахода ў які вісела белая паперына з надпісам «Гражданский комендант города Минска», яму перагарадзіў дарогу вінтоўкаю пажылы вусаты салдат.

— Нядаўна, дружа, у Мінску ўтварыўся Савет рабочых дэпутатаў,— спакойна сказаў яму Фрунзе.— Ён даверыў нам уручыць пану каменданту пастановы i рашэнні. Так што прашу прапусціць нас.

Салдат, з павагай акінуўшы позіркам яго афіцэрскую форму, а таксама i дружыннікаў — саліднага Клёнава, маладых шпаркіх Шломскага i Гердта ў чорных скураных куртках i пры чырвоных павязках, Соню ў чорным паліто i берэце, падняў вінтоўку i адступіў.

Яны гуртам увайшлі, падняліся па шырокай, з рудымі парэнчамі лесвіцы на другі паверх i па доўгім калідоры наблізіліся да шырокіх, на дзве палавіны, філянговых дзвярэй з шыльдачкаю, на якой было напісана гаспадарова прозвішча.

У прыёмным пакоі нікога не было. Нa стале красавалася масіўная чорная пішучая машынка, ляжаў стос паперы. Фрунзе адчыніў адны, другія дзверы ў іншы, начальніцкі, кабінет i зайшоў туды — у прасторны, абабіты па падаконніку паркетнаю жоўтаю дошчачкаю, а вышэй паклеены прыгожымі, пад дрэва, шпалерамі пакой. У канцы яго, за шырокім сталом з мноствам пісьмовых прыбораў, з тэлефонам сядзеў знаёмы Самойленка. У акулярах. Угнуўшыся, штосьці пісаў. Над ім на сцяне святлелася вялізная пляміна — яшчэ нядаўна там, канечне ж, вісеў партрэт Мікалая Другога.

Самойленка падняў галаву i зняў акуляры.

Фрунзе павітаўся. Пачціва. Самойленка адказаў стрымана, зірнуў стомлена і з незадавальненнем. Махнуў рукой: садзіцеся.

— Пан камендант,— адразу афіцыйна загаварыў Фрунзе.— Сёння, як вы ўжо, мусіць, ведаеце, у Мінску ўтварыўся Савет рабочых дэпутатаў, выбраны яго Часовы выканком. Яго старшыня — земскі служачы Барыс Позерн, адзін з яго таварышаў — я, ваш слуга... I яшчэ. Мяне параілі на пасаду часовага начальніка гарадской міліцыі. Вось,— падаў,— спецыяльна для вас падрыхтаваныя паперы, падпісаныя Позернам...

Самойленка ўзяў, начапіў акуляры, апусціў галаву i ўважліва паглядзеў на паперыну ад новага для яго органа. Зморшчыў лоб i чамусьці пачаў мацаць, круціць кончык кірпатага носа.

— Ліхаманкавую дзейнасць разгарнулі вы тут...— здаецца, без ніякай радасці прамовіў ён.

Прачытаў, ухмыльнуўся:

— Калі члены Часовага выканкома Савета, як мне сказалі, усе бальшавікі, то i вы, выходзіць, бальшавік?

— Для вас гэта вялікі сюрпрыз? — усміхнуўся Фрунзе.

— Сюрпрыз,— адказаў той.— Але яшчэ большы сюрпрыз будзе для пана Шчэпкіна, які ад вас у захапленні...

— Я а с а б і с т а спадабаўся пану Шчэпкіну,— i жартам, i ўсур'ёз сказаў Фрунзе.— А вось, як вы самі ўбачылі, тысячам, дзесяткам тысяч мінчукоў спадабалася н а ш а п а р т ы я...

— Сапраўды, вы досыць спрытна абскакалі тут, як вы называеце, меншавікоў i эсэраў. Прызнацца, здзіўляюся, як гэта яны мірацца, што якраз вы i пад сваёй эгідаю ўтварылі тут Савет...

— Па-першае, яны бачаць, што і мы тут не слабачкі, а па-другое, мы будзем супрацоўнічаць,— прамовіў Фрунзе, хочучы не толькі адказаць, але заадно i выбіць з Самойленкі намер гуляць на іхніх спрэчках. Па-трэцяе, у склад Савета, у выканком на днях выберуць i іхніх людзей.

— I дзе вы рашылі размяшчацца?

— Адны раяць размясціцца ў губернатарскім доме, іншыя адгаворваюць[⁸]. Рашылі пакуль што быць на Петраградскай...— перавёў гутарку: — Вось i ўся даведка, пан Самойленка. Цяпер слова за вамі.

— Ёсць адзін нюанс, пан Міхайлаў...— ухмыльнуўся той.— Мы тут, у Грамадскім камітэце, ужо гаварылі пра міліцыю i яе начальніка. Я асабіста званіў лідэрам меншавікоў i эсэраў Пайкесу i Шумскаму, раіўся з імі пра гэта. Яны адказалі: на пасаду начальніка міліцыі падыходзіць ваш калегаземец, мясцовы чалавек, актыўны меншавік Яромін. Ды той адмаўляецца быць «гарадавым рэвалюцыі»...

Гэтыя словы іголкаю кальнулі Фрунзе ў сэрца. Яго твар, мусіць, спахмурнеў. Але ён не разгубіўся. Спакойна запытаў:

— Ну й якія вашы новыя захады?

— Мы падумаем, параімся, як быць...

— З кім яшчэ параіцеся? — падчапіў яго, як рыбу на кручок, Фрунзе.— Ці не з былым паліцмайстрам? Ды пра тое, каб нядаўніх гарадавых пераапрануць у новую вопратку i зрабіць ix уяўнымі «абаронцамі» новага? Ці хочаце папоўніць стары карны апарат крымінальнікамі, якіх сёння якраз па вашаму слову вызвалілі з турмы? Не палітычных — свядомых, сумленных людзей — выпусцілі на волю, a злачынцаў, зброд... Калі нехта не адчувае розніцы паміж «гарадавымі» i «абаронцамі» рэвалюцыі, то мы добра адчуваем...

Самойленка раптоўна заліўся чырванню. Як сказалі Фрунзе дзяжурныя дружыннікі, той сапраўды сёння сустракаўся з былым паліцмайстрам, а падругое, сапраўды ён дазволіў выпусціць у горад адпетых зладзеяў i бандзюг. Можа, каб i сутыкнуць ix з дружыннікамі, нашкодзіць Савету — каб той не толькі дбаў пра вялікае, а найперш валаводзіўся з усякай пошасцю i дрэнню.

— А што будзем рабіць з паліцыяй, жандармерыяй, ахранкай? — запытаў Самойленка. Наўмысна ўткнуў гэтае «будзем», падкрэсліваючы сваю ўладу.

— Трэба ўсіх паслаць у акопы.

Самойленка не мог запярэчыць, але ўсё роўна муляўся. Не спяшаўся даваць яму адпаведны мандат. Не зусім мілы быў ён, бальшавік Фрунзе, не мілая была i новая міліцыя.

— Добра, мы абмяркуем вашу кандыдатуру,— прамовіў, заміргаў. Значыць, задумаў штосьці патайное.— Пазваню, скажу пра рашэнне.

— Па-першае, не варта, пан камендант, гуляць у кошкі-мышкі. Па-другое, зусім не салідна для вашага ўзросту i вашай пасады,— усміхнуўся Фрунзе.— Не дасце мандата вы, прадстаўнік Часовага ўрада, дык яго дасць мне Савет — прадстаўнік Петраградскага Савета, які, што вы ведаеце, кантралюе Часовы ўрад. Няўжо не разумееце: нас ужо прызнаў Мінск?!

Самойленка панік, пыхнуў зноў i большай, чым раней, чырванню.

— Я рэаліст, пан Міхайлаў,— упершыню назваў яго па прозвішчы, «запаважаў».— Канечне, вы — выключны арганізатар i кіраўнік. Канечне, міліцыя ёсць, робіць усё спрытна i рашуча... Але разумееце,— няшчыра залыпаў вачыма,— сёння не магу выдаць вам мандат. Няма машыністкі. Захварэла.

— Пра што клопат, пан камендант! — Фрунзе ўсміхнуўся, падняўся.— Вось,— паказаў на Соню, якая разам з мужчынамі стаяла пры стале,— прафесійная машыністка.

Самойленка моўчкі цяжка нагнуўся, дастаў з шуфляды стала картку, падняўся, цяжка, па-старэчаму, паціраючы паясніцу, падаўся ў прыёмную. Услед за ім пайшлі i яны; па дарозе Клёнаў сціснуў яму локаць i падміргнуў — бачыце, наша бярэ!

Соня скінула паліто, паклала яго на спінку крэсла, села за машынку i ўзяла ca стала некалькі белых лістоў, капірку, спрытна ўсё заклала. Зірнула на Самойленку: дыктуйце, пан камендант!

— Але я мушу паставіць адну ўмову: вашым намеснікам будзе толькі Яромін,— той зірнуў на Фрунзе.— I ўвогуле ўсе назначэнні будуць толькі з нашага ведама.

— Што ж,— развёў рукі Фрунзе,— калі трэба, дык трэба.

— Загад нумар...—ужо не толькі стрымана, а нявесела прамовіў Самойленка.— Горад Мінск, 4 сакавіка 1917 года.— Падышоў да акна і, не паварочваючыся да ix, пазіраючы на халодны i дажджлівы двор, задыктаваў: — Аб назначэнні пана Міхайлава...

— Прабачце,— перапыніў Міхайлаў,— не трэба «пана...». :

— А як трэба?

— Грамадзяніна, таварыша Міхайлава Міхаіла Аляксандравіча...

— Не. Я не магу так,— усё не азіраючыся, ссутуліўшыся, прамовіў Самойленка.— Пішыце проста: аб назначэнні Міхайлава Міхаіла Аляксандравіча начальнікам міліцыі...

Соня хутка заляскала, нібы з кулямёта.

— Міхайлаў М. А. назначаны мною з гэтага дня часовым начальнікам міліцыі Усерасійскага земскага саюза па ахове ладу ў горадзе. Прашу ўсіх гарадскіх чыноў паліцыі выдаць Міхайлаву па вопісу ўсю зброю, што маецца ў ix распараджэнні...— I па-ранейшаму пагладжваючы паясніцу, дадаў: — Подпіс: грамадзянскі камендант горада Мінска Б. Самойленка.

Соня надрукавала, вышмаргнула паперы.

Самойленка павярнуўся, прачытаў тэкст, пасля тут жа, на стале, падпісаў усе тры экземпляры. Адзін з ix, другі, падаў Міхайлаву. Як падпісваў i падаваў ліст, дык аж трымцелі яго рукі, а на глыбокіх залысінах выступілі буйныя кроплі поту.

— Можа, i на вялікую рызыку іду... Хто ведае, чым абернецца мой гэты загад?! — квола ўсміхнуўся. Пасля падаў Соні картку, што дагэтуль трымаў у левай руцэ.—Запоўніце, калі ласка, мандат.

Калі тая аддрукавала, падпісаў i яе, аддаў Міхайлаву.

— Вось цяпер ужо законная ваша міліцыя, а вы — законны яе часовы начальнік,— прамовіў, надаючы вялікую ўвагу сваёй пасадзе, свайму загаду.— Заадно вы, як ведаеце, аўтаматычна з гэтай хвіліны становіцеся членам грамадскага камітэта пры каменданце горада.— Падаў руку.— Веру ў вашу адданасць рэвалюцыі...

— Не сумнявайцеся, пан камендант,— сказаў Фрунзе.

— Толькі, пан..., грамадзянін Міхайлаў, без свавольства...— затрымаў руку Самойленка, не то папрасіў, не то перасцярог.— Вы цяпер — афіцыйная асоба, падпарадкаваная мне, а праз мяне — i Часоваму ўраду...

— Жорсткая рэгламентацыя! — хітнуў галавой Фрунзе.

— А вы што хацелі? Самаўпраўства?

— Ясна,— прамовіў Фрунзе, адчуваючы ў душы вялікую ўрачыстасць, радасць ад сваёй перамогі. Тады, нібы раячыся, нібы гаворачы беспярэчна, сказаў: — Раз ужо ёсць законны часовы начальнік міліцыі, то неабходны i яго зварот да мінскіх насельнікаў...

Соня, са здзіўленнем ды з захапленнем зірнуўшы на яго, хуценька заклала некалькі лістоў паперы ў машынку.

— «Старый строй пал,— пачаў дыктаваць Фрунзе.— Прежняя власть, опиравшаяся на произвол и насилие, исчезает по всей стране, и на ее месте возникает новая, сильная народным единством и доверием.

Городская милиция уже разоружила полицию и стражников и заняла городское полицейское управление и полицейские участки. Жандармское управление упразднено.

Идет дружная работа по организации общественных сил...

Временный начальник городской милиции М. Михайлов».

Ён дагаварыў — i тут жа борздкая Соня дастала з машынкі лісты i аддала Фрунзе. Ён узяў, акінуў позіркам, а пасля першы экземпляр падаў гаспадару.

— Вы, пан Самойленка, не супраць такога звароту? Не? Тады, калі ласка, змясціце яго ў «Вестнике Минского губернского комиссариата».

Той узяў паперыну, прачытаў, схмурыўся.

— Добра,— буркнуў.— Надрукуем. Чысла 9 гэтага месяца.

— Дзякуем,— сказаў Фрунзе, развітаўся з невясёлым гаспадаром. A ўжо на вуліцы, калі ўсе перавялі дыханне, сказаў: — Вось што, таварыш Шломскі. Ідзі на Петраградскую i скажы нашым, каб падрыхтавалі атрад байцоў. Уночы будзем вызваляць палітвязняў.

— Ці не рызыкоўна, таварыш Міхайлаў? — паспрабаваў астудзіць яго разважлівы Клёнаў.— Хіба не чуў Самойленкавай запаведзі: кожную сваю задуму, кожны крок узгадняць з ім?

— Дудкі! — усміхнуўся Фрунзе.— А па-другое, мы не парушаем загады Часовага ўрада. Ёсць жа адпаведны пункт з яго дэкларацыі, каб вызваліць зняволеных? Ёсць. Няма канкрэтнай даты? Дык рэвалюцыйны народ сам устаноўлівае яе, жадаючы, каб барацьбіты за народнае шчасце больш ні дня, ні гадзіны не пакутавалі ў няволі.— Гарэзна штурхнуў локцем Клёнава.— Мы, міліцыя, «толькi» захаваем пры гэтым парадак!

А першай гадзіне ночы Фрунзе з атрадам міліцыі падышоў да варот турмы на Серпухаўскай.

Запыніліся каля высокай i шырокай жалезнай брамы. I гэтыя глухія вароты, i высозныя цагляныя сцены абапал турмы, i цёмная крэпасць з круглымі вежамі — усё было змрочнае, злавеснае, здаецца, непрыступнае. Фрунзе рашуча пастукаў у браму рукаяткай браўнінга, i неўзабаве ў браме прачынілася невялікае акенца, пыхнула скупое святло ад газавага ліхтара i пачуўся незадаволены голас:

— Хто тут?

Тут жа паказаліся побач з лямпаю рыжыя вусы, пляскаты нос.

— Адчыняй! — запатрабаваў Фрунзе.— Я— начальнік міліцыі. Вядзі да старшага дзяжурнага.

Турэмшчык, угледзеўшы яго афіцэрскую форму, паслухмяна адышоў з ліхтаром i неўзабаве адчыніў вузкія жалезныя дзверы. Фрунзе ступіў у вузкі праём, адхіліў невысокага турэмшчыка — услед за ім пачалі заходзіць i іншыя. Мусіць, усім было крыху вусцішна —трапілі ў шырозную i страшную яміну, быдцам нейкую зямную апраметную.

— Адчыняйце насцеж браму,— сказаў міліцыянерам Фрунзе, а вартавому, які стаяў побач, закамандаваў: — Вядзі ў дзяжурнае памяшканне.

Той павёў яго да яшчэ адной высокай i шырокай, але ўжо з дрэва, можа, i з дубу, брамы, акаванай жалезам, адамкнуў і, свецячы ліхтаром, падаўся ў блізкую цёмную канторку. Пастукаў. Доўга не было ніякага адказу. Пасля хтосьці заспана прабасіў:

— Ну, што там?

— Вас, ваша высокаблагароддзе, хочуць бачыць,— пачціва i, здаецца, апасліва прамовіў вартавы.

Той, чуваць было, скінуў з дзвярэй кручок, адчыніў дзверы. Пры святле ліхтара ўбачыў вартавога i чужых людзей. Наструніўся.

Фрунзе выхапіў з рук вартавога ліхтар i ледзь не папхнуў перад сабою штабс-капітана. Той, з накінутым на плечы шынялём, асцярожна адступіў.

— Вы хто? — не даў яму апамятацца Фрунзе, стаўляючы ліхтар на ненакрыты, зашмальцаваны локцямі стол.

— Я старшы дзяжурны. А вы хто?

Фрунзе назваўся. I тут жа запытаў:

— Чыталі дэкларацыю пра вызваленне палітвязняў?

— Чытаў.

— Мінскі Савет рашыў сёння ж выпусціць палітвязмяў на волю...

— Але...— замямліў той, маладжавы, васпаваты.— Я мушу далажыць начальніку турмы... А ён дома...

— Вось распараджэнне,— падаў яму паперыну Фрунзе.— 3 сённяшняга дня ваш шэф — ужо не начальнік турмы. Так што няма каму дакладваць... Па-другое, калі вы будзеце цягнуць ката за хвост, дык мы пасадзім вас самога. Ясна?

Штабс-капітан завагаўся, але калі сюды зайшло пяць-шэсць узброеных міліцыянераў, уздрыгнуў i запытаў са страхам:

— Вы цалкам усведамляеце, што робіце?

— Цалкам. Яшчэ нядаўна тыя, каго вы ахоўвалі, лічыліся дзяржаўныя злачынцы, а цяпер яны — народныя героі,— сказаў Фрунзе.— Рэвалюцыя не можа цярпець, каб народныя героі хоць хвіліну пакутавалі ў няволі... Вядзіце нас у ваша пекла, загадвайце адчыняць камеры i выпускаць пакутнікаў.

— Што за нерашучасць, ваша высокаблагароддзе?! — са здзекам прамовіў Клёнаў i рэзка тыцнуў афіцэру браўнінгам пад рабро.— А па-другое, прасіце, каб узялі вас пад ахову. Іначай тыя, каму вы ўпякліся ў косці, могуць абысціся з вамі няласкава...

— Мушу падпарадкавацца насіллю...— мармытнуў той.

...Праз паўгадзіны ўсе мінскія палітвязні выйшлі на волю. Сярод ix быў i Алесь Нямкевіч.

2.

4 сакавіка ўжо ўвесь горад убачыў, што няма старой паліцыі i замест яе нясе ахоўную службу народная міліцыя, уведаў, што зменена ўлада.

Гэтая вестка хутка ўляцела амаль у кожны дом, узбудзіла мінчукоў, i яны дружна вывалілі на вуліцы. Збіраліся ў вялікія гурты, распытвалі альбо расказвалі самі, што дзеецца ў сталіцы i тут, гудзелі, спявалі песні. 5 сакавіка мінчукі i салдаты таксама з раніцы былі на вуліцах, здаецца, запоўнілі ўвесь горад. Спачатку цешыліся ад узрушэння i радасці, а пасля па камандзе шустрых цывільных i вайсковых людзей з ахвотаю, з вясёлым настроем пастроіліся ў велізарную, не акінуць вокам, калону i з рэвалюцыйнымі транспарантамі, з песнямі прайшліся туды-сюды па прылеглых шырокіх вуліцах.

Каб даць выявіцца ва ўсю моц народным эмоцыям, а заадно не дазволіць ім выплеснуцца з берагоў, новая ўлада 6 сакавіка задумала хітры, нават, можна сказаць, мудры ход: наладзіла для агромністага, можа, i пад сто тысяч чалавек, натоўпу спектакль — «торжественное празднование обновления России».

Узбуджаных мінчукоў, салдатаў абачліва запрасілі на Саборную плошчу — на свядома задуманае ўрачыстае набажэнства, дзе ўсе пабылі ў адным людскім моры, адчулі еднасць i ўзнёсласць, а таксама міжволі, без ніякага прымусу «смирили» свае бунтоўныя душы i ў думках, сэрцы «присягнули» на вернасць Часоваму ўраду, «с волнением посозерцали», як камандуючы Заходнім фронтам «произвел смотр войскам новой России и произнёс строгую, патриотическую речь», пасля паслухалі «пламенные, революционные» прамовы петраградскага думца ІІІчэпкіна, мінскага гарадскога галавы i «представителей общественных организаций».

Праўда, не ўсё ішло гладка. Найперш там, на трыбуне, дзе знаходзілася вышэйшая i вайсковая эліта. Той-сёй з яе, да слова, не пускаў прамаўляць Позерна — старшыню Мінскага Савета, а таксама Скуранога, які меўся выступіць ад «імя беларускага народа». Ix угаворвалі, каб яны прамаўчалі, сваімі прамовамі не «портили торжественного праздника и радостного настроения».

Скураны ўгодліва згадзіўся не прамаўляць, не выпускаць беларускае слова на людзі, а вось Позерн упёрся i настояў, каб у такі дзень паважалі i яго, i Мінскі Савет. Выступіў i не засмуціў натоўп. Наадварот, многім спадабаўся i заваяваў павагу да сябе i Савета.

Пасля адбыўся ўнушальны ваенны парад, ён уразіў усіх «боевым духом», мощью» рускай арміі, яе лаяльнасцю да рэвалюцыі i новай улады.

Пасля ваеннага парада люд яшчэ доўга сноўдаўся па горадзе, гудзеў, спяваў песні, захоўваючы спакой i лад. Калі той-сёй спрабаваў ці праяўляць цынізм, ці падбухторыць да хаосу, гвалту i рабункаў, дык яго мігам супакойвалі агулам i турылі з вачэй.

7 сакавіка вуліцы яшчэ таксама былі шматлюдныя, але ўзбуджэнне пачало пакрыху ўжо спадаць. То тут, то там чуліся галасы, што час ужо вяртацца на заводы, фабрыкі i ва ўстановы, што «нужен уже созидательный труд». Не бачачы перашкод i не адчуваючы падагрэву страсцей, люд паволі сыходзіў з вуліц i плошчаў. Услед за паводкавым спадам зноў пачалі адкрывацца ўстановы, крамы, кінатэатры, запрацавала конка i зноў з'явіліся ў горадзе аўтатаксі.

Узбуджэнне, страсці перанесліся з вуліц у будынкі, за зачыненыя дзверы. Калі просты люд, інтэлігенцыя толькі гаманілі-разважалі пра бачанае i чутае, то ўладныя свету гэтага, палітычныя дзеячы ўзяліся за сваю работу, пачалі дбаць, каб не выпусціць ca сваіх рук ход падзей, а то i быць на чале яго.

У гэты ж дзень петраградскі пасланец, Шчэпкін, правёў назначаны пастановай парады ад 3 сакавіка агульны сход пасланцоў, выбраных да гэтага часу саюзамі, гарадскім i земскім самакіраваннем, грамадскімі i нацыянальнымі суполкамі. На гэтым сходзе абралі аператыўны орган — Гарадскі камітэт грамадскай бяспекі з дзевяці асоб. У яго ўвайшлі па аднаму чалавеку ад рускіх, польскіх i беларускіх дэлегатаў, а таксама i ад вайскоўцаў, два — ад яўрэйскіх, тры — ад Мінскага Савета (адзін з ix — Фрунзе).

Гэты Гарадскі камітэт, падуладны Часоваму ўраду, павінен быў клапаціцца пра лад у горадзе.

8 сакавіка адчувальна, а 9-га ўжо зусім Мінск суцішыўся, пачаў працаваць.

9 сакавіка пасля некалькіх перамоў i сходаў 118 бальшавікоў, меншавікоў, бундаўцаў i латышскіх сацыял-дэмакратаў сабраліся на агульны сход i на ім злучыліся ў адну трупу «без различия и национальных, и фракционных оттенков» — у Мінскую аб'яднаную арганізацыю РСДРП.

Бальшавікі, а пасля i «аб'яднанцы» паспрабавалі пасаюзіцца i з эсэрамі, некалькі разоў збіраліся разам, гаманілі, але паразумецца не змаглі. «Аб'яднанцы» вылучалі сваю праграму, эсэры — сваю.

Пачалі ўзнікаць у Мінску i іншыя легальный партыі. Да слова, свае нацыянальныя суполкі ўтварылі палякі i ўкраінцы, якія працавалі альбо служылі ў горадзе i паблізу яго. Ажывіліся розныя яўрэйскія партыі.

15 сакавіка газета «Правда» напіша: «Переворот в Минске прошел быстро и безболезненно. Минск принял все готовое. Наиболее туго воспринимала происшедшее высшая военная среда, но и ей пришлось быстро и предупредительно заявить себя сторонницей новой власти.

...Совет образовался довольно быстро. Работы масса, главным образом среди солдат Минска и фронта. С самого начала был выкинут и дружно поддержан лозунг демократической республики.

Фронт единодушно и радостно признает переворот, но осведомленность на позициях довольно слабая.

...Партийная работа только еще начинает налаживаться».

22 сакавіка змяніўся камандуючы Заходнім фронтам. Ім стаў генерал ад кавалерыі Васіль Іociфавіч Гурка — сын героя руска-турэцкай вайны 1877-1878 гадоў, які паходзіў з беларускага дваранскага роду. Каб мець штаб, а таксама ўвесь фронт пад сваім штодзённым назіркам, Часовы ўрад прыслаў сюды свайго камісара меншавіка Жданава.

3.

Таня спрытна, што амаль i не засталося следу, зацыравала каўнер яго каляровай, светла-рудой i ў клетачку кашулі, адкусіла зубамі нітку i агледзела рукавы: адзін локаць працёрся, свіціўся, a другі — ужо раней зашыты — распоўзся, i на ім была дзірка.

— I на адзін, i на другі локаць трэба латка,— прамовіла Таня i сумна зірнула на яго.

Ён цяпер сядзеў у сподняй бялізне i нецярпліва чакаў, калі яму ўдасца вырвацца з дому.

— Дык прышый! — лічы, загадаў.

Яна яшчэ больш гаротна адарыла яго сваім заўсёды цяжкім i сумным позіркам, паднялася i пайшла да куфра. Як ішла, дык ледзь не хісталася. За сёлетнюю зіму зусім схуднела, дык вунь зусім ценная, з ненатуральна тонкай шыяй i вострымі локцямі, з непрыгожа ўпалымі грудзьмі. A рукі, ногі... Ён не мог доўга пазіраць на яе мошчы, адвярнуўся i пачаў у думках падспешваць, каб яна хутчэй знайшла тыя латкі. Пасля, калі яна задоўга перабірала разнаколерныя лахманы ў мяшэчку, нецярпліва падагнаў:

— Калі ласка, скарэй!

Яна, нібы ад удару току, рэзка выпрасталася, гнеўна i з нянавісцю апякла адрачонымі, але з немалой жыццёвай сілай вачыма, здаецца, хацела шпурнуць яму пад ногі гэтую няшчасную кашулю, але неяк перамагла злосны прыліў, толькі быццам папікнула, быццам апраўдалася:

— Вечна табе ўсё гарыць! Вечна карціць табе збегчы, пакінуць мяне адну з дзецьмі!

Яго таксама апанавала раптоўная злосць, нават нянавісць: як яна не разумее яго! Але стрымаўся, не адказаў сёння ўспышкаю на ўспышку. Але Таню гэта не супакоіла. Наадварот, яго зацятае маўчанне паддало толькі ёй крыўды.

— Ну, вот куды ты гэтак спяшаешся? — раздражнёна запытала яна.

— Усё роўна ты не зразумееш i не ацэніш як след...— адварочваючы галаву, сказаў ён.

— Канечне, я дурная! — нібы зашкадавала сябе, а на самай справе пачала балюча біць яго ў сэрца.— Я ў горадзе мала бываю, з разумнымі людзьмі амаль не знаюся, газет, кніг не чытаю, навін не ведаю!.. Мой клопат — накарміць, апрануць чатырох дзяцей i цябе! Ды на тваю такую мізэрную плату, з якой няможна звесці канцы з канцамі!..— Схапіла яго кашулю i паказала яму прашмальцаваныя локці.— Ты болей пра новую кашулю думаў бы, а не...

Не дагаварыла, узяла пад паху кашулю i пачала зноў корпацца ў мяшочку.

— Божа, мой божа!—гаварыла ўжо сама сабе.— Што за чалавек?! Усё ён некуды лезе, усё хоча перайначыць!.. I каб што якое меў з гэтага! Hi кропелькі ж, ні дробачкі! Па носе даюць, страшаць, пасадзілі былі — не, нічога не навучыла, лезе i лезе на ражон!..

— Цяпер — іншы час, цяпер нельга спаць у шапку...— прамовіў.

— А чаму Муху новага часу няма i спаць можна? — запытала з папрокам. I сама тут жа адказала: — Бо чалавек разумны, асцярожны, на ражон не лезе...

— Цяпер i ён палітыкуе...

— Яму можна i палітыкаваць... Яго жонка не пакутуе, дзе лусту хлеба ўзяць альбо...— махнула рукою.— А! Што з пустога ў парожняе пераліваць! Ca сваёю планідаю нарадзіўся, са сваёю планідаю i памрэш!.. Мучышся сам i мучыш заадно нас...

— А раптам з мукі будзе мука!..— усміхнуўся.— А раптам з гразі трапіў у князі!

Яна нічога не адказала, толькі цяжка ўздыхнула і, які ўжо раз за жыццё скарыўшыся, пачала латаць рукавы кашулі.

Пасля таксама моўчкі ды з цяжкім уздыханнем назірала, як ён нацягваў гэтую кашулю i хваліў, што яна яшчэ «спраўная», як апранаў старое, з вышмальцаванай i парванай падкладкай паліто, начэпліваў выпацелы па краях чорны злямчаны капялюш.

Як заўсёды, на дварэ пачаў супакойвацца, адганяць згрызоты i назапашваць добры настрой, веру ва ўсё лепшае. Праўда, цяпер не зусім спрыяла надвор'е: неба было нізкае, шэрае i сырое, адным словам, цяжкае i гнятлівае, снег рыхліўся, хлюпаў пад нагамі, а то i ногі глыбока правальваліся ў яго i траплялі ў талую ваду.

Васілевіч шпарка пашыбаваў у горад. На Мухаву кватэру, дзе цяпер, апроч гаспадара, павінен быць i Алесь Нямкевіч. Хутка ён i трапіў туды. У Мухаў кабінет, дзе Муха i Нямкевіч сядзелі ўдвух i чыталі новыя газеты.

— Здароў,— паціснуў яму руку Муха, з іранічнаю ўсмешкаю акідваючы яго з ног да галавы.— Ці не гнаўся хто за табою?

— Сам так бег,— адказаў ён, выціраючы далонню пот з ілба,— Вот,— дастаў з кішэні пінжака канверт з лістом i падаў Муху.

Пакуль той спакойна даставаў ліст i чытаў яго, Васілевіч у гэты час пачаў тлумачыць Нямкевічу, які цяпер быў у прыстойных, здаецца, ранейшых Мухавых штанах i белай кашулі, i сачыў за ім пільна, але спакойна, без насмешкі:

— Ліст з Петраграда. Ад Кужэльнага. Ён піша, што яны, «шчырыя беларусы», правялі ў цырку «Мадэрн» вялікі мітынг. На ім было звыш паўтары тысячы нашых землякоў — рабочых i салдатаў. На гэтым мітынгу яны вылучылі ідэю вызвалення роднага кута ад германскіх акупантаў i яго нацыянальнага самавызначэння. Ix цёпла падтрымалі. Адразу пасля мітынгу, паведамляе Кужэльны, 50 чалавек уступілі ў Беларускую сацыялістычную грамаду. Кужэльны паслаў звестку пра гэта ва ўсе расійскія гарады, дзе цяпер шмат беларусаў [⁹], а таксама вось піша i нам, заклікае, каб мы тэрмінова адрадзілі тут грамаду i ўтварылі яе Мінскі камітэт...

— Дык —што?! — усміхнуўся Муха, які i ліст чытаў, i заадно добра чуў, што гаварыў ён.— Хочаш як былы грамадовец трапіць у лідэры?

— Лідэрам можам абраць i цябе...— не зважаючы на кпін, адказаў ён.— Цяпер галоўнае не тое, каму быць лідэрам. Галоўнае — сапраўды тэрмінова сабраць нашых сяброў: i былых членаў грамады, i тых, хто не быў ні ў якіх партыях, адрадзіць нашу партыю i пачаць рабіць штосьці дзелавое... Усе ўжо тут аб'ядналіся ў свае партыі, вылучылі праграмы i рэкламуюць ix, а мы, мясцовыя, чагосьці ўсё марудзім, топчамся на адным месцы...

— Што ж, ты маеш рацыю...— ужо без насмешкі прамовіў Муха, аддаючы яму канверт.—Дык давай, дзялуй! Як былы член, давай, кідай кліч! Як, Алесь? — зірнуў на худога, з вялікімі залысінамі Нямкевіча.— Падтрымаем?

— Ды трэба,— нешматслоўна адказаў той.

— На калі клічаш? — запытаў Муха ў Васілевіча.

— Давайце заўтра збяромся,— адказаў задаволена ён.— Адновімся, пагаворым пра праграму, выберам камітэт.

— Давай,— згадзіўся, а заадно i натхніў Муха.— Сапраўды, час варушыцца, змагацца за сваё...

4.

Праз дзень Васілевіча, Муху, Шуляка, Белякову i Нямкевіча — тых, хто ўвайшоў у Мінскі камітэт БСГ — нечакана паклікаў да сябе пан Скураны.

Пад вечар яны i падышлі да яго палаца на паўднёва-заходняй гарадской ускраіне. Гэты палац быў звычайны цагляны дом на два паверхі, толькі пасярод яго выпіраў незвычайны — высокі, таксама на два паверхі, на чатырох круглых калонах, з востраю стрэшкаю выступ-фасад. Па абодва бакі фасада было па шэсць акон: тры — на першым паверсе, тры — на другім.

Палац быў абгароджаны высокімі цаглянымі слупамі, наверсе якіх былі цэментовыя шары, i жалезным, зверху завостраным частаколам; уздоўж вуліцы за гэтаю агароджаю высіліся старыя ліпы — цяпер, у слоту, голыя, чорныя, сумныя.

Дзверы ім адчыніў пакаёвы. Пажылы, лысы дзядзька амаль у вясковым уборы — у хромавых ботах, чорным паўгаліфэ, белай вышыванай кашулі, падперазаны поясам.

— Добры дзень, спадары,— павітаў ix па-беларуску, памог распрануцца, павесіў іхнія паліто ў дубовую шафу, умураваную ў сцяну. Пасля запрасіў падняцца на другі паверх.

Яны — ведама ж, усе сялянскія дзеці — трохі камлюкавата рушылі па доўгім зялёным панскім ходніку, прыціснутым па краях да выгібаў лесвіцы бліскучай меднай выгінастай стужкай. Ішлі i разглядалі на сценах шматлікія сапраўдныя карціны, а таксама i рэпрадукцыі з ix. Лічы, усё было работаю даўнейшых тутэйшых мастакоў альбо жывапісам замежных творцаў на матывы гісторыі Вялікага княства Літоўскага, партрэты яго вядомых людзей.

На другім паверсе яны мінулі, мусіць, гасцёўню, а пасля — вялікую залу i трапілі ў даволі прасторны пакой, складзены з тоўстых пачышчаных, а пасля памазаных лакам сасновых круглякоў, з падлогаю i са столлю з шырокіх дошак, з бэлькамі, з масіўным стаяком, наперадзе якога красаваўся высот, ледзь не ў рост чалавека, спрытна выкладзены з чырвона-рудой цэглы камін. На сподзе яго была клетка з жалезных дратоў, a ў ёй гарэлі, аж гулі, невялікія паленцы. Паблізу каміна, у драўлянай скрыначцы, ляжалі паленцы ў запас — асінавыя, сухія, спрытненькія, адно да аднаго. Тут жа, каля скрыначкі, стаяў гаспадар з доўгімі абцугамі — падпраўляць паленцы i вуголле ў палаючай клетцы. Як i пакаёвы, сёння i гаспадар апрануўся па-вясковаму. Быў у ботах, вышыванай кашулі, падперазаны прыгожым поясам з файнымі кутасікамі на канцах.

Скураны шустра павесіў на высакаватую вешалку абцугі і, лагодна ўсміхаючыся, пайшоў ім насустрач, кожнаму ўчэпіста зазіраючы ў вочы. Пасля, калі таксама прысеў, пільна агледзеў кожнага па чарзе. Нібы зазіраў у душу. Перакінуўся словам-другім пра надвор'е, пра настрой, а пасля запытаў з жартам:

— Дык што, э-э, спадары, рэвалюцыя ўляглася?

Хітры Муха, ведаючы гаспадароў кансерватызм, падтакнуў:

— Уляглася, дзядзька Рыгор. I ўдала, хораша.

Скураны паблажліва ўсміхнуўся i ўталопіў позірк у Васілевіча, ведаючы таго эмацыянальны i нецярплівы характар.

— I вы, грамадоўскі лідэр, так лічыце? — запытаў.

— Не,— шчыра прызнаўся той,— Я лічу: пакуль што адбылася толькі змена каравула... Вялікіх пераўтварэнняў яшчэ няма...

— Але ж вы, э-э, у сваёй расклеенай па горадзе заяве ўхвалілі Часовы ўрад...

— А хто выступіў супраць яго? — адпарыраваў Васілевіч.

У гэтую хвіліну адчыніліся дзверы — у пакой зайшоў хлапчук-падлетак. Таксама, як i гаспадар ды яго пакаёвы, у боціках i белай вышыванай кашулі. Убачыў ix, сумеўся.

— Ну што, Янка? — запытаў яго Скураны.

— Выбачайце,— зусім нечакана для ўсіх загаварыў па-беларуску маладзенькі госць.— Я хацеў запытаць у цябе, тата: што такое псіхалагічная проза?

— Пазней, э-э, патлумачу, сын,— прамовіў гаспадар.— А цяпер мне трэба, э-э, пагаварыць з дзядзямі...

— Выбачайце,— прамовіў ветлівы хлопчык i выйшаў з пакоя.

— Дзякаваць богу, э-э, мне, спадары, удалося выхаваць дзяцей у патрэбным духу,— пахваліўся Скураны.— А то звычайна як у нашых, нават вясковых, інтэлігентаў бывае? Сам выб'ецца ў людзі, любіць, шануе сваё роднае, але ці жонку возьме нетутэйшую, ці дзяцей па-свойму не вучыць — дык на ім адным усё наша i абрываецца... А няможна, э-э, нават пагібельна, каб перарэзвалася пупавіна.

Шуляк i Нямкевіч былі яшчэ халасцякі, дык выслухалі ўсё гэта з павагаю, а Муха, Белякова ды Васілевіч, сямейнікі, крыху сумеліся, бо не дабіліся таго, чаго дабіўся гаспадар.

Той адчуў гэта. Пераможна паназіраў за ўсімі, а пасля, нібы забыўшыся, што Васілевіч не адказаў яму, як убачыў Нямкевіч, непрыкметна для астатніх націснуў кнопку на стале. Тут жа зайшоў сюды знаёмы пажылы пакаёвы.

— Дай, э-э, братка, нам па чарцы,— крактануў Скураны.

Пакаёвы паслухмяна хітнуў галавой, выйшаў i неўзабаве прынёс пляшку гарэлкі, а таксама сала, агуркі, хлеб.

— Хоць цяпер сухі закон, спадары, але давайце возьмем па кроплі,— падняў чарку Скураны.— Э-э, за перамены!

Стукнуліся, апаражнілі чаркі.

— Ах, смачна! — крактануў гаспадар.— Якая там забарона! Якое жыццё без такога цуду! Раз чалавецтва вынайшла гэткую ўцеху, асмакавалася, дык ужо не адмовіцца ад такой спакусы. Калі няможна цешыцца адкрыта, дык будзе ўжываць пад коўдраю...

Пазней, калі паперакідваліся рэплікамі, жартамi, апаражнілі пляшку i закусілі, а пакаёвы прыбраў стол, Скураны абвёў усіх, здаецца, зусім цвярозым позіркам (Алесь ахмялеў, a Васілевіч дык i добра ўпіўся ад трох невялічкіх чарак).

— Ну што, лідэр? — Скураны прыплюшчыў вочы на Васілевіча.— Як думаеце весці рэй?

— Давайце параімся,— адказаў той. Лізнуў языком ніжнюю губу (абы крыху выпіў, дык не можа адкараскацца ад такога жэсту).— Петраградскі Савет, таксама Часовы ўрад тое-сёе намякнулі пра нацыянальнае пытанне, тое-сёе падакляравалі, але... перамен няма...

— Ну, чаму так, з-э, спадар Сымон? — не згадзіўся Скураны.— Ужо тое, што Самойленка паслухаў мяне, запрасіў i нас, э-э, беларусаў, на ўстаноўчы сход, вылучыў спадара Шуляка ў Гарадскі камітэт, а таксама ўзяў яго памочнікам — гэта ўжо нямала... Гэта — ужо, адчуйце, вялікае дасягненне Часовага ўрада. Мінскі Савет, скажам, у свой выканком не выбраў ніводнага нашага земляка.

— Мы лічым: Часовы ўрад i падначаленыя яму тутэйшыя органы зрабілі яшчэ толькі першы крок да нас...— прамовіў Васілевіч.

— А чаго вы хочаце большага? Ды цяпер!

— Мы лічым, што нам трэба самім дбаць пра сябе...

— Вы, можа, э-э, намагаецеся дабіцца незалежнасці? — ухмыльнуўся Скураны.

— А чаму не паставіць так пытанне?

Скураны яшчэ болей здзекліва ўхмыльнуўся. Ну i ну, маўляў! Дзівакі i гарачыя галовы!

— Я перасцерагаў вас i перасцерагаю, спадары: выношвайма ідэю незалежнасці, але пра гэта нідзе i нікому чужому ні слова! Самае вялікае давайма ўслых гаварыць толькі пра аўтаномію... Іначай — з'ядуць жыўцом. I не зморшчацца. Я гэта гаварыў i гавару сваім былым сябрам-аўтанамістам, а цяпер — калегам па партыі народных сацыялістаў... Заклікаю, паўтару, да абачлівасці i вас...

— Што ж,— сказаў Васілевіч,— Паклічам нашых прыяцеляў на з'езд i параімся з імі. А з'езд мы рашылі склікаць на дваццаць пятае.

— На гуканне вясны...— усміхнуўся Муха. Можа, i дзеля таго, каб змякчыць напружанне паміж Васілевічам i гаспадаром.

— Дык будзеце шумець альбо нават i скандаліць? — запытаў Скураны. Зірнуў Васілевічу ў вочы дапытліва, хітра i, здаецца, з раўнівасцю.— Будзеце вылучаць ранейшыя свае тэзісы: «аўтаномію», «выбарнасць чыноўнікаў», «ураўняльнае землекарыстанне разам ca скасаваннем права асабістай зямельнай маёмасці», «усестаронняе сябраванне i таварыствы»?

— Мы, кажу ж, праграмы не мянялі...— прамовіў Васілевіч.

— Але ж гэтыя тэзісы нават i цяпер вельмі сацыялістычныя...— схмурыўся Скураны.— Вылучаць ix, далібог, не разумна...

— Яшчэ ёсць час да сходу, дык параімся...

— З кім? — ухмыльнуўся Скураны.— З віленцамі? З неабачлівым Стасем Лысковічам? З яго пранямецкім камітэтам?

— З віленцамі ў нас няма моста,— спакойна адказаў Васілевіч.— Мы параімся з тымі нашымі, хто цяпер жыве ў Маскве, Кіеве, Казані, Тамбове, Калузе.

— А там з кім раіцца? — зноў напаў Скураны.— З Бурбісам? З Цішкам Гартным? З Чарвяковым? Ці з Кужэльным? — I, не даючы Васілевічу адказаць, хмыкнуў:— Э-э, знайшлі дзеячаў! Бурбіс, хоць i адзін з заснавальнікаў вашай БСГ, даўно ўжо адышоў ад нашага руху, Цішка Гартны... Ну, мякка кажучы, сярэдняй рукі літаратар ды i сацыял-дэмакрат, Чарвякоў — зялёны яшчэ, а Кужэльны — эсэр — завельмі амбітны, неабачлівы.

— Дык што вы параіце нам? — запытаў Васілевіч.

— Я параю найперш адно: не трэба гарачыцца! Пакуль што ўсё ідзе добра. Дык давайце крочыць у нагу з часам, лішне не вытыркацца.

— Вы, як я разумею, нават супраць нашага з'езда? — здзівіўся Васілевіч.

— Я не супраць з'езда, я супраць неабачлівасці, гарачкі. Урэшце не забывайма: на нашай зямлі фронт, два раз'юшаныя мядзведзі...

— Мядзведзям таксама нявыкрутка...— перапыніў Васілевіч.

— У ix — адно, a ў нас — іншае. Мы ледзь-ледзь ступім не так — Петраград аб'явіць усе нашы помыслы пра волю здрадаю, гульнёю з кайзерам,— пастрашыў Скураны.— Паверце: Петраград ніколі, паўтару, ніколі не дазволіць нам самавызначыцца, мець самастойнасць...

— Дык што — нам i цяпер не рыпацца? — наступаў Васілевіч.— Мірыцца з парабкоўскім лёсам?

— Перачакаем мітрэнгу — штосьці новае ўбачым...

— Асабіста я не веру ў нечыю міласць...— прамовіў Шуляк.— Пра сябе трэба дбаць самім!

— А хто нам паможа? — рэзка запытаў Скураны.— Менск? Яго вярховіца? Просты люд? Не, не спадзявайцеся на вялікую помач! Напомню, які наш Менск. Па перапісе 1897 года ў ім жыло крыху болей 80 тысяч чалавек. З ix каля 47 тысяч — яўрэі, звыш 15 тысяч — рускія, звыш 10 тысяч — палякі. Нас, беларусаў, было толькі каля 9 тысяч. Цяпер сітуацыя, канечне, крыху іншая, але ўсё роўна, э-э, спадары, апірышча наша тут слабое... I такія амаль усе нашы гарады (апрача Магілёва, дзе нашага люду за 30 працэнтаў). Як вы i самі ведаеце, амаль увесь наш люд у вёсках. Але які паплечнік у палітыцы веска? Ды цяпер?! Ды нам?!

Скураны закрактаў, падняўся — здаецца, не зусім далікатна падаў знак: усё, «спадары», хопіць, пагаварылі. Я вам усё сказаў, а вы думайце. Калі яны, падзякаваўшы за пачастунак i сустрэчу, пачалі збірацца адыходзіць, то ён ix нават дзеля прыліку не затрымліваў.

Як апынуліся на цёмнай вуліцы, дык Васілевіч абурыўся:

— Стары ліс!

— Баіцца ўсякай рызыкі,— дадаў Шуляк.— Калі яму i цяпер добра — дык давайце i ўсе задаволімся тым маленечкім, што далі альбо яшчэ дакляруюць!

— Дарэмна мы сюды прыходзілі,— прамовіла Белякова.— Сыты галоднаму ніколі не спагадае.

— Не, калегі,—не згадзіўся Муха —Нам не трэба дражніць яго. Варта шукаць згоды, завабліваць на свой бок. Усё ж ён вядомы, уладны, багаты, мае вялікія сувязі i тут, i ў Петраградзе... А мы хто? Шчырыя, дзёрзкія, але галякі, адзіночкі. Мы нават не можам паклікаць на помач нашых паэтаў: Цётка памерла, а Купала, Колас, Багдановіч недзе па свеце... Хочаш ці не хочаш, а трэба трымацца за таго, хто мае моц...

Мухава дыпламатыя, здаецца, калі не пераканала ўсіх, то супакоіла. Нават Васілевіч i Шуляк не аспрэчвалі яе.

Неўзабаве яны разышліся. Нямкевіч застаўся з Мухам — усе гэтыя, пасля вызвалення з турмы, дні жыў у яго кватэры.

— Ну, што думаеш пра Скуранога, маўчун? — запытаў Муха.

— Скураны Скураным...— прамовіў Нямкевіч.— Я цяпер думаю пра іншае—пра наш вясковы люд. Калі амаль усе нашы гарады, як кажа Скураны, чужародныя, то вясковы люд, лічы, наш. Але да чаго ён цяпер ідзе? Да смерці? Ці да ўваскрасення? Зможам мы сабраць яго апошнюю сілу, мару, веру i надзею альбо не здолеем? Зразумее, падтрымае ён ці застанецца глухі?

— Ты зришь в корень! — ухмыльнуўся Муха.— Я, скажу табе шчыра, сумняваюся... Але... Не хачу быць у баку ад вас...

— Паглядзім,— сказаў Нямкевіч.— Цяпер не толькі лепшым сынам, але i ўсяму люду прыйшоў час сказаць сваё слова...

— Можна, браце, i так экзаменаваць,— прамовіў Муха, тулячыся ў сваё цёплае паліто,— але адказу можа i не быць... Як у таго вашага Гаспадара-каменя...

— Але ж, выходзіць, i камень мае іскры...— усміхнуўся Алесь (ён на днях расказаў Муху, як i сам перад сваім судом хадзіў на сустрэчу з Гаспадаром-каменем).

— ...калі моцна ўдарыць па ім...— дадаў Муха.

— Ды царызм, вайна ўдарылі ж як след...— прамовіў Нямкевіч.— А рэвалюцыя выкрасіла агонь i надзею...

— Ты думаеш? — ухмыльнуўся Муха.— Рэвалюцыя была восем дзён, а вось размоў пра яе, здаецца, будзе шмат... Як тое некаму i трэба...

5.

Алесь Нямкевіч дабраўся ў Янкавіны вельмі ўдала. У Стоўбцы прыехаў на цягніку, пяшком прайшоў мястэчка, а на выхадзе з яго на стаўбцоўска-кляцішчанскі шлях удала падсеў на сані да чужога, але спагаднага дзядзькі i даехаў з ім аж да Шашкоў, a ў Шашках нечакана прыладкаваўся да вайскоўцаў-медыкаў i на іхнім аўтамабілі як пан прыкаціў да самай сваёй хаты.

Сёння болей, як раней, хваляваўся пры сустрэчы з роднай вёскай — надта пры першым жа позірку на дарагі сэрцу i ў той жа час ненавісны Кацярынін высокі, накрыты белай бляхай дом i на сваю, як здалося, яшчэ болей аселую хату.

Ён саскочыў з кузава аўтамабіля на рыхлаваты снежны дол; малады прапаршчык, а таксама міласэрныя сестры памахалі яму рукамі на развітанне; аўтамабіль крануўся, паехаў у Налібакі; Алесь застаўся адзін — адзін са сваімі Янкавінамі, якія любіў, за якія пацярпеў, але якія, можа, пра яго ўжо забыліся.

У іхнім двары нікога не было; людзі — поўная («Цяжарная,— падумаў ён,— i можа, ужо другім альбо нават трэцім дзіцем»), у валёнках i кажушку Зося i таўсматы, пацяжэлы за апошнія гады Віця — стаялі ў суседавым дворышчы. Паілі каля студні каровы. Алесь махнуў ім рукой на прывітанне, пачакаў, пакуль яны адкажуць, і, ускінуўшы пляцак, падаўся ў сваю браму. Скіроўваючы позірк на акно, убачыў: вось прыпаў да шыбіны малады твар, тут жа знік —відаць, сястра (а гэта была якраз яна) сказала пра яго тым, хто быў у хаце, i пабегла. Сапраўды, пачулася, як ляпнулі дзверы ў сенцах, пасля паказалася i яна сама — высакаватая, у доўгай чорнай спадніцы i белай цеснаватай, асабліва на грудзях, блузцы. Паперадзе гойдалася доўгая i тоўстая чарнявая каса.

Сустракаў з усмешкаю, бачачы паўраскрыты рот з маладымі белымі зубамі, кірпаваты нос i чарнявыя густыя бровы. Не падлетак ужо, а сталая дзяўчына.

— Алеська! — падскочыла, абшчапіла шыю дужымі рукамі.

Ён, чуючы, як утрапёна тахкае сэрца, пагладзіў сястру па плечуках, як заўсёды, стараючыся не зачапіць горбік. Калі ж яна адхінулася, зірнула на яго, то маладыя сакаўныя губы яе былі ў гэтую хвіліну плаксіва скрыўленыя.

— А мы цябе i не чакалі,— вінавата прызналася яна.— Табе ж яшчэ месяц сядзець. Думалі: вернешся пасля вялікадня.

— Я заўсёды вяртаюся нечакана...— пажартаваў, бачачы, што паказалася з-за вугла хаты i трушком спяшаецца да яго зусім маленькая, сагнутая, з выцвілымі вачыма маці, выціраючы падолам доўгага фартуха слёзы на шчацэ.

— Такі i праўда гэта ты, Алеська,— усцешана прамовіла, акідваючы позіркам чужыя на ім паліто i капялюш. Спачатку, як чужому, падала руку, а пасля пацалавала тры разы.

Вось выйшаў схуднелы, нават усохлы бацька (у кажушку-безрукаўцы, без шапкі, зусім лысы) i з ім узмужэлы, высокі ды станісты, але зарана пасівелы на скронях Янка. Калі ціснуў бацькаву слабую руку, дык аж здзівіўся: раней бацька быў строгі, раўнаважны, яго не легка было падбіць на слабасць, а вось цяпер расчуліўся, аж да слёз у таксама выцвілых, няяснага колеру вачах. Янка ўсміхаўся, але не па-хлапчукоўску, як раней, тры гады назад, а па-сталаму ўжо, як чалавек, які пабачыў ужо i свету, i ліха добра ведае, што такое зварот блуднага сына ў роднае прыстанішча.

— Дык, кажаце, не чакалі? — усміхнуўся Алесь — Ці, можа, яшчэ не ведаеце, што скінулі цара i ў Расіі ўжо новы ўрад?

— Чаму не, сынок, чулі,— адказала маці, шамкаючы: стала ўжо, лічы, бяззубая.— Салдаты-пастаяльцы сказалі.

— Ну, хадзем у хату, а то пасталі на дварэ...— апамятаўся, праявіў сваю былую цвярозасць бацька.

У хаце, як i раней, Алесь убачыў i ўсё знаёмае, i разам з тым штосьці было новае — не, не столькі здзіўлялі саламяныя кулі ў куце хаты, a ўражваў нейкі просты, але мудры сялянскі лад, спакой, што перамагаў мітуслівасць, дробязнасць.

— Мусіць, дзіва табе, што гэтак у хаце...— нібы апраўдалася маці.— Раней было чысценька, а цяпер, бачыш, вот як. Чужых людзей, пастаяльцаў, далі, дык вот i натоптваюць...

— Ды не, мама,— здымаючы капялюш, збянтэжыўся ён, што яго лічаць за нейкага ўжо гарадскога пана.— Не верыцца, што я зноў дома, бачу вас, хату, усё знаёмае...

— Ды неяк неспадзявана ты вярнуўся,— сказала маці.— Нічога ж не пісаў— i вот дома...

— Новыя ўлады вызвалілі,— патлумачыў ён, сеў у паліто на покуце, трымаючы ў руках капялюш.— Праўда, мяне яшчэ раней, да дазволу Часовага ўрада выпусцілі самі мінчукі. I, ведаеце, хто адчыняў маю камеру? Шлёмаў Фоля. Кінуўся да мяне, трасе рукі, цалуе i шэпча: «Толькі вы, Аляксандр Іванавіч, не называйце мяне Фолем. Я цяпер Фелікс Шломскі...»

— А Шлёма кажа: не ведаю, дзе мой Фоля. Як у ваду боўтнуў...— падаў голас бацька. Таксама сеў, на другі бок стала.

— З рэвалюцыянерамі яго Фоля. З бальшавікамі.

— Ох, гэтыя рэвалюцыянеры! — хітнуў, лічы, ужо спрэс лысай галавою бацька.— Паднялі люд i не толькі старых міністраў, але самога цара сагналі!.. Хто мог паверыць, што гэтакае можа быць! Каб нашы дзяды падняліся з таго свету, дык не паверылі б у гэта, аж...— Зірнуў з запытаннем.— Ці, можа, усё гэта толькі да пары да часу?

— Цар, канечне, не хоча траціць уладу,— адказаў Алесь.— I Часовы ўрад нешта тайнае замышляе, бо хоча, кажуць, выратаваць яго, адправіць на нейкі час у Англію. Але Петраградскі Савет загадаў арыштаваць Мікалая i пасадзіць у крэпасць.

— Што ты кажаш? — здзівіўся бацька.— Цара — за краты?

— Садзіў нас, а цяпер няхай пасядзіць сам...

— Які ты худзенькі, сыночак, — села на лаве пры акне маці, сашчапіла рукі.— Вочы, шчокі запалі, валасы павыпадалі. Скора, як i бацька, злысееш. Бацька ж стары ўжо, а ты ж яшчэ малады...

— Самае важнае — жывы, мама,— усміхнуўся, бачачы, што з жаласцю, стоячы каля пліты, пазірае на яго i Кастуся, нервова мне рукамі касу.— Як кажуць? Мяса нарасце, абы косці былі. Душу тапталі, мардавалі, a косці цэлыя ж...

— А што — білі, сыночак?

— Kaгo i білі,— ухіліста адказаў.— Але цяпер няма цара, дык няма i турмаў, паліцыі, жандараў, ахранкі. Пагнаў народ. Вымеў як мятлою. Цяпер лад трымае сам народ. Міліцыя. З рабочых, з салдатаў. Да слова, сын нашага Сцяпана Чорнага, Пятрусь, у мінскай міліцыі.

— Глядзі ты! — здзівіўся бацька.— Вот табе i Чорны! Здолеў не толькі братавай дзіця прыстарацца! У рэвалюцыянеры дапаў!

— Прывёз свежых газет, дык чытайце, што ў Петраградзе i ў нас тут, у Мінску i краі, робіцца,— прамовіў Алесь, развязаў пляцак i дастаў кіпу згорнутых газет — петраградскія i мінскія «Известия», «Вестник Временного правительства», «Минский голос».

— A ці пішуць што пра вайну? — з прагаю пазіраючы на газеты, запытаў бацька. Устаў, узяў з-за абразіка акуляры з адною дужкаю i з суравою ніткай замест другой дужкі. Начапіў ix на нос.— Будуць яшчэ ваяваць альбо пачнуць ужо мірыцца, разыходзіцца?

— Яшчэ ні слова няма пра гэта.

— Дык чаго яны вады ў рот панабіралі? — абурыўся бацька, чытаючы загаловак першай газеты, што была верхняй у скрутку.— Ці яшчэ самі не ведаюць, ці хочуць яшчэ болей мардаваць народ?

— Не ведаю, тата.

— Мне здаецца, што новая ўлада павінна была якраз пра гэта першае слова сказаць. Пра тое, што ўсім найбольш баліць, абрыдла.

Маці цяжка ўздыхнула i, не замінаючы, каб мужчыны «папалітыкавалі», пагаварылі пра жыццё-быццё, падалася да печы — даваць сыну есці.

— Ты вот кажаш, што i Пятрусь Чорны там, у Мінску, рэвалюцыянерыць,— сказаў бацька, акідваючы позіркам вялікія пафасныя загалоўкі ў газеце.— Пятрусь малады, гарачы ды яшчэ, можа, да людзей такіх прыбіўся, дык у паліціку пайшоў, а вот тут перад марцам яго дзядзькі, Міхайла i Пятро, тэж забунтавалі. Пабіліся з салдатамі i афіцэрам, калі тыя сена, авёс у вёсцы бралі для арміі. Дык Чорных тыя вайскоўцы забралі, кажуць, у халоднай патрымалі, а потым, як цара скінулі, адпусцілі. Пятро зухам вярнуўся, хваліцца, што пабаяліся, не ўскуралі, a Міхайла шынель, порткі вайсковыя ўкраў, прынёс дадому i тэж певуном ходзіць. Хоць храбрыцца няма чаго. Калі ехаў, дык, можа, бачыў: няма сена, дык i Сцяпан, i Пятро салому са страхі здзіраюць, на сечку рэжуць... I мы, мусіць, да вясны не дацягнем, тэж, калі не пазычыць Пётрык, будзем страху растрыбушваць...

— На свеце мітрэнга, кроў льецца, бунтэ ўсякія, а тут у нас ліха на ліху, сынок,— зноў уздыхнула маці, дастаўшы з печы саганчык.— I людзі памяняліся, як падурэлі...

Кастуся падміргнула Алесю, а пасля прыклала рукі абапал рота i, каб не пачула маці, ціхенька сказала:

— Зараз пачне маладых кабет бэсціць...

Бацька i ўбачыў, i пачуў, як павялася дачка i што сказала, зморшчыўся. З незадавальненнем. На свавольніцу-любіміцу.

— Надта ж маладыя кабеты паводзяцца блага...— сапраўды так, як i казала Кастуся, паскардзілася маці.— Як на які злом галавы. Гэтулькі гора, бяды, ліха на ліху, а яны... Шалеюць, як перад канцом свету... Наша ж Ядзя гэтак нас перад усімі людзьмі асаромела... Наказакавалася, нагулялася....

— Гіполю напісалі пра гэта? — запытаў Алесь пахмурна.

— А чаго будзем таіцца? — нечакана зазлавала маці. Алесь аж не паверыў, што яна, звычайна мяккая, можа быць i гэтакая незычлівая.— Хай ведае, якая яго жоначка... Ён на чужыне гаруе, дзецям, ёй капеечку да капеечкі збірае на зямлю, на хату, а яна, сволач, любошчы шукае...

Алесь наструніўся: маці зараз абзаве кепскім словам i яго каханку, Кацярыну. Ды маці, амаль непісьменная, але разумная, абачлівая, не пасыпала соль на яго сардэчныя пакуты i раны...

Салдаты-пастаяльцы, уведаўшы, што вярнуўся яшчэ адзін гаспадароў сын, разышліся па іншых хатах.

Увечар, калі бацька i Янка начыталіся газет (Янка ўведаў навіны i маўчаў, а бацька, урэшце адкладаючы газету, сказаў з вышыні сваіх гадоў: «Хораша пра салодкае пішуць, толькі ці стануць калі гэтыя словы цукрам?!»). Як ухадзіліся па гаспадарцы i запалілі лучыну на камінку, пачалі заходзіць у хату вяскоўцы. Праз колькі гадзін усе ведалі, што ён вярнуўся.

Каб пачуць навіны, а заадно i аблягчыць душу гутаркаю, першы прытупаў састарэлы, са скрыўленым ротам (пасля хваробы) сусед, Пётрык Гарбацэвіч, за ім завітаў родны дзядзька, Стась Нямкевіч, а пасля гуртам укуліліся Чорныя. Доўгі, апрануты ва ўсё вайсковае Міхайла, высокія i абодва худыя, скура ды косці, Сцяпан i Пятро, сярэдняга росту, таўсматы Юзік, а таксама Сцяпанаў сын, аднаногі Кірыла. Старыя Чорныя зусім уцыганелі: асабліва ўцямнеўся ў кожнага твар, святлей блішчэлі іхнія бялкі вачэй ды зубы.

Сцяпан, Юзік, Кірыла павіталіся з Алесем паважна, моўчкі.

— Які ты, браце, белы, гарацкі! — здзівіўся Пятро, ціснучы руку.—Як з-пад зямлі!

— Ну як, Іванавіч, у цюрме? — папытаў Міхайла, які ў свой час таксама сядзеў. За крадзеж каня.— Мёд i піраге?

— Мёд i пірагі,— усміхнуўся Алесь, адчуваючы, што Міхайла хоча нібы параўняцца — маўляў, мы ж з табой адну кашу елі, адны знявагі цярпелі.— Вы ж, кажуць, зноў ледзь не селі?

— Можа, i сеў бы, каб цара не скінулі...— «па-геройску» пахваліўся Міхайла.— Завялі ў часць, увапхнулі ў халодную, дапыталі, патрэслі перад носам кулаком — i выпусцілі як міленькія... Яму,— кіўнуў на Пятра,— праўда, надавалі аплявушын ды кухталёў. Бо гарачыўся звыш меры, на армію абышто плёў. «Не ваяке, не героі вы,— крычаў,— абіралы...»

— А табе рэбры не лічылі? — скідаючы вушанку ды расшпільваючы нявыдублены, некалі белы, а цяпер ушчэнт зашмальцаваны кажух, агрызнуўся той.— Сам чуў, як ты спачатку вішчэў, як ушчэмленае ў плот парася, а потым прасіўся, рукі цалаваў...

— Ваяваць не могуць, a стаўчы цывільнага слабога чалавека ўмеюць...— сказаў толькі Міхайла на свае новыя арыштанцкія прыгоды. А пасля сеў на лаве, павярнуўся да Алеся i запытаў, як знаўца ў знаўцы: — Дык які ты, Іванавіч, меў рэжым?

— От не дуры чалавеку галаву, таўчы цябе камары! — не выцерпеў, абарваў брата Сцяпан.— Што ты раўняешся! Ты за адно сядзеў, а ён — за другое...

— Не сяроўна?

— Не сяроўна. Ты, таўчы цябе камары, за бруднае кару адбываў, а чалавек пакутаваў за чыстае, за паліцічаскае...

— Першы раз, калі ўзялі, я някемлівы быў,— не зважаючы на братавы папрокі, пачаў расказваць пра сваё на самай справе заганнае, але для яго нібы геройскае Міхайла.— Згрэблі, патрымалі пад замком i пад вартаю, прыстрашылі, абманулі («Прызнаешся, дык даруем») — ну я i вылажыў усё, як на споведзі. Дык i засудзілі дурня. Другі раз, як сцэпалі, завялі ў стан, я ўжо стрэлены верабей быў. Давай на следстве ўрадніку плясці кашале. «Я,— кажу,— далібог, у хлеў не лез i каня не краў. Ішоў у гэтай Хатоўцы па цёмнай i вузкай вуліцы, i вось пасярод яе ляжыць, як калода, гэты конь. Не абысці, не пераступіць. Ну я, ясна, пералажу. А конь як падхопіцца, як панясе, дык я за грыву ўчапіўся i ледзь жывы застаўся. Дзякуй стражніку, што каня запыніў ды мне памог злезці, а то, можа, уходаў бы мяне той ветрагон».

«Не валяй дурака,— кажа ўраднік. Стары, лысы, бровы калматыя, вочы ад гарэлкі чырвоныя.— Па вачах бачу: не дурань. Дык от i не дуры. Гавары праўду, а то так павяду следства, такія паперы напішу, што будзеш вінаваты i за тое, што не вінаваты!»

«Паночак,— не здаюся,— каб гэта я хоць калі, хоць каму, што i як, знарок ці не, малавеля, якое, сякое, такое падумаў, сказаў ці зрабіў, дык яшчэ яно ведама было б, як скуль, калі i да чаго. Але, паночку, каб я ні тых, ні сіх не аглядаў, ніхто, нішто, ніяк, ніколі, нікаму, нічога, ніякага! А ён, гаспадар гэтага каня, ды стражнік заадно з ім, мне праз нішто, праз ніякае вунь што!.. I за што, паночку, усё тое?..»

«Цыц! — як грукне па стале кулаком ураднік, аж вочы наліліся крывёю, як у бугая.— У мяне гэта не прайдзёт. Я не дазволю, каб мяне вакол пальца абводзілі, сёмую запаведзь парушалі i нават не чырванелі!»

«Гэта ўжо на чырвоненькую, на дзесятку, замахваецца,— падумаў я сам сабе,— Але не, папробую збіць на беленькую. Я,— кажу,— які там чырвоны, паночак. Мусіць, белы як палатно».

Той раптам пачаў нешта пісаць. Ды так хутка, што нібы касу адбівае.

«Пане следчы,— перапужаўся ўжо я.— Не пішэце. Я пачынаю ўжо зелянець»,— гэта значыць, намякаю ўжо на траячку.

«Не будзеш ты ў мяне ні белы, ні зялёны,—не падымаючы галавы, адказвае той. Пачырванееш, як бурак».

«Я, паночку, ужо сінею»,— злякаўся я, намацваючы ў кішэні пяцёрку.

«Не, будзеш толькі чырвоны, шальмец!»

Што ж, няма чаго рабіць. Кладу на стол дзесятку. Той не пазірае на мяне, грабе грошы сваёй лапаю, а потым кліча стражніка.

«Турыце яго прэч, каб мае вочы не бачылі,— кажа яму.— Ловяць, ды не тых. Не могуць злодзея ад парадачнага чалавека атлічыць!»

Але ад суда я так i не выкруціўся. Падаў той гаспадар скаргу — i клічуць мяне ў павет, у Ашмяны, на суд.

«Я чуў: на следстве ты прыкідваўся дурнем,— кажа мне адвакат,—I, кажуць, як арціст быў. Дык вось i цяпер, як запытае што-небудзь міравы, ты i кажы: «Ну дык што?», як другі раз запытае: — «А яшчэ што?»

Суддзя i праўда запытаў: ты такі i такі?

«Ну, дык што ж?»

«Вы ўкралі ў такога-та каня?»

«Ну, а яшчэ што?»

«Дурань, адказвай, калі ў цябе пытаюць!»

«Ну, дык што?»

Палічылі, што я ёлуп цара нябеснага, i адпусцілі. Адвакат клыпае ўслед.

«Ну, бачыш, мужык, як я табе добра памог?» — пытае.

«Ну, дык што?» — кажу яму здзекуючыся.

«Трэба пазалаціць руку»,— ухмыляецца.

«А яшчэ што?» — я за сваё.

«Заплаці за навуку».

«Ну, дык што ж?»

Плюнуў адвакат ды пайшоў. А я, усміхаючыся, жывы i здаровы падаўся дадому. Ого,— хітнуў галавою Міхайла,— трэба вялікую навуку ведаць, каб па судах i цюрмах цягацца i сухім з вады выйсцi альбо...

— Ды годзе! — махнуў рукой Сцяпан.— Дай разумнага чалавека, таўчы цябе камары, паслухаць.— Павярнуўся да Алеся.— Дык гэта ж вы, Алеська, раней часу выйшлі на волю?

— Шлёмаў хлопец ды твой Пятрусь выпусцілі...— апярэдзіў яго, пахваліўся, хітра ўсміхаючыся, бацька.

— Як — Шлёмаў хлопец i мой Пятрусь? — здзівіўся Сцяпан.

— Ваш Пятрусь i Фоля — цяпер рэвалюцыянеры, у міліцыі,— стаў тлумачыць Алесь.— Дык вось гэтая міліцыя i выпусціла нас.

— Дык ты ix бачыў? Фолю i нашага бэйбуса?

— Бачыў i гаварыў. Баявыя, хвацкія міліцыянеры.

— У сабацую службу пайшоў! — скрывіўся Пятро, пазіраючы на Сцяпана i маючы на ўвазе яго сына.

— Не, дзядзька,— заступіўся за Петруся i не толькі за яго Алесь.— Міліцыя — зусім не тое, што старая паліцыя. У ёй новыя людзі, з салдатаў i рабочых.

— Я не ведаю, што там за міліцыя, а вот паліцыя...— сказаў Пятро, штурхнуў локцем Міхайлу.— Вот ён спрытна тут кашале плёў, хваліўся, што герой быў, але па-настаясцаму ўсё ж было не так. Не надта давалі яны гаварыць. Ледзь што не так— білі-лупілі, як ката. Як садане — дык толькі вочы на лоб...

— Пачакай, Пятро,— перапыніў яго Сцяпан.— Пра тое ўсе мы ведаем. Па пяць альбо i па дзесяць разоў ужо чулі. Дай паслухаць, таўчы цябе камары, навіны. Скажыце, Алеська,— зноў павярнуўся да яго,— цар вернецца ці не? Разгоніць, паб'е рэвалюцыянераў ці яны ўтрымаюцца, пачнуць ужо лейцаваць?

— Цяжка сказаць, бо цяжка ўсё прадбачыць,— адказаў Алесь.— Пакуль што ў Петраградзе, як вы ўжо, можа, i чулі, аж некалькі ўлад. I ўсе яны гавораць: лёс Расіі вырашыць Устаноўчы сход, які павінен быць у канцы гэтага альбо ў пачатку таго года...

— А чаму не адразу ўсё сказаць?! — здзівіўся Сцяпан.

— Нават ты, паліцік, не разбярэс! — пакпіў Пятро.

— Тату я ўжо казаў: пакуль што новы ўрад нi пра вайну, ні пра зямлю яшчэ нават не абмовіўся,— дадаў да сваіх навін, пра якія ў Янкавінах амаль нічога не ведалі, Алесь.

— Якія ж гэта перамены без перамен?! — махнуў рукою Міхайла.

Сцяпан пахітаў галавою: чаму маўчаць пра ўсіхны боль?!

— Дык які толк, што цара сапхнулі? — абурыўся Пятро.— Каб самім сесцы нам на шыю, піць з нас астатнія сокі?

— Можа, хутка i нешта новае пачуем...— сказаў Алесь.— Пакуль што ўлады перамаўляюцца, шукаюць згоды i выйсця з тупіка...

— Я, людзі, лічыў i лічу: улады — гады! А кожны гад мае свой яд...— падаў голас маўклівы, не ў прыклад сваёй гарачай радні, Юзік Чорны.— Аднаго балота чэрці...

— Праўду ты кажаш,— падтрымаў яго стары Нямкевіч.— Я тэж казаў ужо не раз i яшчэ скажу: каб не наша мужыцкая цярплівасць, разважнасць i прада, дык па панскай мудрасці, па іхніх файных словах даўно свет прапаў бы...

— О то-то ест,— захітаў галавою ў знак згоды з мудрым суседам Пётрык Гарбацэвіч.

— Цяпер якраз пра волю, роўнасць i братэрства гавораць,— усміхнуўся Алесь.

— Не было гэтага, пане Алесю, i ніколі не будзе,— махнуў рукою скрыўлены ад хваробы Гарбацэвіч.— Гавэнды гавэндамі, перамены пераменамі, а мы, просты люд, як былі простыя, дык i будзем простыя. Дык увесь наш паратунак, уся наша ўцеха ў рабоце. Любі зямлю, рабі,— дык i жыць будзеш, ні на што не зважаючы.

— Добра табе так мудрагеліць, калі ты багатыр,— перабіў яго Міхайла,— Ты наймітаў шукаеш, каб абрабіць свае аблогі, а мы дзесяціну-другую ніяк яшчэ не набудзем, ніяк на ногі не станем. Дык табе, можа, i малы інтарэс да перамен. А нам — велькі. Бо мы хоць якой, ды чакаем палёгкі...

— Найперш сам агінайся, а не на чужую ласку спадзявайся.

— От! — махнуў рукою Міхайла.— Табе толькі абы не страціць тое, што маеш...

— Ну, а вы, Алеська, што цяпер будзеце рабіць? — запытаў Сцяпан у Алеся пра тое, пра што не пыталі ў яго бацькі, пра што ён i сам не загаворваў.— Можа, вернуць вас у якую школу?

— Відаць, паеду ў Мінск,— адказаў Алесь, не ведаючы, што падумае, скажа на гэта бацька.— Я ўступіў у беларускую партыю, дык будзем з новай сілай Беларусі дабівацца.

— He адцураліся ад свайго? — усміхнуўся Сцяпан.

— З турмы, дзядзька Сцяпан, можна выйсці альбо зламаным, альбо загартаваным...— усміхнуўся i ён, бачачы, што сёння бацька спакойна, як належнае, слухае пра яго намеры.

6.

— Ну, дык хадзем зірнём на новую прысягу,— пацягнуў Алеся бацька.— Годзе табе сляпіць вочы над кнігамі i паперамі.

Алесь паклаў ручку (ён вёў далей слоўнікі, складаць якія пачаў яшчэ да турмы), паслухаў бацьку, апрануўся i падаўся з хаты, якую ўвесь тыдзень пакідаў рэдка.

На дварэ было светла, цёпла i сыра — пачыналася вялікая вада. Ужо не толькі на страхах ды прызбах, але i на пагорках пачаў знікаць снег; у полі, на гародчыках пры зацішках шарэліся пляміны вызваленай зямлі, а на вуліцы-дарозе стаялі вялікія зеленаватыя лужыны, агаляючы стары асенні лёд. На вярхоўі старых высокіх дрэў уздоўж вуліцы сядзелі плоймаю чорныя, з металічным бляскам гракі i гарланілі на ўсю вуліцу.

Нямкевічы ўсёй сям'ёю, апроч маці, пайшлі да школы, з-пад якой даносілася мелодыя ваеннага марша, надаючы глухаватым i змрачнаватым падчас адлігі, акружаным з усіх бакоў лесам Янкавінам урачыстасць, нават незвычайную пампезнасць.

Падыходзячы да былога школьнага плота (школу, як пачалася вайна, зачынілі), яны ўбачылі: доўгі чатырохкутні плот абляпілі янкавінцы — старыя, маладыя i дзеці. Калі ткнуліся за сям'ёю Стася Нямкевіча, дык Алесь, прыўзняўшыся, убачыў на шырокім школьным пляцы тры калоны роўненька — мусіць, па-ротна — выстраеных салдат у шэрых шынялях, а на стрэшцы вялікага, з чатырма круглымі калонамі, ганка высіўся ярка-чырвоны сцяг; яшчэ адзін сцяг,— можа, батальённы,— быў пад аховаю двух салдат i на ганку, a ніжэй яго стаялі малады высокі, прыгожы, як убачыў i адгэтуль Алесь, камандзір батальёна, Сухарукаў (ён стаіць на кватэры Сяргеенкі i гуляе з Кацярынаю), каля яго тоўпяцца на ніжніх лесвіцах ганка афіцэры i унтэрафіцэры, а на расчышчаным ад снегу доле стаіць купкаю янкавінская «знаць»: азызлы Сяргеенка, высозны і, здаецца, па-ранейшаму хлёсткі айцец Феадор, таптун Лядзяш у звыклай, толькі ўжо зношанай афіцэрскай форме з падпалкоўніцкімі пагонамі, Гарбацэвіч, папоўскія дочкі Валя i Маша ды высакаватая Кацярына ў паліто i чорнай прыгожай шапачцы.

Алесь прыплюшчыўся i найперш прыгледзеўся да яе, падманшчыцы i блудніцы. Здаецца, папаўнела, але болей папрыгажэла.

Вось музыка сціхла, i люд пачаў азірацца: на дарозе, што вяла з Налібак, паказаліся коннікі. Першы скакаў на белым кані сівабароды, але станісты палкоўнік у шынялі, у папасе i акулярах, а ззаду яго ехала світа афіцэраў розных узростаў i званняў.

Сухарукаў шпарка выбег да расхінутай, цяпер умерзлай у лёд паламанай брамкі — сустрэў, можа, i палкавога камандзіра. Світа запынілася, а палкоўнік, прыклаўшы руку да скроні, выслухаў бойкага штабс-капітана, які даклаў, што «вверенный ему батальон для принятия присяги Временному правительству построен», а пасля падаўся да школы. Той моўчкі ўехаў праз вузкую брамку ў двор — яго белы высаканогі конь паслізнуўся заднімі нагамі i ледзь не ўпаў.

— Кто распорядился вывесить эту красную тряпку? — можа, i ад гэтай непрыемнай аказіі злосна запытаў палкоўнік у Сухарукава, які спяшаўся побач, аддана пазіраючы ў вочы.

— Батальонный комитет, ваше высокоблагородие.

— Снять!

— Комитет препятствует...

— Кто здесь командир: вы, штабс-капитан, или какой-то сброд?

Апошняе палкоўнік раўнуў, можа, i для таго, каб нагнаць страх на салдат i камітэтчыкаў (камітэт у батальёне выбралі ў дзень Алесевага прыезду ў Янкавіны).

— Что-о-о? — вызверыўся палкоўнік, прыпыніўшы каня i строга пазіраючы на афіцэраў, якія выцягнуліся ў струнку.— На знамени нет вензеля Николая Второго? Кто распорядился?

— Комитет, ваше высокоблагородие,— далажыў Сухарукаў.

— Кто здесь из комитета? — палкоўнік тыцнуў рукою ў белай пальчатцы на салдат, якія стаялі побач з афіцэрамі.— Вы?

— Мы,— саступіў з ганка высокі пажылы, трошкі нязграбны салдат (былы піцерскі рабочы, Пернікаў. Гэта ён, як сказалі Алесю, на тым тыдні абарваў пагоны янкавінскаму паліцэйскаму ўрадніку Петухову).— А я председатель комитета, господин полковник.

— Что вы себе позволяете? — аж затросся той.

— То, что разрешила революция,— спакойна адказаў салдат.— То, чему мы сегодня должны присягнуть.

— Я приказываю: убрать красную тряпку, вернуть вензель и поставить в строй этих самозванцев,— павярнуўся да Сухарукава палкоўнік. Але той нават не скрануўся. Як усе ведалі ў Янкавінах, ён не мог саўладаць ні з камітэтам, ні з салдатамі.

— Батальон будет присягать только при красном знамени и без вензеля,— прамовіў Пернікаў.— И при беспрекословном исполнении наших требований...

— Что еще за требования?

Пернікаў расшпіліў шынель i з нагруднай кішэні дастаў, а пасля i падаў палкоўніку ліст. Але той не сагнуўся, не ўзяў, пазіраў зняважліва i грэбліва.

— Письмо в Петроградский Совет. От солдат 217-го запасного батальона 17-го полка 7-й Туркестанской дивизии...— не разгубіўся, пачаў чытаць, каб чулі ўсе, Пернікаў.— Имеем честь сим донести до вашего сведения о происходящем в нашем батальоне.

У нас по-прежнему старый режим, выражающийся в следующем:

1) До сих пор командиром нашим требуется присвоенное им еще ранее титулование «ваше высокоблагородие», он в чине штабс-капитана. Требуется вставание во фрунт и обязательное отдание чести вне службы.

2) Приказы, полученные уже более двух недель, а именно: «Акты отречения», приказ № 114 военного министра от 5 марта, отменяющий старые правила обращения, титулования и различных ограничений для нижних чинов, задерживаются либо в полку, либо в батальоне и не объявляются.

3) Отношение командиров к новому враждебное.

4) Единение солдат преследуется.

Ввиду того, что явными сторонниками старого режима препятствуется водворение нового, просим...

Палкоўнік рэзка нагнуўся, выхапіў ліст з салдацкіх рук i тут жа парваў яго на шматкі i шпурнуў у грудзіну Пернікаву. Той не павёў i брывом, але салдацкія калоны, парушаючы статут, пагрозна загулі, не задаволеныя такім палкоўніцкім абыходжаннем.

— Безобразие! Черт знает что! — нібы апраўдаўся той.

— Глупое упрямство, господин полковник. С вашей стороны,— прамовіў Пернікаў.— Если вы будете мешать воплощению в жизнь приказов Петроградского Совета и военного министра, то я вынужден буду отдать распоряжение задержать вас и отправить в Минск в штаб фронта с сопроводительным письмом...

Палкоўніку адабрала мову. Ён разгублена акінуў позіркам увесь батальён, а пасля крута завярнуўся, з усяе сілы стукнуў абцасамі каня пад жывот i панёсся з двара. Услед яму з салдацкага строю засмяяліся i засвісталі.

Сухарукаў закрычаў ваеннаму аркестру:

— Музыку! Марш, сволочи!

Нібы залп, грымнуў аркестр, аглушыў наваколле. З усіх блізкіх дрэў пырхнулі ўгору гракі, накрылі хмараю, лямантам вёску.

Янкавінцы былі ашаломлены ад таго, што ўбачылі i пачулі. Неўзабаве вайсковы строй парушыўся, і салдаты, i янкавінцы змяшаліся, пачалі абгаворваць гэты выпадак, што ўвачавідкі паказаў вёсцы: сапраўды, у Расіі i бунт, i нейкія перамены. Той-сёй з вяскоўцаў, Алесь у тым ліку, i паасцерагаўся: а ці не чакае бяда гэты батальён i найперш — Пернікава?

Калі Алесь пагаварыў са Сцяпанам Чорным i збіраўся ісці дадому, дык на яго дарозе нечакана паўстала Кацярына. Яе бацька, айцец Феадор, Лядзяш, як бачыў, угнуўшы галовы, адразу ж пасля ўцёкаў палкавога камандзіра, як мышы, шмыгнулі ад школы адзін за адным, а вось яна, здаецца, згубілася ў натоўпе альбо, падумаў, наўмысна ўцякла, схавалася. Аж не, падпільноўвала яго.

Напраўду, не зважаючы на прыкметную папаўнеласць, папрыгажэла. Паўната надала вабнасць постаці, вялікія блакітнаватыя вочы яшчэ болей заззялі прагнай пажаднасцю, падпухлыя вусны выяўлялі неўтаймоўнае, нават, можа, нахабнае жаданне, светлыя льняныя валасы пад шапачкаю былі далікатныя — карацей, яе былая халаднаватая краса яшчэ болей расцвіла. Раней ён не мог пазіраць на яе вельмі пекны твар, але цяпер спакойна вытрымаў па-ранейшаму праніклы аж да душы, пякучы, юрлівы позірк — можа, i таму, што ў свой час меў яе ў абдымках, прывык крыху, а можа, i таму, што пракляў яе ў турме за здраду. Цяпер нават чыста па-мужчынску не зайздросціў, што такое хараство належыць не яму, а некаму.

«Ох, i яблыка! Белы наліў! — аднойчы, гады тры назад, неяк мімаходзь пажартаваў пра Кацярыну іхні стараста, Дземідовіч.— Ды толькі скараспелка. Рана наліваецца — рана i псуецца...»

— Ну, здарова табе,— лагодна ўсміхнулася Кацярына, дастала з чорнай шыкоўнай муфты i падала невялікую зграбную руку.

— Здарова,— легка паціснуў яе халодныя i ў цяпле пальцы, але не пацалаваў. Наўмысна. Каб паказаць сваю стрыманасць.

Яна ж не толькі адчула жаночым сэрцам, але ўжо i ўбачыла: можа, i захаваў нейкую кроплю любові, але ў цэлым перагарэў ужо, недаступны, чужы.

— Віншую са зваротам! — прамовіла i схавала руку ў муфту.

— Дзякую,— адказаў, зірнуў убок: убачыў, што кабеты i маладыя дзяўчаты, сярод ix Кастуся ды яе сяброўкі, кідаюць на ix цікаўныя i запытальныя позіркі.

— Давай сыдзем з людскіх вачэй,— збянтэжылася i яна, гордая красуня.— Не магу, калі так пазіраюць...

Ён завагаўся: варта ці не варта праходжвацца, гаварыць пра штосьці? Хоць i клялася, што кахае, аддавалася яму, не чакала ж. Кажуць, нават без ваганняў загуляла з гэтым Сухарукавым.

— Можа, увечар сустрэнемся? — нечакана першая прапанавала тое, што, можа, i не павінна першай гаварыць кабета.

— Дзеля чаго? — ціха запытаў ён, здзіўляючыся, што такі не толькі стрыманы, але i жорсткі. Няўжо гэта з-за крыўды? — Здаецца, у нас ужо ўсё скончылася, нават па-добраму не пачаўшыся...

— Сапраўды, дзіўна, незразумела ўсё...— выхапіла руку з муфты, пацерла лоб, шчокі.— Разумееш, Саша, прыкра, горка самой... Як тут кажуць? Дзеўкай была — плакала, замуж выйшла — завыла...

Ён аж сцяўся: асцерагаўся жаночых споведзей i слёз. Тады, калі кабета табе давяраецца, цяжка разабрацца, варта ці толькі паслухаць яе, паспачуваць, ці трэба яшчэ неяк i памагчы? Але як паспрыяць? Які новы ўзяць на сябе цяжар?

— Павер, Саша, я цябе паважаю, люблю...— прамовіла.— Але я не магу быць адна... Ды яшчэ гадамі... Ну, як табе сказаць? Я не вартая цябе... Я не змагарка, не патрыётка, не працаўніца, я — баба... Нізкае, пошлае стварэнне...

Ён маўчаў, паціху крочыў да Сяла i слухаў. Яе праўда пра самую сябе была горкая яму.

— Я веру: ты сустрэнеш сціплую, добрую дзяўчыну, пакахаеш... Ca мной ты не будзеш шчаслівы... Ды я... Ды ведай,— неяк уся сціснулася, паменела, нібы ўвайшла ў сябе,— я не магу нарадзіць. Я верыла, чакала, што нараджу ад цябе... Каб нарадзіла, я, павер, была б зусім іншая... Адпаведна... Нашто я такая табе?

Зазірнула ў вочы. З плаксіваю мінаю. Ён не мог зразумець: сама перажывае за свае ўчынкі? Але чаму тады так легка ix робіць? Чаму марнуе, даводзіць да непаразумення, а то i бязглуздзіцы іхняе каханне ды так легка сыходзіцца i з іншымі? Які ўжо год запар! Тое, што не можа нарадзіць, хіба апраўданне? Верным можна быць заўсёды, абы толькі кахаў.

— Скажу табе шчыра, Кацярына,— калі замаўчала яна, загаварыў ён.— Ты заблытала мае асабістае жыццё... Калі ад'язджаў з вёскі на суд, то верыў: на гэты раз ты будзеш чакаць, а вярнуся — i мы пажэнімся...

— I чаму я такая? — захліпала.— Чаму я не ўмею чакаць, быць вернаю сяброўкаю, разам цягнуць цяжкі воз? Чаму я пустышка? Чаму іду насустрач людзям пустым i нікчэмным? Чаму мне з імі лягчэй, чым з людзьмі вернымі i сумленнымі? — Шморгнула носам. А пасля, памаўчаўшы, нечакана заключыла:—Усё ў свеце ляціць! Да прорвы! Да пагібелі!

— Чаму якраз так, Каця? — ціха запытаў.— Ці не наадварот усё? Цяпер якраз, можа, многае i абновіцца...

— Бачыш, мы па-рознаму глядзім на ўсё...— уздыхнула.

Тая ж зязюля, горка падумаў, ды не так кукуе. Прападзе яна. I, можа, па-дурному. Але цяпер ён не можа за яе змагацца, бо няможна ж год за годам дароўваць. Відаць, ёсць мяжа, за якой ужо не разумныя ахвяры i сляпое пачуццё. Лепш берагчы каханне ў душы альбо глуміць яго, чым столькі разоў паступацца сваім гонарам, выпрошваць тое, што даецца само па сабе...

Ён запаволіў крок, а пасля i павярнуў назад. Амаль каля самай Собалішынай хаты, дзе раней была яго прыватная школа, дзе яны сустракаліся па вечарах з Кацярынаю. Яна, можа, таксама ўспомніла тыя кароткія, але вельмі апантаныя, не зусім зразумелыя часіны, адчула: ён не хоча, не спрабуе аднавіць былое, таксама паслухмяна павярнулася i моўчкі закрочыла побач.

Пры маўклівай хадзе ўсталявалася нейкая прыкрая няёмкасць: хацелася многае сказаць, было што сказаць, а разам з тым i не было пра што гаварыць— мост паміж імі быў ужо разбураны.

— Я вельмі хачу, каб ты быў шчаслівы, Саша,— пасля сказала, калі падыходзілі да яе дому (у двары яе чакаў прыгажун Сухарукаў).— Ты варты шчасця, вялікай любові...

Гэта было развітанне. Сказаўшы такое, яна, можа, чакала, што ён павядзецца іначай, нават паспрабуе яшчэ раз паваяваць за яе i сваё каханне, але ён не знайшоў ужо на гэта ні сілы, ні ахвоты, толькі ціха прамовіў:

— Будзь шчаслівая i ты. Якраз ты вартая шчасця i любові...

— Дзякую, Саша,— сумна ўсміхнулася.— Даруй,— i пайшла да сваёй брамы.

Сухарукаў прыплюшчыў маленькія, падпухлыя вочы i варожа агледзеў яго. Алесь, не павітаўшыся, таксама адарыўшы суперніка-пераможцу няласкавым позіркам, мінуў Сяргеенкаў вялізны дом, адчуваючы, што траціць не толькі Кацярыну, якую кахае гэтулькі ўжо гадоў, але i штосьці вельмі дарагое i святое ў сваёй душы —сёння ён развітваўся не толькі з ёю i сваёй доўгай вернасцю да яе, але сёння разам з гэтым развітаннем ён пакінуў за сабою маладосць, можа, i сваю мару пра сям'ю i ціхае сямейнае шчасце, ступіў на іншую, невядомую яму, сцяжыну. Можа, усё было ці будзе іначай, хто загадзя нешта можа ўведаць, але цяпер крочыў паныла, угнуўшы галаву. Не вясёлы набытак — пацярпець паражэнне ў асабістым жыцці. Не ўбачыў, што насустрач ідзе чалавек. Ужо зусім блізка пачуў толькі ветлівы дзявочы галасок:

— Дзяньдобры!

Схамянуўся, рэзка падняў галаву, не то збянтэжана, не то сарамліва ўсміхнуўся: віталася з ім Волька Чорная, Сцяпанава дачка. Глядзі ты, не худое, нязграбнае дзяўчо-падлетак, якім было да яго суда i арышту, a ўжо стройная, вылюднелая паненка-цыганачка. Не скажаш, што красуня (не зусім спрытны яе прыплюснуты да верхняй губы нос), але i валёначкі, i кароценькі чырвоны, шчодра нацёрты цэглаю кажушок, яркая квяцістая хустка добра падкрэсліваюць зграбнасць яе постаці i ўжо не зялёную, а паспелую маладосць.

— Добры дзень,— схіліў галаву. Не смяльчак, не ўрвіцель, але іншым разам, можа, прытрымаў бы, сказаў бы які-небудзь камплімент чарняўцы, але цяпер не мог саўладаць з сабою, дык i мінуў яе не затрымаўшы. Толькі міжволі падумаў: усё ж прыгожыя i ладныя ў Янкавінах дзяўчаты, няма ніякай патрэбы жаночую красу шукаць за гарамі ды за морам. А заадно па-мужчынску пашкадаваў, пазайздросціў: пэўна ж, нехта тутэйшы альбо са спрытнюг-салдатаў агледзеў ужо i гэтую Вольку, квапіцца, дабіваецца яе ўзаемнасці i, можа, даб'ецца, будзе цешыцца дзявочаю маладосцю...

7.

У пятніцу, перад благавешчаннем, Алесь які ўжо раз за сваё жыццё зноў пакінуў родны дом.

Як ні адгаворваў, бацька i маці не толькі памаглі сабрацца ў дарогу, змусілі падсілкавацца, але i праводзілі аж за вёску. Змусіў запыніцца толькі аж за рэчкаю, за дашчаным мостам, дзе стаіць слупок з назваю вёскі i з указаннем, колькі ў ёй двароў. (Казалі, якраз перад гэтым слупом некалі стаў на калені, абняў яго рукамі п'яны Міхайла Чорны, ледзь прыпоўзшы ў познюю асеннюю слоту з дзераўнянскай карчмы, захліпаў: «Здраўствуй, радная дзеравенька!»)

Сталі ўсе разам. У ранішнім сутонні, у густым тумане, што за апошнія дні быў вельмі часта i з'еў амаль увесь снег, нарабіў вады — ужо, як i трэба, учора прыляцелі буслы, прыняслі на сваіх крыллях цяпло, новую надзею на новае вясновае абнаўленне. Алесь цёпла зірнуў на прыгорбленыя постаці бацькоў, i сэрца яго аблілося нейкаю незразумелаю гарачынёю.

— Ідзіце, тата i мама, дадому,-— папрасіў. Падбадзёрыў: — Не перажывайце. Не прападу.

— Хоць i кажуць, што цяпер свабода, але надта не лезь на ражон, сынок,— папрасіла маці.— Свабода свабодаю, a ўсякіх злыдняў сяроўна многа... Ды яшчэ там, у горадзе!

— Не нам яго, маці, вучыць,— прамовіў бацька.— Сам ужо ведаць павінен, што можна, а што няможна. Куды трэба ступіць, а дзе варта i паасцерагацца...

— Сяроўна...— баялася за гэты новы яго паход у горад маці.— Хто ў паліціку падаецца, той як па кладачцы ідзе...

— Такая яго ўжо доля маці...— уздыхнуў бацька.— Мусіць, нарадзіўся ўжо на гэта i жыве для гэтага...— Гаворачы такое, здаецца, бласлаўляў яго на новыя цяжкасці, пераканаўшыся ўжо, што ён не шукае лёгкага i сытнага жыцця.— Але, можа, маці i праўду кажа. Паасцерагайся, Алесь, лішне не вытыркайся. Цяпер многа гавэнды пра рай на зямлі, але пакуль што на ёй — пекла... Дык злажыць гарачую галаву легка...

— Я ж не на смерць іду, тата i мама,— пажартаваў.— Як i ўсё, жыць хачу.

— Дык i мы пра гэта ж кажам з маці,— падхапіў яго думку бацька.— Дабівайцеся свайго, але шануйся. Знайдзі якую добрую работу, потым, можа, жаніся i жыві, як жывуць добрыя людзі...

— Мы вот пагаварылі з бацькам i рашылі,— загаварыла пра патаемнае маці,— Гіполь, калі вернецца з Амэрыкі, няхай адразу ставіць сабе хату з нашага лесу, Кастуся будзе з намі, а Янку трэба добра пасватаць i аддзяліць... Здаецца, перагарэў ужо да Зосі. Ды як не перагарэць? Тая сям'ю мае, другім дзіцем ходзіць... Праўда, ён пра Анельку нават слухаць не хоча, дык, можа, на вялікдзень у Пруды звозім у сваты...

— Вяселле можна i ўвосень зрабіць,— дадаў да жончыных слоў бацька. Тое, пра што напраўду думалі-перадумалі ўжо.— Калі на свеце ўсё абляжацца, калі новы хлеб будзе.

— Ды глядзіце ўжо самі...— сказаў ён, разумеючы, што бацькі разважаюць, на першы погляд, вельмі ж цвяроза, нават жорстка, але на самай справе па-гаспадарску.

— Пішы нам, сыночак,— папрасіла маці.— Каб мы ведалі, што там у цябе...

Пасля, ужо на паваротцы на дзераўнянскую дарогу, яна, перажагнаўшы яго, заплакала. Можа, i баючыся яго новай дарогі, новай долі. Бацька быў нібы спакайнейшы, яго мужчынскае, не такое чуллівае, як у жонкі, сэрца ўжо, мусіць, як зноў падумаў Алесь, змірылася, што яму, сыну, наканаваны новыя выпрабаванні.

Адышоўшыся, Алесь азірнуўся: здалося, у сутонні ўсё яшчэ цямнеліся дзве кропкі. Ён з хвіліну пастаяў, адчуваючы, як журботна сціскаецца сэрца, а пасля рашуча закрочыў далей, бо наперадзе быў доўгі шлях.

РАЗДЗЕЛ ТРЭЦІ

1.

У Мухавым кабінеце Алеся чакала прыемная неспадзяванка: тут ён убачыў Лашковіча — калегу па настаўніцкай семінарыі, які за эсэраўскі тэрарызм, у тым ліку i за замах на жыццё мінскага паліцмайстра, адбываў катаргу ў Сібіры.

Разам з мажнай, санавітай Антанінай, лысаватым ды поўненькім, быццам гарбуз, лагодным, разамлелым ад гарэлкі Мухам ды з худым, але ўзмужнелым, нават валявым Лашковічам сядзеў за багата ўстаўленым сталом i яшчэ адзін мужчына — малады, гадоў за дваццаць пяць, шчуплаваты і, мабыць, спакойны, нават ціхі.

— О, каго мы бачым! — усклікнуў Лашковіч, пагладзіў свой рэдзенькі русявы вожык замест былой шавялюры, паправіў акуляры з тоўстымі шкельцамі.— Дзед!

Падхапіўся i, маючы мядзведжую сілу, ашчаперыў Алеся, сціснуў, што ў яго аж хруснулі косці.— Здароў, Дзед, каб цябе качкі стапталі!—Адхіліў, зірнуў у вочы сваімі блакітнымі вачыма.— Э-э, які худы! На такім смачным беларускім сале ды такой цудадзейнай нашай бульбіцы!

Алесь вытрываў яго такі агрэсіўны напад, радуючыся, што бачыць сябра — дзівака з дзівакоў. Мудрага, разумнага, як Муха, гарачага, дзёрзкага, як Васілевіч, разважлівага, уладнага, як Шуляк, пацешніка i жартуна, як Скураны, задумлівага i сумнаватага, як ён, Алесь,— адным словам, у Лашковічавым характары сабралася самае рознае i зменлівае, ад чаго Лашковіч ніколі не быў аднабокі, a заўсёды — не прадбачаны. Да ўсяго гэтага ён хораша спявае, малюе, іграе на баяне, начытаны, мае добрую схільнасць да вывучэння замежных моў. Мае, праўда, i, па-руску кажучы, «дурные увлечения, страсти» — захапляецца карцёжнымі гульнямі, нястрыманы, a ў запале ды «падмухаю» можа, як ён кажа, «даць i ў лыч».

— Знаёмцеся,— Лашковіч павярнуўся да русявага, як i ён, задумлівага хлопца, назваў Алеся.— А гэта, Дзед, твой цёзка, Алесь Нядоля. Мой таварыш па партыі i па Сібіры, паэт.

Алесь Нядоля, падымаючыся i падаючы руку, сарамліва ўсміхнуўся. Можа, i ад таго, што яго гэтак пахвалілі. Хоць, як здавалася Алесю, вершы, надрукаваныя ў свой час у «Нашай ніве» пад подпісам Алеся Нядолі, былі добрыя.

Потым, калі ўжо да стала падсеў i Алесь, гэты Нядоля маўчаў, Муха i Алесь калі-нікалі ўстаўлялі адно-два словы, найчасцей які-небудзь жарт, а верхаводзіў Лашковіч — расказваў штосьці з сібірскага, парадзіраваў новае петраградскае i мінскае, кпіў, сыпаў анекдоты. Пасля, калі Нядоля пайшоў i Антаніна паслала Алесю ды Лашковічу на канапе i яны ляжалі ў цемнаце i ў цяпле, сябрук-сібірак суцішыўся — нібы стаміўся, нібы не мог гарэзаваць з Алесем. Ёсць людзі, з якімі добра весці лёгкую, вясёлую размову, i ёсць тыя, з якімі кепікі, пацешкі не ўдаюцца. Хоць Алесь не быў нудзюн, наадварот, любіў гумар, але не з усімі i не ва ўсіх размовах мог гарэзаваць альбо нават «гуляць».

— Ну што, Алесь, чуваць у нашым баку? — апусціўшы пад канапу акуляры i заклаўшы рукі пад галаву, пацікавіўся Лашковіч.— Я ж толькі другі дзень у Мінску.

— Нічога добрага, Максім, не чуваць,— адказаў Алесь, адкочваючыся да сцяны.— Люд знямогся ад вайны i салдатні.

— Душа рвецца ў Мікалаеўшчыну...— уздыхнуў Лашковіч.— Там жа, як помніш, маці. Адна як перст, без хаты i зямлі.

Алесь крыху ведаў Лашковічавы сямейныя сакрэты. Праўда, калі вучыліся ў семінарыі, той сачыніў пра сябе гісторыю — ён, маўляў, сын афіцэра, героя Крымскай вайны. Як i кожны, не мог хваліцца беднасцю ды прызнацца, што ён, да слова, байстручаня. Але пасля, калі ўжо настаўнічалі i аднойчы сустрэліся, пасядзелі ў рэстаране, дык нібы паспавядаўся. Мабыць, прыходзіць хвіліна, калі патрэшся ў жыцці, штосьці пазнаеш, дык тады ўжо нельга не расказаць хоць каму, нават i незычліўцу, пра свой цяжкі лёс.

— Калі знайду работу, які куток, адразу ж забяру маці да сябе,— сказаў Лашковіч.— Хопіць ёй па чужых людзях туляцца, дзецям азадкі падціраць ды пазіраць на чужыя міскі... Хай хоць перад смерцю адчуе сябе чалавекам, гаспадыняй, адпачне, убачыць, што ёсць сын — яе апора... Выпадковы, нежаданы, няўдалы, але сын...— Уздыхнуў.— Ну, а твае ўсе жывыя-здаровыя?

— Жывыя,— адказаў Алесь.— Але не скажаш, што ўсе шчаслівыя... Ну, а я, бачыш, з табой у Мухі ляжу...

— Здзівіў мяне наш Муха. Які раптам стаў «шчыры», «свядомы»! Ці сапраўды падабрэў душою, ці... Не разбяруся... А Сымон ні кроплі не змяніўся. Пыхкі, як порах, i наіўны, як дзіця...

— Ну, а ты, Максім, як гэтыя гады жыў?

— Я, як кажуць, ліцазрэл сібірскую Расею-матухну, дзяйсцвіцельнасць,— уздыхнуў Лашковіч, наўмысна перасыпаючы сваю мову казённымі словамі.— Знавалi закасцянелых чыноўнікаў, дэспатаў, хапуг, i турэмных душыцеляў, i хцівых купцоў, i просты сярмяжны люд, i летуценнікаў, валацуг, біндзюжнікаў, цынікаў, забойцаў, зладзеяў, i рэвалюцыянераў розных масцей... Бачыў, брат, i паэзію, узнёсласць, i дно, i бруд ды нікчэмнасць... Прайшоў па ўсіх кругах дантавага пекла... Сам не ведаю, як не паў. Не толькі ўтрымаўся, але падвучыў нямецкую ды англійскую мову, авалодаў рускай i польскай, склаў граматыку беларускай...

— А я, лічы, патраціў гэтыя гады марна.

— Ну, не прыбядняйся, Дзед,— не даў яму самазневажацца Лашковіч.— Як сказалі хлопцы, i сам быў малайчына, i ў іншых дух падымаў, i патрэбныя слоўнікі складаў. Гэта — не марнатраўства, a духоўнае інтэлігенцкае жыццё... Іншыя не толькі не варухнулі пальцам, але нават i не думалі пра гэта. Некаторыя i выракліся роднага, i з усіх сіл, з імпэтам тапталі сваё дзеля кар'еры. Усселіся народу на карак i смокчуць з яго кроў, як п'яўкі. Усе іхнія думкі толькі пра свой жывот, усе інтарэсы — найперш страўнікавыя... Мусіць, нідзе няма столькі гэткіх інтэлігентаў-пустацветаў, вырадкаў, як у нас.

— Ты па-ранейшаму з эсэрамі? — запытаў Алесь.

— Не ведаю, Дзед...— прамовіў той. Замаўчаў, падумаў ці, можа, шукаў патрэбныя словы.— Як у свой час пацягнула да ix, так цяпер адварочвае. I не толькі ад эсэраў...

— Што — так? — здзівіўся Алесь.

— Як казаў, многа чаго ліцазрэл. У тым ліку i ўсю ссыльную брацію. Як убачыў, сярод яе ёсць сапраўдныя шчырыя, сумленныя, высакародныя людзі, але ўсе іхнія высокія парыванні — лухта. Яны не ведаюць, што ix толькі спажываюць. Тыя, хто таксама лічыцца перадавым, прыгожа i пафасна вяшчае, але крывадушнічае i маніць, дабіваецца толькі сваёй карыслівай мэты — улады. I ўлады глабальнай. Павер мне, вельмі складаная гэта з'ява — удзельнікі розных тайных гурткоў... Часам усё гэта — масонскія штучкі-дручкі...

— Ты сустракаўся i з гэтымі?

— З імі i ты сустракаўся! Але паспрабуй пазнай ты яго — патайнога, з выгляду шчырага, добрага, а на справе двудушнага i злога. Ён, бывае, пяе пра ўсеагульнае шчасце, як салавей, ды віжуе, як ты слухаеш, што думаеш i робіш. Прыдатны — паспрабуе завабіць да сябе, нязручны — махне на цябе рукою альбо будзе хітра трэціраваць. Сам жулік, падлюга, але якраз цябе зняславіць, сябе падасць як гуманіста, як барацьбіта за народнае шчасце...

— Дык у чым ты расчараваўся?

— Я доўга, браце, лічыў: тайна светастварэння, жыцця, роду людскога, яго мэт не разгаданая, але ў кожным пакаленні разумныя людзі стараліся шчыра пазнаць усё — растлумачыць, ацаніць, перайначыць, як кажуць, «для чалавечага шчасця». Але цяпер я ведаю: здаўна былі i хітруны. Яны яшчэ ў сівую даўніну зразумелі: чалавек ёсць чалавек, ён i яго справа смяротныя. А вось бог i яго справа — вечныя. Мудрацы не маглі аб'явіць сябе багамі, але яны аб'явілі сябе богавымі любімымі дзецьмі... Адпаведна, сабе прысвоілі богаву місію. Місію панавання над светам. Так з'явілася старая Біблія. Калі ж ім ці не верылі, ці не слухалі ix, заявіўся Хрыстос з новаю Бібліяю: раз не ўдаецца ўпарадкаваць свет аднаму народу — давайце ўпарадкоўваць яго ўсе разам, але з адным богам у сэрцы... Пасля пайшлі філосафы, эканамісты. Яны ці то развівалі Хрыстова вучэнне, то разбівалі яго... Яны, лічу я, наўмысна вылучылі процьму філасофскіх думак, канцэпцый, ідэй, у тым ліку i вельмі прывабных, каб не памагчы, а яшчэ болей заблытаць цябе... Каб ты сноўдаўся ў пошуках ісціны ў загарадцы, раз за разам утыкаўся ў кут i не бачыў ніякага выйсця, расчароўваўся ва ўсім, апускаў рукі. Якраз такі ты, спакутаваны, хітрым i трэба. Каб зрабіць цябе авечкаю ў статку. A калі не траціш надзеі, шукаеш ісціну, замінаеш, дык цябе могуць зганьбіць, растаптаць... I больш. Хітрыя i двудушныя дзеля сваіх тайных амбітных мэт гатовы не толькі апустошваць людскія душы, але i загадваць свае ідэі, праліць мора крыві...

Алесь нічога не прамовіў, адчуваў: сапраўды, Лашковіч шмат у чым зняверыўся.

— Ну i да чаго ты дадумаўся? — запытаў пасля.

— Амаль ва ўсіх гэтых «філосафаў», «ловцов душ» глабальныя мэты! А на чорта мне, сыну невялікага народа, сусветны апетыт? Нам увесь свет не трэба. Нам трэба, каб кожны чалавек на свеце, наш у тым ліку, меў волю, добры кавал зямлі, хату, права на роднае слова, на сваю душу, на сваю дзяржаву, урэшце! Я не хачу ўсё гэта кроўнае, але на мове «барацьбітоў за ўсеагульнае», маўляў, «малое i вузкае», размываць у сваім народзе i прапаведаваць «вялікае», але згубнае.

— Дык ты, як могуць сказаць твае праціўнікі, «скаціўся да ліберальнага народніцтва»?!

— Падняўся, Алесь. Бо, як справядліва пісаў Дастаеўскі ў «Дзённіку пісьменніка», наш паратунак — не ў самааплёўванні, a ў самапавазе. Самазнявага — тая ўмова, пры якой лёгка збэсціць, заняволіць, а то i разбурыць любы народ.

— Як кажуць, «былы рэвалюцыянер стаў кансерватарам, а то нават i рэакцыянерам»! — пажартаваў Алесь.

— А, да слова, Дастаеўскі не адмовіўся ад многіх сваіх юнацкіх ідэй? Дык што з ім выйшла: ён памыліўся ці, наадварот, знайшоў сябе?

— Некаторыя з тых, хто сядзеў разам са мною, папракалі яго за адыход ад сацыялістычных ідэй, за непрыняцце рэвалюцыйнага шляху...

— I я, брат, шмат палемізаваў у Сібіры пра гэта,— уздыхнуў Лашковіч.— Але скажу табе шчыра: я згодзен з Дастаеўскім, што зло хаваецца ў чалавеку глыбей, чым думаюць многія рэвалюцыянеры, што ні пры ніякіх пераваротах i зменах не пазбавішся ад гэтага зла, бо душа чалавечая застанецца тая ж i будзе ўсё роўна грашыць, дык трэба найперш не штурхаць людзей на мардабой, a выхоўваць у ix Міласэрнасць, Любоў i Дабрыню...

— Дык i ты цяпер супраць рэвалюцыйнасці?

— Амаль. Бо лічу: гвалтам можна змяніць урад, лад, але гвалтам не ашчаслівіш свет i людзей. Як ні выкручвайся, усё роўна прыйдзецца ўжыць насілле. A насілле ёсць насілле, тым больш што яно пасля некаторых рэвалюцый чамусьці бывае вельмі ж жорсткае, з морам крыві...

«Змяніўся Лашковіч,— падумаў Алесь.— Цяжка i зразумець: ён разабраўся ва ўсім, выбраў правільны жыццёвы шлях альбо зусім заблытаўся ў цянётах чалавечых думак?!»

— Дык пакідаеш эсэраў? — запытаў уголас.

— Бадай. Як казаў, у свой час яны зачаравалі мяне. Ідэямі экспрапрыяцыі капіталістычнай уласнасці, дэмакратычнай рэспублікі, васьмігадзіннага рабочага дня, сацыялізацыі зямлі, павышанай стаўкі на сялян. Толькі не падабалася мне іхняя грэблівасць да нацыянальнага. А вось цяпер, калі яны разам з меншавікамі ўзялі ў свае рукі Петраградскі Савет, паставілі на ногі i падперлі Часовы ўрад, я зусім страціў веру ў ix. Яны не робяць, a толькі гавораць пра тое, што дакляроўвалі. Ды i дазваляюць Часоваму ўраду, я табе скажу, не вельмі рэвалюцыйнае... Чытаў апошнія яго пастановы — пра палякаў, пра аграрнае пытанне, пра асобныя адмены вераспавядальных i нацыянальных абмежаванняў?

— Не. Дома я нават не бачыў новых газет.

— Слова пра польскі лёс, я табе скажу, вельмі паказальнае,— сказаў Лашковіч.— Няма куды дзецца, дык Часовы ўрад, а адпаведна i «рэвалюцыянеры» з Петраградскага Савета, у тым ліку i мае «любімцы», адзінадушныя: палякі маюць права мець незалежную дзяржаву. Але даваць незалежнасць не спяшаюцца. Маўляў, няхай на гэта згодзіцца будучы Устаноўчы сход,— і, маючы добрую памяць, зацытаваў: — «Пусть союз наших чувств и сердец предварит будущий союз наших государств». Чуеш: «союз наших чувств и сердец»? Які саюз? У ваўка i ў казы? У таго, хто душыць, i ў таго, каго душаць? Вы, дабрадзеі, спачатку вызваліце ахвяру з драпежніцкіх кіпцюроў, а тады ўжо гаварыце пра саюз! I гэта, брат, сказана пра вялікі, мужны, культурны польскі народ, які стагоддзямі меў сваю дзяржаўнасць. А што тады думаюць пра нас, пра «ветвь»? Ды нічога! Лепш сказаць, на нас па-ранейшаму глядзяць як на сваё ўраджайнае поле, на багаты дзічынаю лес, а на нас, людзей, як на паслухмяных, працавітых парабкаў-карміцеляў...

Лашковіч гаварыў ціха, але гнеўна.

— Ці вось пра зямлю, пра тое, што павінна быць адно з самых важных у гэтай рэвалюцыі,— прадоўжыў.— Нідзе не дзенешся, Часовы ўрад прызнае, што ўжо многія пакаленні вясковых людзей чакаюць зямельнай рэформы, што гэты клопат — клопат усіх дэмакратычных партый. Ён, маўляў, будзе на парадку дня будучага Устаноўчага сходу. Чуеш, зноў чорт ведае што: чакайце, цярпіце — некалі нешта будзе... Нават больш — асцярожна, але пагрозліва перасцераглі: зямельная справа не можа вырашыцца нейкім захопам альбо насіллем, бо гэта ўсё кепскае i небяспечнае ў галіне эканамічных адносін...

— А што можа рашыць той Устаноўчы сход?

— А хто ведае?! Але хітрунам з Часовага ўрада i іхнім апекунам з Савета трэба манеўр, дык вось яны дружна асуджаюць царызм, дакляроўваюць рай, але ствараць яго не спяшаюцца... А пазней, як утаймуюць люд, набяруць сілу, невядома, ці пойдуць на рэформы!.. Мы ж ведаем, як пачыналіся i чым канчаліся многія рэвалюцыі ў Еўропе, у тым ліку Парыжская камуна i наш 1905-ты... Што выйграў просты народ? Ды нічога! Наадварот, набыў яшчэ большае ярмо, яшчэ большыя пакуты...

Як здалося Алесю, Лашковіч меў логіку.

— Праўда, тут, у Мінску, да вёскі пагарнуліся сацыял-дэмакраты,— сказаў Лашковіч.— Учора яны выбралі пад сваёю эгідаю Губеранскі Сялянскі Камітэт, які рашыў 20 красавіка правесці з'езд сялянскіх дэпутатаў Мінскай i Віленскай губерній. Старшынёй камітэта выбралі начальніка мінскай міліцыі, нейкага Міхайлава. Я табе скажу, што гэта будзе нам косткаю ў горле, бо мы можам аддаць чужому свой сялянскі люд...

— Можа, пра вайну ўжо што-небудзь сказалі? — запытаў Алесь.

— Не. Пра яе маўчаць. Значыць, нейкага павароту не чакай. Як i ў пастанове пра адмену вераспавядальных i нацыянальных абмежаванняў. Часовы ўрад скасаваў толькі забарону на месца жыхарства i перамяшчэння, на заняты рамёсламі, на паступленні на дзяржаўную службу, на вераспавяданне ды дазволіў «употребление иных, кроме русского, языков и наречий в делопроизводстве частных обществ, при преподавании в частных учебных заведениях и при ведении торговых книг». А што гэта значыць? Драбяза! Уяўныя аблёгкі прыватнага характеру! Так што i цяпер трэба патрабаваць ды патрабаваць сваіх правоў! А то i біцца за ix! Насмерць! Таму я, відаць, перайду да вас, грамадоўцаў...

— Але i ў нас не шмат сілы, не такое ўжо моцнае апірышча...

— На жаль, твая праўда,—уздыхнуў Лашковіч.— Зрэшты, многае ўжо ўбачым заўтра. Колькі мінчукоў прыйдзе да Траецкай гары на наша свята гукання вясны, а таксама колькі збярэцца нашых сяброў i прыхільнікаў на з'езд...

2.

Пад поўдзень Муха, Лашковіч i Нямкевіч падышлі да Траецкай гары, дзе мелася адбыцца свята гукання вясны. Як моладзь i дзетвара развітваюцца з зімою ў вёсках, Алесь бачыў, а вось як гэта робяць у горадзе, не ўяўляў — разважлівы, стрыманы горад, здаецца, не схільны да нязмушаных, шчырых народных гульняў.

Калі спусціліся з горкі, мінулі Паліцэйскую вуліцу, наблізіліся да Свіслачы, дык на тым беразе шырокай тут, ужо i без снегу, i без лёду, блакітнай пад высокім ясным небам ракі ўбачылі даволі шмат-людны натоўп. Значыць, вывешаныя загадзя па горадзе афішкі склікалі мінчукоў на веснавое старажытнае, з часоў язычніцтва свята.

— Вось бы цяпер сюды нашых песняроў, Купалу, Коласа альбо Багдановіча! — усклікнуў Лашковіч.— Вось можна было б паэтычным словам абудзіць натоўп, уразіць Мінск, схіліць на наш бок! Ды, чорт пабяры, няма цяпер тут слыннай, шырока папулярнай асобы!

Пайшлі па сухім ужо, гарбатым мосце, па таксама высахлых сходках сышлі на тупкі, па абочыне з ажылай, нават зеленаватай ужо травою бераг. Люд — старыя, моладзь, дзеці — тоўпіўся i каля рэчкі з пясчаным берагам, каля вялізнага полымя, а таксама i па ўзгорках, дзе каля вуліцы стаялі накрытыя абрусамі сталы, а на ix — пузатыя жоўтыя дымныя самавары, ляжалі горкі сухарыкаў i абаранкаў. Маладыя дзяўчаты ў прыгожых народных уборах прадавалі гарбату, белае мучное. Увесь гэты клопат, як ужо ведаў Алесь, узялі на сябе сябры з «Беларускай хаткі».

Воддаль красавалася спрытная складня дроў — каб увечар яе падпаліць, пастаяць каля вогнішча, паглядзець на чароўнае хараство i магічную сілу агню, пакарагодзіць вакол, паскакаць цераз яго, пад'юшчваючыся маладосцю, гарэзнасцю, вясновай радасцю i надзеяй.

Але неўзабаве Лашковіч з сябрамі мусіў пакінуць гэты мінскі куточак. Зусім нечакана на свята заблукала п'яная кампанія (некаторыя з яе былі ў салдацкай форме, толькі без пагонаў) i паспрабавала разагнаць усіх, разбурыць складню дроў. Пыхкi, як порах, Лашковіч адразу ж кінуўся суцішыць п'яніц, завязалася бойка, заявіліся дружыннікі на чале з Клёнавым, затрымалі ўсіх, хто вельмі разгарачыўся, пусціў у ход кулакі.

Сярод дружыннікаў быў i Пятрусь Чорны. Той спадылба зірнуў на Нямкевіча i не павітаўся. Абодва прыкінуліся, што адзін аднаго не ведаюць. Пятрусь чэпка трымаў за рукі i васпаватага п'яніцу, які быў з нажом (з носа яго цякла кроў), i ўзгарачанага Лашковіча. Уміг іншыя дружыннікі абкружылі i ix, Васілевіча, Шуляка, Алеся i тыпа ў шэрым плашчы.

— Хадзем з намі, галубчыкі,— прамовіў ім усім высокі i цемнаваты на твары Клёнаў.

Вакол ix пачаў збірацца натоўп. Загудзеў:

— Надрались, как свиньи!

— У такое свята бойку завялі!

— Нет полиции—так думают, что все позволено!

— На дурное кроў узыграла!

— Людзі мілыя! — з мальбою зірнуў на натоўп Лашковіч.— Не спяшайцеся ўсё i ўсіх мяшаць у гразь! Хто i з чыстаю душою прыйшоў на свята, а хто i з паганымі замысламі. Спытайце вунь у сыноў i дачок беларускіх дзеячаў, хто на ix нападаў i за што, а хто абараняў...

— Ну хадзем-хадзем, аратар,— абарваў яго Клёнаў.— У міліцыі ўсё раскажаш.

Лашковіч, бачачы, што дыскутаваць няма толку, паслухаў. Пайшоў. Толькі па дарозе ўсе заўважылі: сярод ix няма Мухі. Знік, нібы скрозь зямлю праваліўся.

Так, пад канвоем узброеных дружыннікаў, ix правялі амаль праз увесь горад — да трохпавярховай камяніцы на Падгорнай вуліцы.

Разам ix досыць недружалюбна піхнулі ў прасторны, але сціплы пакой, дзе стаяў стары пісьмовы стол на точаных ножках, гнутыя карычневыя крэслы, кніжная шафа. За сталом, за пісьмовым прыборам з шэрага мармуру, з масіўнымі крышталёвымі чарніліцамі, бронзавым мядзведзем з разяўленым ротам ды пад партрэтам Карла Маркса сядзеў яшчэ малады, але ўжо сталы мужчына ў афіцэрскай форме, але без пагонаў. Побач, паклаўшы нагу на нагу, сядзеў вясёлы малады прапаршчык. Яны абодва пільна агледзелі ix, i тут жа той, што сядзеў за сталом, падняўся.

— Фанатык? — у сваю чаргу здзівіўся Лашковіч,— Ты тут?

— Як бачыш, тут,— той выйшаў з-за стала, падаў руку.— Ты заваражыў мяне расказамі пра гэты край, я i рвануў сюды. Я думаў: ты таксама павінен быў даць драла...

— Два разы збягаў, але два разы i лавілі...— прамовіў Лашковіч.—А ты што тут робіш?

— Ды во ваш начальнік міліцыі,— усміхнуўся той.

— Ты? Той, хто так ненавідзеў паліцыю?

— Як бачыш...— гаспадар пакоя развёў рукамі.

— Дык іменна да цябе нас усіх прывялі?

— Як бачыш...— пацешваўся гаспадар пакоя з былога знаёмага па сібірскай катарзе. I, паварочваючыся ўжо да Клёнава, запытаў: — У чым правінаваціўся мой сябрук?

— Ды завялі бойку каля Свіслачы, таварыш Міхайлаў,— адказаў той. Хоць намеснікам Фрунзе лічыўся меншавік Яромій, але на самай справе, па даверы, намеснікам быў ён, Раман Клёнаў.— Як бачыў на свае вочы, найбольш арудаваў ён, ваш... знаёмы...

— Чаго буяніш, хлопча? — паўжартам, але разам з тым i непрыхільна запытаў Фрунзе. Невысокі, але трымаўся годна, рашуча каля вышэйшага на галаву Лашковіча.

— Я не буяніў бы, пан начальнік міліцыі, каб ты добра працаваў...— з выклікам адказаў Лашковіч.

Фрунзе, пачуўшы гэтае «пан», аж ускінуў галаву. Можа, скаланула, бо ў Лашковічавых словах пачуліся непрыемныя ноткі, нібы да служкі ca старога апарата.

— Ну, i дзе я кепска працую?

— Чаму нейкая сволач топча рэвалюцыйныя заваёвы, не дае права на свабоду сходаў i слова? I зусім канкрэтна: чаму рэцыдывісты не даюць правесці наша старадаўняе свята гукання вясны, пагражаюць, глумяцца над дзецьмі? Чаму сюды прывялі не толькі ix, але i нас, тых, хто не дазволіў глумленне?

— Ды не гарачыся ты, Максім,— пачаў астуджваць Лашковіча Фрунзе.— Раскажы ўсё па парадку.

— Няхай гэтая сволач раскажа, хто нацкаваў яе разагнаць народнае свята! Ды пры гэтым абражаючы наш народ!

Фрунзе павярнуўся да Клёнава i сказаў:

— Вядзіце ўсіх у свой кабінет. I ўсіх добра дапытайце. А ты, пан Лашковіч,— наўмысна падкрэсліў гэтае «пан»,— застанься, калі ласка. Я сам адпушчу цябе.

— Ну што ж, дзякую...— як толькі ўсе, апрача прапаршчыка, выйшлі, па-блазенску схіліў галаву Лашковіч.

— Ну, не задзірайся, Максім,— папрасіў Фрунзе.— Хочаш ці не хочаш, а нам цяпер прыйдзецца i супрацоўнічаць. A калі так, то давай шукаць i ўзаемапаразуменне.

— Я не хачу варушыць нашыя старый тэарэтычныя спрэчкі, Арсен,—сказаў Лашковіч, прысаджваючыся каля стала, насупраць прапаршчыка, які з цікаўнасцю за ўсім назіраў.— Але хочаш ці не хочаш, ды наспявае новы канфлікт...

— Які? — запытаў Фрунзе, садзячыся не за стол, а каля яго.— Давай пагаворым шчыра, Максім.

— Вам, Арсен, абы рэвалюцыя! З-за яе вы гатовыя на ўсё... Вы зусім не зважаеце: тут амаль дзесяцімільённы самабытны народ...

— Мы не жадаем, Максім, i твайму, як ты кажаш, самабытнаму народу міру, волі, дабрабыту?

— Не закалыхвай мяне, Арсен, прыгожымі словамі,— абарваў яго Лашковіч.— Вы, а таксама i ў саюзе з іншымі партыямі, як я паспеў разабрацца, на многае тут, у краі, у Мінску, замахваецеся. Найперш праз Мінскі Савет, а таксама i праз міліцыю. Але наколькі я ведаю, у Выканкоме Мінскага Савета няма ніводнага чалавека ад нашых партый, а то i ўвогуле беларуса. Дык вось i скажы ты мне, дарагі, як вы думаеце справядліва дбаць пра нас? Без нас саміх?

— Сапраўды, у Выканкоме Савета няма пасланцоў ад беларускіх партый,— сказаў Фрунзе.— Але мы не супраць супрацоўнічаць, скажам, з вашай БСГ. На сходах, на мітынгах мы ахвотна даём вам слова.

Лашковіч з ухмылкаю скрывіўся:

— Ну-ну! Уважылі! Дазволілі разявіць рот!

— А вы чаго хочаце? — неспадзявана ўступіў у гаворку незнаемы вайсковец.

Лашковіч павярнуўся i пільней прыгледзеўся блізарукімі вачыма: вайсковец па-ранейшаму сядзеў паклаўшы нагу на нагу. Здаецца, невысокі, таўсматы. Чарнявы, высакалобы, з шырокім раздвоеным падбародкам. Як i ўсе маларослыя, мусіць, настойлівы, самалюбівы i агрэсіўны.

«Закаўказец»,— падумаў Лашковіч, a ўголас запытаў:

— Вы — хто, васпане? Бальшавік?

— Бальшавік,— рэзка адказаў вайсковец.— Ну й што?

— Дык вось мы хочам прыкладна таго, пра што вашы лідэры шмат гаварылі да вайны...

— Дык вы сёння будзеце крычаць i лямантаваць?

— Што — для нас няма свабоды сходаў, слова? — па-ледзяному прыплюшчыў вочы Лашковіч, але вайсковец вельмі не збянтэжыўся.— Што — нам няма пра што пагаварыць? Няма чаго дабівацца для свайго затаптанага народа?

— Дык чаго ўсё ж вы хочаце?

— Людзьмі звацца...— крыху дурасліва нахіліў галаву i прыклаў руку да грудзіны Лашковіч.

— Калі ласка, канкрэтней...

— А не скажу...— ужо захуліганіў Лашковіч.— Бо не бачу ні спачування, ні разумення...

— Мацёры таварыш! — заматляў галавою прапаршчык.— Не ў прыклад сваім памяркоўным землякам...

— Памяркоўнасць, дарагі т а в а р ы ш, нікому не зашкодзіць, а вось быць баязлівымі, угодлівымі, самазнішчацца — хопіць!

— Чаго вы, Максім, думаеце дабівацца? — спакойна запытаў Фрунзе.— Давай пагаворым шчыра. Сказаць па праўдзе, я не вельмі шмат ведаю пра вашыя турботы...

— Вось пра гэта, пра што ты пытаеш, i будзе гаворка на з'ездзе,— паспакайнеў i Лашковіч.— З улікам усёй сітуацыі ў Расіі i тут.

— Я хачу, Максім, сказаць табе пра дзве рэчы,— сказаў Фрунзе.— Першае: вы маеце поўнае права сабрацца i пагаварыць пра свой боль, пра свае клопаты. Другое: будзе, аднак, недарэчна, калі ў вас, як кажа Алёша, разаўецца нездаровы сепаратысцкі рух. Ваша буржуазія, той жа Скураны, можа штурхнуць вас на такі крок. Але не дзеля затаптанага народа, а дзеля сябе. Скураны ёсць Скураны. Ён, наколькі я ведаю, быў аўтанаміст, цяпер ён ваш народны сацыяліст, загульваў i з царскім урадам, i з вамі, a апошні час вядзе каншахцікі з вамі i Часовым урадам. Пасля перавароту стрымліваў вас, а цяпер ірвецца ўзначаліць ваш рух. Чаму? Ды ён не так i не пра тое думае, як i пра што думаеце вы: Васілевіч, ты i іншыя шчырыя хлопцы...

— А пра што, выбачай, думаеш ты, стаўшы старшынёй тутэйшага сялянскага камітэта? — рэзка перабіў Лашковіч.— Ты што — селянін? Разумееш іхнія клопаты — клопаты нашых вяскоўцаў у тым ліку? Калі не ведаеш, дык скажу: недзе пад восемдзесят пяць працэнтаў люду нашага краю — сяляне. Дык найперш сяляне — касцяк нашага народа. Намагаючыся ўзначаліць сялянскі рух нашага краю, ты хоць добра ўяўляеш, чаго хоча наш селянін альбо чаго хочам мы, сялянскія дзеці? Ці табе гэта ўсё роўна? Ці табе самае важнае — адлучыць сялян ад эсэраў, ад нас, завабіць на свой бок i павесці ix за сабою?

— Селяніну, Максім, найперш трэба мір, лад, добры кавалак зямлі, павага, помач горада,— непарушна адказаў Фрунзе.

— Ты дасі мір i зямлю? — ухмыльнуўся Лашковіч.

— Гэтага трэба дабівацца ўсім разам.

— Як?

— Народ павінен сам узяць сабе тое, што яму належыць! Зямлю, заводы i фабрыкі.

— Дык гэта ж падман! Нават — правакацыя!

— Чаму? — раптоўна жорстка прыплюшчыў вочы Фрунзе.

— Па-першае, вы дазваляеце, «даеце» тое, што ўзяць самім няможна. Па-другое, калі люд пачне браць сабе сваё гвалтам, дык яго паб'юць, задушаць вялікаю сілаю! Арміяй!

— А можа, урад пачне хутчэй i справядлівей вырашаць аграрнае пытанне, калі люд сам, як вы кажаце, гвалтам, будзе браць сваё? — зноў умяшаўся ў спрэчку Мяснікоў.— А ахвяры... Што ж, можа, не абысціся без ix...

Лашковіч, здаецца, быў збіты з панталыку па гэтым сваім каронным — сялянскім — клопаце.

— Калі вы, Максім, будзеце дабівацца ўлады для сваіх паноў, мы аб'явім вам вайну...— перасцярог Фрунзе.

— Калі мы разам хісталі царызм, дык нам было па дарозе...— ухмыльнуўся Лашковіч.— А цяпер, калі царызм зрынулі, мы вам ужо лішнія, замінаем?!

— Я асабіста не хацеў бы не толькі ваяваць, але i варагаваць з табой, Максім,— з павагаю адказаў Фрунзе.— Я ведаю: ты — светлая галава, шчыры, гаротны. Але... Падумай добра, калі ласка, не спяшайся кідаць усім, у тым ліку i нам, пальчатку...

— Пагаварылі i дамовіліся!—падняўся i горка, цяжка ўсміхнуўся Лашковіч. Пакрыўдзіўся, думаючы, што былы таварыш па бядзе забыў, не цэніць усё тое добрае, што было некалі ў ix.

...Калі Лашковіч, Шуляк, Нядоля, Васілевіч i Нямкевіч вярнуліся да Траецкай гары, дык з задавальненнем убачылі: там свята гукання вясны аж гуло. Вялікія, нават агромністыя людскія гурты вадзілі карагоды, спявалі вясновыя песні, а моладзь гарэзна скакала праз вогнішча, паліла злую зіму-вядзьмарку — носьбіта ўсяго халоднага i злога на свеце...

3.

I вось наступіла для Васілевіча доўгачаканая хвіліна.

Ён адхіліў важкую аксамітную занавеску, выйшаў на прасторную сцэну i быццам не сваімі нагамі накіраваўся да некалькіх пастаўленых упрытык сталоў, накрытых зялёным сукном. Позірк яго раздвойваўся: вочы пазіралі то на блізкую апушчаную белую, а па краях чырвоную занавеску за сярэдзінаю сцэны — пасярод на шырокім белым палатне чырванелася вялікае поле, а на яго фоне, здавалася, неслася ўдалечыню постаць воіна ў шлеме на серабрыстым кані ў імклівай пагоні з узнятым над галавой мячом i шчытом з залацістым шасціканцовым крыжом,— то тут жа вочы прыварожваліся да залы, дзе, як сказала яму адна з сакратарак, Белякова, сабралася 150 землякоў не толькі з усіх неакупаваных беларускіх паветаў, але i з многіх расійскіх гарадоў. Як заўважыў, людзі на выгляд былі розныя: хто — у звычайных еўрапейскіх касцюмах, хто — у службовай форме, i нямала было тых, хто прыйшоў сюды ў вышываных кашулях i паясах. Была розная публіка i па думках i поглядах: кіраўнікі беларускіх камітэтаў помачы ахвярам вайны, беларускіх бежанскіх камітэтаў, былыя i цяперашнія грамадоўцы, а таксама члены іншых партый, беспартыйныя, «беларусы — прыхільнікі русіфікатара Саланевіча», а заадно сядзелі i «таямнічыя незнаёмыя», хто прыехаў сюды па сваёй i не сваёй ахвоце.

Васілевіч запыніўся пасярод доўгага стала, абвёў позіркам досыць запоўненую залу, намагаючыся ўтаймаваць хваляванне. Вялікім цяжарам на ім ляжала яго місія: які тон задасць ён з'езду, як будуць слухаць яго як старшыню Мінскага камітэта БСГ i тое, што яны будуць раіць. Тут няможна спатыкнуцца. Зрэшты, можа, ён i перабольшваў сваю місію, ролю гэтага з'езда, але, як i заўсёды, гаварыў i паводзіўся шчыра, з поўнай адданасцю i верыў: толькі так i трэба рабіць. Тым больш справу святую. А што сёння перад імі святая справа, ён ні кроплі не сумняваўся. Хоць i ведаў, што некаторыя мелі зусім іншы погляд.

Як толькі ён паспрабаваў загаварыць, нечакана, нібы па дамове, люд у зале дружна падняўся i наладзіў авацыю. I пан Скураны ў чорным гарнітуры, у вышыванай кашулі, i Петрыкевіч у парадным генеральскім мундзіры, i афіцэры Адамовіч, Еўзікаў, а таксама i іншыя «элітныя» людзі пляскалі заўзята, у духу адной для ўсіх еднасці.

Паселі.

— Сябры! — прамовіў дрыготкім і, здаецца, залішне танклявым голасам.— Дазвольце цёпла павіншаваць вас з рэвалюцыяй, з яе цяперашнімі радыкальнымі заваёвамі! A ўжо i тое, што вось мы змаглі сабрацца разам, будзем адкрыта, нікога не баючыся, гаварыць пра свой боль i клопаты,— канечне ж, вялікая рэвалюцыйная заваёва для нас, нацыянальнай меншасці!

Воплескі. Дружныя, працяглыя. Гэта вельмі падбадзёрыла яго, уражлівага,—зала, як паверыў, салідарная з ім.

— Як мы бачым, цяпер па ўсёй агромністай Расіі абуджаецца палітычнае жыццё,— ужо натхнёна прамовіў далей.— Абуджаемся i мы — тыя, хто ўжо некалькі стагоддзяў непрабудна спіць. I ў нас тут, у Мінску, i ў іншых гарадах, у тым ліку i расійскіх, да слова, адрадзілася БСГ. Нават больш — цяпер БСГ яднае вакол сябе прыяцеляў i кліча ix да кіпучай работы, да адраджэння, волі. Мы, грамадоўцы, а таксама нашы сябры з партыі беларускіх народных сацыялістаў рашылі склікаць вас усіх на гэты Вялікі Сход, які хочам канстытутаваць як з'езд, i гэты сімвалічны «прылёт» лепшых сыноў нашай Бацькаўшчыны прымеркавалі на цудоўнае народнае свята — на свята гукання вясны...

Перавёў дыханне, на міг (а яму здалося — на вечнасць) запнуўся, падшукваючы найбольш пафасныя i ў той жа час простыя, важкія словы. Пашукаў вачыма знаёмых — на першым радзе, з краю, сядзелі i ўважліва на яго пазіралі еўрапейскага выкшталцонага выгляду (у шыкоўным гарнітуры, у белай кашулі i пры «матылі», у пазалочаных круглых акулярах) безвалосы Цішка Гартны, ссутулены, у юхтовых ботах i сялянскай світцы барадаты, пажылы, нават нібы стары ўжо Карусь Каганец, кучаравісты Змітрок Бядуля, а за імі, на другім радзе,— яшчэ зусім малады, гадоў дваццаці пяці, каротка пастрыжаны i ў акулярах Тарашкевіч, дыхтоўны i санавіты Муха, русявы, з невысокім «вожыкам» валявы Лашковіч, лысаваты i сціплы Нямкевіч, шчупленькі Нядоля, засяроджаны Шуляк i Белякова з распушчанымі светлымі валасамі, зусім сёння свойская ў белай блузцы з блакітным бантам на шыі... Адчуўшы яго замінку, Лашковіч падняў руку i патрос ёю: камандуй-камандуй парадам!

— Сёння мы, грамадоўцы, правялі ўжо невялічкую канферэнцыю,—паспакайнелым голасам пачаў далей гаварыць Васілевіч,— На ёй мы ацанілі, як кажуць, цякучы момант, вызначылі сваю пазіцыю. Мы гаварылі шчыра, хоць часамі i рэзка. Адпаведна, былі i рознагалоссі. Але мы не дазволілі ім паланіць нас, пераадолелі ix i прыйшлі на гэты Вялікі Сход з яснай праграмай. Яе мы выкладзем у асобнай прамове. Хацелася б, каб i вы, сябры, гаварылі пра наш боль, пра нашы клопаты шчыра, калі хочаце, i рэзка, але каб не вышуквалі, напластоўвалі рознагалоссі. Яны могуць завесці нас у тупік, напачатку змарнаваць нашу святую справу. Думаю, вы згодныя: цяпер не час для амбіцый, звадаў, гульні: цяпер час смеласці, работы — карацей, справы. Іначай мы здрадзім свайму спакутаванаму народу, навек пахаваем усе яго мары i надзеі, веру ў нас, выказнікаў яго дум i абаронцаў... Адным словам, нашы старэйшыны даручаюць мне пачаць работу нашага з'езда. А якая, сябры, будзе ваша думка?

— Пачаць! — выгукнуў Лашковіч.

— Галасуем,— прамовіў Васілевіч.— Хто — за?

Як убачыў, паднялі рукі амаль усе.

— Хто — супраць?

У зале ўскінулася ўгору некалькі рук. Пяць ці шэсць.

— Хто ўстрымаўся?

Зноў некалькі чалавек. Здаецца, шэсць-сем.

— Пераважная большасць за тое, каб пачаць работу нашага з'езда,— сказаў Васілевіч, адчуваючы па галасаванні, што з'езд будзе няпросты. Будуць, канечне, i спрэчкі, i нават, можа, яшчэ i большае. Не толькі ад тых, хто толькі што галасаваў «супраць» i «ўстрымаўся», але i ад тых, хто падняў рукі «за».— Цяпер, як i належыць, трэба абраць наш рабочы прэзідыум. Колькі чалавек выберам у яго склад?

— Дзесяць,— выгукнуў хтосьці з задніх радоў.

— Пятнаццаць,— падаў валявы голас Лашковіч.

Прагаласавалі. Пасля пачалі выгукваць пайменна:

— Каганец!

— Бурбіс!

— Гартны!

— Лашковіч!

— Васілевіч!

— Скураны!

— Петрыкевіч!

Васілевіч ледзь паспяваў запамінаць. Пасля падняў угору лісток — усё, як i дамаўляліся, спіс складзены. Параіў галасаваць. Зноў было па шэсць-сем тых, хто быў «супраць» i «ўстрымаўся». Уражліваму Васілевічу было не зусім ясна, чаму так паводзяцца людзі. Калі прыйшоў сюды — дык будзь з усімі заадно, калі супраць — то чаго тут? Яму цяжка было зразумець логіку i псіхалогію «незадаволеных». Нават у галаву не ўкладвалася, што той-сёй можа быць супраць не так самой справы, як супраць таго, што якраз не ён, скажам, пачынае з'езд альбо не ён трапляе ў прэзідыум. Ён крыху разбіраўся ў «складанай чалавечай натуры», але не заўсёды мог зразумець яе праявы ў кожным асобным выпадку.

Калі названыя падняліся i перайшлі з залы на сцэну, паселі, то на пярэдніх крэслах Бурбіс, Гартны, Скураны, Петрыкевіч перамовіліся i абралі старшынёй прэзідыума Каганца, яго намеснікамі — эсэра Метліна i былога эсэра, а цяпер грамадоўца Шуляка.

Далей рэй павёў Карусь Каганец. Невысокі, прысадзісты, адсюль, са спіны, з досыць выпуклым гарбом. Ён, трымаючы ў абедзвюх руках загадзя падрыхтаваны Васілевічам i іншымі грамадоўцамі люток ca сцэнарыем уступу з'езда, дрыготкім голасам, з моцным сялянскім акцэнтам загаварыў:

— Наш з'езд, дарагія прыяцелі, вітаюць нацыянальныя суполкі з братняй Украіны i Літвы, а таксама вядомыя дзеячы нашай культуры...— Прачытаў гэтыя віншаванні. Кожнае з ix зала ўзнагародзіла воплескамі.— А цяпер слова для вітання мае старшыня менскага камітэта прапаганды асноў новага грамадзянскага ладу Марзон.

Гэты нізкі, з кароткай шыяй i буйной чорнавалосай галавою чалавек хуценька падышоў да трыбуны.

— Мы, дарагія сябры,— гучна, нават басавіта загаварыў адразу ж з пафасам,— павінны найперш ухваліць Часовы ўрад i яго ўсе падараваныя расійскаму народу свабоды...— Хваліў-хваліў новую ўладу, а пасля, калі ўспомніў гэты з'езд, сказаў: — Ад імя нашага камітэта жадаю, каб на форуме быў дух рэалізму, умацавання новага ладу ў Pacii i, само па сабе зразумела, дух увагі да інтарэсаў беларускага народа...

Як ні ўслухоўваўся Васілевіч, але так i не пачуў, што ім раіць старшыня мінскага камітэта прапаганды асноў новага грамадзянскага ладу, а гэта значыць, падумаў ён, прамоўца асцярожнічае, а то, можа, i пабойваецца з'езда.

За ім прамовілі пасланцы з Магілёва i Петраграда: танклявы кучаравісты Каравайчык i падцягнуты, шустры капітан Адамовіч. Яны абодва таксама віталі рэвалюцыю, падтрымлівалі Часовы ўрад i яго палітыку, але болей ужо i ясней гаварылі i пра тое, чаго яны павінны сёння дабівацца. Да слова, Каравайчык падаў голас за тое, каб з'езд вылучыў ідэю аўтаноміі Беларусі ў складзе Расійскай дэмакратычнай рэспублікі.

— Цяпер час ужо зацвердзіць парадак дня,— пасля падняўся i з хваляваннем прамовіў Каганец.— Ён такі: адносіны да сучасных падзей, адносіны да расейскіх i нацыянальных сацыялістычных партый, арганізацыйныя пытанні. Як, згодзімся з гэтым, дарагія прыяцелі?

— Згодзімся,— прамовіў тут, у прэзідыуме, Гартны.

Прагаласавалі. Пасля пачалі слухаць даклады тых, хто жыў i працаваў у Мінску.

Першы выступіў Фальскі — малады яшчэ мужчына, акцёр, а цяпер, у вайну, службовец Лібава-Роменскай чыгункі. Як i чакаў Васілевіч, ён спакойна, прыгожым акцёрскім голасам пачаў расказваць, што робяць яны тут у Камітэце помачы ахвярам вайны i ў «Беларускай хатцы». Пасля загаварыў пра тое, што трэба пачаць дабівацца, каб новая ўлада адмяніла забарону на беларускую мову, дазволіла ўтварыць тэатр.

—Цяпер зноў тэатр можа шмат зрабіць для нашага народа, для культуры,— сказаў Фальскі.— Народны тэатр ды яшчэ ў такі кіпучы час, як цяпер,— вялікая рэч. Таму, не чакаючы дазволу, мы пачалі ўжо рупіцца: да слова, Ядвігін Ш. збірае драматычны гурток, які Фларыян Ждановіч (а ён вяртаецца ў Мінск праз тыдзень) можа хутка пераўтварыць у драматычную трупу, а я ладжу харавы гурт...

За гэтыя словы i прэзідыум, i зала падзякавалі Фальскаму моцнымі воплескамі.

Пасля яго пачалі падыходзіць да трыбуны іншыя мінчукі: шыкоўны i ажыўлены сёння Муха, аскетычны, заўсёды разважлівы ксёндз Мяцельскі, весялун Буднік. Апошнія два прамаўлялі ад імя новых беларускіх партый, што ўзніклі на днях: ксёндз Мяцельскі быў пасланцом хрысціянскіх дэмакратаў, a Буднік—народна-дэмакратычнай суполкі. Усе трое сказалі, што з'езд мусіць патрабаваць «поўнага самавызначэння» беларускага народа, а Мяцельскі яшчэ дадаў, што цяпер трэба «збліжаць усіх католікаў i праваслаўных у адной веры з рознымі абрадамі, не дапусціць, каб наш люд па-ранейшаму расколваўся на дзве варожыя палавіны».

Пасля ix Каганец даў слова яму, Васілевічу, як аднаму з лідэраў Мінскай групы БСГ, якая, лічы, i склікала гэты з'езд.

— Цяпер я з праграмаю нашай партыі,— усміхнуўся ён, пазіраючы ў залу, якая ўжо, здаецца, насыцілася ад прамоў i дакладаў, слухала не сказаць каб вельмі ўважліва.

Паперы ляжалі перад ім, але ён не пазіраў на ix, а — на людзей. Па сабе ведаў: лепш сказаць нязграбна, але сваімі словамі, чым талдычыць па пісанаму. Цяпер ужо не хваляваўся звыш меры, выбраў з мноства люду аднаго Нямкевіча i гаварыў быццам яму:

— Наша сённяшняя канферэнцыя БСГ, сябры, таксама прызнала i ўхваліла Часовы ўрад i яго меры па ўсталяванню новага эканамічнага, палітычнага ладу. Значыць, мы ідзём тут па адной дарозе з усімі астатнімі партыямі. Іначай цяпер, здаецца, нельга. Супрацоўніцтва з новым урадам — той верны i трывалы грунт, падмурак, на якім можна пачынаць новы будынак. Тым больш гэта датычыць нас, нацыянальнай меншасці. Аднак мы, сябры, мусім сказаць i пра тое, пра што Часовы ўрад, а таксама многія нашы партыі, нават амаль усе сённяшнія нашы прамоўцы мала гаварылі...

Заўважыў: паколькі яго выступленне загучала дысанансам, дык зала запыніла перашэптванні, наструнілася.

— Мы разумеем тое, што Часовы ўрад, здаецца, хоча доўжыць вайну i дабіцца перамогі,— прамовіў ён.— Перамога нам, як тут i гаварылі, жыццёва неабходная. Іначай Вільгельм паспрабуе выратаваць свайго сабрата Мікалая Другога, а з вяртаннем манарха Расія не толькі пойдзе па старым шляху, але яшчэ i ўмыецца крывёю... Але мы не зусім разумеем, чаму цяпер новыя ўлады гэтак асцярожненька, туманна, а то i абыякава гавораць пра так званае аграрнае пытанне. Сказаць шчыра, я здзіўляюся, чаму пра гэта незаслужана мала тут гаварылі i нашы прамоўцы. Сябры, не забывайма: вёска, сяляне — гэта пераважная частка нашага народа. I калі мы хочам быць выказнікамі яго дум i пачуццяў, дык давайце помніць пра найпершыя яго клопаты! Я шкадую, што тут ад нашых сялян усяго некалькі чалавек. Але мы, сялянскія сыны, павінны адстойваць інтарэсы нашых бацькоў, братоў. Мы, грамадоўцы, лічым: трэба неадкладна пачаць дэталёва распрацоўваць зямельны закон, улічыўшы ўсе ўмовы i акалічнасці зямельнага пытання ў нашым краі, у тым ліку i спосаб пераходу зямлі да народа. I як толькі мы даб'ёмся самавызначэння, будзем мець свой кіруючы орган, дык гэтаму органу трэба будзе неадкладна пачаць надзяляць сялян зямлёю. А пакуль што, лічым мы, трэба перасцерагаць наш люд ад самачынных захопаў зямлі...

— Выбачайце, Сымоне! — пачуўся голас з прэзідыума. I тут жа падняўся Скураны: — Спадары! Як вы ведаеце, я, э-э, маю нямала зямлі. Але вось што я, э-э, хачу заявіць: калі нам удасца дабіцца, скажам, аўтаноміі, займець свой Краёвы сэйм, дык я, э-э, даклярую праз яго аддаць сваю зямлю народу. I бясплатна.

Гэтая заява зрабіла сваё: зала выбухнула авацыяй.

— Варты пераймання i пахвалы жэст!—усміхнуўся Васілевіч, здзіўляючыся, як павёўся цяпер пан Скураны. Перад лютаўскімі падзеямі i цяпер ён пакрысе ўсё болей i болей выдаваў за радыкала, але да такіх вось заяў яшчэ не падымаўся.— А цяпер, сябры, пра нацыянальнае пытанне, якое ўжо закраналася тут. Мы лічым, што трэба дабівацца Расійскай федэратыўнай рэспублікі, а нам, беларусам, мець у гэтай федэрацыі аўтаномію. Жадаць меншага — не робіць нам гонару, не вартае нашага шматмільённага старажытнага народа, марыць пра большае — здаецца, не рэальна, як кажа адзін мой знаёмы... Адпаведна, мы павінны выбраць наш дзеяздольны орган, які будзе гуртаваць вакол сябе нашы сілы, павядзе далей работу па ўсіх напрамках — дзяржаўных, эканамічных, палітычных, сацыяльных, культурна-асветніцкіх і г. д. Ёсць думка гэты орган назваць Беларускім нацыянальным камітэтам, куды выбраць пятнаццаць — дваццаць відных нашых дзеячаў. Камітэтчыкі выберуць свой прэзідыум i ўтвораць адпаведныя камісіі. Пасля (калі так усё i будзе) камітэт адразу ж пашле дэлегацыю ў Петраград i дакладзе Часоваму ўраду пра ўсё i папросіць прызнання, помачы. Думаю, Часовы ўрад не адмовіць нам, улічыўшы, што мы i надалей хочам быць неадлучныя ад нашай сястры Pacii...

З трыбуны яго праводзілі гучнымі воплескамі. Яны цешылі i радавалі яго: не шмат адчуваў ён у жыцці ўвагі, разумення i пашаны. Пасля яго Каганец запрасіў сказаць слова Парэчын-Кузьміцкага — пасланца Мінскага Савета.

Васілевіч з цікавасцю агледзеў гэтага незнаёмага чалавека ў чорнай скураной куртцы, з нецярплівасцю чакаў, што той скажа. Сам ён запрашаў на сённяшні з'езд i Позерна, старшыню Савета, i яго намеснікаў, у тым ліку i Міхайлава, але тыя паскардзіліся, што не маюць часу прыйсці, падакляравалі, што кагосьці прышлюць іншага. Вось i прыслалі. Гэтага Парэчын-Кузьміцкага.

— Грамадзяне! — як толькі ён, каржакаваты, русявы, стаў за трыбуну, пачуўся яго ўпэўнены голас.— Выйшла так, што ў члены Выканкома Мінскага Савета вы, а таксама вашы землякі не трапілі. Але мы адчуваем: Мінск, тыл усё роўна верыць нам i шчыра падтрымлівае нас, бо адчувае, што мы выяўляем народныя клопаты. Савет намагаецца апраўдаць гэты давер. Савет з разуменнем успрымае ваш нацыянальны з'езд, лічачы, што ёсць патрэба паразважаць пра нацыянальнае пытанне. Мы толькі не хацелі б, каб выбухнулі нацыяналістычныя тэндэнцыі... А цяпер дазвольце падрабязней пагаварыць пра ўзнікненне нашага Савета, пра яго цяперашнюю работу, пра мэты...

Прамоўца гаварыў досыць доўга, запальваючы ўсіх вераю, што найперш Савет можа зрабіць шмат для рэвалюцыі, згадзіўся з Васілевічам, што «трэба разгледжваць больш пільна самыя гарачыя пытанні сучаснасці» — да слова, як сказаў ён, трэба болей дбаць пра сялян i пра надзел беднякоў зямлёю, а таксама «не забываць салдатаў, што гніюць у акопах». Гэтае «гніюць» прагучала рэзка i, канечне, выбівалася з «абаронніцкіх» настрояў тых, хто прамаўляў дагэтуль.

Калі Парэчын-Кузьміцкі, не сказаўшы пра тое, чаго найбольш чакаў Васілевіч, пакінуў трыбуну, зноў падняўся ў прэзідыуме ссутулены Каганец.

— А цяпер, дарагія прыяцелі,— прамовіў ён, падносячы блізка да вачэй паперку,— ёсць думка паслаць прывітальныя тэлеграмы Часоваму ўраду, Петраградскаму Савету, нацыянальным суполкам Украіны i Літвы. Згодныя? Дзякую. Тады дамо слова Кужэльнаму i папросім яго зачытаць гэтыя тэлеграмы.

Кужэльны — статны, маладжавы іхні зямляк-петраградзец — падышоў да трыбуны i гучна прачытаў загадзя напісаныя вітанні. Прагаласавалі за ix адзінадушна.

Затым Каганец даў слова памочніку мінскага губеранскага камісара Метліну. Той, таўсматы, круглатвары, з важкім падволічам, лёгка закрочыў да трыбуны, абапёрся на яе краі i смела акінуў позіркам залу.

— Грамадзяне! — молада i ўладна ўсклікнуў ён.— Я ўпаўнаважаны выступіць ад імя мясцовага органа Часовага ўрада i ад імя маіх калег сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Мы разумеем ваша жаданне сабрацца, паглядзець адзін на аднаго, перакінуцца словам пра падзеі, урэшце выліць свой боль. Змест i дух вашага з'езда, канечне, мы належна вывучым i ацэнім. Усё здаровае падтрымаем, а непрыгоднае адкінем...

Зала заціхла, нібы амярцвела.

— Грамадзяне, дазвольце заўважыць: цяпер яшчэ не час вылучаць нацыянальнае пытанне,— бадзёра, рашуча гаварыў Метлін,— Па-першае, гэта — не самае галоўнае, па-другое, паўтараю, для яго яшчэ не падыходзячы момант. Мы цяпер павінны не раз'ядноўвацца, а гуртавацца, ісці да Устаноўчага сходу, які вырашыць лес Расіі i шматлікіх яе народаў. Па-трэцяе, будзьма рэалісты: ваш нацыянальны рух слабы, штучны, падаграецца жменькаю энтузіястаў альбо экстрэмістаў...

Зала загула: ёй не спадабаліся такія словы. Васілевіч паазіраўся: як паводзіцца прэзідыум?

— Нічога сабе афіцыйная асоба i афіцыйны пункт гледжання! — хітнуў галавою i даволі гучна сказаў Цішка Гартны Бурбісу.

Сапраўды, прамова Метліна была іскрай, якая трапіла ў бочку з порахам.

— Мы пратэстуем! — падхапіўся ў зале інтэлігентны, але цяпер разгневаны Тарашкевіч.— Пан Метлін выступае з нафталіннай русіфікатарска-чарнасоценнай ідэяй...

Бурбіс, маладжавы, пачырванелы, а за ім услед i Лашковіч азірнуліся i кіўнулі Васілевічу: не трэба маўчаць!

— Мы, грамадоўцы, таксама пратэстуем! — падхапіўшыся, як уджалены пчалою, выкрыкнуў сарваным, залішне тонкім голасам Васілевіч,— Нам зноў падсоўваюць тэзіс «адзінай недзялімай імперыі».

Метлін падняў руку, бліснуў белым манжэтам i залатым пярсцёнкам на тонкім пальцы: дайце дагаварыць! Але зала не супакойвалася, гула; той-сёй засвістаў, залюлюкаў. Каганец падняўся — здаецца, пачаў прасіць усіх суцішыцца, але цяпер не слухалі i яго, да каго ўсе адносіліся з вялікай сімпатыяй як да мужнага чалавека, так i да шчырага літаратара i мастака.

Метлін не сыходзіў — змагаўся з залаю, але адолець яе не мог. Урэшце махнуў рукою i паплёўся на сваё месца ў прэзідыуме.

З першага рада прэзідыума, з самага краю, што быў недалёка ад трыбуны, шпарка ўстаў шыракаплечы хлопец у ботах, белых штанах i вышыванай кашулі, з казацкімі вялікімі рыжаватымі вусамі.

— Прашу слова,— прамовіў Каганцу.

— Калі ласка,— згодна адказаў той i неяк збянтэжана сеў.

— Я прадстаўнік Кіеўскай суполкі БСГ, Краскоўскі,— басавіта загуў новы прамоўца.— Я заклікаю ўсіх вас не слухаць паноў метліных: яны не толькі не прызнаюць нас i наш народ, але i замоўчваюць, затоптваюць i свядома, паўтараю, свядома хочуць, каб мы ніколі не паднялі галовы. Яны хочуць задушыць нас у зародку. Яны, як агню, баяцца слоў «нацыя» i «федэрацыя». Але мы, па словах метліных, «жменька свядомых», не баімся, смела ідзём ім насустрач. Наступіла часіна, калі гэтае ўжо неабходна, бо толькі вольныя ў сваім развіцці народы могуць быць паўнацэнныя, ісці да светлага будучага, да агульначалавечай еднасці... Але паны метліны не разумеюць i не хочуць разумець, што перш чым стаць некім, спачатку трэба стаць самім сабою! Ім усё яшчэ трэба даказваць, што i ў нас на назе пяць пальцаў...

Апошнія словы патанулі ў выбуху воплескаў. Краскоўскі засвяціўся ад радасці, а пасля падняў абедзве рукі, сашчапіў ix і, патросшы імі ў паветры, героем вярнуўся на сваё месца.

Нечакана для Васілевіча зноў папрасіў слова Муха. Калі далі, санавіта выйшаў на трыбуну, абапёрся на яе локцямі.

— Наш грамадоўскі калега, Васілевіч, справядліва выказаў наша абурэнне,— прамовіў ён спакойна i ўпэўнена.— Да яго слоў я хачу толькі дадаць: цяпер кожны народ мае, павінен мець права развівацца па-свойму. Ад заганнай ідэі ўдушэння нацыянальных меншасцей трэба рашуча адмовіцца. Яна зганьбіла сама сябе, абрыдзела ўсім. Але панам метліным няма патрэбы дрыжэць ад страху, лямантаваць пра «расцягванне» рэвалюцыі: вольнае развіццё народаў — не значыць ix адасабленне, узаемную непрыязь. Яно не зашкодзіць дружбе з іншымі народамі. Наадварот, яно гэтую дружбу зробіць шчырай, плённай. Але для вольнага развіцця, як ні круціся, трэба родная мова, родная школа i хоць бы аўтаномія!

I Муха «адхапіў» авацыю.

Калі зала супакоілася, у прэзідыуме падняўся, як было відаць, пачырванелы на шчоках, на вушах Метлін i прамовіў:

— Граждане, при таком понимании и при такой обструкции я не могу быть товарищем председателя съезда...

Бурбіс, здаецца, прытрымаў за руку Каганца i паволі ўстаў сам.

— Пан Метлін, вам не месца не толькі ў прэзідыуме, але i ўвогуле на з'ездзе...— ціха, але ясна прамовіў ён, пазіраючы то ў вочы Метліну, то ў залу.

— Вон! Вон адгэтуль! — там зноў падхапіўся i закрычаў Тарашкевіч, тыцкаючы пальцам на Метліна.— Табе не месца тут!

Метлін, нічога больш не сказаўшы, моўчкі падаўся з прэзідыума. Але не ў залу, а — за кулісы. Праводзілі яго воплескамі, але не цёплымі, а злараднымі, пераможнымі.

— Дазвольце,— падняўся ў зале высокі малады мужчына ў сінім касцюме i шэрым світэры. I, калі Каганец, ужо не падымаючыся, седзячы, хітнуў галавою, пайшоў да трыбуны.

— Уважаемые друзья, я — Тораткевич, белорус, хотя по-белорусску говорить не могу...

— «Сапраўдны» беларус! — пакпіў хтосьці з залы.

— Я не совсем согласен с Метлиным, но, поверьте, не надо так вести себя с теми, кто мог бы нам помочь...— прымірэнча прадоўжыў гэты Тараткевіч.— Зачем нам сознательно множить себе врагов?

— Лепш адкрыты вораг, чым каварны друг! — выгукнуў Тарашкевіч.

— У нас говорят чувства, а не разум...— не здаваўся прамоўца.— Этот инцидент может дорого стоить нам... Вы представляете, что доложит Метлин губернскому комиссару?

— Вось іменна! — падтрымаў яго капітан Адамовіч.

У прэзідыуме падняўся Каганец. Ссутулена пастаяў, пакуль сама па сабе ўляжацца перапалка, а потым ціха, разгублена прамовіў:

— Паважаныя прыяцелі! Мы ж гаварылі напачатку, што няхай будзе ў нас усё шчыра, рэзка, але... Во гэтак, як цяпер выходзіць, мы можам перасварыцца, як вясковыя кабеты, i не толькі нічога не зладзіць, але самі загубіць усё... Я прашу вас: слухайма адзін аднаго, не перабівайма, шукайма, як разумныя гаспадары, паразумення, толку! Маеце яшчэ што сказаць? — павярнуўся ён да Тараткевіча.— Не? Дзякую. Тады давайце далей ісці. Цяпер нам трэба ўтварыць нашы рабочыя камісіі,—зноў паднёс блізка паперчыну,— агітацыйна-палітычную, арганізацыйную, этнаграфічную, школьную, фінансавую, па друку i земскую...

Калі галасаваннем зацвердзілі склад гэтых камісій i меліся разысціся i далей засядаць камісіямі, Каганец, памуляўшыся, зусім нечакана аб'явіў дрыготкім голасам:

— А цяпер, паважаныя прыяцелі, мушу заявіць: я перастаю быць старшынёй з'езда. На другім зборы трэба выбраць новага старшыню...

Хто не пачуў, а хто i пачуў гэтыя словы. Неяк усе ca здзіўленнем пазіралі на прысадзістага гарбаватага разгубленага чалавека, які адмаўляўся ад таго, да чаго яго доўга заклікалі, прасілі.

«Што такое? — быў уражаны i Васілевіч.— Збаяўся стары палемічнай атмасферы? Кепска сябе адчувае? Што-небудзь адпаведнае сказалі яму Гартны, Бурбіс альбо Скураны?»

Потым, у перапынку, Васілевіч дапытваўся i ў Гартнага i ў Бурбіса, што значыць Каганцова адмова, але абодва яму нічога толкам не адказалі. I для многіх яна была загадкаю. А да самога Каганца Васілевіч сёння падысці i распытаць не рашыўся.

4.

Пасля полудня сабраліся па камісіях: да слова, Шуляк быў у агітацыйна-палітычнай, Скураны — у арганізацыйнай, Нядоля — у этнаграфічнай, Белякова — у фінансавай, Лашковіч — па друку, Васілевіч — у земскай, а Муха i Нямкевіч трапілі ў школьную. Яны, грамадоўцы-мінчукі, загадзя падумалі, каб быць ва ўсіх камісіях і, калі трэба, усюды задаваць тон.

«Школьнікі» сабраліся ў малой, здаецца, для рэпетыцый, тэатральнай зале — ix, настаўнікаў, было шмат на з'ездзе.

Кіраваць пачаў Муха. Як член прэзідыума з'езда.

— Ну, што, калегі,— пасля паважна, расцягваючы словы i крышку адставіўшы жывот, санавіта пачаў работу камісіі Муха.— Усе мы добра, цудоўна ведаем, што такое школа ў грамадстве. Усе мы добра, цудоўна ведаем, як пачэсна, але цяжка прадаваць настаўніку ды яшчэ ў нашых умовах... Давайце пагаворым пра нашы школьныя клопаты, у тым ліку i клопаты беларускай школы, прымем пэўнае рашэнне i вынесем яго на разгляд з'езда. Спачатку дазвольце сказаць пару слоў мне. Мушу адразу прызнаць горкую ісціну, калегі: наша школьная справа не была на ўзроўні да вайны, а цяпер зусім змарнела. Ва ўсіх нас, настаўнікаў, высакародная мэта: сеяць разумнае, вечнае, добрае. Але колькі мы ўсе нацярпеліся ад «неукоснительного наблюдения» кожнага «власть имущего». I ад соцкага, i ад школьнага старасты, i ад інспектара, i ад папа, i ад усіх іншых чыноўнікаў. Нам жа, «недержавным», было зусім невыносна. Як ніхто, мы не мелі права на сваё. Любая праява намі роднага выдавалася за «сепаратызм» i груба, жорстка душылася. Вось, калегі, перад вамі жывы прыклад,— хітнуў на Алеся (а ён сядзеў побач, па левую руку) .— Гэтага шчырага рупліўца на ніве асветы за пашану да роднага спачатку звольнілі з працы, а пасля за ўтварэнне прыватнай школкі на роднай мове сфабрыкавалі справу i засадзілі на тры гады ў турму...

Нямкевіч апусціў галаву — засаромеўся. Які ён герой?!

— Цяпер, кажу, школьная справа зусім занядбаная,—прадоўжыў Муха.—Наколькі я ведаю, шмат настаўнікаў на вайне i многія школы — надта па вёсках — пазачыняныя. Дзеці не вучацца. Адпаведна, разумовы i культурны ўзровень народа не расце. А гэта — нацыянальная трагедыя, калегі. Мы цяпер павінны ўзяць школьную справу пад кантроль i, па-другое, намагацца падняць з пылу родную мову, атрэсці яе i даць ёй жыццё ў школе... У якой меры — не ведаю, давайце параімся. Але што трэба нешта рабіць у гэтым накірунку,— бясспрэчна. Не па-гаспадарску, нават злачынна мову ў сем-восем мільёнаў галасоў запіраць пад сялянскімі стрэхамі, не пускаць у свет, глуміць як «не самостоятельную», «грубую», «корявую». Няма ў свеце «дрэнных» моў, усе мовы арыгінальныя, па-свойму цікавыя i вартыя самай пільнай увагі! I найвышэйшы гуманістычны ўчынак не ў тым, каб гвалтаваць, таптаць «нешчаслівую» мову, сілком насаджваць «шчаслівую», a ў іншым — у разуменні, у высакароднай падтрымцы. Ці не так, калегі?

Муха дэмакратычна ўсміхнуўся i абвёў усіх прыязным позіркам. Тут у меншым гурце ўжо не апладзіравалі, сядзелі ціха.

— Ну а цяпер прашу выказацца, даць свае парады.

— Можна мне? — падняў руку Тарашкевіч. Ён сядзеў з правага боку Мухі.

— Калі ласка,— прамовіў Муха i сеў.

— Думаю, не варта шмат красамоўнічаць пра тое, пра што толькі што слушна гаварыў старшыня нашай камісіі,— спакойна прамовіў той.— Гэта ўсім ясна. Загвоздка толькі ў тым, каб змусіць улады лічыцца з намі. Я паўтараю: не прасіць, а — змусіць. На нашы стогны, просьбы не зважалі, нават больш — затыкалі паліцэйскай потнай далоняй рот, замыкалі душу на замок. Аднак цяпер мы павінны не плакаць, а — патрабаваць. Свайго. A іменна: трэба ўтварыць таварыства — можа, i пад умоўнай назваю «Прасвет»,— а гэтаму таварыству не толькі трымаць у полі зроку нашу школу, не толькі ўводзіць у яе сваё, роднае. Трэба яшчэ i большыя намаганні. Але пачнём спачатку. Роднае абавязкова трэба ўзаконіць у пачаткоўцы. Адпаведна, трэба вывучаць родную мову, літаратуру, краязнаўства i гісторыю ў настаўніцкіх i духоўных семінарыях. Адпаведна, трэба ўкараніць родную мову, літаратуру і ў сярэднюю школу. Напачатку хоць бы на факультатыўнай аснове. Далей. Варта падбаць i пра пазашкольныя формы далучэння да роднай мовы, культуры, гісторыі. Для гэтага можна наладзіць курсы, народныя клубы, дамы, дзе самымі рознымі формамі прапагандаваць, ачалавечваць сваё. І ўрэшце рана-позна мы павінны дабівацца вышэйшай навучальнай установы на роднай мове. Без яе мы не паднімемся як нацыя, як культурная нацыя, падкрэслю...

— Дзякую, Браніславе,— сказаў Муха, калі той закончыў.— Хто яшчэ хоча выступіць, штосьці прапанаваць?

— Дазвольце мне,— падняўся ў зальцы высокі чарнявы хлопец і, убачыўшы Мухаў ківок галавою, выйшаў, стаў каля прэзідыума.— Дарашэнка, з «Гомельскага саюза беларускай дэмакратыі»,— загаварыў з вялікім акцэнтам, змякчаючы цвёрдыя зычныя.— Наш саюз вылучае тэзіс «поўнага аб'яднання Беларусі з усёй Расіяй, з шырокім самакіраваннем на дэмакратычных пачатках», «захаванне цэласнасці зямель Беларусі з горадам Вільняй як галоўным яе культурным цэнтрам», «прызнанне бясплатнай перадачы ў карыстанне беларускага народа на аснове закона Устаноўчага сходу дзяржаўных, манастырскіх, даркоўных, удзельных i прыватнаўласніцкіх зямель». Што датычыць мовы, то наш саюз лічыць, што ў навуковых установах усё ж няхай будзе агульнадзяржаўная мова, цалкам зразумелая для ўсіх беларусаў...

У зале заўсміхаліся, заківалі галовамі.

— Я магу спаслацца на вялікі наш аўтарытэт,— бачачы гэтую непрыхільную ад многіх рэакцыю, прамовіў Дарашэнка.— Перад самым з'ездам я сустракаўся з Яўхімам Фёдаравічам Карскім — выдатным нашым славістам. Дык ён мне сказаў: цалкам падпісваецца пад нашай гомельскай праграмай, у тым ліку i пад поглядам на беларускую мову...— Дастаў з унутранай кішэні кніжачку і, адгарнуўшы пару лістоў, зачытаў: — «Введение в школе, особенно в средней и высшей, обучения на белорусском наречии затормозило бы развитие белорусской народности».— Загарнуў кніжачку.— Яўхім Фёдаравіч лічыць, што цяпер можна ўводзіць беларускую мову толькі ў пачатковую школу i то найперш у заходніх раёнах...

— Я не ведаю, ці сказаў такое наш шаноўны акадэмік, але якраз так адносіцца да роднай мовы — абсурд, блізарукасць...— не выцерпеў, падаў голас Тарашкевіч.

— Карскі якраз так сказаў,— паспешліва запэўніў Дарашэнка.— Мы нават гаварылі пра большае. У нас наперадзе вялікая работа. Мы павінны дапоўніць намаганні нашых продкаў — аб'яднаць велікарускае, маларускае i беларускае плямёны ў адну магутную i незнішчальную рускую народнасць...

— I што ж за агульназвер будзе з мядзведзя, вала i зубра?

Дарашэнка запнуўся. Тут жа ў зале падняўся поўны сівы дзядзька i, не назваўшыся, кінуў з месца:

— «Магілёўскі Беларускі нацыянальны камітэт» лічыць: мы — бела-русы, а не бела-ляхі...

Зала ўзарвалася. Хто — з ухвалою, а хто — з абурэннем.

— Патлумачце свае словы,— спакойна папрасіў Муха.

— Апошняе стагоддзе беларускую мову найбольш ажыўляюць ураджэнцы заходніх абласцей, католікі,— сказаў той.— Ix падбіваюць на гэта палякі. Каб адарваць заходнія вобласці ад рускай культуры i ўвогуле ад Расіі...

— А вы — за што?—пакпіў Тарашкевіч.

— Мы арыентуемся не на захад, а на ўсход...— адказаў магіляўчанін.— Мы беларусы, але беларускай мовы не прызнаём...

— У вас, выбачайце, скасабочаны мозг. Па-першае, запечнае мышленне: усё беларускае — усяго толькі нечая «интрига». Па-другое, абмежаваны, а то i лакейскі погляд малапісьменнага дзядзькі: «Мы — беларусы, але без беларускага». Што ж гэта, скажам, такое: рускі — без рускага? Француз — без французскага? Японец — без японскага? Яблыня —без яблыкаў? Рэчка, мора — без вады? Зямля — без глебы? Hi адзін цывілізаваны чалавек у свеце не апусціцца, выбачайце, да такой дурноты...

Магіляўчанін хацеў яшчэ штосьці сказаць, але яго перапынілі:

— Хопіць тэорыі «интриг»!

— Шавініст!

— Халуй!

— Чуеце? — запытаў у яго Муха, паказваючы на яго суседзяў у зале.— Сапраўды, давайце ўжо нарэшце перастанем кляваць на каварна кінуты нам гісторыяй кручок: беларусы-католікі — палякі, а беларусы-праваслаўныя — рускія, a уніяты i іншыя — увогуле чэрці... Беларусы ёсць беларусы. Верацярпімыя да ўсіх рэлігій. I ад штучнага падзелу давайце самі першыя рашуча адмаўляцца, не выцягваць на свет дохлую кошку. Іначай мы самі накідваем на сябе пятлю, а канец вяроўкі аддаём першаму сустрэчнаму: хто ўхопіць яго — той i зашморгвае, душыць...

Непадалёку ад магіляўчаніна падхапіўся светлавалосы юнак.

— «Віцебскі саюз беларускага народа» прапануе ўвесці ў школу дзве мовы,— звонка ўсклікнуў ён.— Першая мова — руская, другая — беларуская...

«Якія ўсё ж розныя людзі мы, настаўнікі! — падумаў сам сабе Нямкевіч, збіраючыся выступіць i падтрымаць Тарашкевіча.— Усе ж цярпелі ад улад, але зразумець, падтрымаць адзін аднаго не хочам... Вельмі ж рознай начынкай, як кілбасы, напхнутыя...»

— Пачакайце! — магіляўчанін не садзіўся, настойліва хацеў даказаць сваё.— Давайце захоўваць цвярозасць... Сапраўды, наша мова ў свой час, будучы афіцыйнай мовай Вялікага княства Літоўскага, была высокаразвітая. На ёй гаварыў просты люд, на ёй мела зносіны знаць, вялося справаводства, выдавался кнігі... Але за апошнія дзвесце гадоў наша мова выйшла з афіцыйнага ўжытку, застыла, нават больш — заняпала. На ёй цяпер гаворыць толькi просты люд — да ўсяго гэтага ў кожнай губерні са сваім дыялектам. Сам люд не паважае сваю гаворку, саромеецца яе, хоча, каб яго дзеці вучыліся гаварыць па-панску. Дык калі мы будзем ажыўляць дыялект, нават наш люд нас не зразумее. Ён i так пазірае на нас як на паноў, а пасля знялюбіць усю нашу справу. Па-другое, як справядліва кажа наш гомельскі калега, прыгодная толькі для вясковага ўжытку, наша мова затармозіць развіццё навукі i культуры, адкіне назад як нацыю.

— I вы лічыце: мы ніколі не зможам развіць, зрабіць паўнацэннай нашу мову? — запытаў Муха.

— Можа, i здолеем,— адказаў той.— Але не хутка.

— Дык ці разумна адкладаць вялікую i, галоўнае, патрэбную культурную работу? Ды яшчэ пакідаць на некалі i на некага?! — зноў спытаў Муха.— А па-другое, чаму такое нявер'е ў народ?

— У нас няма сваёй інтэлігенцыі, а без яе, культурнага нацыянальнага пласта, не можа быць паўнацэннага народа, нацыі...

Слухаючы спрэчкі запалістых прамоўцаў, Алесь Нямкевіч увесь час парываўся падняцца i сказаць сваё слова, але яго апярэджвалі болей смелыя i красамоўныя. Калі неўзабаве палеміка аціхла i Муха збіраўся ўжо зачытаць рэзалюцыю, якую ён накідаў тут на хаду, Алесь паадолеў нерашучасць i падняўся.

— Ты таксама хочаш сказаць мудрае слова? — пажартаваў Муха.

Усе i ў прэзідыуме, i ў зальцы суцішыліся i зірнулі на яго паважліва. Мусіць, калі не на як героя, то на таго, хто працаваў настаўнікам i не на словах, а на справе ўжо тое-сёе рабіў, пра што яны цяпер гавораць, i адбываў за гэта турэмнае пакаранне.

— Я разумею, калегі, чаго мы сабраліся тут,— з хваляваннем прамовіў ён.— Але дзве рэчы трывожаць мяне. Па-першае, я здзіўляюся, што мы гэтак спрачаемся наконт таго, пра што не павінны спрачацца... Па-другое, я здзіўляюся, што i на сумесным пасяджэнні, i тут у нас мы гаворым пра многае, але пра адно з самых важных клапоцімся мала...

Захваляваўся. Нават звыш меры. Сэрца, здаецца, ледзь не разрывалася.

— Словам, амаль усе мы — сялянскія дзеці,— зноў загаварыў.— Значыць, мы добра ведаем клопаты нашых бацькоў-сялян. Пра пэўную долю гэтых турбот мы ўжо сказалі, але пра вялікую палавіну чамусьці гаворым мімаходзь. Бадай, толькі Васілевіч i пасланец Мінскага Савета сказалі...— Паволі пачаў супакойвацца, тым больш што слухалі яго вельмі ўважліва.— Маю на ўвазе, што мы павінны больш дбаць пра мір, пра зямлю... Якраз, скажу вам шчыра, пра гэта найперш думае мой бацька, дзеля грошай, дзеля таго, каб купіць кавалак зямлі, на некалькі гадоў паехаў у Амерыку на заробкі мой брат... Паверце, калі мы не будзем гаварыць i пра гэтыя клопаты нашых сялян, то яны нас не зусім зразумеюць i не падтрымаюць, ахвотней пойдуць за тымі, хто ім штосьці падакляруе...

— Ясна,— прамовіў Муха, зірнуў на яго.— Усё?

— Бадай, усё,— прамовіў ён i сеў.

— У нашай камісіі свае мэты, але пра тваю думку я скажу ў сваёй справаздачы,— сказаў Муха.

...Як уведаў пазней Алесь, палеміка, сутычкі ўспыхвалі i ва ўсіх астатніх камісіях.

5.

Яшчэ шарай раніцаю зноў сабраліся ўсе разам. Абралі новы з'ездаўскі прэзідыум. З нашай, мінскай, суполкі ў яго трапілі Лашковіч, Васілевіч i я, з іншых мінчукоў — Скураны, Мяцельскі. Як Гартны, Бурбіс, а з нашых Васілевіч ні заміналі, старшынёю апынуўся Скураны, i якраз ужо ён узнёсла павёў рэй далей.

Спачатку паслухалі старшынь камісій, пасля — праект рэзалюцыі. Калі я сам выступаў ca словам, слухаў справаздачы іншых, урэшце гэты праект, дык увесь час думаў, што не будзе ўсіхнага паразумення i з'езд, як кажуць, разваліцца. Ды не, той-сёй толькі захацеў унесці свае папраўкі, як я лічу, ніхто нават не спрабаваў зглуміць тое, над чым карпелі два дні. Паслухалі папраўкі, трохі паспрачаліся i рэзалюцыю зацвердзілі цалкам.

Гэтая рэзалюцыя, па-мойму, не толькі засмелая, але i добра-такі фантастычная. Я, помнячы Дзядзеў наказ, не выскакаў, не крычаў, што «мы звыш меры фантазіруем», карацей, не замінаў, але ў душы ўвесь час аж пасміхоўваўся з ілюзій тых, хто пісаў рэзалюцыю.

Канечне, з'езд можа абраць Беларускі нацыянальны камітэт, можа даручыць яму «арганізаваць Беларусь у кантакце з Часовым урадам», «падрыхтаваць выбары ў Беларускую краёвую раду i ва ўсерасійскі Устаноўчы сход»— гэта значыць тут, на неакупаваных беларускіх землях, пачаць утвараць у гарадах i вёсках свае органы самакіравання i пакрыху прыбіраць уладу ў свае рукі.

Канечне, з'езду не цяжка абавязаць гэты БНК «узяць клопат пра сялян, азнаёміць ix з палітычным становішчам у краіне пасля Лютаўскай рэвалюцыі», а таксама склікаць сялянскі i настаўніцкія з'езды, утварыць іхнія саюзы, падабраць лектараў, палітычную літаратуру i паслаць ix ва ўсе паветы, пачаць утвараць кааператывы.

Канечне, з'езд можа пажадаць, каб выкладаць у пачаткоўках беларускую мову, літаратуру i гісторыю, гэтае ж увесці i ў настаўніцкія, духоўныя семінарыі, a ў сярэдняй школе мець гэтае за факультатывы. Добрая рэч i задуманыя курсы, лекцыі, народныя дамы, каб знаёміць з народнаю культураю, а таксама спроба адкрыць свой універсітэт.

Канечне, з'езд мае права патрабаваць, каб зноў былі газеты на беларускай мове, агітацыйныя брашуры i бібліяграфічны слоўнік, нацыянальны банк, каб змяніць земскае самакіраванне i г. д.

Але ці можна ўсё гэта, што запісалі ў рэзалюцыю, ажыццявіць? Якімі сіламі i сродкамі? Тое, што абралі дэлегацыю з сямі чалавек для паездкі ў Петраград на перамовы з Часовым урадам, яшчэ вельмі мала значыць. Часовы ўрад можа не паслухаць i не пайсці насустрач, каб паспрыяць таму, на што яны гэтак спадзяюцца. А тых багатых i ўладных, хто памог бы, як след падпёр, няма. Дык хутчэй за ўсё гаварыльня застанецца гаварыльняю, як вось яна красуецца ў дэкларацыі, якую прынялі пад вечар.

У дэкларацыі з'езд яшчэ раз павітаў Лютаўскую рэвалюцыю, што «асвятляе шлях Беларусі да аўтаноміі», падтрымаў Часовы ўрад у яго «барацьбе са знешнім ворагам за свабоду Расіі, з прыслужнікамі старога рэжыму».

Затым, увечар ужо, выбралі БНК з 18 чалавек, які ўжо з заўтрашняга дня павінен дбаць пра з'ездаўскую рэзалюцыю.

6.

Гэтыя 18 камітэтчыкаў у перапынку сабраліся ў асобным, досыць прасторным пакоі з высокай белай столлю i яркаю чатырохкутняй, з пазалочанымі кантамі люстрай.

Як толькі ўсе паселі на крэслах уздоўж сцен, паклееных светлымі, з жоўтымі кветкамі шпалерамі, каля стала падняўся мажны, пунсовы Скураны i ўсміхнуўся:

— Якія ўсе маладыя i пекныя! Мы ca спадаром Карусём,— зірнуў на ссутуленага, стомленага Каганца, сёння таксама ў ботах i сялянскай світцы,— дзяды супраць вас!

Сапраўды, Каганец i Скураны былі старэйшыя гадоў на дваццаць за Бурбіса, Гартнага, Фальскага, Шуляка, Васілевіча, Муху, Лашковіча, Нямкевіча, Кужэльнага i іншых, гадоў пад дваццаць пяць — за Тарашкевіча, самага маладога тут, на выгляд зусім яшчэ юнага.

— Па-першае, э-э, па праве старшыні прэзідыума з'езда віншую вас усіх з абраннем у вышэйшы палітыка-дзяржаўны орган нашага народа! — прамовіў Скураны i, калі аціхлі іхнія воплескі, зноў закрактаў: — Па-другое, нам трэба выбраць нашу вярховіцу: прэзідыум i старшыню. Якія, э-э, будуць думкі?

Нейкі час у пакоі панавала цішыня. Кожны мог стаць, як кажуць, атаманам, але кожны, канечне, адчуваў: цяжкая ноша будзе ў яго. Вунь колькі i што трэба рабіць, a сілы i грошай вельмі мала. Ды калі яшчэ тут набралі сілу губеранскі камісар i Мінскі Савет.

— Дазвольце мне сказаць слова,— прамовіў, а пасля i падняўся невысокі, чупрыністы, але ссівелы ўжо, смешнаваты ў доўгім пінжаку Васілевіч.— Наш старшыня павінен быць з сялян, з рэвалюцыйнай біяграфіяй, рухавы, жыць у Мінску. З нас усіх найбольш падыходзіць на гэту пасаду Максім Лашковіч.

— Гэта толькі твая думка ці думка Мінскага камітэта БСГ? — падаў з месца голас зямляк з Петраграда, Кужэльны. Статны, чупрыністы, у прыстойным шэрым гарнітуры i чырвоным гальштуку.

— Гэта — думка Шуляка, Мухі, Нямкевіча i мая,— адказаў Васілевіч (ён не ладзіў з гэтым Кужэльным, які меў сімпатыі да эсэраў).

— Я думаю,— Кужэльны падняўся, зачароўваючы ўсіх статнасцю,— наш сябра Васілевіч у чымсьці мае рацыю. Але, я думаю, мае рацыю i той, хто параіць на пасаду старшыні не толькі чалавека менскага, з рэвалюцыйнай біяграфіяй, але чалавека аўтарытэтнага.

— Kaгo раіце вы? — запытаў Скураны.

— Бурбіса альбо Гартнага.

— Я адмаўляюся,— ускінуў руку Бурбіс.

— I я,— прамовіў Гартны,—З Петраграда цяжка кіраваць рухам у краі. Трэба, як кажа Сымон, выбраць тутэйшага.

— Значыць, кандыдатура адна: Лашковіч.

Лашковіч, бліскаючы бялкамі з-пад акуляраў, маўчаў, толькі пагладжваў валасы. Зусім нечакана падняўся звычайна спакойны, нават строгі ксёндз Мяцельскі, сёння ў сумным сваім чорным уборы.

— Можна мне мовіць?

— Проша, святы ойча,— схіліў галаву Скураны i нават паблюзнерыў: — Тым болей што вашымі вуснамі будзе прамаўляць сам бог.

Той не пазважаў на жарт, прамовіў непарушна:

— Мы паважаем нашага шматпакутнага прыяцеля, Максіма Лашковіча. Ён — шчыры, разумны, страсны наш сябра. Але ў яго няма тых сувязей i сродкаў, якія мае, скажам, наш паважаны Рыгор Скураны. Дык вось я раю: Лашковіча — у прэзідыум, Скуранога — старшынёю.

— Ну...— нібы збянтэжыўся, а на самай справе ўзрадаваўся амбітны Скураны.— Дзякую, але гэта мы павінны рашыць разам...— Аглядзеў усіх.— Хто яшчэ каго вылучае?

— Я — за Скуранога,— падняў руку зямляк з Кіева.

— Я — таксама,— дадаў чалавек з Магілёва.

Нізкі Скураны ад душэўпага задавальнення, здаецца, аж прыпадымаўся на кукішкі, заззяў, як сонца.

Калі ён папрасіў галасаваць, то больш рук паднялі за яго. Відаць, заваражыў усіх учора, падакляраваўшы аддаць люду сваю зямлю.

Як толькі закончыўся з'езд i ўсе пачалі разыходзіцца, Муха адарваўся ад сваіх (тыя, нібы ап'янелыя, не заўважылі, што ён адышоў) i пашыбаваў на Шпітальную вуліцу. Да Дзядзі.

Муха другі раз ішоў сюды. Раней яны сустракаліся толькі ўвечар ці ўночы ў «сваім месцы», а вось учора i сёння, каб адразу ж усё ўведаць пра з'езд, Дзядзя сказаў зайсці ў яго прыстанак. Ён, як цяпер ужо выявілася, быў насупраць гарадскога саду, на першым паверсе двухпавярховай камяніцы.

На дамоўлены стук i сёння адчыніў сам Дзядзя — у тапачках i ў паласатым сіне-белым халаце, лысы, з узлямчанымі касмылямі над вушамі i на патыліцы. Зусім нізкі, прыгорблены, змарнелы.

Муха зноў з вузкага цёмнага калідорчыка ўбачыў Дзядзеву аднапакаёўку з кухняй i ваннаю. Той моўчкі запрасіў яго ў пакой, дзе былі i гасцёўня, i спальня,— i цяпер на ненакрытым круглым стале з точанымі ножкамі скупа мігцеў парафінавы каганец, пры адной сцяне стаяла старая, нічым не засланая, з выпхнутымі спружынамі канапа, а насупраць грувасціўся даўні, абламаны шэры камод, над якім вісела карціна, зноў, як i ўчора, цёмная, невыразная.

Дзядзеў аскетызм уразіў Муху. Няўжо можна цвяроза, аддана асудзіць сябе гэтак дзеля ідэі?

— Сядайце,— суха прамовіў Дзядзя i паказаў на крэсла каля стала, сам сеў насупраць.— Расказвайце.

— Я — са з'езда,— як i патрабуе Дзядзя, коратка i ясна пачаў гаварыць Муха,—З'езд прыняў пастановы, выбраў БНК, прэзідыум i старшыню.

— Паразумеліся? — ухмыльнуўся той.— Не перагрызліся?

— Ветэраны i лідэры здолелі ўтрымаць усіх у адным сілавым полі...— адказаў Муха.— Вось спіс членаў БНК, а таксама копія пастановы з'езда.

Дзядзя падсунуў бліжэй да яго каганец i буркнуў:

— Чытайце.

Муха прачытаў.

— Хм! — хітнуў галавою Дзядзя.— У прынцыпе ваша сходка — усяго толькі прыватная нарада, а па яе замашках—сапраўды, установачны з'езд з прававою асноваю... Аўтаномія, рэарганізацыя мясцовага самакіравання, банк, універсітэт, друк, школы на роднай мове... Чорт пабяры, гэта гучыць!.. Ну, а каго выбралі старшынёю?

— Скуранога.

— Як? — падняў на лоб бровы Дзядзя,— Узнялі кансерватара?

— Спадзяюцца, што памогуць руху сувязі Скуранога ў Мінску, у Петраградзе i яго вялікія грошы...

— Ну, а сам ён што?

— Рады.

— Значыць, захацеў стаць беларускім удзельным князем...

Муха, бачачы, што Дзядзя думае, замаўчаў.

— Вулкан рэвалюцыі можа выплюхнуць што хочаш...— прамовіў той.— Але няхай вашы землякі трохі пацешацца, паўпіваюцца поспехам. Трэба яшчэ болей падсыпаць ім жару, каб яны зусім страцілі развагу, пачуцці рэальнасці. A ў рэшце рэшт рэальнасць будзе суровая: паколькі амаль усе вашы «ўрадоўцы» люд не грашавіты, паколькі маёмасныя не ўсе пойдуць за вамі, то рана-позна трэба будзе пачухаць патыліцу: а дзе ўзяць грошы на ўрад i на яго апарат, на банк, на кнігі i газеты, на універсітэт, тэатры i школы? А без грошай ніхто не зможа стаць гаспадаром! Дык прыйдзецца рана-позна самім жа заваліць сваю справу, не паразумецца i перасварыцца.

Муха маўчаў, слухаў.

— Але будзем пільна трымаць i ix пад каўпаком, назіраць, як яны мітусяцца...— зларадна прамовіў Дзядзя.— Тое, што трапілі ў кіруючае ядро i вы, выдатна. Kaгo з маладзейшых, з вашых сяброў можам мы «уловить», «вспоить и воспитать» для лідэраў вашага руху, але для нашых інтарэсаў?

— Нават не ведаю,— паціснуў плячыма Муха.— Усе шчырыя, апантаныя сваёю ідэяю.

— Тады каго i як можна спакусіць? Перасварыць?

— Лашковіч схільны да гарэлкі, Шуляк — да жанчын i самалюбства, Васілевіч — да спрэчак, гарачы Нямкевіч лёгкаранімы...

— Дык i націскайце на гэтыя слабасці,— ужо не толькі параіў, але i загадаў Дзядзя.— I заадно смялей, дзейсней спажывайце свой гумар, сатыру. Усё іхняе, вартае ўвагі, але небяспечнае для нас, высміхоўвайце, апашляйце i разбурайце анекдотамі, баечкамі. Як мне кажуць, вы гэта ўмееце рабіць няблага.

— Добра,— адказаў Муха.

— Не зусім разумееце мае новыя павяленні? — усміхнуўся Дзядзя.— Не задумлівайцеся лішне, Георгі. Выконвайце — i «воздастся вам»... Усяму свой час: радзіць i паміраць, сеяць i вырываць, плакаць i смяяцца, раскідаць каменні i збіраць ix, абдымаць i ўхіляцца ад абдымкаў, шукаць i траціць, маўчаць i гаварыць, любіць i ненавідзець, час вайне i міру... Ясна?

— Ясна,— усміхнуўся i Муха.

— Дзякую, Георгі,— Дзядзя падняўся, падаў руку, невялікую, кволую, халодную, як лёд.— За сваю работу вы вартыя таго, каб мы падвысілі вас на яшчэ адзін градус. У самы блізкі час, думаю, i падвысім. Гэтыя дні выведвайце, з чым паедуць вашы ў Петраград. Мы павінны тэрмінова i грунтоўна перадаць у Петраград усе звесткі i пра ваш з'езд i яго рэзалюцыю. Іначай «Вярхоўны савет народаў Расіі» падсыпле нам на арэхі за марудлівасць...

Муха са згодаю хітнуў галавою.

— Болей сюды не прыходзьце,— загадаў Дзядзя.— Забудзьцеся пра гэтую кватэру. У ёй вы ніколі не былі. Ясна?

Падзякаваўшы, нізка пакланіўшыся, Муха пакінуў гэты заканурак. Дадому вяртаўся цемнатою, у сцюдзёнае надвор'е.

Каля самага яго дома нечакана дарогу заступіла цёмная постаць.

— Васіль Іванавіч?

Фу ты, чорт! Сінілаў. З былой ахранкі.

— Са з'езда, Васіль Іванавіч?

— Са з'езда,— адказаў. Паціснуў працягнутую руку.

— Што ўсе вакол засядаюць, дзіва няма. А што вось i вы, лапатнікі, запалітыкавалі, паднялі галовы, скажу шчыра, збіты з панталыку...

— Цяпер многае многіх збівае з панталыку...

— Асабіста вы, Васіль Іванавіч, пайшлі на з'езд з Дзядзевага блаславення?

— Бадай.

— He зусім разумею вашых. Яны ж супраць нацыянальнага.

— Я таксама не ўсё разумею...

— Канечне, вашы — гібкія людзі. Усюды хочуць быць, усюды ўкараняюць сваіх людзей... А па маіх назіраннях Дзядзевы людзі сапраўды ёсць усюды...

Муха змаўчаў. Не меў ніякай ахвоты не толькі шчыраваць, але i ўвогуле знацца з адрынутым халуйным служакам.

— Васіль Іванавіч, я маю даручэнне з вамі пагаварыць...

«Ад каго?»

— Стыхія, наэлектрызаваная юдашамі, не затухла, але яшчэ цалкам i не ўвайшла ў берагі. Тыя, хто інспірыраваў бунт, чакаюць, каб чэрнь ап'янела дарэшты i завалілася пад плот. Тыя тады звяжуць зморанага соннага гіганта-бунтаўшчыка i павядуць яго туды, куды трэба. Адпаведна, удвая трэба апамятацца ад шоку i нам, верным трону i імператару. Учора мы тут таксама засядалі. Тайна, канечне. Мы рашылі: трэба збіраць сілы. Для барацьбы за аднаўленне манархіі. Як яе цяпер ні бэсцяць, але, як я вам даўно ўжо кажу, нам без яе не пражыць. Іначай расійская эканоміка, палітыка, культура будуць размытыя, запалоненыя Д'яблам i страцяць сваё аблічча. Мы станем матэрыялам у крывапіўных руках. Для чужых прагных i карыслівых мэт... А для гэтага, паверце, не пашкадуюць не толькі нашых, але i мільёнаў галоў. Можа ўзнікнуць такі тэрор, такая разня, якія ніколі яшчэ не былі ў Расіі. Hi ў пугачоўшчыну, ні ў 1863—1864 гады, ні ў 1905-ты...

«Што вам ад мяне трэба? Саюзніцтва? З вамі, душыцелямі?»

— Уступайце ў наш «Саюз абароны Айчыны»,— прамовіў Сінілаў i ў гэтую хвіліну, мусіць, засмыкаў ротам. Бо раптоўна перамянілася яго гутарка.—

Вы патрэбны нам са сваімі ведамі, сувязямі... Я магу за вас паручыцца.

— A ці рэальнае супраціўленне, Аляксей Міканоравіч? А перамога? Старога над новым!

— Не рэальна, злачынна цяпер рабіць адно — сядзець склаўшы рукі! Сёння мы паслалі сваіх пасланцоў да аднадумцаў у Петраград i ў Стаўку. Калі трэба, пабяжым i да Вільгельма. Каб i з яго ciлаю душыць юдашоў, бунтоўную чэрнь...

«Ну i свалата! Каб патапіць у крыві свой абуджаны народ, дык гатовы прадаць яго чужаземцам!»

— Ну, дык што скажаце, Васіль Іванавіч? Патрыёт ці не?

— Я падумаю,— прамовіў Муха, ведаючы, што трэба будзе расказаць пра гэтую размову Дзядзю. Праўда, той, канечне ж, зашле яго ў яшчэ адзін новы саюз. Каб i адтуль вычэрпваць навіны, каб i тое трымаць пад сваім кантролем. Жыццё! Калі пайшоў па крывой сцежачцы, дык ужо цяжка выйсці на роўную дарогу. Хочаш ці не хочаш, a станавіся трохгаловым змеем!

7.

Бурбіс i Гартны настоялі, каб адразу пасля з'езда сабрацца ўсім членам БСГ i перакінуцца словам-другім пра тое, што было за два апошнія дні, што рабіць далей.

Сабраліся ў сталоўцы «Беларускай хаткі». Сход адкрыў Васілевіч i сказаў, што трэба пагаварыць шчыра, без цырымоній. Няхай кожны скажа тое, што думае.

Першы слова ўзяў Гартны. Да самага нядаўняга часу я яго не бачыў, пазнаёміўся з ім толькі ў суботу, але ён мне вельмі спадабаўся. Нейкай своеасаблівай еўрапейскай i ў той жа час нашай інтэлігентнасцю, маладой мудрасцю. «Мне,— сказаў ён,— спадабаўся дух нашага з'езда. Добра, што мы сабраліся, пагаварылі пра свае клопаты, перамаглі кааліцыю шавіністаў, чарнасоценцаў, згоднікаў, перастрахоўшчыкаў i перахрышчаных — i тых, хто быў тут, i тых, хто не пажадаў заявіцца сюды. Што мяне засмучае? Малавата мы гаварылі пра зямельныя клопаты нашых сялян, пра рабочых. Па-другое, залішне паасцерагаліся спрэчак, дарэмна паставілі на чале руху Скуранога. Мы павінны пільна да яго прыглядацца i калі трэба будзе, то i папраўляць».

Пасля сказаў слова Бурбіс — таксама вельмі інтэлігентны чалавек. Ён пагадзіўся з Гартным, абурыўся паводзінамі Метліна.

«Я таксама насцярожаны тым, што над намі ўзнёсся Скураны,— дадаў пасля.— Ён калі не зганьбіць, то i высока не падыме нашу справу. Іншая рэч, каб БНК узначаліў, скажам, Каганец, ён прыдаў бы руху арэол пакутніцтва, павагі i далучэння, i мы толькі выйгралі б ад гэтага».

Муха: «Я амаль з усімі ва ўсім згодзен. Толькі не падтрымліваю калег у наступным. Першае: Метліна варта было асудзіць, але не трэба было праганяць. Другое: усё ж добра, што якраз Скураны будзе кіраваць намі. Ён, багаты I ўплывовы, павінен шмат чаго дабіцца».

Шуляк: «Я лічу, што нашым калегам, выбраным у БНК, не варта ўхіляцца ад працы пад эгідаю Скуранога. Іначай мы разбурым наш рух. Але разам з тым мы, грамадоўцы, павінны не толькі назіраць ды слухацца Скуранога, a мусім i далей рабіць сваё пад сцягам нашай партыі».

Я не выступаў, слухаў іншых. Пасля, калі прамовілі ўсе ахвотнікі, зноў падняўся Васілевіч. Ён не падагульняў, толькі спытаў, ці варта прымаць нейкую рэзалюцыю. Гартны, Бурбіс i Муха сказалі, што раз гэтая сходка лічыцца ўсяго толькі нарадаю, то рэзалюцыі прымаць не трэба.

З гэтым i разышліся».

У сталіцу дабраліся ранічкай; спачатку на вакзале, а пасля i на вуліцах, па якіх ішлі пехатою, уразіліся мноству чырвоных палотнішчаў, рэвалюцыйных транспарантаў, чырвоных павязак на рукавах вайсковых i цывільных людзей, ажыўленню, што панавала ў горадзе — адным словам, па ўсім адчувалася: усюды пульсуе рэвалюцыйная кроў, узбуджанасць i прага да абнаўлення. Здавалася, нават сёлетні вялікдзень, да якога засталося ўжо некалькі дзён, будзе таксама рэвалюцыйны — як «явление» Волі i Надзеі спакутаванаму народу.

З заміраннем у душы яны вось мінулі арку i адразу пасля яе апынуліся на вялікай выбрукаванай плошчы, на якой узвышаўся вядомы ўсёй Расіі помнік — сімвал яе самадзяржаўнай улады. Хоць i церусіў дождж, стаяла паўночная сцюдзёная стынь, яны прытрымаліся, задралі галовы ўверх.

Праўда, цяпер Васілевіч, Шуляк i Нямкевіч (а яны дагэтуль не былі ў Петраградзе) не адчулі ні рабалепнасці, ні ўтрапення перад гэтым «александрийским столпом», бо ён ужо не меў таго знаку, на які быў разлічаны. Без царскай улады ён станавіўся звычайным творам культуры i мастацтва i да ўсяго гэтага не сказаць, каб адмысловым, вартым захаплення. Затое блізкі, трохі велічны, трохі панылы ў петраградскай шэрані Зімні палац хваляваў, страшыў — не столькі ўладаю, як невядомасцю адказу на іхнюю просьбу.

Пагрукваючы па бруку, яны рушылі па плошчы да парадных дзвярэй.

Пры ўваходзе ix затрымала варта. З вайсковых i цывільных людзей з чырвонымі павязкамі. Але калі яны паказалі паперыну з пячаткай, ix прапусцілі. Пасля ix пачаў распытваць у гардэробе стары важны швейцар: куды ідуць, чаго? Па шчырасці яны прызналіся.

— Необыкновенное-с дело...— таямніча буркнуў той.

Як падказаў швейцар, па шырокай мармуровай лесвіцы падняліся наверх i, трошкі паблукаўшы, натрапілі на афіцэрскую варту —малады i выцыглясты штабс-капітан затрымаў ix, паглядзеў іхнія дакументы, а тады паказаў, куды ісці.

Прыёмная міністра юстыцыі была прасторная, з крэсламі абапал сцен i ca сталом паблізу каля ўваходных дзвярэй у кабінет. На крэслах сядзелі з дзесятак мужчын i жанчын, а за сталом, за пішучай машынкаю красавалася маладая бландзінка. Павітаўшыся з усімі, да яе i падышла дэлегацыя, патлумачыла, хто яны i адкуль.

Бландзінка нічога не прамовіла, ca здзіўленнем зірнула на ix, узяла іхнюю сінюю папачку з паперамі, разгарнула яе i пачала чытаць. Яны ж паселі на вольныя крэслы. Нямкевіч сеў паблізу пажылога, спрэс лысага, з вялікімі чорнымі вусамі мужчыны.

— Так вы из Минска? — цікаўна запытаў той у Нямкевіча.

— Из Минска,— адказаў ён.

— Ну и что у вас делается?

— Что и везде. Революционное обновление.

— Фронт стоит?

— Стоит.

— Новая гражданская власть создана?

— Создана.

— А вы, местные, чего? Как я понял из вашего разговора, вы что-то вроде сепаратистское затеяли?

— Почему — сепаратистское? Хотим своего, законного.

— Ну, если и белорусы подняли голову, то что уже говорить о других!..— нібы жахнуўся лысач.

— А мы, уважаемый господин, не боимся,— асек яго Васілевіч,— Новую Расію чакае i ўсё новае...

У гэты час бландзінка паднялася i моўчкі падалася ў кабінет.

Неўзабаве яна вярнулася, але ўжо з пустымі рукамі, нічога не сказала, села за машынку i пачала далей штосьці друкаваць.

Выйшаў з кабінета наведнік — малады, у афіцэрскай форме, але без пагонаў, a ў кабінет рушыў тоўсты лысач. Пасля яго адзін за адным пайшлі іншыя, а ix не клікалі, хоць яны прыехалі здалёку.

Калі выйшаў апошні наведнік, бландзінка перастала друкаваць, зайшла ў кабінет i доўга там была.

— Міністр заняты i не мае часу вас прыняць,— калі вярнулася, прамовіла яна.

— Як? — здзівіўся Васілевіч.— Мы ж ехалі за столькі соцень вёрст! Нас паслаў дзесяцімільённы народ!

— У міністра клопат пра ўсю Расію,— непарушна адказала бландзінка.— Вас прыме служачы нашага міністэрства,— i яна назвала пакой, куды ісці i да каго.

Яны паапускалі галовы: Керанскі выганяў ix.

— Hi хвіліны ўвагі! — уразіўся Шуляк.

У служачага міністэрства юстыцыі, да каго ix адправілі, прыёмнага пакоя не было, дык яны мусілі стаць у калейку на калідоры i падперці плечукамі сцены. Калі дайшла чарга ім заходзіць, гэты службовец — высокі, маладжавы, у зялёным паўвайсковым касцюме i ў ботах, худы, як хворы на саліцёр,— выйшаў з кабінета сам, буркнуў: «Извините, господа. У меня обед»,— и падаўся палуднаваць. Зусім не зважаючы, што яны ехалі ўсю ноч, на тое, што яны яшчэ не толькі не палуднавалі, але нават i не снедалі.

Абражаныя, яны нікуды не пайшлі. З добрую гадзіну тапталіся па калідоры — каб не ўпусціць сваю калейку.

Паўвайсковец, калупаючыся запалкаю ў зубах, вяртаўся з полудня паволі, весела перамаўляючы ca сваім знаёмым.

— Заходите,— буркнуў, адчыніў дзверы ў кабінет, але не ix прапусціў, а сам зайшоў першы. I калі важна сеў за пісьмовы стол, фанабэрліва сказаў: — Аляксандр Фёдаравіч даручыў мне пазнаёміцца з вашай «нацыянальнай праграмай». Я яе прагледзеў. Скажыце: вы пры сваім розуме?

— Прабачце,— разгублена прамовіў Васілевіч.— Вы — супраць? Нават маленечкіх нашых просьб?

— Катэгарычна!— непарушна адказаў той.— Вы i самі страцілі развагу, i іншым паказваеце паганы прыклад! Можна было б вас зразумець, каб вы, скажам, дабіваліся толькі абласнога самакіравання, увядзення ўрокаў роднай мовы i літаратуры ў школы. Але ж вы вунь на што пасягаеце: на аўтаномію, на пасаду «камісара па справах Беларусі пры Часовым урадзе», на стварэнне воінскіх часцей з вашых землякоў, на выкладанне ва ўсіх школах на роднай мове i г. д.

— Прабачце,— узбуджана, але па-ранейшаму стрымана сказаў Васілевіч.— А як тады разумець словы з дэкларацыі Часовага ўрада пра вольнае развіццё нацый? Гэта што — гульня?

— Не час цяпер, разумееце, займацца нацыянальнымі справамі. Ёсць больш пільныя клопаты.

— Слухаю я вас, паважаны грамадзянін, i адчуваю: вам не рэвалюцыя, не перамены патрэбныя, а патрэбен толькі «дворцовый» пераварот...— сумна пахітаў галавою Васілевіч.— Вы зусім не адышліся ад сумна вядомага пана Сталыпіна, які гадоў пяць назад сказаў пра нас, беларусаў, прыкладна такое: «Мэта наша — паставіць крыж на племянной палітычнай барацьбе, якая тут (у Беларусі) ідзе, i абараніць тут уладным i рашучым словам расійскія дзяржаўныя інтарэсы».

Колькі яны ні дыскутавалі, нічога гэтаму чыноўніку не даказалі. Выйшлі з яго кабінета расчараваныя.

— Неверагодная глухата да нашага болю! — прамовіў Шуляк.

— Ясна, хлопцы,— уздыхнуў Красноўскі.— Што-што, a волі не даюць. За яе трэба біцца!

Прыгнечаныя, кленучы Керанскага, яны паблукалі па горадзе, спрабуючы дзе-небудзь перакусіць. Урэшце натрапілі на рэстаран са сціплым меню, падсілкаваліся.

Пабываўшы ў Кужэльнага ў Петраградскім камітэце БСГ (а іхняя партыя тут, як ім сказалі, расце з кожным днём[¹⁰]), Васілевіч, Шуляк i Нямкевіч падаліся на вакзал — браць білеты i вяртацца ў Мінск. I дзень сцерлі, i лапці здзерлі, i не паспавядаліся.

Перад ад'ездам ix нечакана ў пачакальні знайшоў былы Васілевічаў i Нямкевічаў сябрук, Лідскі. Той, выпадкова зайшоўшы да Гартнага дадому, уведаў пра ix i адразу ж паехаў на вакзал.

Шуляк не ведаў яго; Васілевіч злаваў за былое i свядома ўхіліўся ад размовы. Лідскі прыстаў да Нямкевіча.

— Ну што, чалабітчыкі? — пасміхнуўся.— Не прызнаюць?

— А табе што — радасць? — бачачы пахмурнасць Васілевіча i Шуляка, недружалюбна запытаў Нямкевіч.

Лідскі, сыценькі, акруглелы панок, у залатых акулярах, у шыкоўным паліто з каракулевым каўняром i ў каракулевай папасе, з жоўтаю «прафесарскай» папкай пад пахаю, не збянтэжыўся.

— Драўлянага палаца з саламянаю страхою захацелі? — ухмыльнуўся.— Драўлянай лавы замест трона? Правіцеля ў зрэбных портках i лапцях?

— Ведаеш што, разумнік...— не вытрываў, ускіпеў Васілевіч.— Ідзі ты... Не мазоліў вочы апошнія гады — не мазоль i цяпер!..

— Я даўно ўжо ўталкоўваў вам: марна вы затуляеце далоньмі сваё цяпельца i хукаеце на яго! — не супыняўся Лідскі.— Hi Петраград, ні родны люд вас не прыме...

— Хадзем адгэтуль,— Васілевіч пацягнуў Шуляка за локаць, адыходзячыся ад непажаданага земляка-петраградца.— Няхай адзін пацешыцца нашым болем, нашымі слязьмі...

Нямкевіч затрымаўся, хоць не меў намеру спрачанца з Лідскім. Дзеля чаго? Таму нічога не дакажаш.

— Малайцы! — раптам пахваліў той.— Стварылі пытанне...— I, бачачы, што Алесь не можа нічога прамовіць ужо ад здзіўлення, дадаў лагодна: — I нарабілі шуму. Услед за Кіевам — за Украінскай цэнтральнай радай на чале з Грушэўскім...— I ўжо, здаецца, зусім цёпла: — Дык што — недарэмна садзіўся за краты? Зарабіў рэвалюцыйную біяграфію? Выгадаў?

— А ты? — апамятаўся Нямкевіч.— Выгадаў у Петраградзе? Кажуць жа, ва універсітэце! Прафесар. Ці ўжо член-карэспандэнт?

— Знаеш, адкажу шчыра: лепш быць у вёсцы першым, чым у горадзе апошнім...— адказаў той жартам.

— Дык што — ці не думаеш вярнуцца да нас, «лапцюжнікаў»?

— Можа, i вярнуся. Усё ж, як кажа наш сябра Муха, у нашым лясным i азёрным краі не так ужо i блага...

«Асабліва вам, хітрунам i абыякавым да народнай бяды».

Затым Лідскі пачаў распытваць пра іхнюю работу ў Мінску.

8.

Гэты вялікдзень быў незвычайны для Янкі. Папершае, ён зноў сустракаў яго дома, з сям'ёю, падругое, Янкавіны цяпер падзяліліся: Глінішча, Сяло святкавалі па-старому, па-праваслаўнаму, а вось «шляхта» з Засценка (апроч старасты Дземідовіча i яго брата, дзяка), падгавораная налібацкім ксяндзом, адраклася ад праваслаўнай веры, зноў перайшла ў каталіцкую. I па-трэцяе, можа, i самае галоўнае, Янка паслухаў бацькоў i згадзіўся паехаць у сваты. Пад вечар i выйшлі на двор, падаліся за гумно.

— Ну, то мы паедзем за свет-мора жар-птушку шукаць...— пажартаваў дзядзька Стась, садзячыся на калёсы.

— Вясёлыя едзьце, шчаслівыя вяртайцеся,— ціха прамовіла маці, усхліпнула.

Кастуся, як бачыў Янка краем вока, таксама расчулілася, хутка-хуценька залыпала вейкамі i зморшчылася ад жалю; стрыманы бацька не абзыўнуўся i нібы не выяўляў ніякіх эмоцый (ён, канечне ж, загадзя перагаварыў пра ўсё сам-насам з братам, дзядзькам Стасем), толькі зноў, хоць i не было вялікай патрэбы, абаткнуў каля драбін сена, а таксама накрытую паверсе дзяружку.

— Ну, едзьце. Не паранее,— ціха сказаў ён.

Дзядзька тузнуў лейцамі худаватага пасля зімы каня, i той крануўся. Спачатку, да сценкі, ішоў паволі, нібы нехаця, а далей, па сценцы, патрусіў подбегай.

Дарога была няроўная, з выбоінамі — калёсы трэсла, падкідала. Ад трасяніны паколвала Янку ў плячо, што яшчэ не зажыло. Каб атушыць боль, Янка прылёг на здаровы бок спіною да фурмана i адрачона пазіраў то на ўзбочыну з леташняю зелянотай, на яшчэ зусім сырое (але ўжо крыху з падсохлымі горкамі жоўтага пяску ды з выветраным пустазеллем на межах) поле, то на асмужанае перадвечаровае неба i паніжэлае сонца, на блізкі, яшчэ ў павуцінні i плесені, не абмыты вясновымі дажджамі лес, то раптоўна яго позірк запыняўся на дузе, дзе ўваткнутая ў колца трэслася папяровая ружовая кветка з таксама папяровым зялёным лісцем. Вось яна, гэтая адмысловая кветка, i навявала тужлівасць. Здаецца, ён зноў пакідаў родны кут i ехаў немаведама куды i чаго — у чужы свет.

— Но! Но! —дзядзька Стась пакуль што не чапаў яго, гаманіў на каня: — Не ляніся — падбяжы, разамні пасля зімы ногі...

Янка слухаў i не слухаў дзядзьку — паглыбляўся ў думы пра сваё. А думы, пачуцці былі самыя супярэчныя. Адчуваў i хлапечы сорам: як-ніяк едзе не ў звычайныя госці, a ў сваты. Да дзяўчыны, лічы, незнаёмай. Пра гэта ўжо заўтра будуць ведаць, гаварыць i Пруды, i Янкавіны, ды i ўсе навакольныя вёскі. Адчуваў i трывогу: як яго прымуць? Мала што яны, Нямкевічы, лічаць самі сябе людзьмі, можа, сёння ix не зашануюць. Можа, Дошчачка захоча мець багацейшага зяця. Адчуваў заадно i нейкую суровую непазбежнасць: хочаш ці не хочаш сватацца да той прудскай багацейкі (да яе некалі хацеў пасватаць сына Гарбацэвіч), прымуць там ці не прымуць, але кланяцца трэба. Так, дзяўчына тая, Ядвіга, амаль незнаемая, бачыў яе да вайны толькі раз у Налібаках, ды ён не першы i не апошні едзе сватацца вось так нечакана.

У лесе дзядзька Стась парушыў яго задумлівае маўчанне.

— Ну, чаго зажурыўся? — ткнуў локцем у плячук.— Не на работу цяжкую, а да дзеўкі едзем!

— А што мне рабіць? — усміхнуўся.— Спяваць?

— Я разы са два бачыў тваю суджаную,— сказаў дзядзька.— Старэйшая трохі, не царэўна, але i не брыдкая. Ззаду круглая, спераду пышная...

Звычайна негаваркі, як i Янкаў бацька, дзядзька Стась мяняўся на вачах. Не зважаў, што па гадах Янка сын яму, пляменнік i хрышчонец, загарэзаваў. Можа, i таму, што не было побач чужых людзей, кабет, можа, лічыў: цяпер сама адпаведны час для такіх шчырых, нават вольных гутарак i што ён як сват павінен крыху адукаваць маладога, адкрыць яму на ўсё сталае, патаемнае вочы.

— Не сакрэт, вельмі многа значыць — трапіцца жонка халодная ці гарачая. Надта напачатку, у першыя гады пасля вяселля,— сапраўды пачаў вучыць мудрасці дзядзька.— Як звычайна бывае? Рэдка калі сыходзяцца тыя, хто сам сабе любу ці любімага выбраў. Часцей заводзяць бацькі. Здараецца, звядуць маладых, а яны дагэтуль адзін пра аднаго нават i не чулі. Не сакрэт, i я, i бацька твой гэтакія. Мне маю Аршулю ў Брынічаве знайшлі, твайму бацьку тваю маці — у Скрошчыне. I твой бацька, i твая маці абое спакойныя, разважныя, дык i паразумеліся. A ў мяне, скажу табе па праўдзе, спачатку бяда была. Я гарачы малады быў, а мая Аршуля — лёд. Дык i доўга не было ладу. Нават да адной удавы пачаў падходжваць... Аршуля зусім нямілая стала... Не ведаю, што было б, каб не бацька. Злупіў мяне аднаго разу лейцамі, прыстрашыў: ступлю нагою ва ўдоўскі двор — выганіць голага з хаты. Я гатоў быў i голы пайсці, але... Перагарэў трохі, астыў... A дзеці па Аршулі пайшлі. Аляксандра наш узяў паглядную ж, спрытную, але... Сам бачыў, як жылі... Пры ім яшчэ з Вінцуком круцілася, а цяпер... Няма Вінцука, дык з салдатамі гуляе. А ваша нявестка, пакуль муж у Амерыцы грошы зарабляе, з казаком байстручка прыдбала.

Янка зноў змаўчаў, толькі зморшчыўся — ад болю за брата.

— Ды ты, мусіць, i сам пакаштаваў ужо грашнога? Га?—Дзядзька зноў тыцнуў локцем.— Усе ж кажуць: Зося ад цябе нарадзіла.

— Выдумляюць людзі...— буркнуў, не прызнаючыся, Янка.

— Такой бяды, калі i падкраўся, памог таму нездаляшчаму... Еш з голаду, a любі змоладу!.. A ў Зосі i ў гэтага Віці няма ладу. Мала люба ёй гаспадарка, багацце, бо не любы гэты хліпак... Вось так, пляменнік... A калі маладыя падыдуць адно аднаму, дык скора паразумеюцца, злюбяцца, да ўсяго — да сям'і, да гаспадаркі — будуць хінуцца... Праўда, нашы старыя людзі лічаць нават такія гавэнды за грэх. Бачыш, што бог табе даў, тое i май, так i жыві. Даспадобы ці не даспадобы — цярпі, маўчы i дзецям сваім такое наказвай. Можа, так яно i мудра, але колькі слёз, бяды, людскога гора вось з-за такога бывае...

Янка па-ранейшаму маўчаў, слухаў.

— Гаварыць можна пра гэта многа, але ніхто яшчэ не разабраўся, што гэта такое — любасць i нянавісць... Адзін любіцца, жэніцца з кахання вялікага, другі — каб прыяцельку мець на ноч, трэці — каб зямлю, грошы дастаць, чацвёрты — каб было каму кашулю памыць i залатаць, есці зварыць ды прыбраць, пяты — каб бабылём не застацца, шосты — бо яму бацькі загадалі, сёмы — бо папаўся, восьмы i соты жэняцца самі не ведаючы нашто... Жаніцеся, панічы, ды знайце скутку: тры дні вяселля, а цэлы век смутку...

«Адукаваў дык адукаваў! — не вытрываў, усміхнуўся сам сабе Янка.— Заблытаў i там, дзе крыху штосьці ведаў...»

— Зірні сюды, налева,— сказаў дзядзька.— Во якраз пад'ехалі да Дошчачкавага поля. Тут у яго каля сямі дзесяцін. Поле неблагое, уробленае, кожная груда рукамі перамацана i перацёрта. Дошчачка, што ні кажы, гаспадар талковы. Як i ўсе ў Прудах... Далекавата, праўда, трохі будзе ездзіць. Чатыры вярсты. Але лепей далей, чым ніяк. Сама меней пяць дзесяцін будзем патрабаваць.

Янка зірнуў на роўнае каля дарогі, узгорыстае туды, пад лес, чорнае зверху, значыць, добрае, угноенае поле i не зарадаваўся, а нават засмуціўся: зямля, зямля мілая, ну, чаму ты не толькі хлеб, радасць даеш, трымаеш род людскі, але i гэтак мучыш людзей — змушаеш i біцца з-за цябе, i кроў ліць, i сквапным быць, часамі заглушаючы ў сабе ўсё чалавечае?! Ты, толькі ж ты адабрала ў мяне Зосю, гоніш сюды, у Пруды!

— Неблагая зямля i кавал лэпскі...— маючы іншыя, чым ён, думкі, зайздраснавата цмокаў дзядзька. Зайздрасць яго была вядомая: яго сыну, Аляксандру, каб зарабіць грошы, прыйшлося ехаць у заробкі ў Амерыку, а тут можна ўсё гатовае атрымаць у пасаг.

Дзядзька пазайздросціў крыху моўчкі, пасля прамовіў:

— Хоць цяпер каторыя зноў лічаць сябе шляхтаю, палякамі, але гаварыць будзем папросту. Каб быў Дошчачка са шляхты альбо напраўду паляк, дык ламалі б языкі на польскі ці на расейскі лад...

Неўзабаве ўехалі ў Пруды, што стаялі ўздоўж рэчкі, Шуры. Яна цякла сюды з Янкавін i Крычатоў. За рэчкаю (тут нашмат шырэйшаю i глыбейшаю, чым у ix) справа, а таксама i за полем злева гусцеўся сцяною лес — акраек Налібацкай пушчы.

Пруды былі нібы з трох астраўкоў — Першая, Другая i Трэцяя, як тут казалі, вёскі. Гэты Дошчачка, да якога яны ехалі, жыў пасярод, у Другой вёсцы.

Янка разы са тры быў у Прудах, але цяпер зірнуў на ix нібы новымі вачыма. Калі ехаў на фронт, а пасля ранення — у сібірскі шпіталь i ca шпіталя дадому, дык з акна цягніка наглядзеўся на сотні, тысячы вялікіх i малых вёсак. Розныя яны былі. I вельмі шмат сярод ix было ўбогіх. А Пруды, як i Дзераўная, Налібакі альбо іхнія Янкавіны, што ні кажы, усё ж не ўбогія. Вось амаль ва ўсіх гаспадароў дагледжаныя, дзе з яловага галля, а дзе i з частаколу платы, гародчыкі, сады, амаль усе моцныя, з камлюкоў, а то i абразанага бярвення хаты, накрытыя не толькі саломаю, але i сям-там дранкаю i нават чарапіцай, з узорнай шалёўкаю на вокнах, a ў таго-сяго i з прыгожымі верандамі. Яшчэ сырыя, але ўжо чыстыя, пасыпаныя жоўтым пяском двары. Уздоўж платоў — канаўкі. Для сцёку за вёску паводкавай i дажджавой вады з дарогі. Сама дарога падсыпаная, гладкая, без ямін альбо выбоін, вялізных брудных лужын, што бываюць, як бачыў, нават у некаторых гарадах, дык ужо i цяпер, ранняй вясной, ездкая.

Цяпер левы бок вёскі, ад лесу, быў ужо зацемнены, а правы — светлы, з ружовым водбліскам у вокнах, ад сонца, што павісла над самым лесам. Дружным брэхам сустрэлі ix сабакі, а з дарогі, падымаючы гвалт, уцякалі чароды белых гусей — вярталіся дадому.

За Першаю вёскаю, на поплаве, галёкалі дзеці — гулялі ў «чыжыка». Адна каманда стаяла ля дарогі, другая — «у полі». Пачуўшы рып калёс ды ўбачыўшы адмысловую кветку на дузе, тыя, хто быў пры дарозе, задражніліся:

— Кавалер, кавалер — свінні па каўнер!

— Сват, сват — сабачы брат!

— Ото я зараз вам, падшыванцы! — незалюбіў дзядзька Стась i заляскаў на бліжэйшых пугаю. А пасля таксама задражніўся: — Фэрдусь, рэзні польку на чатыры камізэлькі!

Гэтае «Фэрдусь, рэзні польку на чатыры камізэлькі!» чамусьці здаўна ўжо найвялікшая абраза для прудзян, а таксама для дзяцей з блізкага Церабейнага.

— Смагалі, смагалі! — не здаліся дзеці, зневажаючы непачцівай для янкавінцаў мянушкаю.

Янка ўгінаў галаву, маўчаў. Ён і сам некалі, у маленстве, дражніў тых, хто ехаў праз іхнюю вёску ў сваты, не ведаючы, што прыйдзецца самому вось цярпець такія здзекі.

9.

Ix сустрэў у двары сам Дошчачка. Борздка адчыніў браму, за вобраць увёў у двор каня, а пасля распяў i рассупоніў, вынес з гумна i падсунуў каню цэбар з сечкаю.

Дошчачка быў высокі, плячысты, асілак, дый годзе, гаспадыня была да пары яму — невысокая, але таўсматая, ружовашчокая. Абое ветліва сустрэлі ў хаце, пасадзілі — дзядзьку Стася на покуце пад абразікам, Янку — пры дзядзьку.

Ix, канечне ж, чакалі: гаспадар быў выгалены, з акуратнымі вусамі, у суконным фрэнчы i галіфэ, у хромавых ботах, а гаспадыня ўвабралася ў белую хустку, доўгую шэрую сукенку i ў белы вышываны фартух. Чысценька было i ў гэтай, чорнай, хаце — пабеленыя сцены i печ, надраны рыдлёўкаю руда-чырвоны гліняны дол.

— Дзякуй-дзякуй, добрыя людзі, прысядзем,— задаволена адказваў дзядзька.— Не сакрэт, многа дзе мы паездзілі, стаміліся, дык цяпер рады i прысесці. Ды i ўпэўніліся: нідзе нічога добрага няма. Калі i ест тое, што хочам, дык толькі ў вас.

Янка ведаў, што здаўна ёсць вось гэткія адмысловыя казані пры сватанні, нават яны мусовыя, хоць на ix ніхто надта не зважае, але бянтэжыўся i, мусіць, чырванеў.

— Пасядзіце, людцэ, адпачнеце,— сказала гаспадыня, прыспеўваючы i раз за разам зыркаючы на Янку.— Раскажэце, дзе што новае чулі альбо бачылі.

— Цяпер, пані Антося, навін многа. Але радасці ад ix мала,— прамовіў дзядзька. — Ды жывеш, верыш у перамены. Таму вот i тут,— усміхнуўся.— Шукаем купецкі тавар... Маладому князю трэба маладая князёўна. А князь наш толькі па гадах, на выгляд малады, а так — ужо мужалы чалавек. Змалку да работы прывучаны, да ўсяго спрыт мае. Усё ў яго руках аж гарыць. Пайшоў на вайну — героем стаў. Быў i на возе, i пад возам, i ўпапярок, i ўздоўж. Самі бачыце, рослы, файны. Цела ад зямлі здаровае, душа ад неба чыстая. Ад яго i дзеці здаровыя, рослыя ды файныя будуць. Так што калі маеце князёўну, дык паказвайце.

— Ды нямала добрага чулі мы i пра вас, пане Стась, i пра вашага хроснага сына, пра ваш увесь род,— прамовіла гаспадыня. — Так, мы маем тое, што вы шукаеце. I можам тэж пахваліцца: маладая князёўна, як вы кажаце, i паглядная, i працавітая, i не з галотнай сям'і альбо са зганьбаванага роду.

— Дык i добра: роўны роўнага i шукае...— ажывіўся дзядзька Стась.— Не хавайце яе, пані Антося, пакажэце. I мне, старому, i яму, маладому. Ды няхай самі, маладыя, агледзяцца.

— Паспеюць, агледзяцца.

— Не, не, пані Антося. Пакажэце. А то як гэта прыцэньвацца, а тавару не бачыць?! Што мы будзем хваліць кожны сваё? Няхай яны самі перш за ўсё сваё слова скажуць. Ды паглядзім: прыме ваша князёўна наш хлеб ці не?

Тут жа дзядзька прыпадняў з лавы белую торбачку, што ўнёс з сабою ў хату, развязаў i выставіў на стол пляшку, заткнутую гладка выструганым драўляным коркам, паклаў круглы боханчык хлеба.

Янка не падымаў вачэй, але адчуваў: Дошчачыха нібы завагалася — i замаўчала, i не краналася з месца. У хаце запанавала няёмкае маўчанне. Няўжо Янку хочуць забракаваць па нейкай прычыне? Ён не меў вялікай радасці ад гэтых сватоў, але i ў той жа час ганьба яму будзе ганьбай i ўсёй сям'і, усяму іхняму роду. Таму хочаш ці не хочаш, але трэба дбаць не толькі пра свой, але i пра ўсіхны гонар. Так было ва ўсе стагоддзі. У тым ліку, можа, i на гэтым трымаецца еднасць, моц, добрае імя роду, многіх пакаленняў людзей. Праклён бывае таму, хто зганьбіць свой род. Дзеля клопатаў пра дабрабыт, пашану роду прыходзіцца часамі ахвяраваць самым сваім дарагім.

— Пакліч яе,— нарэшце парушыў цішыню гаспадар.

Гаспадыня паслухала, падалася ў тую, белую, хату.

Тут, на кухні, ці на самай справе прыцямнела (сонца ўжо зайшло за лес ці нават i за зямлю), ці то гэты змрок здаўся Янку. Ды аж забухала ў вушах, калі пачуў лёгкія крокі.

— Вот, дачка, купцэ-сватэ...— прамовіў гаспадар.— Да цябе прыехалі. Хлеб во даюць. Дык як, возьмем ці не?

Дзядзька таўхнуў каленам: ды падымі ты галаву, зірні на суджаную. Янка, як дзіця, паслухаў, зірнуў на нявесту, i яна ў тую ж хвіліну падняла на яго вочы. Зыркнулі адно на аднаго i тут жа зноў паапускалі галовы. Ён добра не разгледзеў яе, але заўважыў: невысокая, у маці, у белай касынцы i блузцы, што шчыльна аблягае высокія грудзі, танкаватая ў паясніцы i шырокая ў клубах.

Янка чуў: вярнулася гаспадыня i таўхнула дачку ў спіну. Тая легка, амаль нячутна падышла да стала i ўзяла з дзядзькавых рук хлеб у сурвэтцы. Ад яе пачуўся лёгкі пах парфумы — вясковыя дзяўчаты, як ужо ведаў Янка, спажываюць яе рэдка, толькі на вялікае свята. Значыць, Ядвіга рыхтавалася да гэтага дня.

— Ну, то дзякуй табе, князёўначка, што не пагрэбавала, не паганьбіла нас,— устаў дзядзька i пакланіўся Ядвізе.— Калі так, дык садзіся з намі за стол.

Ядвіга сапраўды села — з супрацьлеглага боку. З белай хаты пачуўся прыдушаны смех — відаць, ля дзвярэй тоўпіліся i намагаліся праз шчыліну зазірнуць сюды меншыя дочкі.

— Ой, што ж гэта я, гаспадыня, стаю?! — раптоўна, як апомніўшыся, пачала дакараць сябе Дошчачыха.— Госці з дарогі, прагаладаліся, а я прастарэкваю... Ядзечка, палі гасцям, няхай рукі памыюць, а я на стол падам...

Першы спаласнуў рукі дзядзька, а за ім — i Янка. Калі браў белы вышываны ручнік, дык зноў міжволі зірнуў Ядвізе ў вочы. Заўважыў: яны зыркія, смелыя, а вусны поўныя, прызыўныя, пад кірпатым носам — рэдзенькі светлы пушок.

Хутка Дошчачыха запрасіла ix у белую хату.

Там сцены былі паклеены шпалерамі, была падлога, кафляны стаяк. Абапал сцен стаялі тры драўляныя ложкі, засцеленыя прыгожымі дзяружкамі, на ix ляжалі горкі белых падушак.

— Садзецеся, госцікі,— ветліва запрашала гаспадыня.— Ешце, што пастаўлена. На большае i на лепшае выбачайце.

Селі. Янка зноў апусціў вочы, пазіраў на стол — на гаспадарову высокую прыпацелую пляшку, на міскі з баравічкамі, капустай, квашанінай, тушанай курыцай, на сала i хлеб.

— На сённяшні дзень, пані Антося, гэта ўсё — пip на ўвесь мір! — пахваліў гаспадыню дзядзька Стась.— Большага i лепшага — грэх i чакаць. Не сакрэт, па-заможнаму жывяце.

— Калі працуеш, дык i маеш. Ды яшчэ ўсю зіму, як i ўсе людзі, пасцілі, ашчаджалі... Але для вас, што ні ест, усё — на стол...— Усміхнулася.— Маеш дачку — трымай i ў глячку!

— Ды яно так, пані Антося,— пахітаў галавою дзядзька, глытаючы сліну.— Такая ўжо наша бацькоўская доля: адзін рукаў маю i той аддзяру для сваіх дзяцей...

Гаспадар, седзячы паміж дзядзькам Стасем i жонкаю, моўчкі наліў у чаркі на тонкіх ножках ca сваёй пляшкі.

— Ну, за ваша здароўе ды за тое, што нас ушанавалі...— коратка i проста сказаў ён.

— На здароўечка,— дадала гаспадыня, памачыла толькі вусны.

Янка, закусваючы, цяпер, пры святле, разгледзеў: гэтая Ядвіга — канечне, не раўня Зосі, але i не зусім брыдкая.

Пасля, калі за два разы выпілі яшчэ чарку гарэлкі-самагонкі (кабеты зноў толькі памачылі вусны), старэйшыя мужчыны загаманілі пра вясну, работы ў полі, рыхтуючыся, мусіць, перавесці гутарку пра запоіны i пасаг.

— Можа, дазволіце, пані Антося i панна Ядвіся, закурыць,— нечакана запытаў дзядзька, дастаючы пачак цыгарэт (ён курыў самасад, а вось для сённяшняга вечара раздабыў «куплёнае»).

Дзядзькава просьба была нечаканай для Янкі: амаль усе мужчыны ў Янкавінах у белай хаце не курылі, самае вялікае смалілі на кухні, а то выходзілі (а каго i выганялі) на двор.

«Няўжо хоча фарсануць?»

— Проша, пан Стась,— адказала гаспадыня.

Дзядзька раскрыў пачак, падаў гаспадару (той адмовіўся, бо, як сказаў, не курыць), узяў цыгарэту i прыкурыў. Пусціў клуб дыму.

Першая не вытрымала тытунёвай гаркаты нявеста. Спачатку яна запырхала, а пасля зморшчылася, нібы ёй блажыла, а потым, затуліўшы рот рукою, імтанула з-за стала на двор.

— У нас у хаце ніхто не курыць, дык вот i...— здаецца, разгубіўшыся, пачала апраўдвацца гаспадыня.

— Выбачайце,— нібы засаромеўся дзядзька, наслініў палец i патушыў недакураную цыгарэту. Аднак яе не выкінуў, схаваў у разарваны пачак.— Маю дурную прывычку: абы з'еў чаго — адразу цыгарэту ў рот...

— ... не нюхала ніколі ў хаце дыму, дык вот i незалюбіла...— вяла сваё гаспадыня.

— Яно не сакрэт, усяк бывае...— ужо не пазіраючы нікому ў вочы, прамовіў дзядзька.— Адзін цыгарэтнага дыму не любіць, другі — духоў, трэці — паху газы...

— Дзе ж яна? — занепакоілася гаспадыня i неўзабаве, папрасіўшы выбачэння, таксама выйшла з хаты.

Гаспадар сядзеў моўчкі, як набраўшы ў рот вады. Пасля схамянуўся i неяк няшчыра запытаў:

— Дык, можа, пан Стась, яшчэ вып'ем?

— Не, дзякую, пан Зэнусь. Больш трох разоў не п'ю. Хваціць. I так галава закружылася,— няшчыра адказаў дзядзька.

— Можа, напаіць каня, пан Стась? — замітусіўся гаспадар.

— Зрабеце ласку, пан Зэнусь.

Гаспадар падхапіўся i патупаў з хаты. Услед за ім падскочыў, як апараны, i дзядзька, шчыльна зачыніў за гаспадаром дзверы і, нахіляючыся, зашантаў на вуха:

— Дрэнь дзялы, хлопец. Трэба даваць адгэтуль драла.

Янка здзівіўся i пазіраў на дзядзьку няўцямна.

— Нічога не зразумеў?

Янка паціснуў плячыма.

— Малады яшчэ, не хітры,— ціха прамовіў дзядзька.— Гэтая Ядвіга хацела даць табе хвігу... Яна акабечаная ўжо...

Янку раптоўна лінула кроў да галавы: ён добра ведаў, што значыць, калі гавораць, што «дзяўчына ўжо акабечаная».

— Старога вераб'я на мякіне не падманеш...— зашаптаў дзядзька.— Не першы раз у сваты маладых важу... Бачу: не выходзіць пры святле, толькі пры цемнаце паказалася... Мяса не есць... Хм, думаю, можа, i так сабе. Дай, думаю, праверу, як ужо не раз правяраў. Закуру, дым пад нос пушчу. Усё добра — дык i будзе добра. Калі грубая часамі — дык дыму не выцерпіць... A калі закурваў, дык бачу: у бацькі рукі калоцяцца. Ён жа курыць, пальцы вунь якія жоўтыя, але не хацеў цяпер курыць... Пшыкнуў дымам — бачыў, як марсянула з-за стала?! Вот цяпер сам рашай: браць з такім ужо набыткам ці не?

Янка разгубіўся, не чакаючы такіх Дошчачкавых хітрыкаў.

— Рашай. Бо мне ад твайго бацькі будзе падзяка альбо кульбака... Бярэш такую?

— Не.

— А зямля?

— Не хачу т а к о й зямлі...

— Тады трэба ўцякаць. Але ні з таго ні з сяго няёмка бегчы, калі за сталом пасядзелі, хлеб-соль узялі. Трэба нешта прыдумаць, каб апраўдацца. Іначай жа зганьбяць, яны штосьці наплятуць на нас... Ведаеш што: вазьмі зараз i брыкні на дол. Качайся, енчы, губы кусай... Увойдуць у хату — я скажу: кантузіла на вайне, дык вот падучая. Толькi, не дай бог, не зарагачы...

Янка сумеўся: зусім не хацелася прыдурнівацца ды прыкідвацца, што мае такую страшную хваробу. Уведаюць усе вакол — дык людзі будуць баяцца сустрэцца з ім на адной дарозе.

— Не бойся,— вучыў дзядзька.— I мы пра ix, i яны пра нас маўчаць будуць... Бо нікому не будзе карысці малоць языкамі адным пра аднаго...—

І, пачуўшы тупат у сенцах, зашыпеў гусаком: — Ну! Валіся! Курчся, стагні!

Янка бухнуў з зэдліка на падлогу — тварам да сцяны. Як i вучыў дзядзька, застагнаў ды закурчыўся.

— А божачка! — адразу ж пляснула рукамі гаспадыня, як толькі ўвайшла ў пакой.— А што ж з вашым маладым, пан Стась?

— Бяда, пані Антося,— завохкаў дзядзька, з сілаю мнучы яму паранены плячок, што Янка хацеў ці не хацеў, a напраўду ўжо мусіў застагнаць.— Не сакрэт, выпіў крыху, дык вот i кінула... Я ж казаў пану Зэнусю: яго параніла. Аж яго яшчэ i моцна кантузіла. У галаву. Дык, бывае, i кідае раз, а то i два разы на тыдзень...

«Ну i брахун стары!» — чуючы гэта, здзіўляўся Янка.

— О, божачка! — заспачувала гаспадыня, канечне, ужо не хочучы ўпіхнуць сваю грэшную дачку такому хвораму чалавеку.

— Трэба яго на двор вынесці,— сказаў дзядзька.

Тут жа старыя, крэкчучы, пачалі выцягваць яго на цемнаваты ўжо двор — да воза.

Спехам падзякаваўшы за пачастунак, папрасіўшы выбачэння i нават не ўспамінаючы пра запоіны, дзядзька пачаў заварочвацца i выязджаць з двара. Дошчачкі не затрымлівалі, шчыра ці хітра бедавалі, спачуваючы ды праводзячы да дарогі.

Дзядзька паганяў каня, каб той несся на ўвесь дух. I ўжо за вёскаю абурыўся:

— Эйш, хітруны! Мяне, старога вераб'я, янкавінца, хацелі абдурыць! Думалі, што аслы, словамі ласкавымі, гарэлкаю, пачастункам вочы, розум затуманяць... Не-э! Нас можна запалохаць, набіць, але нас не абхітрыш. Я хітрыкі вашы адразу ўбачыў: на губах — мёд, а на сэрцы — лёд...

У Янкі ж не было вялікай злосці на Дошчачкаў, на іхнюю спакушаную некім, можа, i салдатам дачку — наадварот, шчыра спачуваў.

— Не бядуй,— па-свойму зразумеў яго маўчанне дзядзька.— Багатырэ багатырамі, зямля зямлёй, а, не сакрэт, не надта вялікі гонар з імі парадніцца. У ix i коні, i каровы, i свінні горшыя за нашыя, i самі яны — не раўня нам, местачкоўцам... Не сакрэт, чалавека з нашай вёскі аж люба паслухаць, як ён гаворыць, а яны картавяць i гугнявяць...

Янка не згаджаўся, не супярэчыў, хоць адчуваў: дзядзька перабольшвае, наўмысна нагаворвае на прудзян. Яны такія ж самыя людзі, як i ўсе астатнія — як з Налібок, з Дзераўной, увогуле з усіх тутэйшых вёсак. Асабліва гэта добра ўбачыш, калі пабудзеш на свеце.

— Не гаруй, кажу,— супакойваў ці сам супакойваўся дзядзька.— Хлопец малады, відны — без жонкі не застанешся. Апытаем, знойдзем харошую i багатую дзяўчыну ў Налібаках ці ў Дзераўной.

10.

Зося ўведала яшчэ ўчора, што Янка сёння, на другі дзень вялікдзеня, едзе ў сваты, а цяпер вось i дапільнавала гэты момант. Што ж, ён меў на гэта поўнае права: яна замужам, зноў цяжарная, а яму не быць жа ўсё жыццё халасцяком. Але ўсё роўна забалела не толькі сэрца, але ўся душа, заслалі вочы слёзы, калі пазірала на Янку — ён, высокі, ладны, у вайсковай апратцы, у хромавых ботах, падстрыжаны, з белымі плямінамі на патыліцы i каля вушэй, угнуўшы галаву, ішоў услед за дзядзькам паперадзе бацькоў за гумно, да калёс.

У хаце была толькі братавая, Анелька, дык Зося, не баючыся i не асцерагаючыся, доўга, пакуль бачыла, праводзіла позіркам Нямкевічаў, кусаючы вусны ды тручы-тручы шурпатай далонькай правую шчаку. Калі ж адвярнулася ад акна, дык хоць на вачах было поўна нямых, горкіх слёз, убачыла: непадалёку, каля пліты, стаіць невысокая, паўнаватая, бадай, затоўстая для сваіх гадоў, нязграбная Анелька і, затуліўшы далоньмі твар, плача наўзрыд.

Хоць па-адмысловаму балела самой, але Зося адразу ж зразумела ўвесь смутак, своеасаблівы боль сваёй братавай: тая даўно ўжо тайна i аддана кахае Янку i вось перажывае, пакутуе, што малады прыгожы сусед пагрэбаваў не столькі яе багаццем, як ёю, паехаў у сваты да іншай. У чужую вёску. На нейкае імгненне ў Зосіным сэрцы варухнулася спагада, бо ўсё ж нялёгка бачыць людскія пакуты, хоць сабе i сардэчныя, але тое, што Анелька пасягае якраз на таго, каго яна ўсё яшчэ кахае, адагнала жаночую спагаду, паддало лютай злосці.

«Не, не табе, качцы, такі хлопец! — зларадна падумала.— Хай лепш дастанецца той, чужой, але не табе, нязграбніцы».

I не суцешыла, i ўголас не абразіла — пасунулася на двор. Там ззяла яркае, але не цёплае вясенняе вечаровае сонца, хораша ружовіўся небакрай, але нябеснае хараство не ўсцешыла, a яркія промні сцёбнулі святлом па вачах. Зося не плакала, яе агарнуў толькі глыбокі жаль, пранізаў цяжкі боль: усё, Янка ўжо назусім адлучаецца ад яе, будзе належаць іншай, i тая, іншая, можа, будзе за ім па-сапраўднаму шчаслівая.

Яна хутка ішла па тупкаватым ужо двары, уздоўж старога, аплеценага яловымі галінамі, плота, але не ведала, куды імкнуцца, дзе схавацца ад сваёй гаркоты. Не цямячы амаль нічога, мінула склеп, а за ім (пад адной страхою) дрывотню, хлеў, куратнік i ўвайшла ў незамкнёнае сёння гумно, нібы якраз тут, у тым месцы, куды заходзяць рэдка, можа быць яе збавенне.

«Што рабіць? — адчайна думала яна.— Як жыць далей?»

Пасля, перадумаўшы не адну цяжкую думку, апамяталася — ад свёкравага голасу. Той, па сваей звычцы гамонячы сам з сабою, зайшоў у хлеў, што быў праз сцяну, выпусціў на двор каровы. Каб спатолілі прагу да волі, да свежага паветра i сонца, каб пасля ахвотней елі i далі болей малака.

Яна асцерагалася, што свёкар зойдзе i ў гумно. Той не можа, каб не агледзець гаспадарку, калі на гадзіну-другую адлучыцца з дому. Не, сёння не зайшоў сюды. Ды чаго заходзіць? Яшчэ ж загадзя з Віцем нарэзалі повен катух сечкі, прыбралі ток.

Сядзела яна доўга, чакаючы, калі аціхне душэўны боль ды калі супакоіцца дзіця, якое таўкло i таўкло, здаецца, пад самае сэрца. Можа, i не падабаліся яму гэтыя густыя пахі, што былі ў гумне, а можа, яго верадзіў яе глыбокі, але чужы i непрыемны яму боль. Яна цяжка паднялася i нехаця пасунулася на двор.

Над Янкавінамі браўся вечар. Сонца, ужо зусім нізкае, астылае, звісла над лесам i свяціла ды грэла скупа; сумна вычэрніваліся аплецены яловым частаколам стары, мясцінамі насупраць гумна з новымі калкамі плот, старая прысадзістая яблыня за ім, нахілены, з адбітымі вугламі куратнік, а таксама стаптаны двор. Падняўшы вочы, Зося як анямела: тут, апроч маладой чырвонай, купленай у Нямкевічаў, цялушкі i старой бела-чарнавата-рудаватай «галяндэркі» з гэтакім жа, аднаго колеру, цялём стаяў i іхні вялізны «галяндэрскі» бык — лабаты, з кароткімі закручанымі рагамі, з чорнай, нібы сабранай у гармонік, шыяй, з кароткімі тоўстымі нагамі.

Яна баялася гэтага дзікуна, ніколі не заходзіла да яго ў загарадку, намагалася не сустрэцца з ім сам-насам у двары. Ён, люты, дурны, слухаў толькі аднаго гаспадара, хоць не раз тоўк, мяў i яго, а ix, кабет i Віцю, зусім не падпускаў да сябе. Цяпер бык (а ён стаяў за куратнікам) зірнуў на яе насуплена, але нібы спакойна, нават вяла, прапусціў. Яна хуценька, блытаючыся ў доўгай спадніцы, абмінула яго i паспяшалася, каб хутчэй адчыніць брамку ды вымкнуцца з гэтага «чорнага» двара ў «белы». Перад самаю ўжо брамкаю абачліва азірнулася i анямела: бык надзіва борздка рвануўся за ёю ўслед. Яна хапатліва кінулася да жалезнага выслізганага колца, каб чым хутчэй зняць яго з шулца i вушачка брамкі ды хоць крыху прачыніць брамку, але не змагла адразу прыбраць колца: яно тым, нябачным, краем зачапілася за сук альбо за цвік на вышчарбленым шуле i не здымалася.

Адчуваючы, што бык побач, Зося адскочыла ад брамкі да сцяны i ўжо несвядома, але маланкава выцягнула рукі, хочучы засланіцца ад бяды. Бык жа легка адхінуў лабацінаю яе рукі, парнуў у жывот.

Яна жахнулася — i ад болю, i ад страху. Нейкі час, не могучы выціснуць з сябе нават гуку, спрабавала адпіхнуць ад сябе вялізную магутную галаву, нават біла кулаком па белай пляміне на лабаціне, дзе была павуціна i труха, але гэтаю яе абаронаю i нападзеннем не магла даць ніякай рады. Тады ўжо сам прыйшоў ёй на выратаванне крык. А з крыкам пранізаў яе галаву, усё цела i боль.

11.

Калі вярнуліся дадому, пра няўдалыя сваты пачаў расказваць гаспадарам дзядзька Стась, а Янка, каб не слухаць ды не чырванець перад бацькамі, падаўся ў другую палавіну хаты.

Задаволіўшыся першай навіною, уведаўшы, што было ў сватах, сюды зайшла i святочна апранутая Кастуся. Цяпер, пасля вяртання з фронту дадому, Янка ўжо не грызся з ёю, як раней, да сваёй мабілізацыі. I ён, i яна перараслі ўжо дзіцячы ўражлівы, але не зусім разумны ўзрост, абое былі ўжо сталыя людзі, дык i паводзіліся ўжо сур'ёзна, як дарослыя. Але цяпер, калі Кастуся пачне распытваць яго пра сваты, падумаў ён, дык нічога болей не скажа — тым больш пра тое, што прыкідваўся кантужаным.

— Зосі вельмі блага...— ціха прамовіла Кастуся.

Ён, седзячы на канапцы, стомлена падняў галаву: што — здарылася звычайная для цяжарнай жанчыны непрыемнасць? Спатыкнулася альбо падняла што-небудзь цяжкае?

— Пад вечар бык на яе напаў,— патлумачыла Кастуся.— Напалохаў, пакалечыў, дык роды без часу пачаліся...

Ён аж падскочыў з канапы, кінуўся да акна: сёння ў Гарбацэвічаў бачыўся ўжо не скупы водбліск ад лучыны, a лілося яркае святло ад газавай лямпы.

— Нядаўна Мішукі прыбеглі. A Віця з Анелькаю вайсковага лекара прывялі,— стаўшы збоку, сказала Кастуся.

У яго, здаецца, у маленечкі камячок сціснулася, згарнулася сэрца. Ён ужо нямала бачыў людскіх смерцяў на фронце, сам быў на валасок ад яе, але, крый божа, калі памрэ Зося. Які тады будзе свет, веска без яе?! А яго жыццё?! Хай будзе яна на ўсе вякі Віцева, абы толькі жыла, абы толькі ведаць, што ёсць яна.

Неўзабаве з Гарбацэвічавых сянец мільганулася ў густым змроку невысокая постаць, прыпала да плота — i тут жа пачуўся адчайны жаночы плач. Здаецца, Зосінай маці.

— Прашу цябе,— прашаптаў Янка,— схадзі зірні, што там...

Сястра паслухмяна падалася з хаты, i хутка ён убачыў, як яна шпарка пераходзіла вуліцу, зайшла ў суседаву хату.

— Жывая...— калі вярнулася, дык суцешыла. Але тут жа заадно i настрашыла: — Нарадзіла нежывое дзіцё. Цяпер без памяці.

РАЗДЗЕЛ ЧАЦВЁРТЫ

1.

Апошнія дні Фрунзе амаль не стыкаўся дома i не бачыў Соню — з раніцы ішоў у Савет i ў міліцыю, спраўляў усе свае клопаты, а потым прападаў у часцях мінскага гарнізона альбо ў навакольных вёсках. Неўзабаве павінны былі адбыцца дзве вельмі важныя падзеі — з'езд ваенных i рабочых дэпутатаў армій i тылу Заходняга фронту i сялянскі з'езд Мінскай i Віленскай губерній,— дык трэба было да ix як след падрыхтавацца, адваяваць салдат у генералаў, сялян — ад эсэраў i Беларускага нацыянальнага камітэта.

Вось цяпер прыбег у міліцыю: хутка павінен прыбыць сталічны цягнік, а разам з цягніком — дэлегацыя Мінскага Савета, што брала ўдзел ва Усерасійскай нарадзе Саветаў.

Як i дамаўляліся, Саламон Магілеўскі — член Мінскага Савета i яго Выканкома — завітаў сюды адразу з вакзала. Зайшоў вось у доўгім паліто i шырокім капелюшы, прынёс два папяровыя пакеты — відаць, літаратуру ад ЦК.

— Па вачах бачу: уражанняў процьма! —усміхнуўся Фрунзе, выходзячы з-за стала i падаючы таварышу руку.

— У-у, Міша! — пагарэзаваў госць.— Як казаў...

— Ну, без біблейскіх цытат, Сеня,— перапыніў яго Фрунзе, памагаючы распранацца.— Расказвай хутчэй пра сталічныя навіны!

— О, табе, дарагі, з Петраграда вялікае i гарачае прывітанне! I заадно ладны такі наганяй!

— Сеня, не інтрыгуй! Ты нават не ўяўляеш, як я цябе чакаў!

— Іншым разам, можа, i паінтрыгаваў бы, як ты кажаш, але сёння не магу ўтрымаць навіны,— сеў пры стале гаспадара пакоя Магілеўскі, папраўляючы чорны, з апазнавальным знакам для сваіх людзей гальштук.— У Расію, Міша, вярнуўся Ленін...

— Цудоўна! — усклікнуў Фрунзе i гарэзна, нават па-хлапчукоўску пстрыкнуў металічнаму мядзведзю па разяўленай зяпе — нібы свайму суперніку альбо нават праціўніку.

— Цудоўна-то цудоўна, Міша, але таварыш Ленін падсыпаў нам на арэхі...— падціснуў тоўстыя губы Магілеўскі.

Фрунзе запытаў позіркам: за што?

— Выходзіць, ёсць за што...— цвыкнуў Магілеўскі, трошкі скрывіўшы левую худую шчаку.— Але пачакай, раскажу ўсё па парадку. Спярша — пра Усерасійскую нараду Саветаў. На яе, як адчуваеш, з'ехаліся найбольш меншавікі i эсэры, дык рэй вялі яны. I прыгожа вяшчалі, i прынялі свае рэзалюцыі. A іменна: «абарончая» вайна, «пажаданне ўвесці васьмігадзінны рабочы дзень», «перадаць зямлю працоўнаму народу», «спыніць забастоўкі i стачкі, паколькі яны ўжо зрабілі сваё» i г. д. Выбралі прадстаўнікоў у Петраградскі Савет, зрабіўшы яго, такім чынам, цэнтральным органам Саветаў.

— Ну, a Ленін? — не выцерпеў Фрунзе.— Ён калі прыехаў?

— Трэцяга красавіка, на другі дзень вялікдзеня,— адказаў Магілеўскі.— Паколькі ён з таварышамі ехаў праз германскую зямлю i Швецыю, паколькі пайшлі на гэты конт розныя плёткі, дык Ленін апублікуе матэрыял, дзе растлумачыць, як яны дабіраліся... Чацвёртага ён прыняў нас, бальшавікоў, дык у перапынку ў кулуарах расказаў, што прыбліжаўся да Петраграда з адной думкай: арыштуюць ix ці не? Быў ашаломлены, што сустрэлі ўрачыста. З вайсковай часцю, што ўзяла «на караул». На пероне рабочы, вучань яго школы ў Ланжэмо Чугурын, уручыў яму партыйны білет бальшавіцкай арганізацыі Выбаргскай стараны. У зале вакзала спаткаў i вітаў старшыня Савета Чхеідзе. Ленін, выслухаўшы яго, аднак, загаварыў не з ім, а з бальшавікамі, а пасля выйшаў на плошчу Фінляндскага вакзала, дзе было мора народу, а сярод яго i я, грэшны, i сказаў палымяную прамову, у якой горача вітаў гэтую рэвалюцыю. Пасля, ужо ля дома ЦК i ПК РСДРП (б), мітынг працягнуўся. Ленін па просьбе натоўпу выступаў з балкона, некалькі разоў. Пасля ў ЦК ён яшчэ раз выступіў перад бальшавікамі. Выклаў тэзісы далейшага развіцця рэвалюцыі. Глыбіня аналізу i навізна пастаноўкі многіх пытанняў ашаламілі ўсіх. Разышліся ўсе далека за поўнач, трошкі прыгнечаныя, што былі не зусім дальнабачныя i нарабілі нямала памылак...

Фрунзе наструніўся, «еў» вачыма сябра.

— На сустрэчы ў ЦК Ленін запытаў, ці ёсць таварышы з Мінска, Заходняга фронту. A калі я падняўся, дык папрасіў мяне збольшага далажыць, што ў нас робіцца. Усцешыўся, што ты тут. Ён добра помніць цябе па VI з'ездзе, як i добра помніць ды ўхваляе тваю шуйскую «акадэмію» i ідэю рабочых баявых дружын. Усцешыўся, што мы рабілі i робім тут, на фронце i ў тыле. Рады, што трымаем пад сваёй эгідай Мінскі Савет i міліцыю. Пахваліў, што спрабуем склікаць Франтавы з'езд i з'езд сялянскіх дэпутатаў. Але незадаволены, што гэтак падтрымліваем Часовы ўрад, аб'ядналіся з меншавікамі i з бундаўцамі, што правялі аж два агульныя сходы з эсэрамі, дзе хацелі аб'яднацца i з імі. Аж за галаву схапіўся, калі пачуў, што мы рыхтавалі «абарончую» лістоўку разам з Саюзам афіцэраў...

— Тая лістоўка — сапраўды вялікі наш промах,— зморшчыўся Фрунзе.— Але... Як я адчуваю, Ленін карэнна мяняе нашу стратэгію i тактыку?

— Чацвёртага ён выступіў таксама некалькі разоў. Гаварыў: цяпер трэба пераходзіць да рэвалюцыі сацыялістычнай. Сацыялізм можна пабудаваць i ў адной краіне. Цяпер гэтая краіна — мы, Расія. Трэба дабівацца не парламенцкай рэспублікі, што будзе ўжо крокам назад, а дыктатуры пралетарыяту, Рэспублікі Саветаў. Галоўны сучасны лозунг — «Уся ўлада Саветам!» Адпаведна, ніякай падтрымкі Часоваму ўраду, які працягвае старую палітыку i найперш ідэю вайны, i вайны захопніцкай, рабаўніцкай. Значыць, тэзіс «рэвалюцыйнага абаронніцтва» шкодны. Далей. Для гэтага трэба ліквідаваць паліцыю, старую армію, чыноўніцтва. Чыноўнікам, якіх трэба выбіраць i змяняць у любы час, плаціць не вышэй сярэдняй платы добрага рабочага. Трэба нацыяналізацыя ўсіх зямель пры канфіскацыі памешчыцкіх зямель i перадачы ix пад кантроль мясцовых сялянскіх Саветаў. Трэба зліццё банкаў у адзін агульнанацыянальны банк i кантроль Саветаў за ім. Трэба ўвесці кантроль над грамадскай вытворчасцю i размеркаваннем прадуктаў. Трэба склікаць наш з'езд, прыняць новую праграму. Паколькі лідэры сацыял-дэмакратыі ва ўсім свеце здрадзілі сацыялізму, Ленін раіць назваць партыю камуністычнай, а таксама раіць утварыць новы рэвалюцыйны Інтэрнацыянал...

— О! —усклікнуў Фрунзе, хітнуў галавою, падняўся i ўзрушана захадзіў па кабінеце.— Сапраўды, гэта новы аналіз i новая пастаноўка пытанняў! Адпаведна, работы нам большае...

— Ты вось не выцерпеў, уразіўся...— усміхнуўся Магілеўскі.— Меншавікі, чые тэзісы Ленін не прыняў, аж пашалелі ад гэтага. Былы наш паплечнік, а цяпер яры меншавік Гольдэнберг у раз'юшанасці крычаў, што Ленін «водружает знамя гражданской войны в среде революционной демократии». Пляханаў у сваёй газеце «Единство» назваў ленінскія тэзісы «бредом». Так што, Міша, мала сказаць— большае работы. Большае — барацьбы... I, як бачыш, не толькі са старою ўладай... Я тут,— паказаў на пакеты,— прывёз важную літаратуру. У тым ліку i кіпу першага нумара адроджанай «Правды».

Фрунзе паімкнуўся да яго.

— Пакажы! Дай хоць зірнуць, як цяпер выглядае наша «Правда»!

— Ну, а чым ты тут можаш пахваліцца? — запытаў Магілеўскі, распакоўваючы адну з пасылак.

— Ды не спалі ў шапку,— адказаў ён, пільна пазіраючы на спрытныя рукі Магілеўскага.— Па-першае, урэшце змусілі франтавое армейскае начальства прызнаць салдацкія камітэты (адпаведна, паступіцца ўладай, падумаць, каб пераўтварыць хоць тое-сёе i ў арміі). Генералы ўбачылі: нельга не дапусціць палітыку ў армію, у акопах расце браджэнне, рух супраць вайны, i фронт можа выйсці з-пад ix кантролю, дык, сціснуўшы зубы, згадзіліся склікаць Франтавы з'езд i перагаварыць пра цякучы момант. Па-другое, мы выбілі ў армейскіх вярхоў спробу павесці будучы з'езд за сабою. Яны дамагаліся, каб было роўнае прадстаўніцтва афіцэраў i салдат — I і І. Мы ўламалі Саюз афіцэраў на іншы, больш справядлівы рахунак: на пяць салдат — адзін афіцэр. Хоць сярод салдат моцныя эсэраўскія настроі але можна, як лічаць у Савеце, «организовать фронт для закрепления революции, для углубления ее».

— Што ж, гэта — вялікая перамога! — згадзіўся Магілеўскі, дастаючы ўжо кіпу газет.— Ды яшчэ над генераламі!

— Пачынаем рыхтаваць i яшчэ адзін, сялянскі, з'езд. Мінскай i Віленскай губерній. Тут таксама будзе барацьба...

— Калі Ленін задае такі смелы тон, хоча бальшавізаваць ход падзей, то, канечне, сутычкі будуць немінучыя. З усімі. У тым ліку i сярод нас саміх,— сказаў Магілеўскі, выпрастаўся i падаў верхні экземпляр газеты Фрунзе. Усміхнуўся: — На, дарагі, першы нумар новай «Правды», будзь яе першым новым мінскім чытачом...

2.

Мінскі камітэт Усерасійскага сялянскага саюза, абмеркаваўшы пытанне пра дзейнасць так званага «беларускага нацыянальнага з'езда» i выбранага на ім «Беларускага нацыянальнага камітэта», адзінадушна пастанавіў наступнае:

1) «Беларускі нацыянальны камітэт» ні ў якім разе не можа быць прызнаны выказнікам думак усяго беларускага народа i не мае ніякага права гаварыць ад яго імя, бо беларускі народ у асобе сваіх працоўных класаў — сялян i рабочых — у рабоце «нацыянальнага з'езда» ніякага ўдзелу не прымаў.

2) «Беларускі нацыянальны камітэт», з'яўляючыся па складзе сваім арганізацыяй маёмасных слаёў беларускага народа і асабліва памеснага землеўладання, а па характары сваіх выступленняў чыста нацыяналістычным, пагражае інтарэсам сялян i рабочых імкненнем адарваць ix, на глебе ўзмоцнена падаграваемага нацыяналізму, ад працоўных мае усёй Расіі i падпарадкаваць ідэйнаму кіраўніцтву памешчыкаў.

3) Мінскі камітэт Усерасійскага сялянскага саюза, які стаіць на варце інтарэсаў сялянства, будзе весці з гэтымі спробамі бязлітасную барацьбу, бо дзейнасць «Беларускага нацыянальнага камітэта», калі будзе мець поспех, немінуча павінна прывесці да варожасці сярод працоўнага народа i гэтым перашкодзіць яму дабіцца карэннага змянення яго эканамічнага i палітычнага становішча.

4) Гэтую пастанову апублікаваць у газетах i давесці пра яе да ведама Часовага ўрада, а таксама Петраградскага, Маскоўскага i Мінскага Саветаў рабочых i салдацкіх дэпутатаў»[¹¹]

3.

Лашковіч пабываў у роднай вёсцы i прывёз адтуль маці.

Яна праплакала амаль усю дарогу — відаць, ад таго, што пакідае Нёман, дарагія сэрцу i душы вёскі, лугі i лес, знаёмых людзей, у тым ліку i панкоў, яе крыўдзіцеляў. Ён як мог супакойваў старую, аднак яго разумныя суцешвальныя словы, само па сабе зразумела, былі слабейшыя за матчыныя пачуцці, за яе горыч развітання з тым добрым i нядобрым, з чым яна пражыла ўсё сваё жыццё.

У Мінску Лашковіч выйшаў з вагона першы. Знёс хатуль, падаў руку i памог сысці маці — маленькай, тоненькай, у валенках, старым кажушку i хустцы-канаплянцы, здаецца, зусім разгубленай перад незнаемым горадам.

Калі шукаў вачыма вагон, неспадзявана на Петраградскай згледзеў сярэдняга росту Васілевіча, Нямкевіча i высокага, рыжага, у расхлістаным плашчы Шуляка.

Сустрэліся.

— Знаёмцеся, хлопцы: мая мама. Ганна Васілёва,— усміхнуўся лагодны Лашковіч.— А гэта, мама, мае сябры.

Тыя адзін за адным павіншавалі яе з прыездам, паціснулі i пацалавалі руку, ад чаго бедная кабета засаромелася.

— Не палохае, цётка Ганна, наш Менск? — запытаў Васілевіч.

— Надта ж людзей шмат! — адказала тая, з русымі бровамі, з невялікімі невядомага колеру, выцвілымі вачыма, амаль бяззубая.— Hi ў нашай Мікалаеўшчыне, ні ў Стоўбцах гэтулькі люду нямашака.

— Палюбіце, цётка, горад i ўжо хутка здзіўляцца будзеце, як дагэтуль жылі ў вёсцы,— пажартаваў Васілевіч.

— Не, сынок,— уздыхнула тая.— Ад таго, што ў вачах стаіць, ніколі, мусіць, не адвыкнеш...

— Ад таго-сяго трэба i адвыкнуць, мама,— прытуліў яе Лашковіч, зірнуў пільна на ix.— Хваліцеся, што прывезлі з Петраграда...

— Нічога,— пахмурна адказаў Шуляк.

— Чаму? — насцярожыўся ён.

— Ды з намі не захацелі нават знацца,— прамовіў Шуляк.— Патрымалі ў сенцах — дый выгналі...

Лашковіч сцяў губы, прыплюшчана зірнуў паўзверх дамоў. А потым задэкламаваў някрасаўскае:

— I гэта, Максім, яшчэ не ўсё,— прамовіў Васілевіч.— Ёсць і яшчэ сюрпрызы.

— Якія?

— Ды во,— Шуляк падаў згорнутую газету.

Лашковіч разгарнуў. «Минский голос», ад 6 красавіка. Прабег вачыма абведзенае чырвоным алоўкам. Адчуў: пыхнула гарачыня ў галаву, набухлі скроні, міжволі зажаваў, хоць у роце нічога не было.

— Са Скураным гаварылі? — спытаў.

— Гаварылі,— адказаў Васілевіч.

— Ну й што?

— Усміхаецца. Кажа: «Гэтага трэба было i чакаць. Ясна ж: мы ўсім костка ў горле...»

— Думае пратэставаць?

— Здаецца, не,— тлумачыў усё Васілевіч.— Супакойвае: не зважайце, рабіце сваё. Рана-позна Часовы ўрад нас падтрымае.

— А я лічу: не, нельга маўчаць, цярпець такое. Варта адказаць,— прамовіў запаліста Шуляк.

— Ну, Арсень! — абурана захітаў галавою Лашковіч, прытуліў маці, папрасіў: — Пабудзь, мама, з паўгадзіны во ў гэтым скверыку. Мы зойдзем вось у той дом,— паказаў на вузкую Петраградскую вуліцу.

— Сынок,— затрывожылася тая.— Не лезьце на ражон...

— Не бойся, мама. Мы толькі «пообщаемся».

Пакінулі яе ў неспакоі, закрочылі на Падгорную.

У прыёмнай начальніка міліцыі ix затрымала сакратарка:

— Грамадзяне, таварыш Міхайлаў заняты.

— Зноў — бюракратыя! — абурыўся Лашковіч, з непрыязню акідваючы позіркам новыя плакаты i лозунгі, вывешаныя на сценах.

— У таварыша Міхайлава сялянская дэлегацыя,— патлумачыла маладзіца, занелюбіўшы Лашковічаў рэзкі, нават грубы тон.

Лашковіч змаўчаў, сеў на адно з крэслаў, што стаялі ўздоўж сцен, паклаў нагу на нагу. У гэтую хвіліну яго аж захліствала злосць: ён вымушаны сядзець, чакаць, цярпець, падпарадкоўвацца таму, з кім некалі аднолькава былі бяспраўныя, пакутавалі на катарзе.

Распаляўся, гарэў ад злосці, хоць адчуваў: трэба супакоіцца. Іначай з разумным, разважлівым Фрунзе не паспрачаешся. Што ні кажы, той непахісны баец, спрактыкаваны палеміст, мудрэц, асоба!

Чакалі не доўга. Неўзабаве з кабінета сапраўды выйшлі два вясковыя дзядзькі — адзін у салдацкіх паношаных ботах, у шынялі, сівы, a другі ў валенках i кажушку, лысы. Абодва трымалі аблавушкі ў руках, а следам за імі крочыў гаспадар кабінета.

— Дык, можа, пан начальнік, усё ж далі б нам паперку,— азіраючыся, гаварыў дзядзька ў валенках i кажуху.

— Якую? — усміхаўся Фрунзе.

— Ну, што можна нам самім браць зямлю...

— Не, я такой паперкі даць не магу...— прамовіў Фрунзе, падняў вочы, убачыў ix, новых гасцей, i, здаецца, сумеўся.— Але вось «Правду» з адпаведным артыкулам Леніна чытайце i дзейнічайце так, як там напісана... Да сялянскага з'езда рыхтуйцеся, будзьце гатовыя смела гаварыць пра свае інтарэсы... А мы вас падтрымаем...

— Ну то дзякуем за добрае слова,— нізка схіліў галаву дзядзька ў шынялі.

Сяляне, развітваючыся, дзякуючы (чым выклікалі ярую злосць у Лашковіча), выйшлі.

— О! —усклікнуў Фрунзе.— Бачу дэлегацыю!— Падаў руку. Яны па чарзе моўчкі паціснулі яе ў адказ.— Ух, якія злыя!..

Усе змаўчалі. Фрунзе, бачачы іхнюю зацятасць, наструніўся i паказаў на ўваход у свой кабінет — прашу, калі ласка.

У пакоі каля стала сядзеў i чытаў газету знаёмы ўжо вайсковец-прапаршчык. Згледзеўшы Лашковіча, той насупіўся i халодным кіўком адказаў на іхняе прывітанне.

— Ну, чаго, Максім, гэтак распаліўся? — запытаў Фрунзе.

— А ты быў бы спакойны, каб цябе аблаялі?

— Я перасцерагаў вас: пойдзеце на вяровачцы сваіх паноў — маўчаць не будзем...

— Ну-ну!—ухмыльнуўся Лашковіч.— Toe, што мы робім, па-твойму, толькі скокі пад панскую дудку!

— A хіба не пан Скураны штурхае вас самачынна ўтвараць свае губеранскія, павятовыя, гарадскія рады ў Мінску, Магілёве, Віцебску, Бабруйску, Слуцку, Маладзечна, Оршы i перахопліваць у свае рукі ўладу? А народныя ўправы па вёсках? А намер утварыць сваё войска?

— А чаму ты, дарагі, супраць усяго гэтага? — звузіў калючыя вочы Лашковіч.

— Ды таму, што ўсё гэта трэба найперш Скураному, генералу Петрыкевічу i іншай іхняй кампаніі!

— А мне, во ім,— Лашковіч кіўнуў галавою на Васілевіча, Шуляка i Нямкевіча,— лічыш, гэта шкоднае?

— Вось ты i сам, Максім, пацвярджаеш мае словы...— пераможна ўсміхнуўся Фрунзе.— Вы — панскія падбрэхічы...

— I не сорамна табе, Арсень?

— За што? — сцяў вусны Фрунзе.

— Скажы: вы — за Часовы ўрад?

— Ну, можна лічыць...

— Не, Арсень. Гавары ясна: так ці не?!

— Вымушаны супрацоўнічаць, але...

— Пачакай! — перапыніў Лашковіч.— Напомню табе сёмы нумар вашых, мінскіх, «Известий». Там чорным па беламу напісана ў вашай сумеснай з меншавікамі палітычнай дэкларацыі: «Поддержка Временного правительства во всех его шагах, содействующих сметению остатков старого режима, самое деятельное участие народа в организации властей и органов самоуправления, подготовка выборов в Учредительное собрание для установления через него демократической республики — вот пути закрепления свободного строя». Так?

Тут ужо i вайсковец адарваўся ад газеты, падняў галаву, здзіўляючыся: ну i памяць! Нават з газет цытуе!

— З песні слова не выкінеш...— згадзіўся Фрунзе.— Але...

— Патлумачу, Арсень,— перапыніў яго Лашковіч.— Значыць, вы супрацоўнічаеце з Часовым урадам. Але хто там? Рабочыя? Сяляне? Не, дарагі. Міністр-старшыня i міністр унутраных спраў Львоў — землеўласнік-мільянер, ваенны i марскі міністр Гучкоў — статскі саветнік з багатай купецкай сям'і, галава буйной маскоўскай гандлёвай фірмы, член праўлення i саветаў многіх акцыянерных прадпрыемстваў, міністр шляхоў зносін Някрасаў — прафесар i томскі домаўласнік, міністр гандлю i прамысловасці Канавалаў — буйны фабрыкант i домаўласнік, таварыш старшыні маскоўскай біржы камерсантаў... Не без капейкі ў кішэні i не ў парваных чаравіках міністр фінансаў Цярэшчанка, міністр асветы Мануйлаў, міністр земляробства Шынкароў, міністр юстыцыі Керанскі i г. д., i г. д. Ці яны, паны i буржуа, маюць права прадстаўляць інтарэсы ўсяго ўсерасійскага народа, у тым ліку i самага беднага рабочага ды сялянскага люду? Але хто, чаму даў ім права быць выказнікамі ўсяго народа i гаварыць ад яго імя?

— Ну...

— Пачакай! — Лашковіч зноў напаў на яго.— А хто сядзіць у Петраградскім Савеце? Іменна рабочыя? Сяляне? Што — з галоты, з нізоў Чхеідзе, Скобелеў альбо той жа Керанскі? Хто тут, у Выканкоме Мінскага Савета? Нізы, у тым ліку i мясцовыя,— Пазэрн, Любімаў, Магілеўскі, Крывашэін альбо ты, Арсень? Хто з вас рабочы? Селянін?

Ён націскаў настойліва — Фрунзе ўжо не спяшаўся кідаць рэплікі альбо палемізаваць. Відаць, выслухоўваў i ўзважваў усё, шукаў варты адказ. Лашковіч жа рашыў не ўпускаць спрыяльнага моманту, абрынуць на яго лавіну папрокаў:

— Нe. Вы, наколькі я ведаю, не рабочыя i не сяляне, нават не ўсе з вас выхадцы з рабочых ці сялянскіх сем'яў. Але вы чамусьці прысвойваеце сабе права гаварыць ад народнага імя. Мы ж, сяляне i сялянскія дзеці, па-вашаму, не маем голасу, нават больш — ворагі сваім бацькам. За тое, што хочам для ix волі, лепшага жыцця... Дзе ж логіка, Арсень? Ці логікі i не трэба? Абы зганьбіць, прыбраць з дарогі!

— Ды вы, сялянскія дзеці, не столькі дбаеце пра сапраўдныя клопаты сялян, колькі пра панскія сепаратысцкія амбіцыі...— умяшаўся ў гаворку прапаршчык, непрыхільна змераўшы позіркам высокага Лашковіча.

— Што вы разумееце пад сепаратызмам? — на вайскоўца ўжо накінуўся Лашковіч.— Наша законнае права на самавызначэнне? Хоць на задрыпаную аўтаномію?

— Кіньце! — махнуў той рукою.— Вы — адарваная ад народа жменька эмацыянальных экстрэмістаў! Не тое што мы, рэвалюцыянеры-інтэрнацыяналісты, але нават ваш народ вас не прызнае...

— Дык вось мы будзім яго, маласвядомага, клічам адмовіцца ад рабскай долі, клічам адчуць сябе народам, нацыяй, роўнымі сярод роўных!

— На словах гэта гучыць прыгожа...— усміхнуўся з іроніяю прапаршчык.— А на справе... Выбачайце, але што вы думаеце раўняць? Як я сам чуў, нават вашы вучоныя прызнаюць самі: ваша мова — толькі дыялект... А пра большае няма чаго i гаварыць...

— Калi мы такія бязмоўныя ўжо,— Лашковіч аж затросся ад злосці, але гаварыў надзіва спакойна,— то, будзьде ласкавы, перакладзіце: «Адхінуў фіранку i зірнуў на наваколле...»

Той сумеўся; Фрунзе з усмешкаю падміргнуў яму: папаўся?

— А гэта часамі не па-польску? — запытаў вайсковец.

— Не, дарагі,— адказаў Лашковіч. Сеў.— Гэта па-нашаму i азначае: «Отодвинул занавеску и посмотрел на окрестность». Так што, міл-чалавек, такі дыялект можа лічыцца самастойнаю моваю...

— Усё роўна, як i кажа таварыш Міхайлаў, вы шушукаецеся з панамі альбо тыя спажываюць вас...

— Дзякую за такія словы, таварыш шавініст альбо касмапаліт! — злосна падураслівіў Лашковіч.

— Хлопцы, астыньце! — загадаў Фрунзе, бачачы, як абодва палемісты наліваюцца чырванню.— Мы ж разам валілі царызм. А цяпер што — перагрызціся? — Затрымаў позірк на Лашковічу.— Дарэчы, Максім, цяпер, па прыездзе Леніна, нашы адносіны да Часовага ўрада i Петраградскага Савета зменяцца...

— А да нас?

— Цяпер рыхтуецца канферэнцыя РСДРП (б), дык, наколькі я ведаю, на ёй закранецца i нацыянальнае пытанне...

— Адчуйце, таварышы: няможна чэрства адносіцца да нечыіх пачуццяў...— паспакайнеў, міралюбна сказаў Лашковіч.— Мы ж таксама чакалі рэвалюцыі i вялікай увагі, палёгкі ад яе... I нам вельмі балюча бачыць зноў глухату да нашага болю... Ды ладна, давайце шукаць паразумення. Вось да цябе, Арсень, адразу просьба. Па-першае, як да старшыні губеранскага сялянскага камітэта. Мы таксама не хочам быць у баку ад сялянскіх клопатаў, хочам выступіць на іхнім з'ездзе. Па-другое, час ужо, Арсень, не на словах, а на справе адкарасквацца ад царскай спадчыны. Да вайны мы мелі газету, часопісы, тэатр, прыватныя школы на роднай мове. Трэба ўсё гэта, заглушанае царскім урадам, аднавіць. Самойленка, дарэчы, не супраць, каб мы ўжо з мая пачалі выпускаць сваю газету. «Вольную Беларусь». Адным з рэдактараў мае сябры даручаюць быць мне. Дык вось, як тутэйшы міністр унутраных спраў, не замінай, калі ласка...

— Згодзен.

— Дзякую, Арсень,— Лашковіч падняўся, падаў руку Фрунзе.— І ў іншым, калі ласка, будзь болей цярпімы.

— А вы, Максім, будзьце болей абачлівыя,— таксама падняўся, паціснуў руку ў адказ той.— Ідзіце ў народ, а не да паноў.

Калі Лашковіч з сябрукамі выйшаў, вайсковец падхапіўся i нервова захадзіў па кабінеце. То зашпільваў, то расшпільваў шынель.

— Міша, я не разумею цябе...— прамовіў. I досыць непрыязна.— Як часамі не разумеюць цябе i Ландар, Кнорын, Любімаў...

— Патлумач, калі ласка,— спакойна прамовіў Фрунзе, пазіраючы ў акно, за якім убіралася ў сілу вясна.

— Ты завельмі лаяльны, ты шмат дазваляеш мясцовай браціі...

— Па-першае, ты, Алёша, літаратар, то павінен разумець: нацыянальныя пачуцці — вельмі далікатная рэч,— не азіраючыся, прамовіў Фрунзе.— Да ix трэба адносіцца вельмі паважліва. Па-другое, Лашковіч — не толькі экстрэміст, за рэвалюцыйную барацьбу болей дзесяці гадоў пакутаваў на катарзе. А па-трэцяе, ён там, у Сібіры, лячыў мяне ўсякімі зёлкамі i, можна сказаць, паставіў на ногі. Дык ці магу я лупіць яму між вачэй?!

— Ты любіш паэзію, адпаведна, чалавек духоўны, высакародны. Але зразумей: там цябе Лашковіч лячыў, а тут — губіць. Усіх нас. Яны ўжо не забаўляюцца, яны...

— Нацыянальны рух — заўсёды няпростая загвоздка, Алёша...

— Павер, i я ведаю ўсе гэтыя страсці-мардасці...— Той падышоў i запыніўся збоку, зірнуў на мірныя дахі дамоў, наваколле, хораша асвечаныя не зусім цёплым, але ўжо яркім сонцам.— Таму хвалююся: рана-позна яны сур'ёзна стануць нам пасярод шляху...

— Можа, i стануць. Але трэба паводзіцца гібка, Алёша,— прамовіў Фрунзе.— Ды паглядзім, што скажуць на гэты конт ЦК, Ленін на хуткай канферэнцыі. А там, думаю, будзе гібкая палітыка...

— Але ўсё роўна трэба падпілаваць сепаратыстам рогі. Ужо на сялянскім з'ездзе, куды яны гэтак ірвуцца. Было б здорава, каб з'езд даў ім па носе...

— Трэба падумаць i пра гэта, Алёша,— сказаў Фрунзе.— Але не будзем замінаць ім адраджаць свой тэатр, друк, прыватныя школы. Іначай шмат страцім. I ў вачах інтэлігентаў, i ў вачах простата люду,— Павярнуўся, паклаў руку на плячук.— Ладна, хопіць пра тое, што не варта i перабольшваць. Давай пагаворым пра сваё. Адчуваеш, чаго я цябе сёння паклікаў?

— Даць заўвагу...

— Ну Мяснікоў! Ну характар! — матлянуў галавою Фрунзе.— Заўвагі ёсць заўвагі. Ix трэба i ўмець даваць, i ўмець выслухоўваць... Карацей, пакідай правінцыю i перабірайся ў Мінск.

— Што — заўважылі, ацанілі нарэшце? — памякчэў Мяснікоў.

— Па-першае, тут больш дзяўчат,— пажартаваў Фрунзе,— дык, можа, якая мінская красуня i спыніць тваё халасцяцкае казацтва. Па-другое, час ужо даць табе сур'ёзную работу. Я цяпер ваўсю рыхтую сялянскі з'езд, іншыя пачынаюць ваўсю дбаць пра франтавы. Ты будзеш разам з Алібегавым, Фаміным, Кнорыным, Пярно i Любімавым клапаціцца пра наш Мінскі камітэт РСДРП (б)...

— Значыць, ужо разыходзімся з меншавікамі i бундаўцамі, выходзім з «аб'яднанкі»?

— Ужо. Так хоча Ленін.

— Значыць, агаляем бальшавіцкія лозунгі, праграму?

— Адкараскваемся ад уяўных саюзнікаў.

— Слухай,— пацішыў голас госць,— а мы не настроім супраць сябе ўсе іншыя сацыялістычныя i несацыялістычныя партыі, люд? Зразумеюць нас ці не зразумеюць?

— Трэба, каб зразумелі. Трэба ісці толькі з Леніным. Троцкі, якому ты калі не сімпатызуеш, то адносішся да яго з увагай, завядзе ў тупік. Цяпер, насуперак яго тэорыі, можна дабіцца сацыялістычнай рэвалюцыі i ў адной краіне. Адпаведна, цяпер трэба націскаць на класавую барацьбу, на саюз пралетарыяту i сялянства, быць болей уважлівымі да нацыянальнага пытання.

— Я згодзен.

— Дык i выдатна! — прыгарнуў яго Фрунзе.— Пераязджай, будзем працаваць разам. I гораду, i фронту, i, думаю, сталіцы спатрэбяцца твой інтэлект, твая страсць i непрымірымасць да тых, хто супраць нас...

— Дзякую, Міша,— прамовіў той.— Скажу шчыра: я часамі падумліваў, што ты адносішся да мяне ці то скептычна, ці то з недаверам. Можа, як ты i кажаш, з-за маёй страснасці, з-за майго характару. А можа, i не толькі з-за гэтага...

— Ну й добра, што паразумеліся,— усміхнуўся Фрунзе.— Надалей нам спатрэбіцца яшчэ большы давер, яшчэ большае адзінства!

Калі выйшлі з будынка, Лашковіч маўчаў. Васілевіч жа, Шуляк, якія дагэтуль маўчалі, цяпер ажывіліся.

— Віншую! — усклікнуў Васілевіч.— Хораша адчысціў!

— Малайчына! — быў уражаны i Шуляк.— Зубасты!

Лашковіч шпарка ішоў, тыя ледзь паспявалі за ім.

— Маленькая парада, мальцы, бывалага чалавека,—-прамовіў урэшце.— Не ўпівайцеся маленькімі поспехамі, не засмучайцеся, не падайце духам ад краху. Найперш вучыцеся. Публікацыяй у «Минском голосе», а вось цяпер у палеміцы Міхайлаў даў нам добры ўрок.

— Патлумач, Максім,— папрасіў Васілевіч.

— Дарэмна, вельмі дарэмна мы пайшлі за ўмеранымі элементамі ды за нашым Мухам, неабачліва паставілі на чале нашага руху Скуранога,— сказаў Лашковіч, шпарка крочачы i трымаючы рукі ў кішэнях паліто.— Бачыце, як нам поркаюць за гэта ў вочы? Калі такое будзе i далей, то на новым з'ездзе трэба будзе выбраць новага старшыню... Не з паноў ды з багатай інтэлігенцыі, а з нас каго...

— Але ж тады адбудзецца раскол, Максім! — напужаўся Шуляк.— А па-другое, можам апынуцца i без моцнай тутэйшай падтрымкі i падтрымкі Часовага ўрада.

— Лепш раскол, лепш меншая падтрымка паноў i буржуа — больш трэба дбаць пра сваё аблічча ды пра сімпатыю нашага люду... Іначай ён зусім адхіснецца ад нас... I яшчэ. Трэба i руплівей утвараць нашы рады, управы, i хутчэй згуртаваць сваю вайсковую арганізацыю. Дзейсную, баявую. Каб стала добраю падмогаю.

Падышлі да невялікага прывакзальнага скверыка. Па ім туды-сюды шнураваў люд, каля адной з лавак сіратліва стаяла маленькая Лашковічава маці, з нейкаю адрачонасцю пазіраючы на чужы ей горад.

— Выбачай, мама, затрымаліся троху,— усміхнуўся Лашковіч, узяў з лаўкі яе хатулёк,—Хадзем. Вунь якраз падыходзіць вагон. Паехалі, мальцы, разам. Гарбаты з малінаю пап'ём, пагутарым...

— Проша, дзеткі,— запрасіла i маці, адчуваючы ўжо душою, што гэта не панічы, а шчырыя сынавы сябры.

Неўзабаве яны ўжо стаялі на пляцоўцы вагона, які цягнула тройка рыжых коней. У салон не пайшлі: там скупіліся афіцэры, багата апранутыя цывільныя мужчыны i кабеты, i тыя маглі збянтэжыць сарамлівую Лашкевічаву маці.

4.

Да Алеся Нямкевіча — а ён разам з Лашковічам уладкаваўся ў губеранскую земскую ўправу — зайшла зямляцкая дэлегацыя.

— Вось дзе яны цяпер, галубкі! — першы ўвайшоў, расставіў рукі i закрочыў да ix былы сябра па семінарыі, налібацкі настаўнік, а цяпер прапаршчык рускай арміі Лямбовіч. Быў перад вайною гладкі таўстун, з «марцаўскімі» вачыма, такім i застаўся.

Услед за ім нясмела ступіў яшчэ адзін некалішні семінарыст, былы прудскі настаўнік, а цяпер таксама прапаршчык Кірыковіч. Ён, ступіўшы ў пакой, толькі буркнуў «добры дзень», асцярожна запыніўся каля вушака i не падымаў вачэй — можа, саромеўся, што некалі, перад судом i на судзе, не толькі бэсціў сваё «местничество», але i нагаворваў на Алеся, стараючыся выбавіцца ад турэмнага зняволення.

Апошнія зайшлі Алесевы аднавяскоўцы, лічы, яго непрыяцелі: былы іхні пісар Дзяжко, паштавік Гарбуковіч i старастаў сын Уладак Дземідовіч. Цяпер Дзяжко, таўсматы, адкормлены, з лянотна-хітрым позіркам, быў у наглянцаваных ботах, у дыхтоўным галіфэ i гімнасцёрцы з кішэнькамі, падперазаны папругаю з арлом на спражцы, з дзвюма лычкамі на пагонах. Гарбуковіч, па-ранейшаму тонкi, худы, як вялены высахлы лешч, ад таго, здаецца, яшчэ болей зрыжэлы, панурысты, быў у простай гімнасцёрцы, падперазаны папругай без спражкі i арла — на рэмені быў звычайны жалезны чатырохкутнік з язычком пасярэдзіне, а на пагонах святлелася па адной лычцы. Высокі, узмужалы, толькі з яшчэ болей выпхнутымі пярэднімі зубамі, Уладак Дземідовіч меў званне фельдфебеля, крыж на грудзіне.

Алесь абняўся i пацалаваўся з Лямбовічам. З астатнімі павітаўся толькі за руку, стрымана.

— Ці не са з'езда, мядзведзь? — запытаў у Лямбовіча Лашковіч, радуючыся, што бачыць гультаяватага, цынічнага, але вясёлага сябрука.

— Так точна! — лагодна ўсміхнуўся той, а пасля пачаў з гумарам расказваць пра з'езд, дзе, па яго словах, «вайскоўцы, цывільныя шмат лямантавалі, грызліся, але ўрэшце ўхвалілі рэвалюцыю, Часовы ўрад, i тыя, каму трэба, асядлалі Заходні фронт...».

5.

Бацька, седзячы на страхарцы, скінуў долу, у прасторную, амаль без сена, загарадку яшчэ адзін ахапак старой кулявой саломы. Той гупнуўся на аголены насціл з плашак, пыхнуў сухім i горкім пылам. Бацька моўчкі паглядзеў праз дзірку ў пустое гумно, а пасля пачаў браць з калень верхнюю, счарнелую, а то i пазелянелую салому i рассцілаць яе на голыя латы, падтыкаць пад повязкі — канечне, крыў ужо рэдзенька, абы схаваць дзірку на страсе. Калі залатаў, злез i, зайшоўшы ў гумно, сумна зірнуў угору, на страху — тая свіцілася, як рэшата.

— Во дажыліся!—уздыхнуў, пахітаў галавою стары Нямкевіч, падбіраючы старую салому i носячы да сячкарні, ля якой невялікаю горкаю ўжо ляжала назбіваная касою на ўзмежках i ў маладым лесе леташняя трава, невялікі шчынак-ахапачак сена, а таксама назразанае маладое хваёвае голле,— усё, што можна было рэзаць на сечку, каб не даць злегчы карове, каню, авечцы, барану i цяляці, датрымаць ix на нагах да выгану ў поле.

Бацька маўкліва накладаў мяшанку ў карытца, а Янка з Кастусяю круцілі кола, пазіраючы, як пырскае ад вострых нажоў рознакаляровая сечка, ападае ўніз i запаўняе жолаб.

Пасля, калі ўсё перачыкалі, бацька перамяшаў зрэзанае, выкінуў найбольш тоўстыя кавалачкі хваёвага голля і, прынёсшы з хлява невысокі, але шырокі цэбар, насыпаў у яго сечкі — каб цэбар занесці ў хату i там пакінуць яго на ўсю ноч. Калі яны, людзі, скропяць гэтую мяшанку-трасянку, дык тады ахвотней яе есць быдла.

Калі неслі па двары цэбар, ix сустрэў бацькаў брат, Стась. У святочных хромавых ботах i ў новым кажуху. Ён, справіўшы ўжо такую ж работу, зайшоў па ix. Каб разам ісці на аб'яўлены Сяргеенкам агульнавясковы сход.

Праз хвіліну-другую ўжо разам выходзілі з двара. Якраз у гэты час выбліснула пасярод шэрага неба сонца, падзалаціла блізкі лес, пацягнутую далікатнаю зелянотай аселіцу, мокрыя стрэхі, ліпы — усе гэтыя дні ішоў дождж, ірваў вецер, толькі вось сення ўрэшце суцішылася непагадзь. У людскіх садах каля шпакоўняў i на галінах вулічных ліп свісталі шпакі, ціўкалі вераб'і — можа, i ад сонечнага пробліску ў слоту,— а можа, ад таго, што іхнія самачкі пачалі ўжо рабіць першую кладку. Чуйна пахла ў паветры ажылай зямлёю, яшчэ маладой зелянотаю — каля дарогі i каля плота ажылі падарожніца, крапіва, а на дрэвах набухлі пупышкі. Асабліва яны, як убачыў Янка ў Касцюкевічавым гародчыку, былі буйныя, амаль ужо зялёныя на чорнай парэчцы, ці, як гаварылі ў Янкавінах, на быках.

Вясна. Уладарна ідзе вясна. Ужо хутка Юр'е — часіна, калі «адмыкаецца зямліца, выпускаецца расіца», гэта значыць, калі абудзіцца жыватворная сіла. У гэты дзень у Янкавінах звычайна выганяюць статак на «Юр'еву расу», ідуць на поле, каб паслухаць, «пра што гаворыць жыта», а крыху пазней пачынаюць ужо i выязджаць на сваю палоску з плугам. Праўда, сёлета, паколькі ў многіх няма сена, выгналі жывёлу на пашу раней тэрміну.

Старыя запыніліся каля сядзібы Касцюкевіча: гаспадар i яго суседзі, Кузёмка з двума сынамі-падлеткамі, Навіцкі, падымалі на вяроўках i цягнулі ў хлеў вялікую чорна-белую карову. Час ад часу тая спрабавала ўстаць сама, але тут жа i падала; у тую хвіліну, калі яна зноў падхоплівалася, падымалі яе i мужчыны, валаклі крыху наперад, але як толькі яна зарывалася мызаю ў зямлю, дык сваёй важкасцю абцягвала i вяроўкі, як ix ні намагаліся не адпусціць людзі. Ад бяссілля карова жаласна мычэла, i ад гэтага яе немага рыку пераварочвалася душа — бедная жывёліна невінаватая ж, што аслабла ад голаду.

Стары Нямкевіч накіраваўся памагчы Касцюкевічу, але той махнуў рукою: не пэцкайцеся, ідзіце, самі паціху ўправімся.

Падняўшыся на груд, дзе справа стаяў Сяргеенкаў дом, накрыты белай, цяпер вільготнай, але з сухою плямімаю каля коміна бляхаю, а амаль насупраць яго была воласць, Янка аж разгубіўся. На Сяле, дзе жылі Чорныя, амаль цалкам садраная салома са стрэх, дык цяпер, у сонечную часіну, сіратлівыя жоўта-белыя латы i кроквы рэжуць вочы чымсьці гвалтоўным для ўвогуле акуратных Янкавін.

— Што сказалі б на гэта нашы бацькі i дзяды, каб падняліся з магіл?! — пахітаў галавою стары Нямкевіч, пазіраючы на стрэхі.

— Давялі да галечы дык давялі! — паўздыхаў i дзядзька Стась.

У валасной зборні, куды яны неўзабаве зайшлі, было ўжо шмат люду. Па-першае, даўнавата ўжо не склікалі вясковых сходак (апошні раз сыходзіліся тады, калі думалі гнаць у бежанцы), па-другое, усе хацелі пачуць, якія ж навіны прывёз пасланец мінскага павятовага камісара. Учора, як гаварылі, быў такі ж сход у Налібаках, куды прыехалі два «агітатары аж з Петраграда», «бальшавіке», яны падвучвалі «праганяць старых валасных старшынь i выбіраць новых», а таксама гаварылі, што «каб даць людзям зямлю, трэба яшчэ адна рэвалюцыя», але ix, «падбухторшчыкаў», ледзь не пабілі афіцэры, якія цяпер кватаруюць у Налібаках. Кажуць, «петраградскія бальшавіке» накіраваліся з Налібак на Пруды, а адтуль пададуцца да Івянца i Мінска. A ў Дзераўной, гаварылі, пазаўчора былі агітатары з Мінска, з нейкага «Савета», i «тэж узбунтавалі люд».

Калі ў валасную «залю», у зборню, а таксама i ў калідор пачалі шыцца не толькі янкавінцы, але i раскватараваныя па вуліцы салдаты з запаснога батальёна, задымілі так, што ўзнялася пад столь цэлая тытунёвая хмара, запацелі шыбы, дык Сяргеенка, перамовіўшыся з важным госцем, мусіў папрасіць усіх выйсці на двор, а стол, накрыты зяленым сукном, крэслы вынеслі i паставілі на прасторнай верандзе.

Запоўнілі людзі i валасны двор — сюды, бачачы сходнікаў, падыходзілі, запыняліся i вясковыя кабеты, дзеці.

Падышла, як убачыў Янка, i Кацярына Сяргеенка. Сустрэлася з ім позіркам i тут жа адвяла вочы.

За сталом спачатку пасталі, а пасля селі нервовы штабс-капітан Сухарукаў — камандзір батальёна, таўсматы салдат Пернікаў — старшыня салдацкага батальённага камітэта, поўны Сяргеенка, іхні старшына, госць — маладжавы панок у хромавых ботах i ў рудым паліто ды бабровай шапцы, а таксама агромністы, ва ўсім чорным айцец Феадор i нізкі, стаптаны i цяпер п'яны Лядзяш у зношаным афіцэрскім шынялі. Усе, апроч Пернікава, былі азызлыя, з пачырванелымі вачыма — учора позна, як казалі, балявалі ў Сяргеенкі.

— Господа! — вось падняўся i, як заўсёды, паруску загаварыў Сяргеенка, кашлянуў раз-другі. I далей: — Паколькі нас цяпер апякуе Мінскі павет, то сюды прыехаў яго пасланец — памочнік павятовага камісара пан Петракоў. Ён патлумачыць нам цяперашнюю сітуацыю ў Расіі, а таксама рэарганізуе нашу воласць. Давайце павітаем пана Петракова, a ў яго асобе — i новы ўрад!

Сяргеенка сам першы пляснуў далоньмі. Услед за ім заляскалі i вясковыя мужчыны ды салдаты, многія з якіх былі з вёсак.

Петракоў падняўся i, расхінуўшы шалік, паправіў гальштук, паважна схіліў галаву, загаварыў, як i Сяргеенка, па-руску:

— Есть необходимость, граждане, объяснить вам происходящее в России, ибо вы здесь, в отдаленных от городов деревнях, мало посвящены в нынешние события и в их смысл...

Гаварыў ён прыгожа i гучна, пазіраў на ўсіх смела.

— На вялікі жаль, агітатары часамі не тлумачаць вам усё як след, а заблытваюць, падганяюць падзеі пад свае праграмы,— вёў сваю казань далей.— А то, бывае, некаторыя з ix, асабліва бальшавікі, падбухторваюць сялян на хцівыя намеры...

Ён доўга гаварыў пра рэвалюцыю, пра новую ўладу, якая цяпер «па-сапраўднаму будзе клапаціцца пра народ», пасля сказаў, што «трэба ўсякім чынам памагаць Часоваму ўраду перамагчы ворага», каб пазней, пасля перамогі, «склікаць Устаноўчы сход i вырашыць на ім усе пытанні, у тым ліку i зямельнае».

Слухалі яго ўважліва, калі закончыў прамову, запляскалі. Але цяпер ужо стрымана, дзеля прыліку.

— Дзякуй,— падняўшыся, Сяргеенка пакланіўся госцю, а пасля павярнуўся да ўсіх.— Хоча хто штосьці запытаць?

Хвіліну-другую ўсе маўчалі, перамолваючы пачутае. Заадно кожны, найперш з вясковых, асцерагаўся падаць няўдалы голас.

— Прашу, грамадзяне! Цяпер свабода слова,— усміхнуўся Сяргеенка. Мяккі во, лагодны, хоць ты яго за пазуху кладзі.

Але цяпер i самыя смелыя, Чорныя, таксама маўчалі.

З натоўпу паволі выйшаў высакарослы, рыжы салдат, стаў перад самым ганкам, павярнуўся i акінуў позіркам натоўп.

— Я, грамадзяне, сацыяліст-рэвалюцыянер,— бойка прамовіў ён.— Наша партыя найбліжэй знаходзіцца да селяніна. Мы хочам абшчыны, бо ў ёй бачым вясковую будучыню. Мы жадаем для сялян сацыялізацыі зямлі, гэта значыць, каб яна была агульнанародная, ураўняльна дзялілася i каб уладу над ёй мела толькі сельская абшчына. Якраз яна павінна рашаць, каму i колькі чаго даваць. Мы вітаем рэвалюцыю, Часовы ўрад, жадаем, каб на Устаноўчым сходзе прынялі i зямельны закон...

— Дзякую,— сказаў i яму Сяргеенка. Зноў абвёў позіркам люд: хто хоча яшчэ прамовіць?

Як убачыў Янка, мужчыны з Сяла i з Глінішча заштурхалі «палітыка» Сцяпана Чорнага — скажы сваё слова!

Сцяпан спачатку ўпіраўся, а потым, сцягнуўшы аблезлую вушанку i блішчучы жоўтай лысінаю, выйшаў наперад, пакланіўся.

— Я ўчора быў у Крычатах, вунь у ix,— кіўнуў на групку мужчын-крычатоўцаў, якія прыладкаваліся ззаду.— У ix цяпер няма настаўніка, лекара, у ix не стаяць салдаты, дык яны яшчэ не вераць нават, што скінулі цара. Зусім не ведаюць, што гэта такое — рэвалюцыя...

— Ну, а як вы яе ўяўляеце, грамадзянін? — паблажліва ўхмыльнуўся Петракоў.

— Гэта, я думаю, вятрыска, пасля якога бывае бура, вырывае старыя дрэвы з каранямі...

— Вы, грамадзянін, паэт i філосаф! — пацвеліўся Петракоў.— Ну, а па-навуковаму, бацька, гэта — мірны альбо насільны пераварот ва ўсёй сацыяльна-эканамічнай структуры грамадства, спосаб пераходу ад гістарычна састарэлай грамадска-эканамічнай фармацыі да болей прагрэсіўнай...

Сцяпан спачатку разгубіўся ад «навукі», аж ніжнюю губу адвесіў i закамячыў у руках вушанку, а пасля, ратуючыся (іначай пазней веска засмяе!), прызнаўся:

— Я, пане, не ўмею гэтак разумна гаварыць. Але вот што, скажу я вам, даходзіць i мне, цёмнаму чалавеку: ага, прайшла бура, вывернула дуб-велікан, распагодзілася... Добра. Але дзе, выбачайце, перамены?

— Што вы маеце на ўвазе? — ужо не ўхмыльнуўся з «дамарослага філосафа», a схмурыўся Петракоў, асцерагаючыся, што той — не звычайны балабон-языкачос, якіх нямала ў кожнай вёсцы.

— Можа, я не тое гавару, выбачайце,— i заасцярожнічаў, i захітрыў заадно Сцяпан, заваёўваючы павагу ад вяскоўцаў.— Скажэце, шаноўны чалавек, нам ясна: калі будзе той Устаноўчы сход? I што ён можа рашыць? Вот, скажам, для малазямельных?

— Я не магу дакладна сказаць вам, калі будзе Устаноўчы сход i што ён рошыць...— паціснуў плячыма Петракоў.

— А чаму яго чакаць? Чаму не цяпер, увесну, дзяліць зямлю?

— А вы ведаеце, ад каго i як яе забіраць, каму i колькі даваць? — пачаў збіваць яго з панталыку важны госць.

— Дык сто — моза, гаварыльня пра зямлю застанецца толькі гаварыльняю? — прыйшоў на падмогу родзічу Пятро Чорны. Яго ткнула пад бок жонка, каб не лез на ражон, але той ужо не зважаў на перасцярогу.

— Навошта ж вы так цынічна? — нібы пакрыўдзіўся, а на самай справе, мусіць, затрывожыўся Петракоў. Каб неспадзяваныя прамоўцы не зглумілі сход.

— А — сто? — Пятро выйшаў наперад i шапкі не зняў.— Там у вас, моза, неста i змянілася. A ў нас нічога не мяняецца. Наш Сяргеенка зыраваў i зыруе, Гарбацэвіч быў i ест багатыр, а я як ніцога не меў, так ніцога i не маю... Дык сказы ты мне: сто ж палепшыла ваша хвалёная равалюцыя?

Янкавінцы анямела маўчалі; салдаты выбухнулі ў знак згоды з Пятром:

— Вы тоіце рэвалюцыю!

— Глухія да мужыка!

— Махляры!

— Багатыя — толькі для багатых!

— Канчай вайну!

I Сяргеенка, i павятовы госць цярпліва выслухалі непрыязны салдацкі гул.

— Дык вот наша слова, чалавек, такое: няма наго цягнуць ката за хвост, выцэкваць! — героем выпнуў грудзі Пятро.— Давайце перамены! Давайце зямлю! Норму мы самі ўстановім. У каго колькі душ, хто ў каго на вайне...

— Грамадзяне! — папрасіў ужо Петракоў.— Калі ласка, не пад'юшчвайцеся! Чакалі дзесяцігоддзямі, пачакайце i яшчэ крыху! Зямельнае пытанне гвалтам не вырашыш. Насілле народзіць новае насілле. A насілле — гэта заўсёды кроў, слёзы...

— I старыя, i новыя адно i тое ж: здзы ды здзы! — махнуў рукою Пятро Чорны.— Здзы Пятра — сыр з'ясі...

— Грамадзяне! — пачаў намагацца ўціснуць страсці ў берагі Петракоў.— Сяляне маюць рацыю: трэба не словы, а справы. I мы пачынаем ужо дзелаваць. Вось ужо сёння, напрыклад, мы павінны абнавіць кіруючае ядро вашай воласці. Па-другое...

— Прабачце,— падняўся з-за стала Пернікаў, старшыня мясцовага батальённага салдацкага камітэта.— Вы, грамадзянін Петракоў, прадаўжаеце загаворваць усім зубы. Сякія-такія перастаноўкі ў валасным праўленні альбо перайменаванне яго — гэта ўсяго толькі нейкія паўмеры. А вось сяляне, што выступалі, законна запыталі: чаго марудзім, чаму не адбіраем зямлю ад паноў, папоў i кулакоў? Чаму не дзелім яе між беззямельнымі? Сапраўды, якая ж гэта рэвалюцыя без рэвалюцыйных змен?

— Вы — не за змены, вы — за разбурэнне! — падскочыў i крыкнуў штабс-капітан Сухарукаў, які ўжо не мог цярпець Пернікава, якога батальён больш слухаў, чым яго.

— Мы ведаем, што вы, штабс-капітан, за манархію,— абсек яго Пернікаў.— Адпаведна, вы будзеце за ўсё старое.

— Дэмакратыя! — засіпеў той.— Воля!

— Чуеце, людзі? — зноў да ix, да натоўпу, павярнуўся Пернікаў.— Hi старыя, ні новыя не жадаюць вам дабра! Яны дружна тлумяць нам галовы! Адпаведна, я раю: турыце вон хцівага Сяргеенку i на яго месца выбірайце свайго чалавека, каб ён дбаў пра вашы інтарэсы.— Паказаў пальцам на яго, на Янку.— Вось ваш старшыня. Свой, з працоўнай сям'і, граматны, нядаўні воін.

Янкава душа аж пахаладзела: нашто яму гэтае вылучэнне? Чаго ён даб'ецца? Як зладзіць цяпер са сваімі людзьмі, як дасць тым жа Чорным зямельныя надзелы?

— Што вы, пане салдат! — аднак не ён загаварыў, а яго бацька.— Не такой ужо вялікай ён навукі. Ды i не акрыяў яшчэ.

— Грамадзяне! — бачачы, што натоўп выходзіць з-пад кантролю, можа выплюхнуць супраць Сяргеенкі, шустра забег усім наперад Петракоў. Расслабіў гальштук, расшпіліў верхні гузік кашулі. — Toe, што не ў нашай уладзе, мы не можам зрабіць, а вось тое, што нам па сіле, давайце, калі ласка, зладзім. Вось ужо сёння мы маем намер рэарганізаваць старое валасное праўленне ў рэвалюцыйны валасны камітэт. Учора са старэйшынамі вёскі мы перакінуліся словам-другім пра гэта. Варта выбраць валасны камітэт з 9 найбольш паважаных у вашай воласці чалавек. A іменна: Гарбацэвіч Пётр, Дземідовіч Вікенцій, Драздовіч Іван, Лядзяш Лука, Макась Антон (крычатовец), Нямкевіч Іван — бацька, Сяргеенка Юрый, Петухоў Аляксей, Шлёма Ёсель...— падняў уверх паперку.— Згодныя, грамадзяне?

Люд заціх. Салдаты не ўмешваліся, a янкавінцы, як i часта было дагэтуль, не хацелі выступаць супраць сваіх адкрыта.

— Бачу: усе за! — усміхнуўся Петракоў.

— Людзі! Таварышы! Чаго вы маўчыцё? — зноў падхапіўся Пернікаў.— Я, чужы тут чалавек, i то ведаю: амаль усе члены старога праўлення механічна пераносяцца ў новы камітэт! За невялікім выключэннем, гэта ўсё вашы заможныя слаі. Хіба вы можаце мірыцца з такім? — Прыклаў руку да грудзіны, запытаў з крыўдаю: — Хіба, скажам, вам усё роўна, што i ў новы орган сунуць былога паліцэйскага пса, а вось беднякоў, найбольш сацыяльна актыўных асоб, зноў «забываюць»?

— На грамадзяніна Петухова будуць ускладзены абавязкі міліцыянера... — закруціўся Петракоў.

— Людзі! — не здаваўся Пернікаў.— Вас адурманьваюць!

— Давайце выкраслім са спіска гэтага Петухова,— хуценька сарыентаваўся Петракоў.— Калі ласка, грамада, называйце свайго «сацыяльна актыўнага» чалавека!

— Сцяпана! Во яго! — выкрыкнуў Пятро Чорны i паказаў на стрыечнага брата, які ўсё яшчэ разгублена стаяў наперадзе, па-ранейшаму без шапкі на галаве. Нібы чакаў яшчэ хвіліны, каб дагаварыць тое, што не паспеў, нібы анямеў ад перапалак.

— Супраневіч,— падказаў павятоваму пасланцу Сцяпанава прозвішча расчырванелы, набухлы ад злосці i перажывання Сяргеенка, а сам грузка падняўся i, дакараючы «непаслухмяных», прахрыпеў: — Грамадзяне, Чорныя ж — гультаі, зладзеі, дзербуны! Хіба такім месца ў новым органе народнай улады?!

Сцяпан ад такой наўмыснай абразы пабялеў, аж затросся.

— Сам ты — гультай i злодзей! — узарваўся Пятро.

Петракоў таргануў Сяргеенку за локаць чорнага паношанага паліто — сядзь i маўчы, дурань, калі хочаш утрымацца, а сам тут жа падняў рукі, зміласцівіўся:

— Усё-ўсё! Выкрэсліваем Петухова i запісваем Супраневіча.

— I Ледзяша выкрасліць! — запатрабаваў Пятро.— На чорта нам гэты злыдзень?

— Ён — стары воін...

— Панскі i царскі халуй! — абарваў Петракова Міхайла Супраневіч.— Горкі п'янчуга!

— Хам! — падскочыў п'яны Лядзяш, груба пачаў адцярэблівацца ад Петракова, які спрабаваў асадзіць яго.— Я пакажу вам рэвалюцыю! Хрыстапрадаўцы! Царазгубнікі!

Па-бычынаму роў, здаецца, на ўсіх — i на вяскоўцаў, i на салдатаў, i на Петракова.

— Ды замаўчы ты, стары асёл! — вызверыўся той.

Лядзяш неспадзявана вырачыў вочы, зарваўся i асеў на крэсла. Адчуў: ніхто, нават штабс-капітан Сухарукаў, не заступіцца.

Петракоў, чырвоны ад натугі, упацелы, пачаў суцішваць усіх, прасіць галасаваць, але мусіў выкрасліць Ледзяша — замест яго салдаты настоялі выбраць калегу-эсэра, Чарных. Астатнія ўсе (супраць Сяргеенкі, Гарбацэвіча, Дземідовіча, Шлёмы галасавалі Чорныя) увайшлі ў валасны камітэт.

— I яшчэ, грамадзяне,— пасля зноў загаварыў Петракоў,— Нядаўна ў Мінску ўтвораны так званы БНК. Мы павінны прыняць рэзалюцыю па ім. Якая ваша будзе думка?

I салдаты, i янкавінцы маўчалі, з недаўменнем пазіралі адзін на аднаго.

— Гэты БНК, грамадзяне, супраць вас, вяскоўцаў, супраць усяго народа,— пачаў тлумачыць Петракоў.— Ён жадае аддаць наш край немцам...

— Асудзіць! — падаў голас Сяргеенка.

— Ёсць другая думка ў валаснога сходу? — запытаў Петракоў i абвёў позіркам людскі гурт.— Няма? Тады прашу галасаваць. Хто за тое, каб асудзіць нямецкую інтрыгу?

Салдаты дружна ўскінулі ўверх рукі, услед за імі — i ўсе цывільныя.

— Адзінагалосна! — усміхнуўся Петракоў i падміргнуў Сяргеенку.— Ну, а цяпер, грамадзяне, можаце быць вольныя. Членаў валаснога камітэта прашу застацца.

Калі Гарбацэвіч i Ясь Нямкевіч паволі вярталіся з воласці дадому, ix ля Мішуковага двара сустрэў Пернікаў. Пыхкаючы цыгаркаю, закрочыў поплеч.

— Ну, каго выбралі старшыною валаснога камітэта? — запытаў.

— Сяргеенку,— адказаў Нямкевіч.

— Зноў! — зморшчыўся Пернікаў, рэзка кінуў долу цыгарэціну, i тая цяпер, у паўзмроку, пырснула іскрамі.— Эх, людзі вы, людзі!

— Што — мы! — як апраўдаўся Нямкевіч.— Гэта ж павятовы начальнік настойваў...

— А вы паслужліва паднялі рукі?!

Гарбацэвіч i Нямкевіч змаўчалі. Абодва былі не пыхлівыя, як порах, не зацятыя спрэчнікі, хоць сваю думку мелі на ўсё.

— Няўжо не надакучыў вам гэты казнакрад, п'яніца?! — здзіўляўся-абураўся Пернікаў. Дастаў цыгарэціну, зноў закурыў.— Няўжо не хочацца ўрэшце выбраць старшыною свайго чалавека?!

Старыя тупалі моўчкі, унурыўшы галовы.

— З рэвалюцыйнымі настроямі толькі самыя бедныя. Чорныя, як вы кажаце...— прамовіў Пернікаў, ужо добра разбіраючыся, хто ёсць хто ў Янкавінах.— А вось вы, астатнія, завельмі асцярожныя.

— A хіба што пераменіш крыкам? — калі старшыня батальённага салдацкага камітэта замоўк, абзыўнуўся Нямкевіч.

— А вось каб Янкавіны, каб іншыя, каб усе расійскія вёскі закрычалі, то былі б i перамены.

— То каб усе, пане!

— Часамі, дарагія людзі, i добра, што селянін абачлівы, цвёрда стаіць на зямлі, але часамі i кепска, што ён дбае толькі пра свой двор! — сказаў Пернікаў.

I Гарбацэвіч, i Нямкевіч моўчкі выслухалі дакор, але пасля, калі Пернікаў развітаўся, збочыў i падаўся да салдатаў, якія кватаравалі ў Навіцкага, ахвотна разгаварыліся.

— Чорныя — смелыя! —узарваўся Гарбацэвіч.— Гультае, галяке, дык i гарланяць. Давай ім чужое, дармавое! Тады ён, бачыш, чалавекам будзе! А чаму ж ты цяпер чалавекам не стаў?

«Свая праўда i ў Пернікава, i ў Гарбацэвіча».

— Дай ім хоць па валоцы лесу, сенакосу i зямлі, дык, думаеш, усе багатырамі стануць? — не сунімаўся Гарбацэвіч.— Не стануць. Запусцяць усё, змарнуюць альбо прап'юць. Калі няма ў крыві гаспадарскага спрыту, дык яго i не будзе...

— Канечне, нядобра занадта хітрушчым альбо ледзяным да людзей быць,— прамовіў Нямкевіч.— Але... Колькі жыву, не магу разабрацца, што гэта такое — паліціка?! Адзін даказвае адно, другі — другое, трэці —трэцяе...

— О то-то ест,— падтакнуў Гарбацэвіч.

Падышлі да сваіх аціхлых, цемнаватых сядзіб.

Прыпыніліся каля брамкі Нямкевічаў. У ix яшчэ не было святла, a ў Гарбацэвічавай хаце палала лучына — канечне ж, дзеля хворай Зосі. Успомніўшы пра суседаву спаралізаваную нявестку, Нямкевіч зноў паспачуваў ёй, няшчаснай, а суседу дадаў з уздыхам:

— Паліціка ў нас, простага вясковага люду, простая: трымайся за зямлю, рабі, шануй бога, паважай людзей, спачувай, не давайся надта хціваму ў зубы, але не лезь на ражон — дык i будзеш гаспадар, чалавек... A вялікая паліціка — для паноў, для вучоных галоў...

— О то-то ест,— усё падтакваў, хітаў галавою Гарбацэвіч.— О то-то ест... Праўду, вялікую нашу праўду, Ясь, кажаш...

Нямкевіч змаўчаў. З-за таго, што нечакана яму нібы шпілька кальнула ў сэрца: пачакай, супраць каго мінскага клікаў галасаваць гэты Петракоў? Ці не супраць таго, дзе i іхні Алесь? Дык што выходзіць: ён, бацька, ідзе насуперак сыну?! Ці Петракоў гаварыў пра каго іншага? Чорт яго разбярэ, сказаў хутка i коратка, нічога надта не патлумачыў...

— ...з-за паліцікі разумныя галовы ляцелі...— усё бубніў у гэты час Гарбацэвіч.

6.

...яна пайшла па цёмным, вузкім i доўгім тунелі. Шлэпала навобмацак, халаднеючы душой ад страху.

Хацела ўжо запыніцца, застыць у здранцвенні, але вось далека наперадзе ўгледзела скупую светлую палосачку — значыць, там быў канец гэтага жахлівага лазу. Яна закрочыла жвавей — палоска большала, вымалёўвалася ў круг, а за ім, здаецца, было святло.

Калі наблізілася да выхаду з цемры, з ночы, дык нечакана ўбачыла: там, у светлым полі, у паветры, сустракае жанчына з дзіцем. Зося аж здзівілася: якраз такая ж жанчына намалявана на іхняй святой карціне — маладая, сумная, з сінім німбам вакол галавы, у чырвонай сукні. I хлопчык такі ж — малы яшчэ, таксама з сінім німбам, па-сталаму сур'ёзны.

Зося хацела ўзляцець туды, на неба, але жанчына выцягнула руку: не, не падымайся, ідзі па зямлі...

Святло ярчэла, i яна ўбачыла: свеціць не сонца, а лямпа i гэтую лямпу трымае жанчына адной рукою, а на другой яе руцэ сядзіць хлопчык. Толькі гэта ўжо зусім іншая кабета — старая, у цёмнай, з'еханай на шыю хустцы, у кофце, а хлопчык... Дык гэта ж яе Антонік!

Зося памкнулася, захацела ўзяць яго, але не скранулася нават з месца. Тут жа адчула: яна ляжыць на ложку, не можа нават паварушыць рукою. Кабета — а гэта ж яе маці — i ўсцешылася, i залыпала-залыпала доўгімі вейкамі, штосьці гаварыла ёй, але Зося нічога не чула, бы хто заклаў ватаю вушы. Маці павярнулася — амаль тут жа за ёю заявіліся Віця, Анелька, свякроў Вікця, суседкі, цётка Анця i Кастуся, свёкар. Паспрабавала паварушыцца — у гэты ж міг яе цела пранізаў востры боль. Дык да яе адразу дайшло: яна нарадзіла дзіця, былі цяжкія роды, дык яна, мусіць, на нейкую гадзіну-другую страціла прытомпасць. Але чаму баляць i плечы? Што — яна доўгі час ляжыць?

Жанчыны перажагналіся, уздыхнулі, a маці, плачучы, зарадавалася:

— Дзякуй табе, божанька! Акрыяла!

Зося ж, ужо ўсё бачачы i чуючы, але яшчэ не могучы вымавіць слова, скрануцца, квола ўсміхнулася. Адчуўшы, што ў яе набухлыя грудзі, яна ўжо клапатліва перавяла позірк туды, да стаяка, дзе павінна стаяць калыска. Высокая, з файнаю фігурнай выпілоўкаю на верхніх краях спінак, на выгнутых ножках-палазах, калыска i стаяла каля грубкі, але па тым, як у ёй згамтана ляжала коўдрачка, Зося зразумела: немаўляці ў калысцы няма. Дзе ж яно? На ложку? Яна паспрабавала зірнуць i туды, далей, але не мела сілы як след павярнуцца. Тады хутка i запытальна перавяла позірк на жанчын: маці цяпер стаяла з заплюшчанымі вачыма, хаваючы гэткім чынам слёзы, a свякроў, затуліўшы твар далоньмі, хуценька выскачыла адсюль у пярэдні пакой...

7.

Як i раней, так i цяпер Глінішча збіралася на вячоркі ў некага ў Глінішчы, Сяло — на Сяле, засцянковыя — у Засценку, a янкавінская «знаць» — у Сяргеенкі.

Вось i сёння сюды прыйшлі былы ўраднік Петухоў, айцец Феадор «са сваімі Евамі» (жонкай i дзвюма дочкамі), Лядзяш. З Сяргеенкавых дома былі ўсе: гаспадар, гаспадыня, Кацярына, а таксама Сухарукаў — пастаялец i нібыта зяць.

— Сын мой, куды ты знік? — вітаючыся, запытаў у Сяргеенкі айцец Феадор.— У якіх такіх Палесцінах быў?

Сяргеенка, разамлелы, лагодны (толькі што, вячэраючы, асушылі з «зяцем» пляшку гарэлкі), загадкава ўсміхнуўся i не спяшаўся адказваць, хоць сапраўды не быў дома амаль з тыдзень.

Але пасля, калі запалілі ў светлай хаце лямпу i госці расселіся там, заінтрыгаваў:

— У гарадскім тэатры...

Петухоў сядзеў пахмурны (ведама, без службы, прагнаны, як сабака), Лядзяш насупіўся, чакаючы для сябе нейкай каверзы: ведаў, як любяць з яго пацешыцца, пакпіць. Нават i з таго, што дорага самім.

— Юры Апанасавіч, заступнік наш, не цягні ката за хвост,— настойваў айцец Феадор.— Расказвай, дзе быў i што чуў.

— Быў, пачуў...— падражніўся Сяргеенка, сеў на канапе i, не саромеючыся, задаволена пачухаў гладкую шыю I валасатую грудзіну.— Ёсць вельмі добрыя весткі, Панове!

— Якія? — загарэўся айцец Феадор.

— Новы міністр замежных спраў, Мілюкоў, урэшце сказаў яснае i цвёрдае слова Часовага ўрада пра вайну: ён дакляроўвае вернасць сваім саюзнікам i будзе змагацца да поўнай перамогі над войскамі кайзераўскай Германіі.

— Ну, дзякуй богу! — перажагнаўся Лядзяш.

— Урад — за, a петраградскі люд, панове, супраць...

— Пад кіпець бунтаўшчыкоў! — апусціў уніз вялікі палец Лядзяш.

— Значыць, вайне, людскому гору няма канца...— зусім не «патрыятычна» ўздыхнула гаспадыня, поўная, добрая кабеціна.

Петухоў, чуючы гэта, аж пабялеў: сёння прыйшла яму позва ісці ў армію. I радавым. Канечне, не хацелася ні траціць званне, ні лезці ў акопы. Герой быў толькі на словах. Ды сябры яму не спачувалі, рады былі, што яго пруць на фронт.

— Дык адкуль прывёз такую патрыятычную вестку, сын мой?

— Ды ў Мінск ездзіў,— не вытрывала, рассакрэціла айцу Феадору тайну гаспадыня.— На з'езд.

— На які з'езд?

— Цяпер што ні дзень, дык нейкі з'езд! — буркнуў Лядзяш. Стаптаны, у вельмі памятай афіцэрскай форме, спрэс лысы, са слівовым носам.— Ніяк не нагаворацца! I жук, i жаба!

— Ну што ж, калі Ганна Пятроўна ўжо сказала, дык прызнаюся,— усміхнуўся Сяргеенка, зашпільваючы белую кашулю.— Толькі, панове, прашу: не ляпайце языкамі пра гэта ў вёсцы... Карацей, яшчэ на пачатку красавіка прыходзіць з Мінска паперына: так i гэтак, правядзіце ў воласці сходы, выберыце ад кожнай сельскай грамады па дэпутату, дайце ім адпаведныя дакументы i дзевятнаццатага накіруйце ў Мінск на з'езд сялянскіх дэпутатаў Мінскай i Віленскай губерній. Хм, думаю, збяры люд, прыйдуць i салдаты, дык каго гэта дзікая маса выбера? Нас з вамі? Не, панове. Мужыкоў. Дык я, панове, гэтую цыдуліну — у сейфік, нават свайму пісару не паказаў, выпісаў на сябе дакументы i дзевятнаццатага сам шусь у Мінск...

— Ох, пападзе вам некалі за гэткія штукі! — сумна пахітала галавою Кацярына, седзячы на ложку.

— Не, дшчэр мая,— перапыніў яе айцец Феадор, пагладжваючы вялікую густую чорную, сям-там з сівымі валасінамі бараду.— Па ісціным пуці ідзе радзіцель твой...

— Сабраліся ў гарадскім тэатры,— далей пачаў расказваць Сяргеенка.— Чалавек, можа, i 800. Самых усякіх. I партыйцаў розных. I такіх, як я, i салдат, i мужыкоў-лапцюжнікаў. Выбралі прэзідыум, старшынёю вылучылі нейкага Міхайлава — кажуць, начальніка мінскай міліцыі. Тады пачалі вітаць з'езд. Ад усіх мясцовых партый, якіх, выходзіць, тут процьма. У тым ліку былі пасланцы i ад Беларускага нацыянальнага камітэта, каля якога аціраецца i наш землячок.

Кацярына, пачуўшы такую навіну, спачатку ўздрыгнула, а пасля аж схапілася за лоб:

— Дык вось чаму вы так паслужліва ix асудзілі на нядаўнім валасным сходзе! Найперш з-за нянавісці да Алеся!

— Дурніца! — скрывіўся Сяргеенка.— Калі мы ix не асудзім, то яны нас з'ядуць... Праўда, наш герой не вылазіў на трыбуну, сядзеў у зале. А вось яго сябры выскакалі i заклікалі сялян «разам будаваць беларускую хату». Ды ix сагналі з трыбуны... Я потым, калі засядаў у культурна-асветніцкай камісіі, таксама ўрэзаў па адным. Знайшоўся сярод нас такі малады i прыгожы, давай падбіваць нас, каб мы дабіваліся «свайго універсітэта, урокаў роднай мовы ў старэйшых класах, навучання ў пачатковай школе па-беларуску, а для Беларусі — аўтаноміі». Дык я першы падскочыў i даў пытлю. Камісія пайшла за мною, параіла з'езду не дапускаць «мову» ў школе, i з'езд згадзіўся...

— Малайчына, сын мой! — пахваліў айцец Феадор.

— Каланізатар! — прашаптала Кацярына. Абразіла. Ды каго? Роднага бацьку.

— Дурніца! — зноў скрывіўся ён.— Ты не разумееш, а мы вось разумеем, як трэба жыць i чаго жадаць. Таму я вельмі рады, што з'езд асудзіў i гэты БНК, i іхнюю ідэю аўтаноміі, выказаўся толькі за абласное самакіраванне...

— Ну, а пра што яшчэ гаварылі? — бачачы, што Кацярына зноў хоча ўспыхнуць, хуценька перабег ёй дарогу айцец Феадор.

— Парадак дня быў вялікі,— адказаў Сяргеенка, бачачы, што дачка насупілася. З-за свайго былога каханага, Алеся.— Пра вайну i мір, валасныя камітэты, зямлю, узнаўленне разбураных гаспадарак, стан сельскагаспадарчых рабочых, арганізацыю Саветаў сялянскіх дэпутатаў, пра зняцце чыноўнікаў Часовага ўрада i перавыбары сялянскіх камітэтаў...

— Ого! — пачуўшы апошняе, усклікнуў айцец Феадор.— Нават i новая ўлада не ўсім падабаецца!

— Скажу я вам, малайцы эсэры,— адказаў Сяргеенка.— Яны, а ix i іхніх прыхільнікаў было найбольш, павялі з'езд за сабою, не дазволілі лішняй рэзкасці, добра падсыпалі ўсім, а найперш — бальшавікам, якія спакушалі мужыкоў на гвалт...

— Ну й што ж рашылі пра вайну, пра зямлю — пра тое, чым цяпер найбольш бес муціць ваду, мужыцкія галовы?

— Прызналі, што ўсе чакаюць міру, i міру справядлівага,— адказаў Сяргеенка,— што люд, які трапіў у ваенную зону, мае права сам рашаць свой палітычны лёс. Выступілі супраць таго, каб гвалтам далучаць чужыя землі i браць кантрыбуцыю. Паколькі Расія не хоча прыгнятаць іншыя народы, дык заявілі, што i яна не дазволіць, каб ёй навязалі чужую волю штыкамі. Паколькі немец можа заняволіць многія народы Расіі i падпарадкаваць ix, то «вайна павінна весціся з неаслабнай энергіяй». Пагэтаму з'езд асудзіў дэзерцірства i заклікаў сялян памагаць арміі хлебам i ўсім тым, што ўзмоцніць яе сілу, зробіць яе «апораю волі i рэвалюцыі...».

— Вот гэта добра! — паківаў тоўстым пальцам Лядзяш.— Інтарэсы арміі, інтарэсы Айчыны — найперш усяго!

Усе ўсміхнуліся — бач, які патрыёт былы казнакрад! — але ніхто нічога не прамовіў уголас.

— Па зямельным пытанні былі цэлыя баталіі,— сказаў Сяргеенка.— Адны заклікалі чакаць Устаноўчага сходу, a другія крычалі: «Няма чаго чакаць, «когда барин приедет и рассудит», a самім браць тое, што належыць нам». А некаторыя яшчэ смялей ішлі ў атаку: «Браць зямлю i нікому нічога не плаціць. Кажаце, паны плацілі? А яны адкуль грошы бралі? У нас жа грэблі. Дык давайце вернем сваё». Наспрачаўшыся, рашылі, каб «усе землі — царкоўныя, манастырскія, казённыя, удзельныя, памешчыцкія i прыватніцкія, сталі агульнанароднымі без усякага выкупу».

— Бесовское наваждение! — перахрысціўся айцец Феадор.

— Аднак бесаўскія, як вы кажаце, бацюшка, гэта значыць бальшавіцкія ўстаноўкі пра зямельнае пытанне не прайшлі. Зямельныя надзелы, сказана, варта даваць толькі тым, хто можа абрабляць ix сваёй сям'ёй ці на таварыскай аснове, не болей працоўнай нормы,— апавядаў далей Сяргеенка.— Маёнткі, дзе гаспадарка вядзецца ўзорна, павінны быць народный. Лес, карысныя выкапні належаць дзяржаве. Усім, хто пацерпіць ад перадачы зямлі малазямельным, трэба выплаціць з дзяржаўных кас, дзяржава павінна памагчы i непрацаздольным сялянам, сіротам... Самачынныя захопы зямель, сенакосаў забараняюцца. Так што будуць выкараняць гвалт аж да Устаноўчага сходу.

— Вось гэта па-божаску, сын мой! — пацешыўся айцец Феадор.— Ну, a калі будзе той Устаноўчы сход?

— A ніхто яшчэ не ведае, бацюшка.

— Ну i добра! Хай чэрнь пагалёкае, ахрыпне, пагаладае — дык будзе рада нават маленечкай палёгцы...

— Праўда, сям-там здолелі настояць на сваім бальшавікі,— дадаў Сяргеенка.— Пра Саветы сялянскіх дэпутатаў, пра ўдаленне ўсіх павятовых камісараў Часовага ўрада, а таксама i на тым, каб пачысціць i валасныя камітэты, узяцца i за вас, бацюшка,— «прыхільнікаў старога ладу»...

— О, пакарай, гасподзь, сатанінцаў!

— Сказаць шчыра, вярнуўся я з трывогаю, Панове,— прызнаўся Сяргеенка.— Вельмі хітрыя бесціі гэтыя бальшавікі! Хоць яны не ўсюды дабіліся свайго, але часамі вельмі спрытна распраналі, выпускалі голенькіх эсэраў, «сялянскіх абаронцаў».

— Іскусіцелі! — пахітаў галавою айцец Феадор.

— З'езд выбраў свой кіруючы орган — Выканаўчы камітэт сялянскіх дэпутатаў,— калі айцец Феадор супакоіўся, дадаў Сяргеенка.— Яго старшынёю стаў Міхайлаў. Яго ж разам з эсэрам Макрэевым назначылі рэдактарам новай «Крестьянской газеты». Гэты ж Міхайлаў узначаліць дэлегацыю дзвюх губерній на Усерасійскім з'ездзе Саветаў сялянскіх дэпутатаў, што пачнецца 4 мая ў Петраградзе...

— А хто гэты Міхайлаў? — запытаў Лядзяш.

— Ды, здаецца, з вашых, з ваенных,— адказаў Сяргеенка.

Лядзяш супакоіўся: aгa, палічыў, калі вайсковец на чале сялянскага руху, то вёскі, сяляне будуць у цвёрдай руцэ.

8.

— Э-э, разгубленыя i прыгнечаныя! — сустрэўшы ix у сваім кабінеце, пакпіў Скураны. Сёння не ў вышыванай кашулі, a ў звычайным еўрапейскім чорным гарнітуры.

Васілевіч i Лашковіч сапраўды былі панылыя. Калі Лашковіч засмуціўся з-за таго, што мінскі сялянскі з'езд «зганьбіў сваё ж», БНК, а таксама i таму, што многія дэлегаты-сяляне галасавалі за тое, каб не пускаць родную мову ў школы, дык Васілевіч увогуле паў духам, ён лічыў: яго зняважылі, сагнаўшы са з'ездаўскай трыбуны ды яшчэ з такімі несправядлівымі выкрыкамі...

— Давайце, спадары, вельмі не адчайвацца...— калі яны селі на канапе, пачаў супакойваць ix гаспадар. Сам апусціўся насупраць у мяккае крэсла, над якім вісела карціна Ваньковіча «Міцкевіч на скале Аюдаг».— Не толькі нам адным не ўсё ўдаецца... Прабуксоўвае, нават закрызісаваў i сам Часовы ўрад...

Яны ведалі, пра што ён хоча сказаць: пра нядаўняе пагрознае 20 красавіка, калі газеты апублікавалі ноту міністра замежных спраў Мілюкова весці вайну да пераможнага канца, ад чаго салдаты, а за імі i рабочыя Петраграда страшэнна абурыліся i вывалілі на вуліцы з лозунгамі «Далоў Мілюкова!», «Улада Саветам!», a прыхільнікі Часовага ўрада запоўнілі арыстакратычны Неўскі праспект з транспарантамі «Няхай жыве Часовы ўрад!», «Далоў Лeніна!». Калі Гучкоў, ваенны міністр, i Карнілаў, камандуючы Петраградскай ваеннай акругаю, паспрабавалі ўціхамірыць гнеўны люд сілаю, дык армія не толькі не паслухала, але i злосна, нават з лютасцю загудзела. Карнілава i Гучкова, а крыху пазней i Мілюкова прыйшлося патурыць.

— Але Часовы ўрад, э-э, выкруціўся,— гаварыў далей Скураны.— Ён спачатку кінуўся растлумачваць сваю ноту, супакойваць люд, а пасля пачаў клікаць да сябе «активные творческие народные силы», папрасіў Петраградскі Савет, каб разам скласці кааліцыйны ўрад. I, бачыце, павагаўшыся, на днях Савет пайшоў на хаўрус, згадзіўся паслаць сваіх людзей у новы орган улады... Цяпер страсці-мардасці ўлягліся, кааліцыйны ўрад пачаў наводзіць лад, абсякаць бальшавікоў-падбухторшчыкаў i натоўпы...

Яны слухалі, а Скураны не заціхаў:

— Што датычыць нас, то нам, канечне, ёсць ад чаго апусціць рукі. Скажу шчыра, я, э-э, не ўскладаў вялікія надзеі на наш сялянскі з'езд, бо добра ведаю нашых сялян: ці будуць толькі назіраць, ці пойдуць за тымі, хто дужэйшы, ці для адчэпнага прагаласуюць за спакуснікаў, але наўме будзе сваё... Асцярожны, хітры гэта тып — мужык!.. Але я не чакаў, што дэлегаты на з'ездзе гэтак пойдуць не толькі за эсэрамі, але i за Міхайлавым, выберуць яго старшынёю Выканаўчага камітэта, адным з рэдактараў сялянскай газеты i кіраўніком сялянскай дэлегацыі на Усерасійскі з'езд Саветаў сялянскіх дэпутатаў i гэтак варожа настрояцца супраць нас!.. Як так не бачыць, хто ім свой не на словах, а на справе?! — Падняўся, дробненька затупаў кароткімі ножкамі па пакоі.— Каму даручыць прадстаўляць іхнія інтарэсы на ўсерасійскім форуме! Міхайлаву! Чужынцу!

Вярнуўся, з крэктам зноў апусціўся ў крэсла.

— Як i трэба было чакаць, Міхайлаў адразу ж спажыў гэты мандат у сваіх карыслівых мэтах. Як мне ўчора сказалі па тэлефоне з Петраграда, Міхайлаў ад імя беспартыйных падаў праект рэзалюцыі пра цякучы момант, дзе яны не прымалі кааліцыю новай улады i дабіваліся, каб руль у Расіі ўзяў Усерасійскі Савет... Але,— задаволена ўсміхнуўся,— за праект старшыні беларускай дэлегацыі галасавала толькі 17 дэлегатаў Усерасійскага з'езда сялянскіх дэпутатаў, супраць — 800... Так што, як жартуюць цяпер у Петраградзе, «белорусский эксперимент не удался...». Сяляне пайшлі за эсэрамі, а эсэры, як вядома, ва ўрадзе...

— Вы маеце рацыю, Міхайлаў спрабуе ваўсю спажыць давер нашых сялян у бальшавіцкіх мэтах,— падаў голас Лашковіч.— Я чуў, што на нядаўняй Сёмай Усерасійскай бальшавіцкай канферэнцыі Ленін папікнуў сялян за шавінізм, за слабую рэвалюцыйнасць i заклікаў абапірацца найперш на бедных...

— А на каго нам абапірацца ў сялянстве? — уздыхнуў Скураны.— Вунь як яго дэлегаты павяліся на з'ездзе, вунь якія рэзалюцыі прыходзяць з валасцей на наш БНК!.. Што ім скажуць начальнікі альбо агітатары, за тое i галасуюць... Але ўсё роўна не трэба, кажу, адчайвацца. Варта, э-э, не толькі абараняцца, але i наступаць. Адвярнуць нагаворы i павесці агонь па Міхайлаве, не дазваляць яму кампраметаваць нас. Я,— падняўся, падышоў да стала, узяў лісток i зноў вярнуўся на сваё месца,— склаў тэлеграму, думаю паслаць яе за сваім подпісам ва ўсе паветы. Вось: «На сялянскім з'ездзе, што адбыўся 23 красавіка ў Мінску, старшыня Міхайлаў у рэзюме заявіў: Беларускі нацыянальны камітэт — памешчыцкая інтрыга, сацыялістычная грамада на повадзе ў паноў. Аб'явіў бязлітасную барацьбу. Прыняты меры русіфікатарскага характару. Энергічней пратэстуйце ў друку, прысылайце пратэст у «Вестник Минского губернского комиссара». Старшыня Скураны».

Зірнуў на ix, позіркам запытаў: ну, як?

— Пасылайце,— прамовіў Лашковіч.

— Добра,— ажывіўся гаспадар.— Далей. Трэба перамовіцца з Радай украінскай грамады ў Мінску. Разам падаць пратэсты — найперш супраць гэтага узурпатара-прышэльца — губеранскаму камісару i ў Грамадскі камітэт, у Мінскі Савет, а то—i ў суд...

— Мы згодныя,— буркнуў Лашковіч.

— I вось што яшчэ...— уздыхнуў Скураны.— Як ні горка, але нам цяпер прыйдзецца адрачыся ад стаўкі на нашых халопаў. Яны — нам не апора. Яны аддаюць нас на згубу, як яўрэі Хрыста... Трэба шукаць апірышча сярод нашага адукаванага люду...

— Не трэба крайнасці, старшыня,— насупіўся Лашковіч.— Канечне, трэба будзіць сумленне, годнасць у нашага адукаванага люду, але не варта грэбаваць нашымі сялянамі. Змагацца за народ з непавагаю да народа — марны занятак.

— А што рабіць, калі ў нас такі несвядомы люд?! — зноў падхапіўся Скураны, нервова затупаў па пакоі. Невысокі, з выпхнутым жывоцікам. Нібы Напалеон.— I ц я п е р угодлівы, баязлівы! Дбае найперш пра свой жывот, а не пра душу альбо пра будучыню!

Пасля, калі пагаварылі i выйшлі на пазнаваты ўжо, але цёплы двор, загаварыў Васілевіч. Нібы апамятаўся.

— А ты ведаеш, Скураны гаворыць праўду...

— Якую? — рэзка запытаў Лашковіч.

— Пра нашых сялян...

— Канечне, наш люд з неразвітымі нацыянальнымі пачуццямі. Але...— скрушліва сказаў Лашковіч.— Але, дарагі мой, не будзем адварочвацца ад яго. Што ён такі — не яго віна, а яго бяда. Хто яго адукаваў, хто адкрыў яму вочы на ўсё? Наадварот, яго стагоддзямі тапталі, убілі ў галаву: ён — не народ, а быдла. Але нам трэба цярпліва будзіць яго, падымаць дух i гонар...

Праз дні тры Лашковічу пазваніў Фрунзе.

— Здароў, стары друг!

— Слухаю цябе, Міхаіл,— холадна адказаў ён, седзячы за старым сталом у магістраце i моцна прыціскаючы трубку да вуха.

— Дык, кажаш, закрычалі?! На ўвесь край?

— Закрычалі!

— Непрыстойна паводзішся, Максім,— сказаў Фрунзе.— Наўмысна дыскрэдытуеш, выстаўляеш шавіністам!

— А я, Міхаіл, лічу, што маю рацыю...

— Я перасцерагаў, Максім...— спакойна прамовіў Фрунзе.— Вы не паслухалі, пайшлі за панам, дык вось i майце...

— A ў чым вінаватая наша мова, Міхаіл? — з'яхіднічаў Лашковіч.— Чаму не пускаць яе ў нашы школы? Маўляў, з-за панскіх хітрыкаў? Ці, давай назавём рэчы сваімі імёнамі, з-за непавагі?

— Хораша апраўдваешся, але не зусім шчыра,— падсек яго Фрунзе, які выдатна ўмеў палемізаваць.— Не я асабіста настояў, каб не ўводзіць вашу мову ў школы. Так спачатку рашыла камісія, а яе падтрымаў з'езд. Дык што — я мусіў ісці супраць з'езда?

— Ты таксама хораша апраўдваешся, але таксама не шчыры...— пастараўся ўдарыць гэтак жа i Лашковіч.— Ты падстроіў, каб дэлегаты сагналі з трыбуны нашых прамоўцаў, каб прынялі такія, шкодныя нам, рэзалюцыі...

— Ну, Максім! — абурыўся Фрунзе.— Паклёп!

— А ты? Ты як паводзішся?

9.

З заявы Выканкома Савета сялянскіх дэпутатаў

Мінскай i Віленскай губерній

Выканком Савета сялянскіх дэпутатаў, які складаецца выключна з сялян i які сабраўся 7 мая першы раз пасля з'яўлення ў друку адкрытых лістоў «нацыянальнага беларускага камітэта» i ўкраінскай грамады з цэлым шэрагам абвінавачванняў супраць старшыні з'езда i Выканкома М. A. Міхайлава, лічыць сваім абавязкам выступіць з наступнай заявай:

1) Тав. Міхайлаў не вёў ніякай агітацыі супраць беларускай мовы ні на з'ездзе, ні да яго склікання.

2) Культурна-асветніцкая секцыя з'езда, у рабоце якой тав. Міхайлаў ніякага ўдзелу не браў, сапраўды прыняла рэзалюцыю пра выкладанне на рускай мове ў пачатковых беларускіх школах Мінскай i Віленскай губ., але такая пастанова была прынята па настойліваму патрабаванню сялян...

3) Няпраўда i тое, што тав. Міхайлаў не даваў на з'ездзе слова прадстаўнікам «нацыянальнага беларускага камітэта» i ўкраінскай грамады, якія ў сваёй зласлівасці не пасаромеліся нават аб'явіць тав. Міхайлава ворагам народа. Але мы ведаем, што чалавек, які на працягу 20 гадоў змагаўся за народную волю ў шэрагах сацыял-дэмакратычнай партыі, 2 разы прысуджаны да смяротнага пакарання i які адбыў 6 гадоў цяжкой катаргі, не быў i не можа быць ворагам народа. I тыя, хто супастаўляе імя тав. Міхайлава з епіскапам Яўлогіем, павінны сказаць, хто яны самі i што імі зроблена для вызвалення беларускага альбо іншага народа.

З'езд сваім настроем i рэзалюцыямі ясна паказаў, што не падзяляе поглядаў i памкненняў «Беларускага нацыянальнага камітэта» i не лічыць яго выказнікам поглядаў большасці беларускага народа.

Маючы на ўвазе, што дзеячы «Беларускага нацыянальнага камітэта» i ўкраінскай грамады ў сваіх адкрытых лістах перакруцілі добра вядомыя ім факты, каб узвесці на тав. Міхайлава гнюсны паклёп, Выканком Савета сялянскіх дэпутатаў пастанавіў:

па-першае, ні ў якую палеміку з гэтымі арганізацыямі не ўступаць і,

па-другое, прапанаваць тав. Міхайлаву ад трацейскага суду, прапанаванага яму панам (...), адмовіцца.

Просім іншыя газеты перадрукаваць[¹²].

10.

Час, падзеі паспрыялі беларускай справе.

Да слова, ужо ў канцы красавіка, вярнуўшыся ў Мінск, акцёр i рэжысёр Фларыян Ждановіч заснаваў на роднай мове «Першае таварыства беларускай драмы i камедыі» (24 красавіка ў будынку гарадскога тэатра паставілі «Паўлінку»), а пазней пачалі выходзіць газеты: «Вольная Беларусь» — орган БНК, «Грамада» — орган БСГ, а таксама i іншыя выданні.

Як многія зналі, асабіста Фрунзе не замінаў гэтаму.

11.

Даўнавата ўжо, болей месяца, нічога не запісваў у свой дзённік. Не толькі не было настрою брацца за пяро, але i жыць...

Разгубіў — не, слова «разгубіў» вельмі лёгкае, на самай справе знявечыў, падсек — наш сялянскі з'езд, што быў у канцы красавіка. Я так чакаў яго, хацеў сустрэцца з пасланцамі тутэйшых вёсак,

пагаварыць з імі пра нашы сумесныя клопаты. Міхайлаў даў мне слова, але толькі я сказаў з трыбуны некалькі фраз, як то тут, то там з залы пачалі выгукваць: «Панский прислужник!», «Блюдолиз!», замінаць гаварыць, a ўрэшце i сагналі з трыбуны.

Як апараны, у вялікай роспачы я выскачыў з гарадскога тэатра, пашыбаваў па Захараўскай куды вочы глядзелі. Толькі ўжо за горадам, у лесе апомніўся: шпару па дарозе на свой Барысаў, за якім, у невялічкай вёсачцы, жывуць мае старэнькія бацькі, сястра i два браты —усе малазямельныя, амаль непісьменныя, спакутаваныя i прыгнечаныя, нават, як кажуць, з забітаю душой. Усім кланяюцца: i пісару, i стражніку, i лекару ды настаўніку, i сваім багацейшым людзям, а сябе прыніжаюць звыш меры— мы ж, маўляў, цёмныя, не раўня некаму... Дык хіба я вораг ім, не хачу для такіх, як яны, лепшай долі? Якая мана i знявага: я, бачыце, панскі халуй!

Крыўдна i балюча, што пасланцы з нашых вёсак ці не разбіраюцца ва ўсім гэтым, ці свядома аддаюць нас на гвалт! Божа, як i чым ix абудзіць, зацікавіць, дабіцца, каб спрыялі? Што такое падакляраваць? Ці ўсё марна? Можа, даўно ўжо наш гаротны селянін змірыўся са сваім лёсам, зняверыўся, што можна штосьці змяніць? А можа, мы памыляемся, чагосьці недагледжваем i таму не трапляем у цэль, не зачэпліваючы людскія розумы i душы? Але дзе, у чым тады, выйсце?

Здаецца, Максім толькі напалову мае рацыю, калі заклікае адабраць руль у Скуранога. Баюся, што i без таго мы мала здзялуем, бо ўсё роўна будзе перад намі глухая сцяна...

...Запыніўшыся ў лесе, карцела павесіцца, як гавораць, скончыць рахунак з клятай рэчаіснасцю, з ілюзіямі, але зірнуў навокал — i зайшлася душа.

Снегу ўжо няма ў гэтым прылеску, цягнецца з зямлі, пышнее зелянота, бярозкі ахуталіся жоўта-зялёненькім дымком, які падзалочвае яркае i цёплае сонца,— як ты пойдзеш ад усяго гэтага?! Ды калі яшчэ ў цябе жонка, дзеці! Які іхні лёс будзе без карміцеля i апекуна! Вялікі ж грэх трэба браць на сябе, на род свой, каб пускаць дзяцей у свет жабракамі!

Адным словам, утрапёна пабег я з лесу ў ненавісны, але i любы горад, во жыву, б'юся як рыба аб лёд, пакрыху супакойваюся. Нават зноў наіўна веру, што дыхаю, працую, раблю сваё недарма, што нешта ўсё ж зменіцца i будзе лепш... Зрэшты, а як жыць без мары, без веры i надзеі? Усё гэта, здаецца, вельмі магутны рухавік, які імкне наперад не толькі нейкую адну асобу, але i ўсе народы, усё чалавецтва...

Сёння вось ужо, як кажуць бюракраты, зноў прыступіў да выканання сваіх службовых абавязкаў. Сустракаўся з адным са сваіх віленскіх знаёмых. Ён, Галубовіч, адвакат, з якім мы ў свой час досыць часта бачыліся ў колішнім беларускім клубе ў Вільні, употай перабраўся сюды праз фронт, заявіўся ў Мінску ў форме капітана рускай арміі, захацеў сустрэцца са мной i як з былым знаёмым, i як з членам тутэйшага камітэта БСГ.

Запрасіў ён мяне на ўскраіну, у незнаемы для мяне чыйсьці дом, дзе ўжо быў Муха. З Васілём госць гутарыў сам-насам, а вось са мною — пры Васілю. Мне здалося, што гэта было не зусім выпадкова, ва ўсім гэтым быў нейкі свой намер альбо хітры ход. Галубовіч, недзе маіх гадоў, рыжы i рабаціністы, вельмі імпазантны ў афіцэрскай форме, сказаў, што прыбыў сюды ад віленскіх Беларускага народнага камітэта i Цэнтральнага саюза беларускіх арганізацый, а таксама i ад «адной падпольнай суполкі», словам, па даручэнні знаёмых мне Лапкінскіх i Стася Лысковіча. Расказаў, што яны там робяць, як ім то замінаюць, то памагаюць немцы, а пасля пачаў вяшчаць, што цяпер усім нам трэба «прапаведаваць ідэю адрыву Беларусі ад Pacii i ўтварэння нашай незалежнай дзяржавы ў блізкім саюзе з Германіяю».

«Ты — што? — здзівіўся я.— Звар'яцеў? Я не магу нават заікнуцца пра гэта ні перад нашымі, ні перад іншымі...»

«Hi Часовы ўрад, нi Саветы, ніхто i не думае справядліва вырашаць нацыянальнае пытанне,— сваё даказваў мне той.— Дык ix трэба прыпалохаць, змусіць павярнуцца да нас тварам... Тым больш што Германія можа нам памагчы...»

«На словах...»

«Не будзь прадузяты, Сымон. Тэўтоны — адно, а цяперашняя Германія — другое... Яна можа даць малым народам больш, чым цяперашнія петраградскія i мінскія гаваруны пра волю, братэрства i дружбу народаў... Звычайна хто шмат клянецца ў дружбе, той усыпляе цябе i хоча ўсесціся на твой карак...»

«А твой кайзер не такі?»

Мы паспрачаліся i не прыйшлі да згоды. Я сказаў, што яны там гуляюць з агнём, псуюць справу, а ён адпарыраваў мне, што мы тут «поўзаем на каленях i перад старымі, i перад новымі гаспадарамі, слепа верым у нечыю міласць i не бачым, што гэтая рэвалюцыя робіцца не для ўсяго народа, a толькі для выбраных».

30 мая 1917 года

«Як адзін з рэдактараў i аўтараў «Грамады» сёння атрымаў шмат лістоў — адказы на тое, што мы надрукавалі ў сваёй газеце. З вёсак прыслалі водгукі на матэрыял, што публікаваўся на пачатку мая (там мы заклікалі сялян чакаць хуткага Зямельнага закону, які павінен справядліва падзяліць зямлю), а з гарадоў, у тым ліку i з Мінска, выказваюць свае думкі пра нашу публікацыю за 20 мая, дзе мы абнародавалі, як кажуць, свае помыслы — патрабаванне для нашага краю аўтаноміі ў складзе Расійскай федэратыўнай дэмакратычнай рэспублікі, якую павінен даць Устаноўчы сход.

Нехта М. з-пад Бабруйска, адстаўны ротмістр, піша нам: «Господа, не будоражьте мужиков! Печатное слово они иногда воспринимают как постановление. Ваши статьи о земле подогревают их захватнические чувства. В результате и по вашей вине учащаются случаи захвата бездельниками хозяйской пашни...»

У лісце, які i крыжыкамі, i прозвішчамі падпісалі сяляне адной воласці з-пад Ігумена, ёсць такія словы: «Шаноўныя паночкі! Вы вот пішаце: бедныя i малазямельныя, чакайце, скора вам дадуць зямельныя надзелы, дык будзеце гаспадары... Мы грамадою чыталі — i от каторыя нашы бывалыя людзі мала вераць: кажуць, нас толькі суцешваеце, як малых дзяцей... Бо i наш пан, i прыезджы з горада чалавек, што купіў маёнтак у суседняй вёсцы, гавораць, што зямлі сваёй яны дарэмна не аддадуць. A калі i аддадуць, то толькі за вялікія грошы... Але мы, што падпісаліся, грошай такіх не маем. Ды i сыны нашы на вайне...»

Хтосьці (подпісу пад лістом няма) з Оршы здзекуецца: «Эй вы, лапотники! Вы не спятили с ума? Какой еще автономии вам хочется? Какую-такую Бела-Русь сочиняете?»

Наш пастаянны карэспандэнт з Маладзечна, шавец Сямашка піша: «Дзякуй вам, браточкі, што вы яшчэ не выракліся сярмяжнага люду свайго, хочаце яго ачалавечыць i дабіцца, каб ён стаў народам».

А чытач (прафесіі, узросту не назваў) Ю. Абабірка са Слуцка патрабуе: «Смялей, хлопцы! Падымайма сонных, патрасём за грудзі хітрых альбо абыякавых, не дадзім спакою дужым i хіжым! I не выпрошвайма ласкі, а запатрабуем свайго ў тых, хто i не хоча выпрагаць нас з хамута, i нахабна выскаляецца ды здзекуецца!..»

Чэрвень

«...пішу похапкам, толькі што вярнуўшыся з Петраграда.

Быў там на канферэнцыі БСГ. Форум гэты быў мусовы: у маі вельмі ж разгарэліся спрэчкі сярод БСГ. Адны бурчэлі, што яна «зашмат хоча, палохае толькі i Петраград, i Мінск», другія, наадварот, дабіваліся, каб «праграма наша была болей радыкальная». Дык вось трэба было суцішыць рознагалоссі, не дапусціць расколу. Калі мне пазваніў Жылуновіч i запрасіў з мінскай дэлегацыяй прыехаць у сталіцу, то я адразу ж згадзіўся.

На канферэнцыі, як i трэба было чакаць, рэй павялі петраградскія беларусы (сярод ix шмат рабочых сталічных заводаў i салдат). Яны, навучыўшыся мітынгаваць ад петраградцаў, наслухаўшыся патрабаванняў рабочых, рашуча ўзялі левы накірунак — БСГ, на ix думку, павінна вылучыць якраз такую праграму:

надзяліць зямлю паміж сялянамі мясцовымі органамі самакіравання,

дабівацца ідэі сацыялізацыі ўсёй прамысловай вытворчасці,

стварыць кааператыўныя i крэдытныя суполкі, спажывецкія таварыствы,

увесці 8-гадзінны рабочы дзень, мінімальную плату.

Адным словам, як сказаў, напрыклад, токар Цімкевіч, трэба «ажыццявіць сацыялістычны лад пры дапамозе развіцця класавай барацьбы i сацыяльнай рэвалюцыі».

Мы, мінскія, як нас i прасіў Жылуновіч, вельмі не спрачаліся, але заклікалі «побач з сацыяльным не адсоўваць далека наш нацыянальны клопат».

Папалемізавалі. Але, дзякуй богу, не раскалолі канферэнцыю, большасцю галасоў падтрымалі кааліцыю Часовага ўрада i сацыялістаў, іхнюю праграму. Што датычыць нацыянальнага пытання, то прайшла рэзалюцыя нашых петраградцаў: «БСГ, у прынцыпе згаджаючыся з правам кожнай нацыі на поўнае самавызначэнне аж да поўнай незалежнасці, лічыць, што пры цяперашнім палітычным i эканамічным становішчы Расіі адарванне якой-небудзь яе часткі будзе шкодзіць справе ўсяго рэвалюцыйнага пралетарыяту».

Яшчэ пра некаторыя важныя рэзалюцыі. Канферэнцыя, да слова, адмовілася ўтвараць беларускую армію, бо «ва ўсім гэтым зацікаўленыя буржуазія i контррэвалюцыя».

У канцы абралі часовы ЦК партыі. Старшыня прэзідыума — Жылуновіч. Я — член ЦК.

Калі ад'язджалі ў Мінск, нас прыйшоў праводзіць сам Жылуновіч — лысаваты, у элегантным светлым касцюме i пры матыльку, у дыхтоўных акулярах, дык, далібог, не скажаш, што ён з простага люду. Еўрапеец!

«Дзякуй, Сымоне! — доўга трос мне на развітанне руку.— Чалавек ты пыхкі, што порах, дык я асцерагаўся, што наробіш тут глупства. Аж малайчына, праявіў дзяржаўны розум...»

«Так ужо i дзяржаўны...— адказаў яму.— Папершае, не заўсёды настойваў на тым, на што мне давалі наказ, а па-другое, не хацеў расколваць наш рух...»

«Усё, сапраўды, ідзе вельмі цяжка, марудна, але, заўважым, усё ж са зрухам...— сказаў Жылуновіч.— Усякае можа быць наперадзе, самае непрадказальнае, але мы павінны мець толькі няспынную тэндэнцыю руху наперад. Значыць, трэба быць гібкімі...»

У Мінск я вярнуўся з раздвоенымі пачуццямі. I рады, што ўтрымаліся, прыйшлі да згоды, i замаркочаны, што нашы рэзалюцыі петраградцы забракавалі «як сепаратысцкія». Дый Скураны сёння насыпаў солі на рану: маўляў, збіў нас з тропу Жылуновіч, заскакалі пад яго дудку! Пад дудку тых, хто ўжо адарваўся ад Беларусі, асацыялісцеў, можа ўжо пражыць i без сваёй малой радзімы, без сваёй мовы i культуры!.. Лашковіч, як ніхто, засмуціўся, што мы адмовіліся ўтвараць сваё войска, «паспадзяваўшыся на нечую ласку, а не на сваю сілу... А трэба было б браць прыклад з нашага Міхайлава, што для свайго поспеху загадзя рыхтаваў i баявыя дружыны...» Гэтая наша нерашучасць, уздыхаў Максім, можа некалі дорага каштаваць, калі не мець вырашальны зыход...

Не ведаю. Можа, быў я i нясмелы пасля правалу на сялянскім з'ездзе. А можа, i добра, што шукаў згоды i ладу...»