Пабуджаныя

РАЗДЗЕЛ ПЕРШЫ

1.

У чацвер, пасля полудня, дзяўчаты, Кастуся Нямкевіч, Анелька Гарбацэвіч, Волька Чорная, а з імі яшчэ i маладзейшыя, падлеткі, рушылі да Палька. З песнямі. На ўсю вёску паняслося ix маладое ды поклічнае:

— Няма во на ix ні вайны, ні скрухі...— пахітала галавою маці, але прамовіла без дакору. Наадварот, з горкі сваіх гадоў разумела дачку, яе сябровак i з сумам успамінала маладосць.

Янка — а ён быў з маці ў двары каля варотцаў — нічога не адказаў, пазіраў услед вясёламу дзявочаму гурту. Праўда, трошкі чуўся ніякавата: насупраць, у сваім двары стаялі суседкі — Вікця i яе нявестка, Зося. Тая ўжо акрыяла, не толькі ходзіць, але i пыніць такую-сякую работу. Толькі вельмі схуднелая, бледная. Ды яе, як было відаць, маладое цела, нібы дужая зямля, хутка залечваецца, праганяе боль — душэўны таксама, набірае моц i сілу. Што ні кажы, жыццё, маладосць бярэ сваё. А разам з Зосіным вяртаннем да жыцця набіраўся ахвоты жыць, любіць i Янка.

Калі песні перасталі даносіцца, Вікця, уздыхнуўшы, патупала ў свой гарод, дзе ўжо вытыркнулася маладзенькая цыбуля i пачало брацца пустазелле, а Зося, кінуўшы раз-другі цёплы позірк на Янку, павольна пакрочыла ў хату.

— Пайду ўсяку зелені,— прамовіў Янка маці.

— Схадзі, сынок,— адказала тая. Ужо, як i амаль усе вясковыя кабеты, босая, хоць у цёплай хустцы i доўгай сукенцы.— Няхай i ў нас усё будзе так, як i ў людзей.

Засунуўшы сякеру за пояс, Янка падаўся з двара. Як i дзяўчаты, на Палько. Ішоў пад сонечнай ласкаю i, як кажуць, купаючыся ў зеляноце — светла, яшчэ з жаўтаватым адценнем высвечваліся бярозы, блізкі малады хвойнік, цешылі вока шаўкавістыя паплавы i Гарбацэвічава аселіца i аж выпівалі зрок густой, аж да сіняга водбліску, зелянотай жытнёвыя загоны. Як было відаць на Гарбацэвічавай сядзібе, ужо адцвіталі вішні, на ix шмат дзе замест белых кветак былі рудаватыя зморшчыкі, i пырснулі бела-чырвона-фіялетавыя бутоны на яблынях.

Паміж жытнёвымі загонамі суха шарэлася бульбяное поле — бульбу сёлета ў Янкавінах пасадзілі адразу пасля святога Міколы (На Міколу, як i звычайна, маладыя перасталі карагодзіць, бо на Міколу трэба ўжо брацца за сявеньку). Апошнія ўчора садзілі Міхайла i Пятро Чорныя: дагэтуль сваім худым i нямоглым конікам аралі іншым. Каб зарабіць насення. Ім, насеннем, сёлета Чорных i большую палову вёскі, Нямкевічаў таксама, выратаваў Гарбацэвіч, заадно загнаўшы ўсіх у даўгі.

Янка ведаў, дзе збяруцца дзяўчаты. На Аленінай паляне. Там спрадвеку маладыя робяць вясновыя i летнія гульбішчы. Каб раней, да службы ў арміі альбо да вайны, дык падцікаваў бы, пагарэзаваў, але цяпер збочыў i падаўся ў маладняк, дзе кабеты i дзеці збіраюць шчаўе, дзе, заглушаючы хвойнік, густа растуць бярэзінкі. Ix тут кожны год, не шкадуючы, высякаюць i на «зялёнае свята» — на май, i на лазенныя венікі ды дзеркачы, але бярозы тут усё роўна было процьма, нібы кожны год яе тут хто-небудзь падсаджваў.

Ціха падышоў i затаіўся за прысадзістаю пушыстаю, пахкаю маладой смалою хвоечкаю са скручанаю, ды цяпер з голай, жоўтай, са слязістай смалою верхавінкаю — яе хтосьці скруціў на стрэлку-пукалку. З боку ад Аленінай паляны дзяўчаты, ужо сагнуўшы i звязаўшы, «завіўшы», за верхавіны дзве гонкія бярозкі, цяпер, угінаючыся, адна за адной, ланцужком праходзілі праз «вароты» i спявалі, славячы бярозу — любімае ўсім людам дрэва, што абуджаецца адно з першых, дае сок, адно з першых зелянее i дае радасць, сілу людзям на ўвесь год, дае добры апал, а бяросту — нарозныя вырабы i абутак.

«Дык гэта ж пра мяне! — аж устрапянуўся Янка— Значыць, у вёсцы рашылі, што я ўсё-такі буду браць замуж Анельку!..»

Убачыў: гэтая тоўстая, нязграбная Анелька, як i ўсе дзяўчаты, босая, у святочнай спадніцы i белай блузцы, з зялёным бярозавым вянком на галаве, таўханула ў плечы Вольку Чорную — тая, здаецца, першая «пашлюбавала» яе з Янкам. Вольга, а за ёю i астатнія дзяўчаты завішчэлі ад гарэзнасці, уцехі, рассыпаліся, як козы, па паляне...

Каб дзяўчаты не згледзелі яго, Янка павярнуўся i пайшоў па гарыстым Пальку, выцікоўваючы зграбныя бярэзінкі. Адну, высокую, трэба было паставіць каля варот, а другую, нізкую i стройную,— у хаце на покуце. Заадно думаў нацерабіць i вецця — засунуць за бэлькі. Ды стройных бярэзінак не знаходзіў. Міжволі любаваўся маладымі светла-зялёнымі парасткамі — пальцамі на сосенках (ix жуюць дзеці, высмоктваючы гаркаватую соладзь, а гаспадыні выварваюць з ix мёд).

Дзяўчаты зноў заспявалі, ужо то пра гаспадарскія клопаты, то пра нешчаслівае каханне беднай дзяўчыны i багатага альбо старога, няўдалага жаніха, то багатай ганарлівай, старой, няўдалай нявесты i маладога прыгожага, але беднага хлопца. Янка, з ахвотаю слухаючы прыгожыя янкавінскія песні, не спяшаючыся, выбраў i ссек дзве бярэзінкі, нацерабіў вецця і, падхапіўшы ўсё пад паху, пакіраваў у вёску. I ўжо амаль на выхадзе з лесу нечакана аж умлеў: нібы прытуліўшыся ад знямогі да белага ўжо ствала высакаватай бярэзіны, зусім блізка стаяла з сякераю ў руцэ i пазірала на яго Зося. Яна, здаецца, ужо не адну хвіліну сачыла за ім: яе рука з сякераю нібы бездапаможна звісала долу, a позірк быццам застыў.

Хоць i бачыліся ўжо колькі разоў пасля яе хваробы, перакідваліся словам-другім, але цяпер Янка набліжаўся да яе нібы не сваімі нагамі. Канечне ж, наўмысна прыйшла сама ў лес. Дзеля яго.

Падышоў. Ca шкадобаю зірнуў: якая тоненькая, нямоглая. Вочы, здаецца, яшчэ паглыбелі, акаймоўваліся цемнаватымі кругамі, кірпаты нос завастрыўся, a некалі поўныя, нібы намазаныя сокам губы абяскровіліся. I вунь сівізна на скронях.

— Што пазіраеш? — квола ўсміхнулася, добра адчуваючы яго гэтую шкадобу.— Пасівелі ўжо абое? Без пары без часу?

У яе стомленых, яшчэ заўчора-ўчора нібы адлучаных вачах ён нечакана ўбачыў жывы, поклічны бляск, i яна неяк раптоўна ўся ажывілася, нібы стала тою Зосяю, якой была тры гады таму. Яму здалося: за яе гэтым бляскам услед павінен быць рывок, а за ім — падзенне, што на самай справе будзе ўзлётам i чароўным палётам, уласцівым толькі дваім закаханым. Яна, лашчачы яго пяшчотаю i, відаць, цеплячыся яго ласкаю, спачатку ўзрушана замыліла вуснамі, не могучы знайсці i вымавіць патрэбнага слова, а пасля апусціла сякеру i сапраўды кінулася, сашчапіла рукі на яго шыі.

Ён таксама няўцямна выпусціў бярэзінкі i вецце, прыгарнуў яе, адданую. Адчуў: яна зусім жа цененькая, нібы патанула ў яго абдымку. Зося прыціснула твар да яго шыі i заплакала.

Янка, прытуліўшы шчаку да яе казытлівых валасоў i касынкі, усё туліў i туліў да сябе Зосю, адчуваючы ўсю яе, як можа адчуваць не толькі жончына цела, але i ток яе крыві муж, які пасля доўгай ростані вярнуўся дадому i абняў сваю каханую. A калі яны моўчкі павярнулі галовы i з заплюшчанымі вачыма знайшлі адно аднаго вуснамі, дык надоўга замерлі ў пацалунку; іхнія сэрцы заштуршкавалі аднолькава, як i аднолькава закіпела іхняя кроў, успламяняючы ix адмысловым маладым агнём.

— Любы мой! — адарвалася ад пацалунка i задыхана прашаптала Зося.— Адзіны мой i мілы!

Зноў прыпала да вуснаў, ці то п'ючы, нават выпіваючы яго, ці то хмелячы i надаючы яму моцы — аж да знямогі. Ох, i прагны, слодычны падалунак той, каго кахаеш! Можна аддаць жыццё за адзін толькі халадок неўтаймоўных жаночых вуснаў ды за яе адданы парыў!

Ды ўсё ж развагу ён не страціў. Не мог страціць, бо не мог забыць, дзе Зося нядаўна была i адкуль вярнулася...

— Пачакай... папраўлюся...— ціхенька, даверліва i з любоўю зашаптала Зося, тут жа адгадаўшы яго душэўнае ваганне. Верачы ў сваё хуткае выздараўленне i напаўняючы яго гэтай вераю, абяцаннем будучай радасці, дадала: — А потым твая буду!..— Абвісла, пацяжэла.— Давай прысядзем, у мяне зусім памлелі ногі...

Ён апусціўся долу; яна моўчкі, толькі рукою загадала, каб ён выцягнуў ногі, а пасля села на каленi, прыціснулася.

— Ты рады, што я выйшла?

— Рады.

— Ты хочаш, каб бачыцца кожны вечар?

— Хачу.

— I я хачу. Я не магу без цябе жыць... Ты кожную хвіліну стаіш у маіх вачах...— як i некалі, у маладосці, гарэзна пацерлася брывом па яго шчацэ. Пасля адхінулася, глыбока зірнула яму ў вочы. Як цяпер убачыў ён, сухімі плямінамі на яе шчоках выступіла чырвань. Абхапіла шыю рукамі: — Божа мілы! Мы жывыя, разам! Удваіх.

2.

Як заўсёды, i сёлета бацькі захацелі справіць сёмушныя дзяды, ці, як каторыя ў Янкавінах гаварылі, задушкі.

Да ix як след рыхтаваліся. Кабеты, маці i Кастуся, загадзя прыбралі, вымылі хату, згатавалі маленькі саганчык круп, а самым вечарам ужо спяклі бліноў i на сале падсмажылі яешню.

Янка з нецярплівасцю чакаў, калі яны сёння сядуць за стол, памянуць памерлых родзічаў — каб тыя былі радыя, што ix помняць, шануюць i ў знак падзякі паспрыяюць, каб добра расло i красавала ў іхнім полі. Але цяпер як ніколі здалося яму, што доўга корпаюцца каля печы, у сенцах (i не з мусоваю работаю) маці i Кастуся, чагосьці марудзіць на цёмным ужо двары бацька. Але вось ён нарэшце зайшоў у хату — сагнуты, у салдацкіх падношаных ботах, у галіфэ i чорным суконным фрэнчы, мокры,— выцерся чысцюткім ручніком, што вісеў на вушаку, а пасля падышоў да печы і, прыжмурваючыся, намагаючыся ўбачыць свой твар без акуляраў пры лучынным святле, кавалачкам грэбеня (а ён ляжаў на прымурку) расчасаў патыліцу. Здаецца, аж памаладзеў сёння. Канечне, ад гаспадарскай радасці — як згледзеў яшчэ з раніцы, пачала ўзыходзіць ужо — i кучніста — іхняя бульба-скараспелка. Як i радаваўся, што добра — не згусла, a ў меру рэдка, дужа — расце іхняе жыта.

— Ну што, гаспадынькі,— любоўна загаварыў да жонкі i дачкі,— стаўляйце на стол.

Маці, сёння шустрая, паслухмяна дастала з печы i паставіла на анучку на стале гаршчочак з куццёю — каша наверсе была пакрытая сухою рудой скарынкаю, мляўка i салодка запахла на ўсю хату. Услед за куццёю Кастуся падала вялікую місу халадніку — зваранага шчаўя, прыпраўленага старой яшчэ цыбуляй, зваранымі яйкамі i лыжкай-другой смятаны, гліняную місачку старой бульбы-рэзанкі, той, што засталася ад насенкі.

Селі. Гаспадар, Янка, Ясік, Кастуся. На хвіліну, чакаючы гаспадаравага слова, апусцілася на свой зэдлік i гаспадыня.

— Ну, то дадзім куцці бабе Паліне, бабе Юстыне, дзеду Сцяпану i дзеду Казіміру,— прамовіў стары Нямкевіч, найперш успамінаючы сваіх i жончыных бацькоў, зачарпнуў лыжку кашы i паклаў у парожнюю місачку на покуце,— а таксама цётцы Марылі, стрыю Юзю... Няхай прыйдуць уночы, пад'ядуць, на нас не крыўдзяцца, што забыліся, паспрыяюць, каб, крый божа, не паў майскі мароз на цыбулю, на картофлю, на яблыневы цвет... Каб жыта расло i налівалася. Каб было ў карані караністае, у саломцы сцяблістае, у коласе каласістае. У роўным полі капамі, у цёмным гумне тарпамі, у свіране засекамі, а на стале баханамі...— Уздыхнуў.— Ды няхай дзяды памогуць, каб гэтая вайна ўжо ўрэшце закончылася...

Хоць Янка які ўжо год дзядаваў (некалі, у Ясікавым узросце, верыў, што дзяды прыходзяць уночы, баяўся, хоць даўно ведаў, што гэта — усяго толькі стары звычай, які бэсціць айцец Феадор), але ўсё роўна ў гэты дзень, за вячэраю найбольш, было вялікае ўзрушэнне — у памяць таго, хто жыў, каго ведаў. А заадно вось сёння падкрадваўся сум: гэта ж яму ўжо неўзабаве прыйдзецца вось так «дзедаваць» бацьку i маці...

Перажагнаўшыся, усе моўчкі пазачэрпвалі i пакаштавалі кашы, а потым, не спяшаючыся, не балабонячы, пачалі сёрбаць смачны, але посны халаднік, чакаючы бліноў i яешні.

Калі павячэралі, Янка, забываючыся пра сум, патаптаўся крыху па хаце, а потым, стараючыся вельмі не пазіраць нікому ў вочы, памкнуўся на цёмны, але цёплы двор, дзе хмельна пахла маладою лістотаю...

На сёмуху маці i бацька пад полудзень паехалі ў Налібакі на вясновыя памінкі на клады — змесці бярозавым венікам магілы сваіх родных, прыбраць ix, пасядзець, пачаставаць тых, хто ў гэты дзень «устае i ходзіць па могілках»,— а Кастуся пацягнула Янку на Аленіну паляну, дзе сёння збіралася гуляць, частавацца моладзь.

Гэтая сёмуха, як ні адна дагэтуль, была, бадай, самая мала вясёлая. Канечне, з-за хлопцаў. Без ix не было дураслівых, часамі грубаватых, але патрэбных жартаў, гарэзнасці, прыставання да дзяўчат, якія ад яго адбіваліся, але заадно i молада ўспыхвалі, гарэлі агнём, урэшце без хлопцаў сёлета не было ніводнага вяселля ў вёсцы. А якая ж бадзёрасць, уцеха без гульбішча?

Янка з дзятвою-хлапчукамі, іхнім Ясікам, Сцяпанавым унукам, Язэпам i іншымі падшыванцамі, ляжаў у цяньку на маладой траве i пазіраў, як, не сказаць каб вельмі ды гарэзна, але шчыра, дзяўчаты зноў хадзілі ланцужком праз «вароты», «куміліся» — цалаваліся адна з адной праз вянкі, спявалі песні. То пра дзявочае кумленне, гэта значыць пра дзявочае сяброўства:

То спявалі пра каханне. Праўда, цяпер не «ішліся» вясёлыя песні — яны, канечне ж, былі супраць настрою, дык прасіліся з душы сумнаватыя, са скаргаю:

Пазней, калі дзяўчаты пачалі ўжо гушкацца, Янка ўспомніў свайго непрыяцеля, Уладака Дземідовіча — смелага, нават нахабнага. Падумаў: а трэба на свеце i смеласць, i нахабнасць. Хоць бы для таго, каб дзяўчаты не былі такія вялыя. А па-другое, адчуў: усё, ён перарос ужо вось такія маладыя гульбішчы, час ужо яму быць сталым сямейным чалавекам, гаспадаром, быць у гэты дзень не тут, а са старымі.

Ён скіроўваў свой пільны позірк то на Вольку Чорную (нічога, ладная дзяўчына), то на Анельку-суседку (у святочных туфлях, сукенцы яшчэ болей нязграбная) — не, ні з кім з ix не хочацца жаніцца. Зося. Вось хто — яго сардэчная пакута, каханне!

Волька, адчуваючы яго мужчынскі чэпкі позірк, пунсавела, што ўпрыгожвала яе, а Анелька, ні разу не падняўшы на яго вачэй, зачырванелася, нібы яе шчокі нацерлі бураком.

— Ану, кавалеры, чаго лежыце? —першая падбегла да ix Кастуся, гарэзна ўхапіла Вольчынага пляменніка, Язэпа.— Давайце іграць языкамі i танцаваць!

Той, досыць высокі, толькі худы, чорны, як цыган, босы, пыхнуў сарамлівай чырванню, упёрся, вырываўся, нібы яго цягнулі на пагібель.

...Праўда, увечар было весела. Не Янка, не падшывальцы, а маладыя салдаты прывялі з Налібак музыканта, наладзілі танцы. Яны, чужыя, смела, беспакарана вытанцоўвалі, жартавалі з янкавінскімі дзяўчатамі, ціскалі ix па кутках, выводзілі на двор, ад чаго ў гэтую ноч не адно матчына сэрца замірала ад страху...

3.

Гэты, ужо чэрвеньскі, вечар быў ціхі, цёплы, нават парны — адпаведна, вельмі спрыяльны для таго, каб шугнулі ў рост трава, жыта, ячмень, пшаніца, авёс, бульба, а таксама, каб на ўсю сваю шчодрасць зазелянелі дрэвы i пачала крамянець i буйнець садовая завязь.

Непадалёку, здаецца, каля Гарбацэвіча, пачуўся дзявочы смех.

— Павядуць «русалку» ў поле,— патлумачыла Зося, прытуленая да Янкі i абгорнутая крысамі яго пінжака.— Хацелі сёлета выбраць за русалку Анельку, але яна не захацела. Дык сёння ў нашым гумне цэлы дзень плялі русалку з саломы, прыбіралі...

Яны не бачылі, што там робіцца, але паколькі Зося сама не раз не толькі брала ўдзел у русальных праводзінах, але i была русалкаю, дык адчувала: вось дзяўчаты начапілі сабе на галаву вянкі з розных траў, з васількоў, распусцілі косы, падхапілі «русалку» i з гіканнем паімчалі яе перад сабою на Сяло, на ўзгорак. Там яны пабяруцца за рукі, паходзяць у карагодзе, паводзяць з сабою «русалку».

Вось, здаецца, i закарагодзілі, бо ўжо адтуль пачулася песня:

Даспяваўшы гэтую вядомую ў Янкавінах русальную песню, пасля пачалі развітальную:

Паколькі пачало ўжо начэць, Зося адчувала: неўзабаве дзве пярэднія дзяўчыны стануць i паднімуць рукі, а самая апошняя пойдзе ім пад рукі i павядзе за сабой астатніх. I так, мяняючыся, пройдуць колькі разоў. Затым, падхапіўшы «русалку», паімчаць за вёску па крычатоўскай дарозе. I напраўду, дзяўчаты заціхлі ўжо i вунь патупацелі, каб шпурнуць «русалку» ў нейчае жытнёвае поле, каб самім, набіраючыся сапраўднага страху, бегма вярнуцца ў вёску — крый божа, яшчэ дагоніць «сапраўдная» русалка i задушыць каго.

Вось Зося i Янка, сціскаючы адно аднаму гарачыя рукі, шчасліва ўсміхаючыся, вуркочучы, як галубы, міжволі чулі, як, вішчучы, гупацелі з поля дзяўчаты. Неўзабаве паселі ў некага на лаўцы i, канечне ж, паблізу духмянага бэзу, але болей ужо не спявалі: усё, з гэтай хвіліны скончыўся час вясновых песень. Ён быў з сакавіка, калі пачалі чарнець на снезе першыя праталіны, i аж во да чэрвеньскай пары, да першага зязюлінага кукавання — калі вясну гукалі, вясной цешыліся, прадавалі i калі яе правялі, чакаючы цяплейшага сонца, летняй i асенняй спеласці, нават вялікай работы, якая будзе карміць усю доўгую зіму.

— Прайшла вясна...— уздыхнула Зося.— Які ўжо год не мая, для маладзейшых...— Схамянулася.— Хоць што я кажу? Хіба гэтая вясна не наша?

— Наша,— не шматслоўна, але шчасліва адказаў Янка.

— Наша,— шчасліва паўтарыла яна.— Мы ж зноў разам...— прылашчылася, пацалавала, слабеючы ад пяшчоты. Пасля папрасіла, тулячыся:

— Разыдземся, любенькі мой. Кажу ж, цяпер будзем бачыцца часта,— і, вяртаючыся з узлеску дадому, вучыла ўжо яго, што ім усё ж трэба сустракацца не кожны вечар, а — праз вечары два-тры. Каб не насцярожыць яе сямейнікаў, тым больш каб не адкрыць ім тайну.

Пасля, адчуваючы на зняможаных і, мусіць, падпухлых вуснах апошні Янкаў моцны пацалунак, ціхенька заходзіла ў сенцы, у хату, намагаючыся не зачапіцца за што-небудзь, ні гучна не тупнуць.

Свёкры не адклікаліся, можа, i затаіліся тут, на палку, а вось Віця, як адчула ўжо лежачы на сваім ложку, не спаў.

Яна не загаворвала, не клікала да сябе, абыякава, нават са злосцю слухала яго тужлівыя ўздыхі — мусіць, ён не верыць, што яна толькі «выходзіць у вёску». Не зважаючы ні на нішто, яна задаволена выпрасталася, з прыемнай асалодаю адчуваючы сваё акрэплае маладое цела, заўсміхалася сама сабе i неўзабаве заснула.

4.

За першую чэрвеньскую палову, калі ўжо адцвілі яблыні, бэз, пацямнелі маладыя парасткі на сосенках, зліўшыся ў адзін цёмна-зялёны колер, зямля не толькі пацяплела, а нагрэлася ўжо, задыхала сухой гарачынёю.

Усё часцей удзень неба пачало зацягвацца цёмнымі хмаркамі. Ды яны нібы баяліся закрываць шчодры, аж выпівае вочы, блакіт, белыя пухнатыя воблакі, сплывалі за небакрай. Праўда, уночы наплывалі зноў — i там, у небе, бліскалі далёкія палахлівыя маланкі, глуха вуркатаў гром.

Гарачыня, парнасць дабіліся свайго: у адзін дзень, ужо нанач, неба густа зацягнулася марудлівымі, нізкімі i цяжкімі хмарамі, i ўночы разгулялася навальніца. Здаецца, увесь свет божы сляпілі раз-пораз бліскавіцы, з ляскам, са стрэлам i працяглым грукатам, аж дрыжэла зямля, ляскаў гром, цубаніў як з вядра лівень.

Навальніца, робячы то кароткія, то доўгія перапынкі, бушавала дні з чатыры. Пасля яе стала ціха-ціха; свет падняўся, пачысцеў, зазіхацеў ад яркага сонца, зазелянеўся i закрасаваў. Уміг шугнулі па пояс травы, набіраючы сакавітасць i вось-вось могучы запыніцца ў росце, пачаць блякнуць i пераспяваць. А гэта значыла, што ў Янкавіны прыйшла сенакосная часіна. У розныя гады ў розны час пачыналі сенаваць, але заўсёды пасля вялікай чэрвеньскай ачышчальнай навальніцы.

Параіўшыся, мужчыны з Глінішча рашылі сёлета падацца на Шубін за тры дні да сонцастаяння: трава, як ездзілі i паглядзелі стары Нямкевіч i Гарбацэвіч, вырасла неблагая, вялікія дажджы прайшлі ўжо, мужчынскай сілы малавата,— дык няма чаго адкладваць, цягнуць. Цяпер самы час, каб скасіць i высушыць у пагоду.

У суботу стары Нямкевіч падаставаў косы, што дагэтуль ляжалі за кроквінаю ў кладоўцы, разгарнуў анучкі — увосень змазаныя алеем косы блішчэлі, толькі сям-там, на дробках ці па тыльным боку, рыжэліся плямінкі, што, зрэшты, лёгка сціраліся.

Нямкевіч, прыхапіўшы малаток i бабку, падаўся за гумно — да калоды. Убіўшы ў яе бабку, ён сеў на пляскатае палена, начапіў на нос акуляры i з вялікім узрушэннем паклаў вастрыё касы на тонкую бабку i яшчэ лёгка, правяраючы руку, ляпнуў малатком. Пасля часта застукаў — i па Янкавінах, хвалюючы людскія душы, паплыла своеасаблівая звонкая i напеўная мелодыя, апавяшчаючы, што наступае сенакосная часіна.

Як пачуў, неўзабаве адгукнуліся яму звонкія косы i з іншых двароў, зліваючыся сваім звонам у прыемную летнюю песню. I кожная каса мела свой непаўторны голас: адзін ляскаў малатком моцна i рэдка, другі — слаба i мітусліва, трэці — з адцяжкаю. У кожнага з мужчын праяўляўся свой характар.

Пазней, калі тры касы былі адкляпаныя (бацьку, сыну i адна ў запас), Нямкевічы змазалі, дагледзелі калёсы, укаділі ix у гумно i склалі на ix рыштунак: касільны, граблі i вілы, жэрдку, вяроўку, сякеру, калодачку з бабкай. У нядзелю мужчыны адпачывалі, набіраючыся не столькі сілы, як ахвоты да паездкі i новай сваёй нялёгкай, але радаснай работы, а гаспадыня збірала ім торбу з харчам.

Падаліся на Шубін у панядзелак ранічкай, яшчэ шарай часінаю. Стары Нямкевіч, Янка i Ясік. Сталыя застануцца на лузе, a Ясік разам з такімі ж жэўжыкамі на чале з дзедам Вінцуком (стараставым бацькам) павінен будзе адагнаць дадому каня i калёсы.

Яны, Нямкевічы, ехалі першыя, a ўслед за імі цягнуўся доўгі абоз з іхняга Глінішча i Сяла (Чорныя, праўда, ехалі касіць яшчэ не сабе, а адрабляць іншым, найперш Гарбацэвічу за пазыкі) — коні, адчуваючы доўгую дарогу, жвава трусілі, i ад колаў па янкавінскім, а пасля i пa налібацкім лесе кацілася безупыннае рэха. Цяпер, пры старых, дзеці былі прыціхлыя, толькі з цікаўнасцю зыркалі па баках, а вось потым, калі будуць вяртацца дадому, дадуць волю сваёй гарэзнасці i радасці, нямала пазлуюць дзеда Вінцука сваімі выбрыкамі, галёканнем, бо, бывае, пераганяючы адно аднаго, сутыкаюцца, зрываюць атосы ці нават ломяць аглоблі.

Перад Налібакамі ix сустрэла ярка-чырвонае сонца, амаладзіўшы свет i разганяючы сырое мроіва; у Налібаках раз-пораз сутыкаліся з кароўскімі i авечымі статкамі, з соннымі пастухамі, ix з брэхам праводзілі сабакі; у Налібацкай пушчы было вільготна, парна, пара падымалася ўгору, раставала ў азалочаных сонцам верхавінах; у Кляцішчах ix абагрэў, заказытаў у носе ўжо дым з комінаў, абрынулася на ix ранішняя цяплынь. Янка не вытрываў яе, адразу зняў з сябе кажух.

Шубін — вузкая, выгінастая рэчка, аслоненая алешнікам, зялёныя з рознакаляровымі кветкамі лугі абапал яе, лес па краях лугу — быў спакойны, мляўкі ад расы i цяпла, велічны пад высокім небам.

Той-сёй пачаў запыняцца каля сваіх надзелаў, абгледжваць сваю траву і, кідаючы позіркі на суседаву, распрагаць каня.

Калі запыніліся i злезлі з калёс, бацька зарадаваўся:

— Трава сёлета добрая, няма чаго грашыць!

Янка акінуў позіркам: сапраўды тут, ля дарогі, гусцее i высіцца ледзь не ў пояс мятліца i раскідзісты мурог, змешаны з крывасмокам з чырвонымі галоўкамі, метлюжком з вялікімі суквеццямі, далей, у нізіне, зелянелася каласістая асака, а ля кустоўя i ў ім гаманіў з небам дзягіль, цешачы вока белажаўтавата-зялёнымі кветкамі, побач — гэтакі ж высокі драсён з ружовым кветам, i ў канец лугу вышэй за ўсе травы ўзнялася баршчаўка з белымі парасоністымі кветачкамі.

Пасля, налюбаваўшыся травамі, бацька затупаў каля каня, а Янка з сякераю пакрочыў у лес. Па жэрдачкі i галлё на будан. Ясік, то шлёпаючы па вадзе, то спатыкаючыся на купіны, уплёўся за ім.

Адразу за разнатраўным, п'янкім лугам гусцеліся алешыны, пракідваліся старыя бярозы i елкі, а сярод ix высіліся ў чалавечы рост крапіва, маліна, кусты чорных i чырвоных парэчак, крыху далей пад узгорак аж кружылі галаву сваім пахам дурніцы i багун, а на ўзгорку, узнёсшыся над верасам, папараццю, чарнічнікам, пералётам, сачавічнікам, сцяною стаяў хваёвы бор.

Янка пачаў выбіраць роўныя i рагатыя алешыны, a Ясік прыстаў да парэчак — яшчэ зусім дробных, зялёных, i калі, сабраўшы са жменю, укінуў ix у рот, дык Янку аж перасмыкнула.

— Падыміся ў хваёвы лес,— сказаў ён пляменніку.— Там, можа, паспелі ўжо суніцы.

Суніц, чарніц, грыбоў там амаль заўсёды было шмат. Праўда, усё гэта, «панава», не дазваляў браць тутэйшы ляснік, ганяў з лесу, але пушча вялікая, усіх не высачыш i не прагоніш.

Неўзабаве Янка пачаў ужо забіваць калы-рагачы, накладаць на ix жэрдкі, звязваць лазовымі дубцамі, абкладаць галлём, а бацька ўзяўся касіць. Каб накрыць гэты будан i хутчэй завесіць уваход дзяругаю — каб было дзе начаваць i, канечне, без сляпнёў, аваднёў i камароў, якіх тут процьма i якія нямала выпіваюць за сенакосны час чалавечай крыві.

Пад полудзень, павыходзіўшы з кустоўя, дзеці памчаліся да ракі, да яміны, забялеліся голымі целамі, забухалі з разгону ў ваду, загалёкалі, узбіваючы пырскі. Нацешыўшыся, пачалі лазіць па норах i лавіць рыбу. Хоць яны i паразганялі яе па ўсім Шубіне, але таму-сяму ўдавалася i тое-сёе абмацаць i выцягнуць.

Пасля полудня, калі спёка пайшла на спад, дзеці на чале з дзедам Вінцуком паехалі ў Янкавіны, мужчыны паспалі крыху ў буданах, а пад вечар, пад расу, Шубін зазвінеў ад кос i брускоў, пачаў пакрысе ўкладвацца ў пракосы.

Разахвоціўшыся, п'янеючы ад радасці, касілі позна, пакуль бачылі вочы.

5.

Назаўтра, з раніцы, мляўка ныла паясніца, горача гарэлі ад мазалёў далоні. Янка ішоў услед за бацькам па грудку, рэзаў не зусім высокі тут мурог, сярод якога было нямала казянюхі — сіўцу (без расы яго не выкасіш), i здзіўляўся, бацька нібы i не адчувае ўчарашняй стомы, не спешна, але i не марудна шахкае ды шахкае касою, брые, лічы, да самай чорнай зямлі, насоўвае ладны пракос, пакідаючы за сабою два шнуркі ўтаптаных слядоў.

Пасля, калі ўцягнуўся, боль, стома зніклі, а замест ix пачала налівацца ў целе бадзёрасць i ахвота. Па меры таго як падымалася i прыпякала сонца, сыходзілі бліжэй да кустоў, у день, a ўслед за імі ляцелi i камары, плоймаю вісячы i звонячы над галавою — каб яны вельмі не лезлі сляпіцаю, бацька i Янка яшчэ ўчора паабдымлівалі, абкурылі адзетак, а сёння выкачалі шапкі i фрэнчы ў попеле.

Калі бацька абцёр травою касу i махнуў яму рукою («Усё, кідаем»), Янка паслухаў, пакінуў каля будана касу, а сам шпарка падаўся да ракі. Праўда, калі падыходзіў да шырокай ціхай яміны, дзе яны звычайна купаюцца, дык аж разгубіўся: на ўтаптаным беразе, угнуўшы галаву між калень, сядзеў сусед, Віця Гарбацэвіч. Азірнуўся i таксама сумеўся: пасля таго як узяў замуж Зосю, яны намагаліся не сустракацца адзін з адным. Цяпер во гэты Віця — у белай кашулі i белых нагавіцах, ca спацелымі i злямчанымі валасамі — белы, зняможаны, хоць ты кладзі яго ў дамавіну. Дагэтуль, відаць, пазіраў на плыткую ваду. Янка па сабе ведаў: часамі вада вельмі вабіць, ёсць вялікая патрэба нейкага яднання з ёю.

— Здароў,— буркнуў яму Янка.

Той хутка адказаў, сарамліва зазыркаў, як Янка спачатку развязваў аборкі, скінуў лапці, а пасля пачаў разгортваць мокрыя зверху, а спадыспаду даволі сухія анучы, распранацца. Здаецца, з зайздрасцю пазіраў, наколькі Янка вышэйшы, больш шырокі ў плячах, з болей дужымі рукамі.

Янка ж, стараючыся не пазіраць на хірлявага суседа-суперніка, распрануўся і, не разганяючыся, нырцануў у яміну, адчуваючы, як нямее душа, апальваецца цела ад халоднай вады. Неўзабаве, калі паплыў, рака мігам пачала забіраць стому, даваць сваю сілу. Як выплыў на цёплую паверхню, зірнуў на бераг: Віця, так i не асмеліушыся залезці ў ваду, асвяжыцца, падабраўшы анучы i лапці, стомлена пасунуўся да свайго будана. Адчуўшы волю, Янка заплаваў рыбінаю, цешачыся ўжо зусім не халоднаю, а цёплаю вадою.

Наплаваўшыся, ён, як i кожны, хто лезе ў ваду, тоячыся, пачаў за ямінаю, у карэннях алешын, у куп'і ды ў норах мацаць спажыву. I, пераадольваючы страх ткнуць палец у рот вадзяному пацуку, неўзабаве выцягнуў ладнага ментуза, за ім — рака i яшчэ парачку невялікіх мянькоў. Вось вячэра, лічы, будзе i гатовая. Некаторыя, надта Чорныя, тут, можна сказаць, толькі з рэчкі i жывуць.

...Накасіўшыся да прыемнай стомы пасля полудня, падсілкаваўшыся, Янка ў гэты вечар доўга не мог заснуць. Ляжаў з заплюшчанымі вачыма i, здаецца, усё яшчэ бачыў густую зялёную траву, зямлю з белай пакошаю, альбо хапатлівую зялёную лягушку з доўгімі заднімі нагамі, то вёрткую яшчарыцу ці змейку — усё, да чаго за дзень прыгледжваліся вочы.

Пасля адагнаў сон адзінокі i далёкі, можа, з ніўнянскага альбо хатаўскога сенакоса, гармонік.

— На ўцеху яшчэ некага цягне! — здзіўлена абзыўнуўся бацька, захутаўся ў кажух i неўзабаве стомлена i мірна захроп.

Янка слухаў гэты нечаканы тут, у пушчы, уночы, гук (звычайна на Шубіне іграюць, спяваюць, танцуюць пазней, калі прыязджаюць грэбці сена маладыя кабеты i дзяўчаты), i думаў яшчэ, што гэты незнаёмы гарманіст не весяліцца, а сумуе. Можа, i па дзяўчыне альбо па маладой жонцы. Пасля гэты спеў пачалі перабіваць драчы — суха i дзярката,— а хутка заціх i гармонік. Можа, гарманіста пагналі спаць.

Лежачы тут, у пушчанскім будане, неяк само па сабе Янку падумалася: які ўсё ж вялікі гэты Шубін, гэты свет i які чалавек усё ж адзінокі, слабы, а сусед яго, Віця, зусім бездапаможны. Як тая ж лягушка, якую ён сёння не хочучы падрэзаў.

Ды што шкадаваць гэтага Віцю? Ён жа не меў душы, разбіў яго, Янкава, i Зосіна каханне, улез, захапіў Зосю i бязлітасна абрабаваў. Украў самае дарагое i мілае. Праўда, схапіў, але не можа ўтрымаць як след, бо не змог дабіцца таго, каб Зося пакахала яго.

У чацвер, як толькі бацька прыснуў, Янка ціха, зладзеявата выпаўз з будана, узброіўся кіем i вымкнуўся з Шубіна.

Па лузе, цёмным, ухутаным тумановымі воблакамі, узбоч людскіх буданоў, намагаўся не тупаць, ісці ціха. У Кляцішчах добра прыдаўся кій — адагнаць ад сябе гурт спушчаных на ноч сабак, якія прычапіліся да яго i праводзілі аж за вёску. У лесе бег, лічы, навобмацак: гусцелася такая цямнеча, што хоць ты на воўка ўзбіся.

Hi ваўкоў, ні мядзведзя альбо лася сустрэць не баяўся: па-першае, ix цяпер паразганялі, яны баяцца людзей, а па-другое, проста не меў страху. Калі чаго i асцерагаўся, дык гэта каб не заблудзіць, не пагайсаць убок — на Церабейную, на Пруды ці на Івянец. Калі ўжо ў старым лесе, пахкім ад нагрэтай удзень смалы, ад першых суніц, натыкаўся на дарогі-крыжаванкі, то i не ведаў, куды паварочваць, наўзгад трымаўся правай рукі.

Пасля пачаў адчуваць няяснае далёкае святло — здаецца, ад няблізкага полымя. Значыць, добра. Ішоў не ў гушчэчу, а да вёскі.

Праз паўгадзіны адчуў, што лес не бязлюдны. Праўда, не ён напужаў Янку, а Янка нагнаў пуду на некага ў ім: ужо ў спалахлівым святле перад вільготнаю лагчынаю i алешнікам нечакана хтосьці, учуўшы яго тупат, завішчэў i, натыкаючыся на кустоўе, падаючы, панёсся на поле. Здаецца, маладыя дзяўчаткі. Значыць, млеючы ад страху, яны забрылі цяпер, на купалле, у лес, каб натрапіць, знайсці цуды i дзівосы, папараць-кветку, што, як кажуць, зацвітае апоўначы i прыносіць вялікае шчасце таму, хто яе знойдзе.

Аддыхваючыся i выходзячы з сырой лугавіны, Янка ўбачыў: aгa, купальнічаюць. Вунь воддаль, каля рэчачкі высока шугае полымя, вакол яго таўкуцца людзі, здаецца, найбольш дзятва; ад агню асвечаны ўвесь гэты (дзякуй богу, сапраўдны налібацкі) край — новы калодзежны журавель, старый ліпы абапал вуліцы, накрытыя дранкаю хаты. Бачыш, сталейшыя на вайне ці на сенакосе, дык шуткуюць падшывальцы, не зводзяць любімыя людам завядзёнкі. Бачыш, i яны, жэўжыкі, вераць у ноч цудаў, у чароўную папараць-кветку.

Што ж, верыць — добра. Напраўду, чым не цудоўная сёння ноч?! Вунь як кліча, маніць яго ўдалеч! Чым не чароўная будзе сустрэча з Зосяю?! Іхняе каханне— можа, i ёсць тая папараць-кветка? А можа, што-небудзь i большае?!

Ды Янка не стаў прыглядацца да тутэйшых гуляў, мінуў у скупым святле Налібакі, зноў пабег лесам, спатыкаючыся на карэннях i выбоінах. Перад янкавіцкім полем запаволіў крок — ад бегу ўжо не сохла, a пякло ў горле ды пад грудзямі.

Учуўшы яго, абзыўнуліся сабакі. Вунь уцешліва гаўкнуў іхні Гуз i захліпіста зазвягаў суседаў.

Янкавіны патанулі ў цемры. Звыклыя да ночы вочы толькі ледзь-ледзь угледжвалі знаёмыя абрысы — карчму, сядзібы, ліпы i бярозы, хоць найбольш за ўсё Янка абмацваў позіркам Гарбацэвічаву гаспадарку. Аж пачаў разгублівацца: там ужо заліваецца брэхам суседаў гарлач, што, ненавісны, не пусціць не толькі прабрацца ў гародчык i шкрабнуць па шкле ў тым пакоі, дзе спіць Зося, але не дасць запыніцца паблізу хаты. Увесь вясковы край падыме на ногі — i на двор з Гарбацэвічавай хаты, канечне ж, выйдзе, старэйшая, Вікця. А да яе не падыдзеш i не скажаш: проша, паклічце да мяне вашу нявестку!

Янка затаіўся за знаёмым, ужо адцвілым, але яшчэ з адмысловым пахам, бэзавым кустом, утаймоўваючы злосць на сабаку i раптоўна нахлынутае хваляванне. Аж уздрыгнуў: бразнулі дзверцы ў Гарбацэвічавых сенцах i з ix мільганулася постаць. Праўда, за брамку не выйшла, таксама затаілася.

— Ест тут хто? — неўзабаве пачуўся Вікцін голас. Не дачакаўшыся адказу, гаспадыня (увогуле добрая кабета, а цяпер прыкрая яму) пастаяла крыху i вярнулася ў хату.

Янка нявесела таксама паклыпаў — не ў вёску, да роднай хаты, а назад, аж да Могліц. Збочыў i сеў на адным з камянёў, якіх тут ляжала нямала i якія цьмяна шарэліся, як белыя авечкі. Суседаў гарлач буркнуў раз-другі i заціх. Але пасля, як толькi Янка падымаўся, ступаў раз-другі — той зноў звягаў; калі вяртаўся, садзіўся на камень — замаўкаў.

Нечакана, услухаўшыся ў цішыню, Янка аж замер: хтосьці ішоў па гэтай дарозе. Запыніцца, пастаіць i зноў крочыць. Хто? Вікця? Нядаўна, калі вось тут непадалёку Янка чакаў Зосю, дык ён аклікаў яе па дамоўленым поклічы: піць-палоць! Ён i цяпер прыкінуўся перапёлам — адразу ж крокі па дарозе зачасціліся. Яна! Зося!

Ён весела паўтарыў шчаслівы для сябе покліч, а потым пайшоў насустрач. Напружваючы зрок, бачыў: постаць хутка набліжаецца — нават ці не бяжыць насустрач. Высакаватая. Здаецца, у белай кашулі i з накінутай на плечы ватоўкай.

— Янка? — пачуўся сапраўды Зосін здзіўлены вокліч.

— Я,— адказаў ён, адчуваючы, як здушвае дыханне.

Зблізіліся, прыпалі адно да аднаго.

— Ты? — не верыла яна.— З Шубіну?

— З неба,— пажартаваў, тулячы яе, напраўду ў кашулі i ватоўцы, цёплую. Цешыўся, што яна душой адчула, чаго можа брахаць сабака, выйшла i падалася туды, дзе яны сустракаліся ўжо.

— Божа мой, гэтулькі бег!

— Колькі там «гэтулькага»!

Яна нічога ўжо не прамовіла, бо яны, не змаўляючыся, заціхлі ў пацалунку. Халаднаватыя яе вусны ў той жа час былі i гарачыя. Ад пацалунка ў яго павяло галаву. Ён мацней стуліў яе і прагна, як кажуць, піў вусны. Адчуўшы яго ўтрапёны парыў, Зося нібы наструнілася (ці то здавалася, ці то хацела астудзіць яго), а пасля расслабілася, падалася ўся, як падаецца жонка да мужа.

— Зоська! Цуд мой! Мая папараць-кветка!

Яна маўчала, аддана дазваляла лашчыць яе i пачынала ўздрыгваць, нібы ад холаду. Пасля яны зноў пацалаваліся, у яго ўжо не павяло, а закружыла галаву; Зося, не то стогнам скардзячыся, не то цешачыся, зняможана адхінулася. Ватоўка звалілася з яе плячэй, i яны апусціліся, ляглі, зноў замерлі ў пацалунку. Янка ціхенька лашчыў успламененае, тугое маладое цела. Спачатку яны нібы штосьці мармыталі, пасля заціхлі і, здаецца, паімчаліся на нейкай дзівоснай пякельнай хвалі не то ўніз, не то ўгору, а разам з імі зрушыўся, панёсся i ўвесь свет.

Праўда, неўзабаве яны абое зноў вярнуліся на зямлю. Счахнуўшы, Янка ўткнуўся ў яе валасы i не то сарамліва, не то з незадавальненнем да сябе папрасіў: «Выбачай!» Зося, усё яшчэ ўзбуджаная, але ў той жа час i разважлівая, пяшчотна, ласкава пагладзіла яго па плячы i ціха, радасна зашаптала:

— Дурненькі мой... Не трэба... Ты ж гэтулькі гадоў чакаў, цяпер бег такую дарогу... Мне добра... Чуеш, мілы мой, мне вельмі добра... Што я з табою... Хоць некалі я кідала на купалле ў Шуру свой вянок, i ён патануў, але... Мы будзем яшчэ многа любіць адно аднаго... Так?

I ён спакайнеў, верыў у тое, пра што кажа яна. Праз паўгадзіны, калі яны пагаманілі, Зося падспешыла яго:

— А цяпер бяжы, Яначка, назад. Ноч цудаў канчаецца, вось-вось пырсне першая светлая кропля. А табе трэба ж да ўсходу трапіць на Шубін...

6.

Калі Янка прыджгаў на Шубін, пачынала ўжо світаць, нават развіднівацца. Ён крадком прайшоў узбоч суседскіх буданоў, аж заміраў, калі чуў печы крэкт, кашаль, нават не зважаў на прыемны пах сухой травы, крадком адхінуў дзяружку i ўпоўз на сваю ляжанку. Затаіўся: спіць бацька ці не?

Той не варушыўся, але i не соп гучна, дык, можа, ужо i не спаў. Хоць i стаміўся, але Янка не мог адразу ж забыцца, нырцануць у сон: завельмі быў узбуджаны.

Ціхенька ляжаў, усё яшчэ, здаецца, бачачы цёмную дарогу ў Янкавіны, купальскае вогнішча ў Налібаках, Зосю ў белай кашулі, віднейшую ўжо дарогу на Шубін, а заадно нібы чуў, цешыўся ласкавымі Зосінымі словамі i пацалункамі. Ляжаў датуль, пакуль не падняўся бацька, пахадзіў вакол будана, адхінуў дзяружку:

— Ну, то ўставай!

A калі ён, хаваючы вочы, выйшаў з будана, стары патлумачыў яму сённяшні іхні клопат:

— З раніцы пакосім, а потым ужо ўвесь дзень будзем сенаваць. Зграбём у валкі, складзём у копы тое, што скасілі ў панядзелак i ў аўторак. Не дай бог увалье дождж — лясне сена... A ў копах колькі хочаш прастаіць.

Калі касілі асаку (а яе шахкаць зусім легка), Янка адчуваў сябе бадзёра, а вось калі прыгрэла сонца i ўзяліся разбіваць учарашнія ранішнія пракосы, выносіць з кустоў, з ценю, вялую зялёную траву, пачаў слабець. Пацяжэла ад бяссоння галава, замлела цела, і зам-ружыліся вочы. Ён цярпліва, нават пакутліва чакаў, калі пойдуць на абед, а калі ўрэшце, у пякельную гарачыню, прыйшлі, дык не захацеў ні купацца, як заўсёды, ні палуднаваць, заваліўся ў будан і, мусіць, тут жа салодка захроп.

Ён не ведаў, колькі спаў, бо яго пабудзіў бацька:

— Уставай! Ужо ўсе пераварочваюць сена.

Бачачы, што яму цяжка падняць сонную галаву, хітра, з разуменнем усміхнуўся:

— Дык дзе гэта ты паўночнічаў?

— У Кляцішчах,— схлусіў ён.— На купаллі.

Бацька моўчкі падаўся на луг. Неўзабаве, перакусіўшы, далучыўся да яго i Янка. Спачатку згрэблі сена ў валкі, а пасля пачалі шчынкаваць яго i складаць копы.

У перадвечаровую гадзіну, яшчэ да расы, ужо ў абодвух цешыліся вочы i душа: на гладкай пакошы (а на ёй нідзе не было ні «барод», ні «меж» паміж пракосамі) адна каля адной красаваліся стройный копы.

...Нямкевічы, як i хацелі, дакасілі свой надзел у суботу. Значыць, заслужылі адпачыць у нядзельку альбо, каб вельмі не грашыць, пыніць лёгкую работу — адным словам, як i заведзена ў іхнім родзе, удалося ссенаваць да Пятра.

У нядзелю можна было спаць колькі хочаш, але Янка прачнуўся рана. Паляжаў крыху, а пасля падаўся ў лес — пашукаць першых летніх баравікоў альбо суніц. Грыбоў не знайшоў, а вось суніц набраў цэлую жменю.

Калі вяртаўся балацявінаю, то наткнуўся на тучную сварку. Гарланілі, мацюкаліся мужчыны. Можа, i тры-чатыры. Падышоўшы бліжэй, запыніўся. Пачуў: лаюцца Чорныя i хтосьці незнаемы.

— Ідзы! — вось паслаў таго куды трэба Пятро.

— Дык хто я вам? — незалюбіў незнаемы.

— Сабака! — адказаў Міхайла.

— Я вам дам — «сабака»! Вот цяпер пайду i затэлефаную аканому, што лезеце ў панскі луг, крадзіцё траву...

— Ты злавіў? — закрычаў Міхайла.

— А хто ж гэтулькі выкасіў? — абурыўся незнаемы. Канечне, тутэйшы ляснік альбо вартаўнік панскіх сенажацей.

— Шукай!

— A ў вас адкуль гэтулькі сена?

— Сваё нарасло.

— Так i нарасло! Накасілі, нацягалі панскага i параскідалі як сваё! Рыбу ловіце, ягады, грыбы збіраеце — чорт з вамі, хто што палічыць! Але ў луг не лезьце...

— Знаес сто, Цімох, не злуй, ідзі, пакуль цэлы. А то бэцну абухом па башцэ i — у лоўж!.. Сапрэес за падлу! Ну!

Як пачулася, ляснік, збаяўшыся, тут жа залапатаў па кустах і, адбегшыся, загразіўся:

— Зладзеі! Бандзюкі! Заяўляю! Казакі спаласуюць вашы чорныя задніцы!

Янка наўмысна не выйшаў на Чорных, якія палохалі лесніка ці вартаўніка ў адказ, а пасля пачалі самі сабе абурацца на сваіх людзей («Хто ж, сволач, удаў?»), абмінуў i падаўся балацявінаю, пакуль не выйшаў на свой надзел.

Бацька пакручваўся каля агню, нешта варыў у гаршку, а таксама заварваў у кацялку настой з маліны, а побач стаяў Гарбацэвіч.

— Што там за крык? — запытаў у яго бацька.

— Ды ляснік трос Чорных за панскі луг.

— Яны, зладзюжыны, улезлі! — гнеўна загаварыў Гарбацэвіч, панізіўшы голас, дадаў: — Сам бачыў, як яны траву на свае надзелы цягалі. Двое косяць на панскім лузе, a трэці ў рэзгінах валочыць i растрасае. Каб як сваё было...

— Патрасуць i ix i нас заадно...— уздыхнуў бацька.— Паспрабуй цяпер дакажы, што ты не лазіў...

— О-то-то ест, Ясь,— са згодаю i паныла пахітаў галавою Гарбацэвіч.— Мала што патрасуць, дык, можа, з-за гэтых Чорных яшчэ i забяруць i ад нас, колькі захочуць...— I пачаў дакараць, абурацца на Чорных: — Вот людзі, вот кроў паганая! Не могуць пражыць, каб не ўлезці ў чужое. Увесну, казалі, лес хатаўскога пана секлі, а цяпер во тут улезлі. Волю вялікую пачулі!

— Гэтыя Чорныя заўсюды рызыканты,— падтакнуў бацька.

— I што там яны сабе думаюць? — абурыўся на новую ўладу Гарбацэвіч.— Калі ўжо навядуць які лад?

— Чорт яго ведае. Балабоняць дзень i ноч, дакляруюць залатыя горы, а не разабрацца, дзе праўда, а дзе балбатня.

— Ох, папросяць яшчэ, каб цар вярнуўся, лад навёў i хлеба даў!

— Можа, i не папросяць.

— Папросяць, бо без цара, бачыш, няма толку,— сказаў Гарбацэвіч.— Але нам трэба жыць, рабіць сваё. Дзякуй богу пагода — касі, сянуй на здароўе. Будзе сена — будзе быдла. Будзе быдла — будзе мяса i млека, будзе работа...— Азірнуўся на іхні луг, пазайздросціў: — Во выбрылі! А коп колькі!

— От так сабе, як i ва ўсіх...— пачаў ухіляцца ад такой гаманы Нямкевіч.

— Не кажы, Ясь. Не як ва ўсіх,— уздыхнуў Гарбацэвіч.— Не як у мяне. У мяне гэтулькі многа бабку, рагозу i плюшчаю. Kaci ці не касі — ix ні карова, ні конь надта не ядуць. Ды мы i самі, i памагатары Чорныя хіба так вылізалі, гэтулькі наклалі ў копы?! На тваё люба зірнуць, a ў мяне... Аж брыдка, далібог.

— Калі наша гаспадарская хватка даспадобы, дык давай нарэшце будзем ужо саюзіцца...— усміхнуўся Нямкевіч, падміргнуўшы Янку.— Твая зямля, лес i луг, а нашы гаспадарскія рукі.

— A хіба я проціў? — адказаў Гарбацэвіч.— Я даўно ўжо казаў: за твайго сына не грэх i дачку аддаць, i гаспадарку.

Янка адышоўся. Да рэчкі. Каб памыцца i каб не слухаць пра сябе i нялюбую яму Анельку.

...Пад полудзень амаль ужо скошаны, напалову згрэблены i ў копах луг мігам напоўніўся гоманам, смехам: прыехалі на падмогу мужчынам кабеты i дзеці з усіх навакольных вёсак.

Да Нямкевічаў прыбылі Кастуся i Ясік. Пакуль бацька распрагаў каня, узбуджаная Кастуся пахвалілася ім:

— Яек, сыру, млека салодкага i кіслага прывезлі вам. I маладой картофлі. Драбнаватая яшчэ, мелкая, але есці можна.

— Добра,—усцешыўся бацька,—Калі пайшла ўжо скараспелка, значыць, перамаглі голад. Будзем жыць.

Янка, слухаючы, прыглядаўся да фурманак, што ехалі i ехалі каля ix па намошчанай дарозе: дзе ж Гарбацэвічы-суседкі? Хто ад ix прыехаў?

Вось вымкнулася з-за павароту іхняя Сівая з вільготнымі цёмнымі плямінамі, з пенаю на мызе. Кіруе Вікця, а ззаду, як i маці, у белай касынцы, босая, сядзела Анелька.

Калі яны параўняліся i павіталіся, Янка кіўнуў ім у адказ (Анелька запунсавелася, апусціла вочы), адышоўся за будан i ўсміхнуўся сам сабе. Можа, якраз i добра, што Зося не прыехала сюды, а засталася дома. Яна ж цяпер будзе ў хаце адна з сынам. Значыць, ужо не трэба будзе асцерагацца сабачага брэху, хай звягае, хоць лопне,— усё роўна можна будзе смела ўвайсці ў Гарбацэвічаў двор i смела пастукаць у чужыя жаданыя дзверы... Што там бяссонная ноч, нейкіх трыццаць з гакам вёрст, калі за ўсё гэта чакае, можа, на гэты раз сапраўды удалая i шчаслівая ўзнагарода...

7.

Пасля полудня з наваградскага боку прыскакала аддзяленне казакоў на чале з паджылым харунжым. Гэты харунжы спачатку патрос Чорных — тыя прыкінуліся авечкамі, кляліся, на калені станавіліся, што «панскага дабра нават пальцамі не зачапілі». Бажыліся i астатнія янкавінцы, што нічога не бачылі i не чулі.

«Дык хто — бог пакасіў, патаптаў панскі луг? — крычаў харунжы.— Не! Вы, мужыччо, улезлі! Але я дам вам рэвалюцыю!»

Ніхто не ведаў, што будзе значыць «я дам вам!»,— харунжы патрусіў, паляскаў перад іхнім носам нагайкаю i ад янкавінскай грамады зняволіў Пятра i Міхайлу Чорных — тых, хто пагражаў раніцай лесніку. Зняволілі некаторых мужчын i ад іншых вёсак, пагналі ix не то ў Шчорсы, не то ў Буду.

Міхайлава i Пятрова жонкі раўлі роўма, але нічога сваім плачам не паспрыялі мужам. Але ix, кабет, у бядзе не пакінулі. Гуртам памаглі ім сенаваць, паставіць копы.

Як бывае заўсёды за кожны сенакос, сёлета здарыліся за гэты час i іншыя прыгоды: на дзядзьку з Дзераўной напаў у лесе i прыдушыў ледзь не да смерці мядзведзь, ніўнянскага хлопчыка ўкусіла змяя, знік, як скрозь зямлю праваліўся, ляснік-вартаўнік Цімох (яго, як потым уведалі, хтосьці ўночы накрыў кажухом, завёў у пушчу, завязаў яму вочы i заткнуў рот, а потым прывязаў разведзеныя ў бакі рукі да жардзіны i пусціў у свет. Кажуць, панскі служака некалькі сутак блытаўся па пушчы, пакуль выйшаў на луг, ссівеў i злякаўся), прудскага мужчыну залавілі з налібацкай кабетаю, на Пятра, калі не сенавалі, адпачывалі i гуртам лавілі рыбу, утапіўся хатаўскі хлопец, a ў далёкіх Янкавінах, як бачыла Янкава маці, хтосьці вымазаў Гарбацэвічавы вароты глінаю...

Паколькі была ездкая дарога, дык сёлета янкавійцы сена не стагавалі. На трэці дзень пасля Пятра паднеслі да грэблі па чатыры альбо пяць коп, усклалі на калёсы, пакінулі на Шубіне выбраных вартаўнікоў, i ўся вёска абозам рушыла дадому.

Янка застаўся на лузе, каб заўтра прычакаць бацьку з канём, а ён, стары Нямкевіч, з Ясікам i Kaстусяю падаўся ў Янкавіны. Праўда, на возе ён сядзеў толькі з унукам, Кастуся прычапілася да Чорных, да кабет,— i адтуль, як толькі крануліся, панясліся над Шубінам, над пушчаю адна за адной песні, славячы жыцце, каханне, а заадно ўздымаючы душу i цела ад агрубеласці, стомы...

Калі пад'ехалі да кляцішчанскага поля, дык Нямкевіч з трапяткім хваляваннем убачыў: ужо не толькі падскочыла жыта, але i выплывае ў зялёныя каласы (значыць, неўзабаве перастане кукаваць зязюля: «коласам падавілася»), a ў саміх Кляцішчах кусціцца на палосах бульба, у гародчыках пышна зелянеюць цыбуля, кроп, кмен, бухмата жаўцее гарбузовы цвет, а вунь ля нейчай брамкі прыпёрся босы i светлы хлапчук i смачна хрумстае, здаецца, i тут пахкі сонцам, соладдзю агурок. Каля яго высілася старая бяроза, i на ёй кінуўся ў вочы ўжо жоўты ліст на ніжняй лапе (прыйшоў Пятрок — апаў лісток) —значыць, лета ідзе сваім ходам, рыхтуе i яшчэ адну вялікую работу — жніво...

РАЗДЗЕЛ ДРУГІ

1.

Як убачыў Алесь яшчэ з пapora, у іхнім кабінеце сабраліся службоўцы i абступілі Лашковіча. Той чытаў уголас газету.

Алесь навастрыў вуха: значыць, ёсць новыя звесткі з Петраграда, дзе зноў «крызіс». Ужо трэці. Першы выплеснуў пасля красавіцкай «ноты Милюкова», другі — пасля няўдалага чэрвеньскага наступлення на фронце, што нават па словах самога Часовага ўрада закончылася «катастрофай, вялікімі чалавечымі ахвярамі i зямельнымі стратамі», а вось цяпер, на пачатку ліпеня, калі з Часовага ўрада выйшлі кадэты i калі петраградскі люд вываліў на вуліцы, пачаў бэсціць балбатлівы, але слабы Часовы ўрад i дабівацца ўлады Саветам, скалануў Расію трэці землятрус...

Алесь ведаў: кадэты пакінулі ўрад 2 ліпеня. Нібы з-за ўкраінцаў. У сваёй дэкларацыі да Украінскай Цэнтральнай рады Часовы ўрад абачліва дакляроўваў назначыць орган кіравання Украінай — Генеральны сакратарыят, а кадэты былі супраць. Гаварылі, што іхні выбрык меў i іншую прычыну: яны хацелі, каб без ix, а гэта значыць i без замежнага капіталу, рэвалюцыя пала...

Слухачы азірнуліся на Алеся, павіталі яго кіўком галавы i падспешылі, каб Лашковіч чытаў далей — з петраградскай газеты «Живое слово». Калi той загарнуў яе, паклаў на стол, некаторыя, найбольш запалістыя, аж закіпелі:

— Вось чаму бальшавікі супраць наступлення на фронце!

— Ды ясна: Ленін мае гешэфт з нямецкімі тузамі! Якраз яны прапусцілі яго з кампаніяй у Расію праз сваю мяжу i не праверылі нават багажу! Скажыце мне, мілыя: адкуль такі давер?

— Ды што казаць? Сам бальшавік, хоць i былы, Алексінскі, сведчыць: бальшавіцкія лідэры маюць хаўрус з дужымі свету гэтага ў Германіі! Тыя кормяць i пояць ix!

— Вось іменна! А гэты прапаршчык, які вярнуўся з нямецкага палону i нёс з сабою пяцьдзесят тысяч рублёў?! Калі яго прыціснулі ў Стаўцы, дык прызнаўся; грошы дала яму нямецкая разведка. Для бальшавікоў.

Цяпер Алесь разабраўся, што гэтак узрушыла ўсіх. «Живое слово», а гэта значыць i Часовы ўрад, а з ім, можа, i Петраградскі Савет, зноў абвінавачваюць бальшавікоў. Але ўжо — не за «раскольніцтва», а —за «здраду Айчыне». Ды яшчэ ў гэтыя трывожныя дні, калі ў сталіцы выбух. Кажуць, учоpa там было велізарнае шэсце i на яго выйшла не меней паўмільёна люду. Кажуць, верныя ўраду войскі пусцілі ў ход зброю — значыць, ёсць забітыя i параненыя, петраградскія вуліцы забарвавелі рэвалюцыйнаю крывёю.

— Пачакайце,— калі некаторыя калегі па службе выплеснулі свой «патрыятычны» гнеў на бальшавікоў, загаварыў Алесь,— a ці не хітры ход гэтая публікацыя? Ага, раз не можам навесці лад, aгa, раз Ленін, бальшавікі супраць вайны, ага, раз дабіваюцца ўлады іншым, Саветам, ага, раз узначалілі дэманстрацыю супраць Часовага ўрада, дык бальшавікі — «ворагі, нямецкія шпіёны», i «ix трэба біць!». Яны — «крыніца ўсіх нашых бед!».

— Ты... ты — што?! — амаль разам выгукнула колькі чалавек, прыхільнікаў як кадэтаў, так i меншавікоў ды эсэраў з Часовага ўрада.— Не верыш фактам?

— Калі б не бальшавікі-падбухторшчыкі, дык у нас ужо даўно быў бы лад, была б перамога над Германіяй!

— Ты, дарагі, паглядзі, як паводзіцца тут бальшавік Фрунзе? Ён нацкоўвае нашых мужыкоў на новы ўрад, ён не хоча нікому падпарадкаваць міліцыю! А гэтыя Любімаў, Мяснікоў, Магілеўскі, Ландар? Сам Брусілаў, Вярхоўны галоўнакамандуючы, народны герой, угаворваў — чуеш, угаворваў! — Франтавы камітэт рушыць Заходні фронт у наступленне! Але Любімаў, Мяснікоў, Фрунзе i іншыя з Франтавога камітэта i Мінскага Савета сарвалі гэты патрыятычны акт!

— Каб зганьбіць Часовы ўрад, бальшавікі ідуць на ўсё...

— Я лічу: наступіў час ураду ўзяць вялікія паўнамоцтвы i сілаю ўсталяваць лад! Іначай нас чакае рэзрух i акупацыя.

Алесь пазіраў на сваіх калег i аж не верыў, што ім так хочацца бойні. Гатовыя звесці са свету кожнага, хто хоць крыху не па дарозе. Што да бальшавікоў, дык вельмі ўз'юшыліся на ix з 4 чэрвеня, з другога дня работы I Усерасійскага з'езда Саветаў рабочых i салдацкіх дэпутатаў. Тады, як вычытаў Алесь у газетах, дакладчык, член Выканкома Петраградскага Савета, меншавік Лібер, апраўдваючы тoe, што меншавікі i эсэры ўвайшлі ў Часовы ўрад, выступіў супраць таго, каб улада перайшла Саветам. Бачыце, толькі моцны орган, такі, як Часовы ўрад, можа выратаваць Расію, запыніць анархію, дабіцца перамогі на вайне. Хвалячы Часовы ўрад i яго ваенную палітыку, міністр-меншавік Цэрэтэлі дадаў: у Расіі цяпер няма такой палітычнай партыі, якая адна згадзілася б узяць уладу i выратаваць рэвалюцыю.

— Ёсць! — выгукнуў з месца Ленін, а пасля, калі выступаў, рэзка сказаў пра Часовы ўрад, пра адступнікаў меншавікоў i эсэраў, выклаў усім праграму бальшавіцкай партыі.

Як гаварылі, многія рабочыя i салдацкія дэпутаты I з'езда Саветаў упершыню ўбачылі Леніна, пачулі яго жывое слова i, зачараваныя, не толькі не дазволілі эсэра-меншавіцкім лідэрам сагнаць Леніна з трыбуны, але пачалі сімпатызаваць бальшавікам i іхняй палітыцы. У іншых, хто ішоў за меншавікамі i эсэрамі, хто не хацеў даваць улады Саветам, умацоўваў Часовы ўрад, узрасла боязь i нянавісць да Леніна i бальшавікоў.

— Дзянёчкі! — пахітаў галавою Лашковіч, калі калегі па службе разышліся па сваіх кабінетах.— Чорт яго ведае: гэтая публікацыя — мана ці праўда? Але ясна адно: хтосьці прагне крыві!

— А так хораша пачыналася гэтая рэвалюцыя! — уздыхнуў Алесь.

— Усё, як бачыш, хораша толькі на словах...

— Дык...

— Не,— адгадаўшы яго думку, перапыніў Лашковіч.— Новы наш з'езд усё роўна трэба праводзіць. Варта смялей, настойлівей дабівацца свайго. З украінцамі, як ведаеш, таксама не захацелі гаварыць спачатку. Але калі месяц назад Украінская Цэнтральная рада разам з Украінскім Саветам сялянскіх дэпутатаў i Вайсковым сялянскім камітэтам кінулі кліч украінскаму народу, каб самім рэалізоўваць ідэю аўтаноміі, дык Часовы ўрад спахапіўся, пачаў ім тое-сёе i дакляроўваць. Дык i мы кінем такі ж кліч свайму народу...

— Але...

— Ясна. Наш люд не вельмі кінецца памагаць, ды...

Лашковіч не паспеў прадоўжыць: у кабінет зайшлі людзі. Вайскоўцы. Лямбовіч i Кірыковіч.

Кірыковіч i сёння туліўся, хаваў вочы, a таўстун-весялун Лямбовіч адразу пасыпаў жарты, кепікі з ix, «канторскіх пацукоў», пачаў цягнуць «на цёплы, са свежым i п'янкім летнім духам двор».

Сапраўды, які ўжо час было цёпла, нават горача, пахка: пачалі цвісці ліпы. Гаспадары i госці, выйшаўшы з губеранскай земскай управы, падаліся да Аляксандраўскага сквера — цяпер пышна-зялёнага, з прыемным халадком ад струменістага фантана.

Селі на лаўцы. Насупраць бронзавага хлопчыка з лебедзем.

— Ну што, хлопцы, падзялуем? — нечакана пасур'ёзнеў Лямбовіч.— Мы да вас — з дыпламатычнымі перамовамі...

— I чые вы пасланцы? — пакпіў Лашковіч, відаць, як i Алесь, думаючы, што гультай, цынік Лямбовіч пацвельваецца.— Штаба Заходняга фронту? Стаўкі? Ці самога ваеннага міністра?

— Так, Максім, мы ад вайскоўцаў,— непарушна адказаў той.—Ад генерала Доўбар-Мусніцкага.

Лашковіч i Алесь перазірнуліся: цікава!

— Іосіф Раманавіч назірае за вамі і, маючы беларускую душу, кліча саюзіцца...

— Пад якім сцягам? — усклікнуў Лашковіч.

— Пад сцягам адраджэння Рэчы Паспалітай. Беларусі будзе аўтаномія,— непарушна адказаў Лямбовіч.— Відаць жа, чулі: Часовы ўрад дазваляе Доўбар-Мусніцкаму сфарміраваць польскае войска: тры пяхотныя дывізіі, конніцу i артылерыю — да 25 тысяч чалавек,— непарушна адказаў Лямбовіч.— Вось мы туды ўжо запісаліся. З тваёй вёскі, Алесь, падаліся Дзяжко, Гарбуковіч, Уладак Дземідовіч. Штаб корпуса — у Мінску. Так што дарогі туды доўга шукаць не трэба...

— Чуеш, як людзі робяць?! — міргнуў Нямкевічу Лашковіч. Пасля паматляў галавою, перавёў позірк на госця.— Удивил, старик!

— Вижу перспективу...— у тон адказаў той.

— Вось якія мы! Чорту гатовы служыць, але— не сабе!..

— Дык што адказаць генералу? — не зважаючы на кпін, запытаў Лямбовіч.

— Мы ўдвух можам гаварыць толькі ад свайго імя,— прамовіў Лашковіч.— А гаварыць ад імя ўсіх не маем права. Паслязаўтра наш новы з'езд. Мы можам перакінуцца словам-другім i пра гэта.

— Ёсць просьба, Максім і Алесь,— прыклаў руку да грудзіны Лямбовіч,— Пакуль што нідзе не называйце генералавага прозвішча. Падайце гэтую думку нібы ад сябе...

— Вось так, Алесь! — зморшчыўся Лашковіч.— Зноў — гульні!

2.

Другі з'езд беларускіх дзеячаў (яго найбольш рыхтавалі Лашковіч i Васілевіч) праходзіў ужо ў новай сітуацыі ў Расіі: у Петраградзе пачаў адзінаўладнічаць Часовы ўрад.

Як адчувалася па настроі дэлегатаў, гэтая аказія ўсцешыла Скуранога, яго прыхільнікаў i ўстрывожыла некаторых грамадоўцаў — надта тых, хто жыў у сталіцы i хто бачыў, што Часовы ўрад «перастае гуляць у дэмакратыю i паказвае зубы».

На гэты з'езд прыехалі пасланцы ўсіх мясцовых нацыянальных партый — дэлегаты Усерасійскага сялянскага саюза (ад беларускіх губерняў), Беларускай народнай грамады, Беларускай партыі народных сацыялістаў, «Саюза беларускага народа», «Саюза беларускай дэмакратыі», а таксама былі людзі ад усерасійскіх партый — эсэры, меншавікі, кадэты, пасланцы ад польскіх, украінскіх, яўрэйскіх суполак.

Як i на першым з'ездзе, рэй павяла БСГ. Двума сваімі крыламі — левым i правым. Петраградскімі левымі кіраваў Жылуновіч, маскоўскімі — Бурбіс, другую палову ўзялі пад свой уплыў Лашковіч i Васілевіч.

Як i чакалася, на з'ездзе найбольш гаварылі пра нацыянальнае. I не толькі грамадоўцы. Але i іншыя партыйцы. Да слова, дэлегат ад Беларускай народнай грамады Цвікевіч, схіляючыся да эсэраўскай праграмы, i кадэт Самойла даказвалі, што цяпер трэба дабівацца «тэрытарыяльна-гаспадарчай аўтаноміі», тым больш, дадаў урачыста Самойла, рэфармаваны Часовы ўрад падаў ужо голас за «прынцыпы абласнога самакіравання». Васілевіч, Лашковіч, Шуляк у адзін голас гаварылі, што гэтага мала, што варта дабівацца «нацыянальна-тэрытарыяльнай аўтаноміі», i большая палова дэлегатаў падтрымала якраз ix. Заадно, змовіўшыся загадзя, Васілевіч, Лашковіч i Шуляк павялі агонь па Скураным, наракаючы, што найперш з-за яго яны выпускаюць з-пад свайго ўплыву вёску. Зусім нечакана іхнім саюзнікам стаў эсэр Первенцаў — дэлегат Усерасійскага сялянскага з'езда, які сказаў, што «і беларускім дзеячам, i эсэрам замінае мінскі бальшавік Міхайлаў-Фрунзе, які здолеў стаць тут на чале сялянскага руху». Ён заклікаў разам змагацца супраць «узурпатара i інтрыгана».

Жылуновіч, Бурбіс хацелі павярнуць гаворку i на іншае, але гэтыя іншыя клопаты з'езд адклаў на пазней, лічачы, што цяпер амацнелы Часовы ўрад павінен мусова склікаць Устаноўчы сход i на ім зацвердзіць усе рэвалюцыйныя заваёвы. Як для горада, так i для вёскі.

З'езд выбраў Цэнтральную раду беларускіх арганізацый. Як i задумвалася, Скуранога скінулі. Сярод тых, хто цяпер прыйшоў да руля, вылучыўся Лашковіч. У Выканком Рады ўвайшлі Васілевіч, Фальскі, Галубок i іншыя. Выбралі ўпаўнаважаных у Петраградзе, Маскве, Магілёве.

Калі закрываў з'езд, Лашковіч з гонарам сказаў: «Цяперашні наш Выканком народны, без буржуазіі, дык давайце працаваць па-новаму. Найперш для тых, чые мы пасланцы. Адпаведна, цяпер i мы чакаем большай падтрымкі ад нашага народа...»

На пачатак жніўня задумалі правесці першую сесію Цэнтральнай рады, дзе меліся шырэй пагаварыць пра тое, пра што ішла похапкам альбо зусім не закраналася размова на гэтым з'ездзе.

Пасля, калі ўжо разыходзіліся, да іхняга гурту прыліп i Скураны. Чырвоны i надзьмуты, як індык, шлэпаў побач, адмовіўшыся ад свайго фаэтона.

— Брыдка, э-э, спадары! — паскардзіўся былы старшыня.

— За што? — нібы нічога не разумеючы, запытаў Васілевіч.

— Не стройце дурня! — пыхнуў на яго злосцю Скураны.— Вы ж, э-э, загадзя змовіліся, каб спіхнуць мяне...

— Большасць на з'ездзе была за гэта,— прамовіў грузны Шуляк.— Не столькі супраць вас асабіста, як супраць той цяжкай сітуацыі, што складвалася пры вас...

— Што — Лашковіч зробіць больш? — перакрывіў Скураны, дробна мільгаючы кароткімі ножкамi.— Што — яму будуць болей спрыяць? Не знойдуць, за што альбо чым біць?

Усе — Лашковіч, Васілевіч, Шуляк, Муха, Нямкевіч — змаўчалі, хочучы пазбавіцца ад раззлаванага пана.

— Без мяне вы страціце i тое, што мы маем цяпер,— абураўся той.— Па-другое, будзьце цвярозыя: цяпер новы міністр-старшыня, Керанскі, пачне малаціць па галовах. Усё, двоеўладдзе скончылася! Кажуць, Часовы ўрад пастанавіў арыштаваць Леніна, прыціснуць апазіцыю... Значыць, чакайце кухталя i вы!

— Вось дык «рэвалюцыйная» i «вольная» Paсія! — зноў абзыўнуўся Васілевіч.

— Дзякуйце богу, э-э, што паспелі правесці гэты з'езд,— не зважаючы на Сямёнаву рэпліку, вёў сваё Скураны.— Хутка, адчуваю, будуць закручваць гайкі i па нацыянальнаму руху... [¹³] Калі кадэты перастануць байкатаваць i вернуцца ва ўрад, то нават цяжка прадбачыць, што можа быць... Думаю, тады звяжуць па руках i нагах волю... [¹⁴] А вы... Вы, э-э, неабачлівыя...

Яны зноў змаўчалі, ішлі па вячэрнім, з нізкім сонцам, але вельмі светлым i цёплым горадзе, удыхалі гаючы ліповы пах.

— Керанскі — фразёр i балбатун! — сказаў Лашковіч i перакрывіў майскія прамовы Керанскага перад салдатамі на франтах: — «Нашим лозунгом должны быть не люди, а идеи!», «Очистим Родину и мир от насильников и захватчиков!», «Я знаю правду жизни России. Я знаю, что России нужно, и с сознанием своего права и власти я говорю правду».

— Я згодзен: Керанскі — дэмагог,— прамовіў Скураны.— Але ён цяпер дыктатар... А з дыктатарамі жарты малыя...

— Паглядзім...— буркнуў Лашковіч.

— Toe, што вы, э-э, адвярнуліся ад мяне i маіх сяброў, што пераўтварылі наш камітэт у Раду i палічылі яе «грамадскім i кіруючым органам усяго беларускага нацыянальнага руху», «дзяржаўна-палітычнай арганізацыяй» — не вялікая, э-э, перамога,— зноў напаў Скураны.— Як невядома, ці што дасць тое, што вы шукаеце саюзу з меншавікамі i эсэрамі...

Пасля ён таксама прайшоў крыху моўчкі, супакойваючыся.

— Хоць вы i няўдзячныя, э-э, свінчукі,— затым зноў загаварыў,— але душа мая не змянілася. Баліць за справу. Дык параю: шукайма саюзу з Доўбар-Мусніцкім. Яго корпус — усё ж не малая сіла. Па-другое, Іосіф Раманавіч спачувае нам. Па-трэцяе, сам шукае саюзнікаў. З ім мы можам таго-сяго дабіцца i для сябе.

Калі Скураны надаваў «мудрых парад», на якія сам дагэтуль не зважаў, i адышоўся (за ім услед шмыгнуў i Муха), Лашковіч ухмыльнуўся:

— Пакрыўдзіўся дзед на нас, няўдзячных...

— ...халопаў...—дадаў Васілевіч.

— Ну, а ты, зямляча, чаго ўсё маўчыш? — нечакана прытуліў Лашковіч да сябе Нямкевіча.— I не замінаеш, i не вытыркаешся. Усё маўчыш i маўчыш. Ці то плывеш па цячэнні, ці то расчараваўся ва ўсім, не супраць ужо адысці ад палітыкі, ажаніцца i працаваць у школе...

— Затое вы ўсе гаворыце, крычыце шмат...— усміхнуўся той.

— Што праўда, то праўда,— уздыхнуў Лашковіч.— Сапраўды, балбочам, як індыкі, дыскутуем з-за кожнай дробязі, а справы кот наплакаў... Ці гэта ўжо інтэлігенцкая планіда: ты вяшчай, а на цябе ніхто не зважае!..

— Каб жа толькі не слухалі! A i б'юць! Пад дых! — змрочна прамовіў Шуляк.— А той, хто кіруе, рабіў i робіць сваё...

— Няўжо ніколі тыя, хто цяпер глухі, не спахопяцца? — запытаў Васілевіч.

— Можа, i спахопяцца...— прамовіў Лашковіч,— Ды вельмі позна. Альбо не ў зусім спрыяльны час...

«Сапраўды,— падумаў Алесь Нямкевіч,— мы процьму трацім моўнай энергіі, угаворваем сябе i іншых рабіць тое i тое, спрачаемся паміж сабой i з тымі, хто нас не прымае, a нічога не мяняецца. Здаецца, Часовы ўрад, які цяпер умацаваўся, не развівае рэвалюцыю, а глушыць яе».

— Ну, пра што думаеш? — страсянуў яго Лашковіч.

— Пра рэакцыю...

— Маеш рацыю, Дзед,— згадзіўся Лашковіч.—

Чуецца яе пагрозны подых... А мы... Нічога не можам ёй супрацьпаставіць...

— А жыццё да нас неміласэрнае...— уздыхнуў Васілевіч.—Хіба для нас не знішчальны яго ўдар, што вырвала з нашых шэрагаў Максіма Багдановіча.

Пра смерць паэта яны даведаліся нядаўна i былі азмрочаныя да глыбіні душы.

— Нейкі, хлопцы, жудасны трагізм паўзе за намі...— уздыхнуў Лашковіч.— Светлыя нашы галовы, таленты гінуць, паміраюць зусім маладыя, у самым росквіце...

3.

Мяснікоў праводзіў Фрунзе i Соню на вакзал.

Фрунзе, гарэзуючы i жартуючы, развітаўся ў Савеце, у міліцыі, з даўнімі сябрамі i новымі знаёмымі, але цяпер крочыў з чамаданам па Петраградскай вуліцы задуменны. Па-першае, сумнавата было развітвацца з Мінскам, а па-другое, не было радасці ад цяперашніх петраградскіх падзей.

Рэвалюцыя там не толькі не доўжыцца, але марнее, чэзне — на змену старой тыраніі ідзе новая. Яны, бальшавікі, зноў мусяць пайсці ў падполле, а меншавіцкія i эсэраўскія лідэры сталі на калені перад дужымі свету гэтага. Гэта ж жах, што 14 ліпеня пад звонавы покліч хавалі не ахвяр мірнага шэсця супраць Часовага ўрада, а — казакоў, што злажылі галовы, разганяючы люд, жах, калі побач з крывавым атаманам Дутавым ішоў з апушчанаю галавою «сацыяліст» Цэрэтэлі. А тое, што Часовы ўрад зноў увёў на фронце смяротную кару, што назначыў Вярхоўным галоўнакамандуючым жорсткага Карнілава, што забараніў сходы i з'езды, што зноў прыхіліў да сябе кадэтаў — усё гэта мала сказаць трывожыць...

Не хацелася пакідаць Мінск яшчэ i таму, што тут яны, бальшавікі, нямала чаго дабіліся i цяпер, пры адзінаўладдзі, могуць працаваць легальна. Да слова, вось ваўсю нараўне з іншымі партыямі вядуць перадвыбарчую кампанію ў гарадскую думу. Ва ўсіх гэтых удачах, канечне, ёсць i яго доля турбот.

Праўда, i ў Мінску не прыйдзецца спачываць на лаўрах бальшавікам. I не толькі з-за рэакцыйнасці Часовага ўрада, але i з-за тутэйшай перагрупіроўкі сіл. Да слова, трэба трымаць вуха востра з эсэрамі, якія нядаўна на другім сялянскім з'ездзе Мінскай i Віленскай губерній не толькі павялі рэй, але i захапілі ўладу ў губерайскім Выканкоме, а таксама трэба болей асцерагацца i Цэнтральнай рады.

Як яму сказалі перад самым ад'ездам, сёння закончылася першая сесія гэтай Рады. Хоць i сёння гучала ўсё тая слязлівая песня пра няшчасную долю, былі галасы за краявую аўтаномію, але сёння радцы зрабілі i хітры ход: яны падакляравалі перадаць зямлю сялянам бясплатна. Ды i ўражвае, што на сесіі засядалі пасланцы 23 партый i суполак, якія апаясваюць каля 25 тысяч чалавек. А гэта — ужо сіла. I не малая. I рана-позна яна можа рашуча пайсці i наступаць... Гавораць, нават Несцераў, цяперашні старшыня губеранскага сялянскага Выканкома, не на жарт перапужаўся, баючыся, што сяляне могуць пайсці за Лашковічам.

Адыходзячыся, Фрунзе азірнуўся. Хацеў добра запомніць будынак Савета, дзе ён, як кажуць, дняваў i начаваў. Зморшчыўся — ад гарачыні, а можа, i не толькі ад жнівеньскай спёкі.

— Што апусціў голаў, сокал? — штурхнуў локцем Мяснікоў.

— Не хочацца пакідаць Мінск. Усё ж меў я тут нямала ўдач.

— Яшчэ б! Якраз тут насаюзіўся з такой дзяўчынай!

— Ну-ну! Прашу не заглядацца на маю жонку! Ведаю: на прыгожых ты звыш меры ласы!

Як часта бывае, у такія вось хвіліны, калі трэба развітвацца, лепш за ўсё зручны жартаўлівы, гарэзны тон.

Праўда, ужо на пероне, каля вагона, Фрунзе, напаследак паціскаючы Мяснікову руку, пажадаў i заадно паспачуваў:

— Ну, Алёша, трымайся i трымай! Цяжкую ношку табе пакідаю.

— А табе, думаеш, т а м будзе лягчэй?

— Не, лягчэй не будзе,— згадзіўся Фрунзе.— Т а м чакае смяртэльная бітва... Але... Давай будзем яшчэ гаварыць пра мясцовае, мінскае. Паўтару, звярні, Алёша, асаблівую ўвагу на Лашковіча. Па-першае, ён набірае вагу, па-другое, цяпер трэба i яго спажыць для нашага ўмацавання i...

— Я яго, каб мог...— перапыніў Мяснікоў.— Псіх i заядлы нацыяналіст!

— Не трэба гарачыцца, Алёша,— папрасіў ужо Фрунзе.

— А ён? «Трэба абараніць бацькаўшчыну ад заразы з цэнтра!»

— Ён таксама гарачыцца. Такое легка дыскрэдытаваць...— сказаў Фрунзе.— Але пакуль што паназірай, што ён будзе рабіць, калі трэба, дык няхай Савет i будзе больш манеўровы... А тыдзень i ноч рыхтуй нашу канферэнцыю, каб ужо ў верасні ўтварыць Паўночна-Заходнюю абласную арганізацыю РСДРП (б). Будзе моцная наша абласная арганізацыя — многае пойдзе якраз па-нашаму... Заадно пільна сачыце за Карнілавым. Гэты Кавеньяк прыляцеў сюды, у Стаўку, невыпадкова... Ён i яго апекуны, кадэты, задумваюць штосьці зламыснае...

Мяснікоў выслухаў гэта як належнае.

— I яшчэ, Алёша. Сцеражыся ўспышак эмоцый i гневу, крайнасцей. На жаль, мы тут не заўсёды былі на вышыні...

— Ёсць!—усміхнуўся Мяснікоў i падміргнуў Соні: — Скажыце, Соф'я Аляксееўна, ён i вас так выхоўвае? Не зусім верыць?

— Не буду! — тут жа «здаўся» Фрунзе, адчуваючы, што ўжо залішне дае наказы: Мяснікоў i сам добра ведае, што i як тут рабіць.

4.

У гэты прыезд Алесь спаў дома не зусім моцна. Уночы трывожылі розныя неспакойныя, нават жахлівыя сны, а пад раніцу, як таго ні хацелі, пабудзілі бацькі: маці падхапілася даіць i выпраўляць на пашу карову, а бацька, затупаўшы ўслед за гаспадыняю, міжволі закашляў. Праўда, як чуў Алесь, пляменнік Ясік i брат Янка вунь у спальні смачна пасопліваюць, не зважаюць ні на рып дзвярэй, ні на тупат, на сабачы брэх на дварэ.

Маці, нібы здагадаўшыся, што ён ужо не спіць, адразу ж са двара ціхенька зайшла ў валенках сюды, у белы пакой, у яго «кабінет», несучы кубак белага пеністага сырадою.

— Выпі, Алеська,—усміхнулася, пазіраючы з любасцю, як на малое дзіця: — Свежае млечка — добра на здароўе.

— Дзякую, мама,— усміхнуўся i, прыпадняўшыся, з ахвотаю выпіў цёплае, з адмысловым водарным пахам малако, сапраўды адчуваючы прыліў бадзёрасці ды сілы.

Прыслухаўся: здаецца, пачуў далёкую песню.

— Зося з дзяўчатамі з поля ідзе,— сказала маці i, маршчыністая, прыгорбленая, аж выпрасталася, засвяцілася i памаладзела. Канечне ж, у прадчуванні блізкага жніва, першага спечанага праснака.— Поле п а к р ы л i ўжо.

Якія яны, сяляне, падумаў ён, малайцы — не, не тое слова гэтае «малайцы»,— якія яны мудрыя, добрыя, калі не толькі льюць пот, не бачаць сваю працу як прымус, а найперш апяваюць яе, заахвочваюць да яе сваіх дзяцей. Яны складаюць свой гімн рабоце, ведаючы, што на ёй трымаецца ўвесь свет.

Алесь з сыноўняй любасцю зірнуў на маці-працаўніцу, радуючыся, што ёсць гэтая прыгорбленая, маршчыністая, але такая шчырая i добрая жанчына. Толькі з гадамі, з пасталеннем пазнаеш, што значыць родная маці, якая не толькі дала табе жыццё, але ўвасабляе сабой усё, за што трэба трымацца,— родны дом, сям'ю, Радзіму. Але, божа, падакараў сябе ў думках, якія мы, дзеці, бываем няўважлівыя, з неразвітымі пачуццямі любові да маці!

Маці, нібы адчуваючы гэтыя яго думкі, заміргала, не вытрывала, i вось па яе шчацэ, па глыбокай маршчыне, пакацілася сляза.

Сэрца яго сціснулася. Ад радасці i болю.

— Хай бы ты ўжо жаніўся, сыночак...

— Даб'ёмся свайго — тады ажанюся...— усміхнуўся ён.

— Ох, сынок! — уздыхнула чуйная душою мацi.— Пан бог па-свойму наканаваў табе долю... Не для сябе, а для людзей жывеш... A людзі, сам ведаеш, усякія. Не ўсе падзякуюць за дабро.

Глыбока ўздыхнуўшы, маці выйшла. Апрануўшыся, услед за ёю вымкнуўся i ён — на двор з яшчэ нізкім, пяшчотным сонцам, з золкаю расою, з пахам паспелага белага наліву.

З песняю па пагонцы набліжалася да вёскі дзявочая купка на чале з Зосяю. Яна — а ёй, замужняй маладзіцы, акуратнай гаспадыні — i сёлета выпаў гонар, як казалі ў Янкавінах, пакрыць поле (першай ужаць жменю-другую жыта) — несла перад сабою невялікі снапок. Калі наблізіліся да іхняга частаколу, дык Алесь убачыў: гэтая ў белай касынцы, у доўгай яркай сукенцы Зося не толькі ажыла пасля заўчасных родаў, але i мігам расквітнела — вунь статная, прыгожая, рухавая, нашмат пагляднейшая за астатніх. Як нікому з вясковых кабет, ёй не пашкадавала прырода хараства.

Зося i дзяўчаты мінулі ix плот, вуліцу i ўвайшлі ў Гарбацэвічаў двор. Там ix сустракалі гаспадары — Вікця i Пётрык.

Падкінуўшы ўгору абгорнуты белым ручніком снапок, Зося не то прыгаварыла, не то заспявала:

Анелька, Волька, Кастуся, пакружваючыся, падпелі:

Як убачыў Алесь з маці, Зося, схіліўшы галаву, аддала снапок свекрыві, а тая, таксама з паклонам, тут жа, у двары, узяла жытнёвы тонкі снапок i падала нявестцы скрутак палатна i хустачку з грашыма — тое, што ўжо назаўсёды пяройдзе ў Зосіна багацце. Гаспадар, Пётрык, звычайна пахмурны, крыклівы, зняў з галавы чорную, выцвілую брылёўку i, моўчкі, схіліўшыся, запрасіў нявестку i дзяўчат-сябровак у хату. Сёння i ён, зласлівы чалавек, быў лагодны. Пэўне, у хаце нявестцы дасць залаты рубель, а яе сябровак дазволіць пачаставаць. Бачачы, як апошняя, кінуўшы раз-другі позірк на іхні двор, заходзіць у сенцы Зося, маці ўздыхнула:

— Дзяўчынаю была добрая, а вот замужам сапсавалася...

Алесь пахапліва зірнуў маці ў вочы: што — іхні Янка i гэтая Зося зноў сустракаюцца, кахаюць адно аднаго? Маці прыкінулася, што не заўважыла яго гэтага запытальнага позірку, з уздыханнем вярнулася ў хату — да печы.

5.

У суботу надвячоркам, калі прыбралі ў хаце, накрылі стол белым абрусам, пераапрануліся, Кастуся з маці падаліся на сваё поле. Дачка несла два старыя, але вельмі спрытныя, рэзкія сярпы, a маці — загорнуты ў беленькі ручнік акраец хлеба i адціснуты ў клінку сыр, шчопаць солі.

Спачатку яны ўдзвюх пылілі па сценцы — злева шнурком цягнулася веска, сядзібы, бульбяныя палосы, а справа бялелася людское жыта — сярод яго ў лагчынах густа зелянелася трава (яе потым скосяць з іржышчам) i ўсюды вабілі, цешылі вочы васількі.

Вось i іхняя высокая груша-дзічка. Бялеецца нешырокаю, але доўгаю, не акінуць вокам, палосаю прамкое, не палеглае жыта.

Сям-там па полі ўжо чуліся вясёлыя жаночыя галасы.

— Добры дзень, ясны вечар, залатая ніўка, ядронае жыта! — павіталася са сваёй палосаю маці.— Мы да цябе прыйшлі, жнеі!

Абедзве падабралі, зжалі рэдкія i невысокія тут, ля дарогі, сцябліны, неўзабаве з ix маці звязала невялікі снапок.

— Стаўлю сноп на сто коп, на тарпу вялікую! — шчасліва прамовіла яна, а пасля паваліла снапок i падклала пад яго хлеб, сыр, белы скрутачак з соллю. Зноў пачала жаць.

А з поля панеслася песня. Як яны абедзве паднялі галовы i зірнулі, дык убачылі: воддаль, прыклаўшы руку да паясніцы, стаіць, выпростваючы спіну, Галена — Зосіна сястра, нявестка іхняга сваяка Стася. I каб, мусіць, не паказаць, што млее паясніца, Галена падае голас іншым пяюхам-жнеям, кліча ix да песень, у якіх пяецца i пра іхнюю, жаночую, радасць (пра пачастункі i гулянкі), i пра іхнюю цяжкую працу — жніво ад відна да цямна на панскім полі альбо на ніве свайго нядобрага свёкра, скарга на свой загублены лёс альбо на загубленае на полі дзіця ці плач па тым, што яе, жняю, падмануў малады паніч.

Маці ўздыхнула (мусіць, успомніўшы сваю цяжкую маладосць, калі яна шмат жала i на панскім полі, i ў заможных сваіх людзей) i, нічога не прамовіўшы, зноў нагнулася i пачала жаць ужо густое i высокае жыта, хмялеючы i ад цёплага высокага неба, i ад гарачага, адмыслова пахкага сцябла ды калосся.

Калі нажалі дзесяць важкіх снапоў (апошні сноп дажыналі па заходзе ўжо сонца), дзевяць снапоў саставілі адзін каля аднаго, а дзесятым — калоссем уніз — накрылі ix.

— Ну што, дачка, давай пачастуемся,— шчасліва прамовіла маці, з любасцю пазіраючы на высокі залацісты мэндлік.

— Я не хачу, мама,— адказала Кастуся, выцікоўваючы на полі сваіх сябровак.

— Няможна, дачка,— паўшчувала маці,— такі ўжо звычай.

Калі Кастуся ca скібкамі хлеба i сыру, пасыпанага соллю, пашыбавала да сваёй лепшай сяброўкі, Волькі Чорнай, маці падабрала першы нажаты снапок, астатнюю спажыву i ў прыполе белага фартуха панесла ўсё гэта дадому, радуючыся, што неўзабаве ўцешыць гаспадара, унука i сыноў i яе Ясь паставіць гэты снапок на покуце.

Калі яна абмінала i шырокі, i доўгі Гарбацэвічаў загон, дзе ставілі мэндлік Вікця i Анелька, то яе тут затрымала Вікця. Тая, таксама сёння па-святочнаму апранутая, але чамусьці не зусім вясёлая, папрасіла:

— Анця, пачакай! Мне трэба з табой пагаварыць...

— Як мне з табою добра! — прашаптала Зося, прытуліўшыся i цалуючы яго ў куточкі вуснаў, у шыю i расхлістаную грудзіну.— Яшчэ зусім нядаўна я думала: калі i выжыву, акрыяю, дык ужо не буду чалавек. Не буду кабета. Думала: усё збалела, згарэла ў маім целе, у маёй душы. Усё-ўсенечкае маладое прапала. Аж i акрыяла, i чуюся кабетаю, i ўсё маладое зноў са мною... Люблю цябе,— упала яму на грудзіну, закрыла яму твар распушчанымі валасамі.— Ой, як я цябе люблю, родненькі мой...

Янка, лежачы на спіне сярод аляхоўя i малінніку, адхінуў Зосіны казыткія i пахкія мятаю валасы i зірнуў угору: там, за зялёным вярхоўем, сінелася высокае бяздоннае неба, плылі белыя аблачынкі, крыху правей ззяла яснае сонца, зусім побач віселі чырвона-ліловыя маліны, зумкаў чорна-чырвоны чмель — так, быў дзень, лес непадалёку жытнёвага поля, было жыццё-быццё. Але Янку (а ён усё яшчэ адчуваў Зосіны пацалункі i яе ўсю, трапяткую, палымяную) не хацелася забіраць сваю душу адтуль, з неба, апускацца на зямлю, дзе было не так святочна, уцешна, дзе ix чакае праца, папрокі, згрызоты; яго бацькі i яе Віця, свёкры ўжо ўведалі, што яны сустракаюцца, папікаюць, ушчуваюць ix абаіх, намагаючыся разбурыць іхняе грэшнае, мабыць, бессаромнае, але такое жаданае шчасце.

— Хадзем,— прамовіў ён,— вернуцца нашы з вёскі — спахопяцца, што нас няма...

Зося некалькі хвілін моўчкі паляжала на яго грудзіне, мусіць, ужо таксама развітваючыся з невялікаю часінкаю ўцехі i шчасця, зноў успамінаючы пра свае горычы, а пасля ціха паднялася i паправіла на сабе адзенне. I калі ўжо завязвала на патыліцы paгі белай касынкі (а ён любаваўся яе стройнай постаццю i меўся зноў схапіць, сціснуць у абдымках альбо нават панесці на руках з лесу), дык яна нечакана рэзка адштурхнула яго локцем, так i замерла з паднятымі рукамі: зусім непадалёку, прытуліўшыся да алешыны, стаяў i пазіраў на ix Віця — у лапцях, палатняных белых портках i палатнянай кашулі з белым кужэльным каўнерыкам, няголены, потны, але бледны, як снег. Значыць, не падаўся ў вёску, вярнуўся з паўдарогі.

I Зося i Янка не збаяліся — не, ніхто з ix не напужаўся гэтага хірлявага Віці, які не можа нават адсекчы галаву курыцы,— яны абое злякліся яд таго жаху, болю, што акамянеў у Віцевых вачах. Бяскроўныя яго губы замылілі, але ён не мог вымавіць i слова.

Першая апамяталася Зося. Завязаўшы касынку, яна смела пайшла мужу насустрач.

— I чаго ты ходзіш услед, віжуеш? — нечакана для ўсіх сярдзіта напала.— Ты ж ведаеш: я цябе не люблю. Пашлюбаваная з табою, але ўсім сэрцам, усёй душой я во з ім, з Янкам... Ты прычапіўся, як воўчая калючка, i сабе, i нам паламаў жыццё.

Віця зусім збялеў, мацней абшчаперыў алешыну абедзвюма рукамі, каб, мусіць, не абсунуцца, штосьці няўцямнае замямліў.

— Калі хочаш, бі! Усё сцярплю! Нават паважаць пачну, што мужчына... Калі рымасць есць душу, калі не хочаш цярпець, што праўду кажу, другому цела, сэрца аддаю — выганяй! Янка возьме мяне i такую, i мы як людзі жыць будзем... A калі не хочаш праганяць альбо людзей саромеешся — дык не замінай, не мардуй, дай пажыць так, як я хачу...

— Жыві як хочаш,— глытаючы слёзы, вякнуў ён,— але будзь мая жонка...

— Цяля!— пагардліва сыкнула Зося, абмінуўшы яго, напрасткі падалася на сваё поле.

Янка з хвіліну пастаяў, з жаласцю пазіраючы на свайго такога нямоглага суперніка, але, калі хацеў моўчкі павярнуцца i пабрыць адгэтуль, той затрымаў.

— Янак,— слёзна папрасіў,— не чапай яе... Калі цябе не было дома, была як чалавек. А як ты вярнуўся, яна як адмянілася. Жаніся скарэй, бяры каго — i жыві. Не рэж мяне без нажа.

— Ты першы паласнуў мне па сэрцы нажом...— адказаў ён.

— Не ведаю, не ведаю...— загундосіў той.— Я яе люблю. Я жыць не магу без яе...

Янка нічога больш не сказаў, моўчкі пакрочыў на свой загон. За маладым хвойнікам — а тут быў канец усіхных загонаў — усюды высіліся «бароды» — не кранутыя сярпом каліў трыццаць жыта, зверху, каля каласоў, перавязаныя чырвонаю стужкаю. Апошнюю «бараду» пазаўчора завівалі (а гэта значыць спраўлялі першыя альбо малыя дажынкі) на Гарбацэвічавым загоне: амаль паўвёскі прыходзіла адрабляць яму за зімовыя i вясновыя пазыкі; якраз каля Гарбацэвічавай «барады», між сцяблін якой Вікця клала хлеб i соль, дзяўчаты, спяваючы, плялі вянок з каласоў i палявых кветак i пасля пачапілі яго на галаву «багіні». За яе сёлета абралі Вольгу Чорную — тая хораша вылюднела за апошні год. Жнеі на чале з «багіняю», несучы апошні дажынкавы сноп, у сярэдзіну якога паклалі зрэзаную «бараду», з песнямі ішлі да Гарбацэвіча, i той, з паклонам узяўшы сноп i з павагай аднёсшы яго ў клець, паклікаў у хату i частаваў усіх жней. Яны ж, Нямкевічы, «бараду» i сёлета пакінулі на полі, для птушак — якраз тыя, як кажуць старыя людзі, прынеслі чалавеку першае зерне...

Калі яны, бацька, Янка i Алесь, тады стаялі ў сваім двары i пазіралі на Гарбацэвічавых гасцей, Алесь, здаецца, любуючыся Волькай Чорнай, прачытаў ім верш Янкі Купалы:

— О то праўда! — хітаючы галавою, прамовіў тады бацька.

— Каб мне сказалі, каго ты хочаш уславіць, дык я найперш помнік жняі паставіў бы...— дадаў яшчэ Алесь.

...Цяпер, ідучы па калючым пацямнелым іржышчы, Янка ўспомніў усё тое ды мігам пастараўся адпіхнуць у думках, бо ў гэтыя хвіліны цешыла i мучыла душу іншае.

Па пагонцы вярталіся з вёскі парожнія калёсы. Вось на іхні загон звярнуў свайго гнядога бацька — па новыя мэндлікі, каб перавезці i скласці ix у гумно.

Бацька, седзячы на калёсах (ён прасунуў ногі між лястак драбіны, i яго падэшвы лапцей шоргалі па ржышчы), не то з цікавасцю, не то з насцярогаю пазіраў туды, на Гарбацэвічава поле, па якім паперадзе ішла Зося, а крыху воддаль за ёю плёўся зняможаны Віця, а пасля, здаецца, з той жа цікавасцю i насцярогаю зірнуў i на яго, здзіўляючыся, што i ён выйшаў з лесу. I ўжо, калі развярнуўся, запыніўся каля мэндліка, злез з калёс, не зусім строга, але дакорліва запытаў:

— Ну што — запарвалі?

Янка не засаромеўся, не пыхнуў чырванню — адвёў вочы.

— Не лезь у чужую сям'ю, хлопец,— нібы папрасіў бацька.— Слоў няма, харошая, спрытная гэтая Зося, але ж так бог даў, што яна гэтаму Віцю дасталася. Дык няхай i будзе яго, няхай мужа свайго глядзіць, а не круціць хвастом.

6.

Цягнік запыніўся далека перад вакзалам. Разам са здзіўленымі i абуранымі пасажырамі выйшаў i Алесь; перон быў запоўнены салдатамі — у выцвілых гімнасцёрках, са згорнутымі шэрымі шынялямі, з вінтоўкамі, з ранцамі на баку. Побач стаяла, пыхкала дымам некалькі чыгуначных эшалонаў.

Калі хтосьці з пасажыраў запытаў, што тут робіцца, адзін з крайніх салдатаў, невысокі, рабаціністы, адказаў:

— Да не пущают вот...

— Куда — не пущают?

— Да на Петроград...

— А чего — на Петроград?

— Чево-чево?! Усмирить бунтовщиков... Да и Керенский — предатель же...

Алесь збочыў i амаль ушчыльную каля самых будынкаў i жалезных загарод пачаў ціснуцца наперад, да вакзала, каля якога, як убачыў, насупраць пыхкае паравоз, пры адчыненых дзвярах аднаго з вагонаў стаіць невысокі, з невялікімі вусікамі чалавек у вайсковай форме, але без пагонаў i не то ўгаворвае, не то кліча да развагі вялізны грозны салдацкі натоўп.

— Грамадзяне салдаты i афіцэры! — пачуў ужо Алесь голас маладога, але, здаецца, сталага прамоўцы (а гэта, як праз хвіліну-другую пазнаў ён, быў Фрунзе, які зноў, выходзіць, вярнуўся ў Мінск).— Не спяшайцеся несціся стрымгалоў на Петраград, не спяшайцеся малаціць доўбняю па галовах. Варожыя контррэвалюцыйныя сілы штурхаюць вас патапіць у крыві сталіцу, лепшых сыноў i дачок нашага часу. Керанскі i Карнілаў дагэтуль разам, як два ваўкі лася, абкладвалі рэвалюцыю, плялі інтрыгі, употай душылі за горла дэмакратыю, волю, нашы правы, разам хацелі доўжыць зацягнутую ўжо бойню, а цяпер, не паладзіўшы, аб'явілі адзін аднаго ворагамі народа. Генерал Карнілаў штурхае вас не столькі «ўтаймаваць Керанскага-здрадніка», як, паўтараю, чорны генерал i той, хто з ім, хочуць вашаю сілаю разграміць народныя заваёвы.

З прыціхлага натоўпу, над якім плыло воблака тытунёвага дыму, пачуліся рэзкія, непрыязныя выкрыкі:

— А ты хто?

— Вайсковец ці не?

— Я, грамадзяне, начальнік мінскай міліцыі, член Мінскага Савета i камітэта Заходняга фронту, а цяпер яшчэ i адзін з адказных за падаўленне карнілаўскага мяцяжу...

— Прозвішча?

— Міхайлаў.

— A! Чулі!

— Бальшавік i нямецкі шпіён!

— Сябры! — Фрунзе падняў руку, папрасіў увагі.— Калі мы будзем гарлапаніць усе разам, то мы адзін аднаго не пачуем, наробім глупства. Дазвольце мне сказаць вам пару слоў, патлумачыць, што цяпер дзеецца. Я скажу шчыра: вайна змучыла вас, салдат, абяскровіла народ. Нам патрэбен мір, воля, праца. Мы, бальшавікі, цяпер адмовіліся ад лозунга «Уся ўлада Саветам», бо лідэры Петраградскага Савета аддалі ўладу буржуазіі, вайны не запынілі, зямлі сялянам не далі. Але мы не адмовіліся ад ідэі пераўтварыць Саветы ў сапраўды народныя органы ўлады. Нават больш — мы гатовыя да таго, каб мы не былі пры ўладзе, але каб яна была ў руках Саветаў. Ды калі ў гэты цяжкі час вы, грамадзяне салдаты i афіцэры, рынецеся са штыкамі на Петраград, пераб'яце рэвалюцыйныя сілы i прыведзяце да ўлады Карнілава i яго сяброў кадэтаў, то вы самі ж загубіце сваю светлую будучыню. Вашыя дзеці, унукі ніколі не даруюць вам за гвалт, праклянуць вас...— Фрунзе зняў фуражку, выцер насоўкаю ўспацелы лоб.— Генерал Карнілаў подла аддаў немцам Рыгу, каб абвінаваціць нас, бальшавікоў, за тое, што мы разбэсцілі армію, i каб развязаць сабе рукі. Ён паслаў на Петраград 3-ці конны корпус генерала Крымава, у тым ліку «дзікую дывізію» з каўказскіх горцаў. У Петраградзе народ утварыў Чырвоную гвардыю, каб абараніць рэвалюцыю. ЦК нашай партыі просіць нас, рэвалюцыянераў, вас, салдат, каб мы ізалявалі Стаўку, штаб Заходняга фронту i не пусцілі пагромную сілу на Петраград i Маскву, дзе яе чакае рэакцыя. Сёння на пасяджэнні Выканкома Мінскага Савета i камітэта Заходняга фронту мы ўтварылі Часовы рэвалюцыйны камітэт Заходняга фронту i бяром уладу на Заходнім фронце ў свае рукі. Нашы таварышы ў гэтыя хвіліны вядуць перамовы з вашым братам салдатам у Гомелі, Віцебску, Жлобіне, Оршы, Бабруйску, расказваюць праўду, i, як мы маем ужо звесткі, многія батальёны, часці цалкам адмаўляюцца быць карнікамі. Адмаўляйцеся i вы, грамадзяне, тапіць у крыві свой народ. Вяртайцеся на свае пазіцыі, абараняйце Айчыну, няхай вашы душы i рукі будуць чыстыя. А заадно не змушайце нас, мінскую Чырвоную гвардыю, ужыць супраць вас зброю, праліць кроў...

Дзіва: шматтысячны натоўп загудзеў, заварушыўся, пачаў гыркаць на «афіцэраў-абманшчыкаў» i сапраўды паволі вяртацца ў вагоны — i неўзабаве сонечны, усыпаны недакуркамі перон апусцеў. На ім засталіся толькі Фрунзе i міліцыянеры, салдаты з чырвонымі павязкамі, а таксама два пажылыя генералы i пяць маладых афіцэраў.

— Гнюсны балбатун! — тыцнуў тоўстым пальцам на Фрунзе маленькі сівы генерал.— Вы, вы разбэсцілі i армію, i Расію!

Фрунзе, схмурыўшыся (відаць, быў стомлены), на міг адрачона зірнуў на крыклівага ваяку, а пасля махнуў рукою сваёй ахове:

— Арыштаваць! Усіх!

Міліцыянеры i салдаты кінуліся да генералаў i афіцэраў (а некаторыя з ix ужо выхоплівалі пісталеты), a ў гэты час самы блізкі цягнік крануўся і, пыхкаючы клубамі дыму, папоўз не на ўсход, а на захад, да акопаў, i з праёмаў дзвярэй ды з падножак вагонаў салдаты махалі рукамі, абсвіствалі сваё вышэйшае начальства, якому ўжо закручвалі рукі...

РАЗДЗЕЛ ТРЭЦІ

1.

З хронікі за верасень — кастрычнік 1917 года

Адышло-праляцела спякотнае i ў прыродзе, i ў палітыцы лета, прамільгнуў скупейшы на святло i цяпло, але лагодны верасень, парадавала душу развітальнае пяшчотнае бабіна лета, i пачынаў ужо адчувацца залацісты i ў той жа час пахмурны, дажджлівы лістапад.

Вёскі, як i трэба, справілі ўжо i вялікія дажынкі, пачалі збірацца малаціць, бо i ў гэтую восень ix прыспешвалі «патрэбы фронту». Мінск нібы жыў сваім жыццём, працаваў на «абарону», але ў ім крок за крокам акопваліся бальшавікі. Хоць у канцы жніўня з горада выехаў Любімаў, на пачатку кастрычніка — Фрунзе, ды трывала ўзвысіліся Ландар і Мяснікоў. Першы стаў старшынёю Выканкома Мінскага Савета (дзе большая палова была з бальшавікоў), a другі — старшынёю Паўночна-Заходняга абласнога камітэта РСДРП (б). Бальшавікі не толькi мелі тут сваю ваенную абапірку, але нават падакляравалі петраградскім таварышам прыслаць на помач рэвалюцыйны корпус з армій Заходняга фронту.

Сусветная вайна доўжылася — і ёй не было відаць канца. З Петраграда кожны дзень прыходзілі толькі неспакойныя весткі.

Спачатку, калі ўціхамірылі генерала Карнілава i прыбралі яго з вачэй, пайшла па Мінску пагалоска: вось цяпер возьмуць уладу Саветы. Але Петраградскі Савет зноў саступіў руль. Стаўшы Вярхоўным галоўнакамандуючым, узначаліўшы Дырэкторыю (Савет пяці), над былой Расійскай імперыяй узвысіўся фанабэрысты Керанскі. Пасля, калі перавыбралі Петраградскі Савет i там рэй павялі бальшавікі, усе адчулі: не, Керанскі не запануе. Будзе рашучая сутычка. Керанскага з бальшавікамі.

Мусіць, усю Расію ашаламіла 18 кастрычніка. У гэты дзень газета «Новая жизнь» апублікавала заметку «Ю. Каменев о «выступлении», дзе член ЦК РСДРП (б) рассакрэціў намеры сваёй партыі i нібы перасцярог усіх: абараняйцеся, бальшавікі бяруцца за зброю! Гэтая заява Каменева ад свайго імя i імя Зіноўева нават тут, у Мінску, як кажуць, падліла масла ў агонь: адны рэзка засімпатызавалі бальшавікам, спадзеючыся, што тыя запыняць вайну, голад i разруху (да слова, за тры кастрычніцкія тыдні бальшавіцкая арганізацыя ў Мінску i на Заходнім фронце ўзрасла ў шэсць разоў), іншыя, наадварот, рэзка залямантавалі: бальшавікі «загубяць Расію!». Гэтыя аж пляскалі ў ладкі Керанскаму, калі той 24 кастрычніка заявіў у Прадпарламенце: «Временное правительство и я предпочитаем быть убитыми и уничтоженными, но жизнь, честь и независимость государства мы не предадим!»

Галава расійскай дзяржавы языкачосіў, хваліўся i пагражаў, але якраз у гэты ж дзень усё ў Петраградзе пачало мяняцца на вачах...

2.

Алесю Нямкевічу, як i раней, весткі з дому прыходзілі рэдка — адзін раз у месяц, не часцей. Падавала ix Кастуся, звычайна расказваючы гаспадарскія навіны (пра тое, што ўжо зжалі авёс, ячмень альбо выбралі бульбу), а таксама дадаючы да гэтага i вясковыя чуткі. Але вось цяпер, за тыдзень, Алесь атрымаў адзін за адным аж два лісты з дому. У першым Кастуся пісала, што іхняга Янку па-сваталі да Гарбацэвічавай Анелькі. Тут жа, пры сватанні, былі i запоіны. Дамовіліся, што Гарбацэвіч дасць у пасаг Анельцы восем дзесяцін ворнай зямлі, па тры дзесяціны лесу i лугу, каня, карову, а таксама страявога дрэва са свайго старога лесу маладым на хату. «Тата i мама надта радыя,— апавядала яму сястра,— а вот сам Янак не ўсцешаны». Вяселле, як i трэба, дамовіліся зрабіць да піліпаўскага паста, у канцы першага тыдня лістапада. У другім лісце Кастуся спяшалася даць яму вестку, што вярнуўся з Амерыкі іхні Гіполь. «Ён,— пісала яна,— надта не зарабіў, але вярнуўся злы, уцягнуўся там да гарэлкі. Вярнуў у хату Ядзю, але без дзіцяці, б'е яе...»

Алесеву задумлівасць перапыніў тэлефон. Трубку падняў Максім i доўга моўчкі слухаў.

— А што здарылася, не ведаеш? — пасля запытаў. Калі паклаў трубку, сказаў:— Званіў Сымон. З сённяшняга дня нашу газету будзе чытаць цэнзар з Мінскага Савета...

Алесь здзівіўся: што — зноў вяртаецца забарона на думкі, на слова? Ды ад каго? Ад тых, хто дагэтуль столькі гаварыў пра волю?

— Не, гэта не проста так...— пахітаў галавою Лашковіч.— Нешта здарылася ў Петраградзе...— А пасля запытаў нібы сам у сябе:— Хто на каго пайшоў? Хто каго ломіць?

Алесь склаў паперы з калонкамі лічбаў у папку, схаваў яе ў шуфляду. Душой адчуў: так, нешта новае выбухнула ў сталіцы. Па-першае, сёння адтуль не было свежых газет, па-другое, раніцай гаварылі, што ўночы, баючыся падзей у Петраградзе, Мінск абкружыла каўказская дывізія.

Неўзабаве яны выйшлі з магістрата. На выхадзе ўбачылі двух вайскоўцаў з прымкнёнымі штыкамі. Праўда, тыя ix не зачапілі, стаялі непарушныя.

— Што такое, брацец?— са здзіўленнем запытаў Лашковіч у маладзенькага рыжага салдата.

— Охраняем ваше здание,— спакойна адказаў той.

— Для чаго?

— Для порядка.

— А якая патрэба для гэтага?

— Скоро все узнаете...— непарушна адказаў той.

— Давай пройдземся,—сказаў Лашковіч,— паглядзім i паслухаем, дзе што відаць i чуваць.

Вымкнуўшыся ледзь не да касцёла Сымона i Ганны, запыніліся: па абодвух баках вуліцы дзеелася звычайная, але цяпер цікаўная работа: некалькі мужчын неслі кіпы вялікіх папер, наклейвалі па ўсіх баках шырокіх афішных тумб, а пасля ішлі далей. Вось па гэтым баку да ix наблізілася двое мужчын, адзін з ix — Алесеў аднавясковец Пятрусь Чорны, міліцыянер, тутэйшы бальшавік.

— Што за навіна, зямляк? — запытаў у таго Лашковіч.

Той, за лета памужнелы, яшчэ болей цыганіста ўчарнелы, усміхаючыся, падаў ім верхні вялікі аркуш.

Лашковіч узяў, павярнуў да сябе вонкавым бокам i пачаў чытаць тое, што было адціснута друкарскім спосабам:

П Р И К А З № I

К населению гор. Минска и окрестностей.

Власть в Петрограде перешла в руки Советов Рабочих, Солдатских и Крестьянских Депутатов. Весь Петроградский гарнизон, Балтийский флот и другие воинские части признали новую власть. Поступают отовсюду донесения, что армия и воинские части на всех фронтах признают новую власть, сохраняя полное спокойствие.

В Минске власть перешла в руки Совета Рабочих и Солдатских Депутатов, который обратился ко всем революционным организациям и политическим партиям с предложением немедленно приступить к организации временной революционной власти на местах.

Объявляя о происшедшем, Минский Совет Рабочих и Солдатских Депутатов доводит до сведения всех граждан, что им приняты самые решительные меры к охране революционного порядка и установлению полезной дисциплины повсюду. Установлена революционная цензура над всеми выходящими в Минске и получаемыми здесь газетами для предупреждения распространения волнующих население слухов.

Исполнительный Комитет Минского Совета

Рабочих и Солдатских Депутатов.

г. Минск

25 октября 1917 г.

Лашковіч затым яшчэ раз-другі прачытаў моўчкі, пасля ўражана запытаў у вясёлага Петруся:

— Калі адбыўся ў Петраградзе пераварот?

— Ён яшчэ ідзе,— адказаў той.

— Адкуль вы так усё ведаеце?

— Перадалі нам па радзіву.

— Дык Часовы ўрад яшчэ не скінулі?

— Не.

— То ці не рана вы святкуеце перамогу?

— Не,— упэўнена адказаў Пятрусь,—Керанскі ўжо не ўтрымаецца. Ды ён збег з Петраграда.

Калі расклейшчыкі ашаламляльнай аб'явы адышліся, Лашковіч, у гэтую хвіліну паніклы, сказаў:

— Спрытна, чорт пабяры, бальшавікі спажылі момант. Усе ж чакалі: aгa, 25 кастрычніка збярэцца Другі Усерасійскі з'езд Саветаў i законна рошыць: браць уладу ў свае рукі ці ўсё ж пакінуць яе Часоваму ўраду? A бальшавікі рашылі не языкачосіць ды не назіраць, куды i як будуць схіляцца вагі, а напярэдадні з'езда рушылі на Часовы ўрад з сілаю...

Затым, калі дамовіліся падысці да будынка Мінскага Савета, Лашковіч, шпарка крочачы, усё не мог утаймавацца:

— Спрытна спажылі ўдалы момант! А гэтыя «нашы» Мяснікоў, Ландар! Hi села ні пала — ужо на табе: Мінскі Савет бярэ тут уладу ў свае рукі! Во змова! Во хватка! К абеду перадалі ім па радыё, што іхнія пайшлі ў наступ, a ў абед яны ўжо расклейваюць свой загад! Значыць, загадзя пра ўсё дамовіліся, загадзя да ўсяго падрыхтаваліся! Каб ашаламіць люд, завабіць да сябе i тут жа пачаць рабіць сваё, каб ашаламіць суперніка i не даць яму апамятацца!

Лашковіч страсна абурыўся. Канечне, з-за асабістай (а можа, не толькі з-за асабістай) непрыязі да Фрунзе, Мяснікова i іхніх калег, а Алесь, слухаючы, у гэтую хвіліну нечакана ўспомніў бальшавіка Юрыя Казлова, які перад вайною адбываў ссылку ў іхняй вёсцы i памёр там зусім малады. Вось каб дажыў той добры чалавек да гэтага дня! Вось парадаваўся б!

На вузкай Петраградскай вуліцы да вядомага мінчукам цаглянага дома № 6 няможна было падступіцца: вуліцу запрудзілі вайскоўцы (гэта былі сёння вызваленыя з турмы i толькі што ўзброеныя вінтоўкамі i кулямётамі франтавікі i бальшавікі, якія з гэтай хвіліны станавіліся 1-м рэвалюцыйным палком імя Мінскага Савета).

Гэты полк, дзе, здаецца, было каля дзвюх тысяч чалавек, пільна скіраваў позіркі на балкон невысокага дома Саветаў — там зноў вісеў лозунг «Уся ўлада Саветам!», а на балконе стаялі Ландар у цывільнай апратцы i прапаршчык Мяснікоў.

Цяпер вось прамаўляў Мяснікоў — чалавек невысокі, каранасты, але з гучным голасам. Тое, што ён гаварыў, добра чулася тут.

— ...Такім чынам, таварышы, вы становіцеся апораю Савета i маладой Савецкай улады...— абапіраючыся абедзвюма рукамі на поручань, патлумачыў ім іхні клопат Мяснікоў.— А цяпер пра тое, што дзеецца ў Мінску. Штаб фронту не ўмешваецца ў падзеі, прызнаў у Петраградзе i тут Савецкую ўладу, прыняў нашых камісараў — Шчукіна i Цалукарава. Мы будзем сачыць за палітычным духам, а штаб будзе займацца аператыўнай баявой работай. Франтавы камітэт пакуль, на жаль, супраць перавароту, i нам, бальшавікам, мусіць, прыйдзецца выйсці з яго. Для таго, каб замацаваць Савецкую ўладу, распаўсюдзіць яе па ўсім краі, каб не дапусціць войскі на Петраград, мы на днях утворым Ваеннарэвалюцыйны камітэт Заходняй вобласці i фронту. Ён возьме тут уладу ў свае рукі.

Ніхто, не зважаючы на дробны дождж, нават не варушыўся, хоць амаль усе былі ў гімнасцёрках — тыя намоклі ўжо i пацямнелі.

Лашковіч ткнуў Алеся локцем: хадзем адсюль!

— Вось як трэба браць уладу! — нервова прамовіў.— Рашуча! А мы...— зморшчыўся.— Баімся i грызёмся адзін з адным — хоць бы не зажадаць вялікага... Усё просім дужых свету гэтага зміласцівіцца i даць падачку!

Алесь нічога не адказаў. Лашковіч замаўчаў i задумаўся. Ён, трэба сказаць, апошні час высільваўся, стараўся сам зрабіць за дзесяцярых: да слова, на пачатку верасня ездзіў у Кіеў на з'езд Украінскай Цэнтральнай рады i дабіўся, што там агаласілі i рэзалюцыю «Пра беларусаў», у якой патрабавалася ад Часовага ўрада даць аўтаномію Беларусі. У канцы месяца разам з Васілевічам, Мухам i іншымі быў у Маскве на Першым Беларускім з'ездзе, дзе думалі знайсці адну для ўсіх нацыянальных сіл платформу. Але не знайшлі. Яны, мінчане, калі астатнія не згадзіліся на іхняе лідэрства ў руху, а таксама адмовіліся ад ідэі аўтаноміі, падбілі БСГ пакінуць з'езд у знак пратэсту. Якраз па волі Лашковіча 15 кастрычніка склікалі другую сесію Цэнтральнай рады, перайменавалі яе ў Вялікую раду, далучылі да сябе членаў Беларускай рады Заходняга фронту i выбралі камісію, якой даручылі весці дзяржаўныя справы. Праўда, за гэты тыдзень з паловаю камісія яшчэ не паспела штосьці зрабіць.

Урэшце ваўсю заявіў сябе Лашковіч на Трэцім з'ездзе БСГ, што пачынаў работу 14 кастрычніка ў Мінску. З'езд з першых хвілін павёўся бурна: запалемізавалі левыя i правыя. Адны нападалі на «згодніцкую палітыку ЦК БСГ, на контррэвалюцыйную дзейнасць буржуазных нацыяналістычных суполак», другія абараняліся i абвінавачвалі тых у «страце нацыянальнага пачуцця». Спрачаліся не толькі пра нацыянальнае, але i пра зямельны, рабочы пункты праграмы, пра беларускае войска. Левыя дабіваліся, каб яны «адмовіліся ад блоку з буржуазнымі партыямі i асудзілі палітыку Часовага ўрада», правыя, а сярод ix найбольш агрэсіўнічаў Лашковіч, намагаліся прыглушыць гэтыя «крайнасці».

Спрэчкі давялі да таго, што 18 кастрычніка наэлектрызаваныя дэлегаты пачалі адзін за адным пакідаць залу, выкрыкваючы папрокі: левыя — правым, правыя — левым. У гэты ж дзень Лашковіч сур'ёзна счапіўся з Гартным i Бурбісам, лічачы, што якраз тыя звыш меры левыя, «аслабляюць нацыянальны рух».

— Ну што ж, пабачым, як бальшавікі справяцца...— пасля зацяглага маўчання прамовіў Лашковіч. Мусіць, сказаў уголас тое, пра што найбольш уражана, а то i хваравіта думаў у гэтыя хвіліны.— Разам з уладаю яны ўхапілі i ўсе жахі Расіі...

На Захараўскай вуліцы ix сустрэў Васілевіч — у капелюшы i доўгім старым плашчы, запацелы.

— Дзе вы дзеліся? — напаў ён.— Пачуўшы пра бальшавіцкі пераварот у Петраградзе, дэлегаты сабраліся зноў i рашылі закончыць з'езд. Усе чакаюць вас.

— I левыя прыйшлі? — пацікавіўся Лашковіч.

— Прыйшлі.

...Неўзабаве Лашковіч, Васілевіч i Нямкевіч былі ўжо сярод дэлегатаў Трэцяга з'езда БСГ, зноў ca спрэчкамі, але ўжо i цярпіма давялі з'езд да канца, выбралі новы склад свайго ЦК (Лашковіча ў яго не дапусцілі, а з яго сяброў выбралі Васілевіча, Нядолю, Белякову, з іншых вядомых людзей вылучылі Гартнага, Тарашкевіча, Рак-Міхайлоўскага, Дылу i іншых). ЦК БСГ трэба было разгледзець усе «надзённыя пытанні», а таксама паднавіць праграму i статут партыі.

Праўда, левыя з Петраградскай, Маскоўскай i Бабруйскай суполак БСГ не падпарадкаваліся ЦК партыі. Яны палічылі сваёю вярховіцаю Петраградскі камітэт БСГ.

3.

Праз дзень, 27 кастрычніка, Мінск заліхаманіў.

Ідучы пасля абеду па прыцемненым i дажджлівым горадзе, Лашковіч убачыў: вуліцы запаўняе салдацкае мора. У горад, як падказалі яму, уваходзіць «дзікая» Каўказская дывізія. Казакі, а таксама i горцы рашуча адштурхоўваюць ранейшыя воінскія i міліцэйскія каравулы, верныя Савету, бяруць пад сваю ахову мінскія ўстановы, а на Саборнай i іншых плошчах ставяць гарматы, кулямёты, сцягваюць конніцу.

«Што — грамадзянская вайна?» — затрывожыўся Лашковіч, кожнаю жылкаю ўжо адчуваючы дух крывавай сутычкі.

У камяніцу, дзе размяшчаўся Франтавы камітэт, было не прайсці з-за салдацкага ўзброенага натоўпу. Лашковіч толькі тады здолеў туды трапіць, калі падскочыў конны афіцэр на белым кані i крыкнуў: «Разойдись! Главнокомандующий!» Мігам утварыўся вузкі калідор — i Лашковіч прашмыгнуў па ім паперадзе аўтамабіля.

Каля дзвярэй будынка яго затрымалі афіцэры, але калі назваўся, хто ён i адкуль, прапусцілі — праўда, пасля Балуева ca світаю генералаў i афіцэраў. За гэтымі вайскоўцамі ён падняўся на другі паверх, трапіў у досыць прасторную, з завешанымі вокнамі i электрычным святлом залу, дзе ўжо сядзела нямала вайсковага i цывільнага люду. Вось з трэцяга рада падняўся i паклікаў яго да сябе Скураны — той сядзеў побач з пажылаватым генералам, здаецца, з Доўбар-Мусніцкім.

Калі Лашковіч прысеў на вольнае чырвонае крэсла каля важнага, сёння павесялелага Скуранога, той назваў яго генералу.

— А, гэта вы — неслух?! — моцна паціснуў яму руку Доўбар-Мусніцкі, калюча кальнуў яго прыплюшчанымі вочкамі i зларадна ўхмыльнуўся:— Ну што, спадар, сышліся нашы сцежкі?

— Цяпер ужо, э-э, яны павінны супасці...— за яго адказаў Скураны i сціснуў Лашковічу калена — значыць, каб маўчаў.

У гэтую хвіліну з першых крэслаў падняўся сярэдняга росту мужчына ў чорным гарнітуры — камісар Часовага ўрада на Заходнім фронце меншавік Жданаў.

— Грамадзяне! — хрыплавата сказаў ён.— Мы паклікалі вас, прадстаўнікоў арганізацый i ўсіх палітычных партый (апроч бальшавікоў), на веча. Як вы ведаеце, сталічныя бальшавікі, не лічачыся з народнай воляй, з воляй Саветаў, сілаю зрабілі пераварот, арыштавалі законны Часовы ўрад. Яны перашкодзілі яму замацаваць у краіне рэвалюцыйную перамогу, давесці да лагічнага канца вайну. Бальшавікі штурхаюць Расію да хаосу, каб прадаць яе немцам. Са сталічнымі бальшавікамі, само па сабе зразумела, у змове бальшавікі, што акапаліся ў Мінску i на фронце. Калі наш Франтавы камітэт, выбраны воляю амаль двухмільённага люду Заходняга фронту, выступіў супраць узурпатарскага перавароту ў Петраградзе i ў Мінску, бальшавікі задзірліва выйшлі з нашага камітэта, самадумам выпусцілі салдат-здраднікаў з турмы, парушаючы ўсе законы, нахабна абрабавалі мінскія склады, узброілі гэтыя элементы i самачынна захапілі ўладу ў горадзе. Сёння яны ўтварылі Ваенна-рэвалюцыйны камітэт i без ніякага сумнення аб'явілі яго вышэйшым кіруючым органам Мінска i фронту. Гэты Рэўком мае каля дзвюх тысяч штыкоў, яшчэ такую-сякую спачувальную сілу, у нас на сёння каля 20 тысяч штыкоў. Параіўшыся, мы рашылі ўтварыць «Камітэт ратавання рэвалюцыі». Вы не супраць, паны вайскоўцы i грамадзяне цывільныя?

— Не,— з месца, не падымаючыся, падаў голас Балуеў.

— Галасуем,— прамовіў Жданаў i першы ўскінуў руку.

За ім паднялі рукі i ўсе прысутныя ў зале.

— Дзякую за свядомасць i вернасць рэвалюцыі! — чулліва альбо вельмі па-артыстычнаму схіліў галаву Жданаў, прытрымліваючы другою рукою пенснэ.— Цяпер давайце выберам нашага старшыню. Ёсць думка, каб камітэт узначаліў сацыял-дэмакрат (меншавік) Калатухін. Не супраць?

Калі прагаласавалі, то за Калатухіна былі амаль усе. Пасля Жданаў сеў, а з першага рада падняўся гэты Калатухін — высакаваты, маладжавы, лысаваты. Ён падзякаваў «за давер», а пасля мякка, нават напеўна сказаў:

— Само па сабе зразумела, мы павінны адабраць ад узурпатараў уладу ў Мінску i на фронце, часова ўзяць яе ў свае рукі. Ёсць два шляхі для гэтага. Першы: даць бой Саветам i разграміць ix. Другі: ультыматыўна запатрабаваць ад Савета капітуляцыі. Вось член Франтавога камітэта грамадзянін Штэрн,— паказаў на чарнявага мужчыну, які сядзеў побач са Жданавым,— раіць весці перамовы i гатовы быць паслом паміж намі i гэтым самазванцам Рэўкомам... А што скажаце вы?

Усе прамаўчалі.

— Што параіце вы, пан генерал? — запытаў Калатухін.

— Рашайце вы, палітыкі, самі,—хмурна адказаў Балуеў.— Мы, ваенныя, не хацелі б умешвацца ў вашу фракцыйную барацьбу. Але калі вы рошыце ўжыць сілу, я аддам адпаведны загад.

— Пан генерал! —шустра падхапіўся з першага рада Штэрн.— Па-першае, паасцерагаемся рускага кровапраліцця, па-другое, жорсткасцю мы настроім народ, Расію супраць нас. Па-трэцяе, не забывайма: многія акопнікі сімпатызуюць бальшавікам...

— Дазвольце! — рэзка падняўся грузны Доўбар-Мусніцкі, зірнуў на генерала Балуева.— Выбачайце, ваша высокаправасхадзіцельства, цяпер армія не павінна быць убаку, аддаваць Расію злыдням. Карацей, не трацьма час на дыскусіі! Сілаю адбірайма ўладу! Не боймася праліць чужую, чорную кроў! Давайце ратаваць ад бальшавікоў i край, i Петраград, i Расію!

— У нас хопіць сілы i мірна супакоіць ix,— сказаў Жданаў.

— Паўтараю, не марудзьма! — стаяў на сваім Доўбар -Мусніцкі.

— Паны! Грамадзяне! — напужаўся Штэрн.— Першы ж наш стрэл можа ўчыніць непапраўнае ўжо... Гэта — грамадзянская вайна!

— Забалбочам рэвалюцыю! — са злосцю махнуў рукою Доўбар-Мусніцкі і, сеўшы, аж уз'юшыўся:— Языкачосы! Чыстаплюі!

— Што ж, давайце галасаваць, хто за што,— прамовіў Калатухін.

Калі прагаласавалі, то выйшла, што тых, хто быў за перамовы, налічылася больш. Штэрну даручылі пад'ехаць у Рэўком, расказаць там пра ўсё, што тут адбываецца, i запрасіць сюды ўсіх рэўкомаўцаў для перамоў[¹⁵]. Пакуль той быў у адлучцы, пачалі ўсе разам складаць ультыматум Рэўкому.

Калі яго склалі, зрабілі невялікі перапынак, пакуль не прыйшлі ca Штэрнам Мяснікоў, Ландар, Калмановіч, Крывашэін, Рагазінскі, Фамін, Селязнёў, Фрэйман i іншыя (не знаёмыя Лашковічу) людзі.

Праз гадзіну-другую, пасля дыскусій i спрэчак, пагадзіліся:

1) «Камітэт ратавання» не прызнае ўтворанага ў Петраградзе Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта i не падпарадкоўваецца яму;

2) «Камітэт ратавання» прызнае, што пытанне пра ўладу рашаецца не ў Мінску i не на Заходнім фронце, a ў сталіцах;

3) «Камітэт ратавання» не пасылае ўзброеных часцей на Петраград i Маскву i не прапускае такія праз Мінск;

4) «Камітэт ратавання» прызнае амністыю палітычных арыштаваных, праведзеную Мінскім Саветам, але раззбройвае ix;

5) Мінскі Савет пасылае ў «камітэт ратавання» двух сваіх пасланцоў (Алібегава i Пярно) да таго часу, пакуль той не будзе пасылаць войск на Петраград;

6) «Камітэт ратавання» часова бярэ ўладу на Заходнім фронце. У камітэт уваходзяць па два дэлегаты ад грамадскіх арганізацый i палітычных партый Мінска i ваколіц[¹⁶].

Калі рэўкомаўцы, змусіўшы захвалявацца, запунсавець i іншых, выйшлі, то старшыня «камітэта ратавання», Калатухін, задаволена ўсміхнуўся:

— Ну што ж, віншую вас, паны i грамадзяне, з перамогаю!

Пасля, калі выходзілі з залы, у гамане i гудзе Доўбар-Мусніцкі незадаволена сказаў Скураному i Лашковічу:

— Не веру я бальшавікам! Яны столькі чакалі свайго часу не для таго, каб вось гэтак легка адступіць!

— A ці так ужо, э-э, шмат ідзе за імі, Іосіф Раманавіч?—ухмыльнуўся Скураны.— Можа, мы перабольшваем іхні ўплыў, іхнюю моц? Ці не самі наганяем на сябе страх?

— Усё роўна трэба было падсекчы ix пад корань...

— Не тыя цяпер часы, э-э, каб сячы з-за пляча, Іосіф Раманавіч! — зморшчыўся Скураны.— Паднімі, узмахні толькі дубінаю — дык такі можа лямант пачацца, што дзесятаму закажаш...

...Пад самы вечар, калі праехаўся са Скураным i пабыў у яго дома, пагаварыў, што ім i як рабіць далей, Лашковіч вяртаўся дахаты.

Ідучы паўз Саборную плошчу, убачыў: яна паступова пусцее, ачышчаецца ад гармат, кулямётаў i конніцы; кавалерыйскія i казацкія часці выводзяцца з вуліцы i хаваюцца па дварах; а затым згледзеў, што савецкія каравулы пакідаюць пасты, што дагэтуль ахоўвалі, i сцягваюцца ў свае баракі перад Саветам на Каломенскай вуліцы, замест ix становяцца казакі.

На Каломенскай вуліцы нечакана нос у нос сутыкнуўся з Мясніковым — той поплеч з цывільным, здаецца, Ландарам, паперадзе трох узброеных чыгуначнікаў, унурыўшыся, шпарка крочыў ад вакзала насустрач — можа, i да Савета. Спачатку зірнуў, не пазважаў — можа, i не пазнаў у такую часіну, а пасля, мінуўшы, нібы апамятаўся.

— А, «друг»!

Меў на ўвазе, што ён непрыяцель i Фрунзе, i яго.

Лашковіч запыніўся.

— Ну што — рады? — не вымаючы рук з кішэняў, падышоў, ухмыльнуўся Мяснікоў.— Святкуеце «поспех»?

— Што — яшчэ? — задзірыста адказаў i ён.

— Што больш трэба? З усёй дрэнню знюхаліся!

Лашковіч змаўчаў. Адчуў: Мяснікоў калі не разгублены, то вельмі абураны. Канечне ж, хацеў большага, чым выйшла сёння.

— А за што вы, уласна, папракаеце? — не сумеўся, a напаў Лашковіч.— Вы нас да сябе не клікалі i не клічаце. Наадварот, як можаце глуміце. Вашы палітычныя супернікі паклікалі — я пайшоў.

— Не мелі вялікай спагады ад Фрунзе — удвайне не будзеце мець ад нас! — рэзка адказаў Мяснікоў.— Ён быў абавязаны вам, дык часамі цацкаўся, цярпеў вашы выбрыкі, а я вам не абавязаны i не друг. Дык быў i буду рашуча супраць вашай валтузні...

— А вы не валтузіцеся?

— Не, «друг». Мы дбаем не толькі пра сябе. Мы клапоцімся пра ўсіхны дабрабыт.

— Тое, што ты, міл-чалавек, кажаш, гучыць прыгожа,— прамовіў Лашковіч,— Але я, стрэлены ўжо верабей, больш веру Дастаеўскаму. Ён у свой час сказаў прыкладна такое: хто вельмі любіць чалавецтва ўвогуле, той найчасцей не здольны любіць чалавека ў асобку. А вы...

— А мы даказваем іншае...— перапыніў яго Мяснікоў.

— Паслухайце, Лашковіч,— уступіў у гамонку Ландар.— Няўжо не бачыце: вас уцягваюць у балота? Супраць рэвалюцыі, міру i перамен? Думаеце, калі гэтыя рэтраграды перамогуць, яны ўважаць вашыя інтарэсы?

— Не ведаю,— адказаў Лашковіч.— Але, кажу, яны паклікалі ў свой урад.

— Загульваюць,— сказаў Ландар.

— А вы? — рэзка запытаў ён.

— Мы, паўторым, інтэрнацыяналісты,— спакойна гаварыў Ландар.— Мы ўсечалавечыя задачы ставім вышэй за асабістыя.

— А мне здаецца, што вы, выліваючы з ночваў ваду, выкідваеце i дзіця...— не здаваўся Лашковіч.— Вылучаючы ўсечалавечае, вы залішне грэбуеце нацыянальным. A паўнакроўнае ўсечалавечае не можа быць само па сабе, яно павінна вырасці на развітым нацыянальным. Ды вы, бачу, яго лічыце чымсьці пабочным, лішнім, вартым знішчэння... А дарэмна: зліўшы ў адно мовы, культуры, вы зліеце i розумы... Ці гэта вам якраз i трэба?

— Не трэба так перабольшваць, таварыш Лашковіч,— нібы пакрыўдзіўся Ландар.— Мы гаворым пра іншае...

— Дзе яму, адналюбу, такое зразумець! — махнуў рукою Мяснікоў.— Ён далей свайго носа не бачыць і не хоча бачыць... Ён сёння быў не супраць патапіць нас у крыві...

Усё ж цяжкі, смяртэльна небяспечны сёння быў дзень — i ў Мяснікова, здаецца, разгуляліся нервы. Можа, напружваўся звыш меры, дык вось цяпер i зрывае на ім злосць.

— Я галасаваў супраць таго, каб ужыць сілу...— буркнуў Лашковіч.— Я не крывасмок... Але ў іншым вы правільна разумееце мяне: я супраць вашых ідэй. Калі б вам удалося ліквідаваць рускі капітал — то гэтым самым вы пачалі б размываць усё рускае: лад, эканоміку, культуру, душу. Ваш тэзіс, што ўсё належыць народу, гэта значыць — усім, вельмі згубны. Калі ўсё будзе належаць усім, то не будзе гаспадара. Не будзе гаспадара — не будзе ладу, эканомікі, гісторыі, культуры, душы. Вы можаце напладзіць дэмагогаў, прыстасаванцаў, хапуг, прынесці такое няшчасце, якое раней i не снілася... Вы ж, як відно, ірвецеся да ўлады, хочаце загадаць свае ідэі альбо сцвердзіць ix сілаю...

Мяснікоў хацеў ускіпець, але яго ўзяў пад руку Ландар.

— Хадзем, Алёша,— лагодна прамовіў.— Нас чакаюць... А вы, Максім,— павярнуўся на развітанне Ландар да Лашковіча,— добра падумайде пра свой учынак i пра тое, як паводзіцца ў «камітэце ратавання». Не вельмі шчыруйце там з «абаронцамі капіталу»... Капітал дбае пра сябе, а не пра народ.

— Згодзен,— усміхнуўся Лашковіч i, кіўнуушы галавою, адышоўся. Усцешана падаўся за блізкі ўжо вакзал, дзе непадалёку ў адным з драўляных домікаў кватараваў разам з маці.

Калі, узрушаны, крочыў па знаёмай вуліцы, яго тут сустрэў начны змрок — ён густа ўкладваўся каля дрэў, платоў, хат: шмат дзе ў вокнах не было яшчэ святла. Чуйна пахла вёскаю — смачным дымам з комінаў, растрэсеным мокрым сенам, перакапанымі гародамі, мокраю ўгноенаю i аранаю зямлёй.

На кухні разам з пажылымі гаспадарамі яго чакала маці. Калі ён увайшоў, падхапілася, сашчапіла маршчыністыя рукі.

— Дзякуй богу, жывы! — узрадавалася.

— А чаго мне не быць жывым, мама? — пажартаваў, бачачы, што напужаныя i гаспадары.

— Мы цэлы дзень сядзім, хлопец, i аж калоціць нас: пачнецца страляніна ці не?! — сказаў гаспадар, былы пуцеец.— Гэтулькі ж сёння нагналі ў Мінск войска! Дык мы i падумалі: будзе сёння бой. Свае са сваімі паб'юцца. За паліціку.

4.

Радкі з дзённіка Максіма Лашковіча

«28 кастрычніка

Сёння пачаў засядаць у «камітэце ратавання».

Мяне запрасілі сюды ад Вялікай беларускай рады, Скуранога — як «віднага нацыянальнага дзеяча».

Сядзелі, гаварылі доўга, ледзь не ўвесь светлы дзень, але амаль нічога талковага не рашылі.

Дзеля чаго, скажам, трэба было гадзіны са дзве, а то i тры таўчы ваду ў ступе пасля рэплікі эсэра Злобіна? Гэты Злобін падхапіўся на самым пачатку i з пенай на губах залямантаваў, што яго, «единственного и полномочного представителя революционно-демократического правительства в области», прызнанага Мінскім Саветам, арыштаваў патруль Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта за тое, што ён раздаваў лістоўкі-заклікі сваёй партыі. Гэтым ён кінуў запаленую запалку ў порах. Выбухнуў шум, крык, i многія, надта эсэры, ледзь не з кулакамі накінуліся на дэлегатаў Мінскага Савета Алібегава i Пярно: вы — парушальнікі пагаднення, двудушнікі!

Пасля процьму часу патрацілі на тое, каб Злобін зачытаў тую лістоўку, патлумачыў яе i каб Алібегаў даў адказ.

Я ўпершыню ўбачыў гэтага чарнявага каўказца (ён старшыня Мінскага камітэта РСДРП (б), член Выканкома Мінскага Савета i бюро яго бальшавіцкай фракцыі), але здзівіўся: гэты сын людзей з «гарачай» крывёю надзіва разважлівы, спакойны. Непарушна выслухаўшы эсэраўскі лямант, ён падняўся i спакойна сказаў, што Мінскі Савет абараняе ўсе пункты пагаднення, сочыць за ладам у горадзе, затрымлівае падбухторшчыкаў. Таму i Злобіна затрымалі, бо ў лістоўках, што ён раздаваў, антыбальшавіцкі i антысавецкі настрой. Але калі даведаліся, хто ён, адпусцілі. Мінскі Савет, верныя яму войскі, перасцярог Алібегаў, i далей будуць лаяльныя, але непахісныя да парушальнікаў ладу i пагаднення.

Пасля гэтага шум, лямант апалі. Затым задыскутавалі пра іншае: калі ёсць «камітэт ратавання» i яму далі ўладу на Заходнім фронце, дык патрэбен ці непатрэбен гэты Рэўком? Правыя меншавікі Жданаў i Калатухін, правыя эсэры Несцераў i Мікалаеў дабіваліся, каб распусціць гэты Рэўком, левы меншавік Штэрн, бундаўцы Вайнштэйн, Марахавецкі, Парэль, наадварот, згаджаліся, што гэты Рэўком можа быць як сувязное звяно i падмога.

Па тым, як усцешна блішчэлі вочы ў Алібегава i Пярно, я адчуў: тыя радаваліся, шго ў «камітэце ратавання» рознагалосіца. Яны будуць падкідаць жарок адным i другім, спажываць сітуацыю...

29 кастрычніка

Цэлы дзень таўклі ваду ў ступе пра рознае побытавае. Але ўвечар успыхнула баталія.

Калі ўжо меліся разысціся, нечакана ў залу ўбеглі Жданаў i Злобін. Жданаў адразу ж запатрабаваў слова для «внеочередного заявления». Старшыня пасяджэння, Вайнштэйн, перапыніў сход i дазволіў камісару Заходняга фронту выступіць.

— Паны! Грамадзяне!—узбуджана, крыкліва залапатаў Жданаў.— Мы рабілі ўсё, каб выратаваць рэвалюцыю, асцерагаемся лішняга кровапраліцця, сумленна стрымліваем сваё слова, а вось Мінскі Савет гуляе з намі ў кошкі i мышкі. Ёсць звесткі: ён збіраецца арыштаваць нас усіх i разграміць штаб Заходняга фронту. Я сам толькі што бачыў: па горадзе выстаўляюцца пікеты Мінскага бальшавіцкага палка, а сам полк, навёўшы зенітныя гарматы, ужо рухаецца на штаб. Я патрабую: неадкладна даць загад нашым войскам даць адпор, a ўвесь Мінскі Савет арыштаваць...

Пасля яго гэтых слоў завіраваў такі гармідар, што аж заклала ў вушах ад крыку. Можа, чалавек з дваццаць у адзін голас запатрабавалі слова. Алібегаў i Пярно (гэты прыбалтыец, як я ўведаў, член Выканкома Мінскага Савета i член Мінскага камітэта РСДРП (б), камісар збройных майстэрняў 10-й арміі, i якраз ён памог узброіцца палку Мінскага Савета) збялелі.

Калі Вайнштэйн упрасіў залу суцішыцца i павёў сход, то ўзбуджаныя прамоўцы (эсэры Пашкевіч, Мікалаеў, Несцераў) былі за тое, што i Жданаў,— каб арыштаваць Мінскі Савет, а яго полк раззброіць. Можа, пад усіхныя эмоцыі галасавалі б ужо за такую пастанову, каб не гэты мудры Штэрн. Ён параіў паслухаць, што i як будзе тлумачыць Алібегаў альбо Пярно, а пасля ўжо ўсё рашыць.

Алібегаў пачаў адварочваць гэтыя «здрадніцкія» абвінавачванні ад Савета, папрасіў, каб яму i Пярно дазволілі сазваніцца i пагаварыць з Ландарам, а таксама выйсці адгэтуль i праверыць, што за пікеты выстаўлены ў горадзе.

Пасля такога слова разважлівага Алібегава зала пацішэла, але Мікалаеў усё роўна не мог суняцца, крычаў: «Не трэба верыць Савету! Варта паслаць з яго дэлегацыяй i некага з нас». Пасля доўгіх дэбатаў паслалі яго, Мікалаева, i Алібегава.

Ix доўга не было. Пасля, пад апоўнач, калі яны вярнуліся, ад ix мы ўведалі: пікеты ў горадзе выставіў не Мінскі Савет, а — самачынна 37-мы полк. Камісар гэтай часці зрабіў такое для самаабароны: яго хтосьці перасцярог, што «на Савет i на яго войскі збіраецца наступаць «камітэт ратавання». Цяпер, калі пагаварыў з Алібегавым i Мікалаевым, пікеты з горада забірае.

Пасля гэтай весткі ажыятаж у зале спаў. Але калі Мікалаеў да слоў Алібегава дадаў, што агульны сход 37-га палка адмовіўся прысягаць «камітэту ратавання» i «прыняў рэзалюцыю ў савецкім духу», сход узбудзіўся зноў i пастанавіў: полк Мінскага Савета раззброіць. Алібегаў i Пярно былі рашуча супраць гэтага. Ім страціць ваенную сілу — значыць страціць цяпер кантроль за ходам падзей...

30 кастрычніка

Сёння зноў страсна, з крыкамі i лаянкаю задыскутавалі пра Рэўком. Ён, як заявілі эсэры I меншавікі, мірны толькі на словах, рыхтуе грамадзянскую вайну. Як яны ведаюць, Рэўком паслаў на фронт бальшавікоў Фаміна, Шчукіна, каб тыя ўпотай перамовіліся з палкамі, настроенымі па-бальшавіцку, прывялі ix у Мінск i расправіліся з «камітэтам ратавання».

Алібегаў i Пярно, падоўгу красамоўнічаючы (відаць, цягнулі час i тлумілі галаву), даказвалі, што ні Савет, ні Рэўком не парушаюць пагаднення, толькі сочаць за «чарнасоценнымі элементамі контррэвалюцыі»,— яна, як лічаць яны, цяпер вельмі небяспечная, нават смяртэльна пагражае не толькі Савету i Рэўкому, але i «камітэту ратавання». А што датычыць таго, што яны паслалі на фронт вярбоўшчыкаў сілы, то гэта няпраўда.

— А дзе ж вашы Фамін, Шчукін? — закрычалі ім з залы.

— Хіба хто-небудзь з вас не бачыў ix сёння? — усміхнуўся Пярно.

— Не.

— Яны ў Мінску, мы можам ix паклікаць[¹⁷].

— Паклічце!

— А што гэта значыць — «чарнасоценныя элементы»? — запытаў Вайнштэйн.

— Па меркаваннях канспірацыі, даць інфармацыю мы можам толькі канфідэнцыяльна некаторым членам прэзідыума «камітэта ратавання»...— адказаў Алібегаў.

— Лухта! — ухмыльнуўся Жданаў.— Вы хочаце накіраваць нас па лжывым следзе!

Рашылі: Рэўком распусціць.

Алібегаў i Пярно былі рашуча супраць гэтага...

2 лістапада

У «камітэце ратавання» перапалох: бальшавікі ашукалі!

Выходзіць, яны сапраўды ўпотай паслалі сваіх агентаў на фронт, i, пакуль ix дэлегацыя загаворвала тут усім зубы, яны сагітавалі многія часці (60-ты сібірскі полк) i, галоўнае, браняпоезд.

Гэты браняпоезд — кажуць, на чале з бальшавіком Пралыгіным,— як яму ні замінаў Калатухін (ён сам выязджаў са штабным афіцэрам на аўтамабілі, каб на 712-й вярсце падарваць рэйкі), прычухкаў у Мінск у ноч з 1 на 2 лістапада. Яго гарматы i кулямёты адразу ж паднялі дух, далі моц Мінскаму Савету, a многіх з «камітэта ратавання» змусілі не толькі пацішэць, але i панікнуць. «Правыя» з адчаем i злосцю накінуліся на «левых», што якраз тыя «сваім міратворніцтвам» перашкодзілі своечасова перамагчы.

Яшчэ болей панікнулі ўсе камітэтчыкі пасля полудня, калі ўведалі: Керанскі не здолеў сабраць ваенную сілу i павесці яе на Петраград — значыць, Часовы ўрад пацярпеў поўнае фіяска.

Пад вечар Алібегаў i Пярно з усмешкамі пакінулі «камітэт ратавання», сказаўшы, што «ім тут ужо няма чаго рабіць».

Бальшавікі пачалі наступаць. Сёння іхняя фракцыя Франтавога камітэта апублікавала сваю заяву пра яго: «Мы адкрыта заяўляем, што ў гэтыя адказныя дні рускай рэвалюцыі Франтавьі камітэт здрадзіў Мінскаму Савету i Ваенна-рэвалюцыйнаму камітэту, ён здрадзіў фронту, ён здрадзіў Саветам, здрадзіў рэвалюцыі. Ён часова выратаваў контррэвалюцыйнае гняздо фронту — штаб, выратаваў агентаў Керанскага, камісараў. Такі Франтавы камітэт не можа лічыцца прадстаўніком салдат фронту! (...). Далоў Франтавы камітэт! Няхай жыве новы рэвалюцыйны Франтавы камітэт!»

Гэты ваенны i агітацыйны бальшавіцкі націск у канцы дня ўжо не толькі ашаламіў, глыбока разгубіў «камітэт ратавання», але, трэба сказаць, разбурыў яго, як няўдалую складню дроў. Дзе i дзелася яго красамоўства, пасыпаліся спрэчкі паміж сабою, нараканні на «няверных» бальшавікоў — i, як трэба было чакаць, у горадзе i за горадам увачавідкі пачалі адколвацца, пераходзіць на іншы бок роты i батальёны дагэтуль адданых камітэту часцей.

Позна ўвечары я цішком выйшаў з залы «камітэта ратавання», каб болей сюды не заходзіць. Патраціў толькі некалькі дзён дарма. Гудзіць галава ад шуму-крыку, а толку ад усяго гэтага ніякага. Вось што такое словаблуддзе! Як ні горка, але трэба прызнацца: мелі рацыю Ландар i Мяснікоў, перасцерагаючы, што мяне ўцягваюць у балота вартыя жалю людзі альбо свядомыя двудушнікі!..

3 лістапада

Як пачуў сёння i прачытаў у бальшавіцкай газеце, учора вечарам у гарадскім тэатры адбыўся шматлюдны сход Мінскага Савета. З дакладам выступіў Мяснікоў. Ён, са сваёй пазіцыі, расказаў, што i як адбывалася за апошні тыдзень у Петраградзе, у Мінску, бязлітасна ганьбіў Франтавы камітэт i «камітэт ратавання» як «асіныя гнёзды». Хоць эсэры i меншавікі негадавалі супраць «насілля», але бальшавікі ўсё роўна аб'явілі Савецкую ўладу.

...Кажуць, Савет арыштаваў Жданава i Калатухіна, вышле ix з Мінска, трасе Балуева.

Не разбяруся, адкуль такая моц у бальшавікоў?! Чаму ім так усё спрыяе? Няўжо сам час за ix?

4 лістапада

З уражаннем чытаў у «Правде» за 3 лістапада «Декларацию прав народов России», падпісаную ад імя Рэспублікі Расійскай Народным камісарам па правах нацыянальнасцей Іосіфам Джугашвілі-Сталіным i Старшынёй Савета Народных Камісараў У. Ульянавым (Леніным).

«Исполняя волю (...) съездов, Совет Народных Комиссаров решил положить в основу своей деятельности по вопросу о национальностях России следующие начала:

1. Равенство и суверенность народов России.

2. Право народов России на свободное самоопределение, вплоть до отделения и образования самостоятельного государства.

3. Отмена всех и всяких национальных и национально-религиозных привилегий и ограничений.

4. Свободное развитие национальных меньшинств и этнографических групп, населяющих территорию России.

Вытекающие отсюда конкретные декреты будут выработаны немедленно после конструирования комиссии по делам национальностей».

Гэтую «Декларацию...» я прачытаў, можа, i пяць разоў. Далібог, не верыў вачам сваім!

Дагэтуль рускія цары, здаралася, саступалі тое-сёе сваім меншасцям, але ў нацыянальным сэнсе — ніколі альбо амаль ніколі, няўхільна бераглі ідэю «единой и неделимой империи». Калі пасля 1905-га крышачку адрэзалі ca скібы, то перад вайною i ў вайну тое вырвалі з рота разам з языком.

А тут... Столькі i ўсё адразу... Аж галава кружыцца!

Сёння сабраліся разам (Шуляк, Васілевіч, Муха, Нядоля, Нямкевіч i я), чыталі гэты новы дакумент.

Шуляк, як i я, разгублены; Васілевіч, Нядоля i Нямкевіч засімпатызавалі бальшавікам, толькі мудрагелісты Муха з ухмылкаю пазіраў на нас усіх, а пасля пацвеліўся:

— Лішне не цешце сябе надзеяй, хлопцы! Глядзіце ў корань: новы ўрад улічвае хібы папярэдняга, усімі сіламі хоча ўтрымацца, запыніць вайну i навесці лад у эканоміцы. Адгэтуль — яго прыгожыя абяцанкі-цацанкі: дэкрэты пра мір i зямлю, «Дэкларацыя...». Абяцаецца адразу ўсё, чаго народ даўно ўжо чакае... Але заўважце: зноў канкрэтнага мала, нешта некалі будзе... Калі? Што? А па-другое, будзьма рэалістамі: ва ўсе часы ўрады ішлі на самыя нечаканыя ўступкі, але толькі не па нацыянальным пытанні... Hi з чым так не загульваюць, як з ім! Нічога так не топчуць, як яго!

Мы анямела пазіралі на Муху, а ён хітра пасміхоўваўся i чамусьці пераможна пазіраў на нас.

Бог яго ведае! Не толькі мяне з Шуляком, але i Васілевіча, Нядолю, Нямкевіча астудзіў, растрывожыў гэты ўніклівы, не з сялянскім розумам, недаверлівы i скептычны Муха. Ды не зважаючы на сумненні, рашылі рыхтавацца да новага нашага з'езда, дзе ужо с в а ё п ы т а н н е паставіць с у p' ё з н а! З сённяшняга ж вечара пачалі пісаць запрашальныя лісты ва ўсе беларускія неакупаваныя гарады, у вялікія мястэчкі i за межы краю.

Новы з'езд думаем сабраць i правесці прыкладна 5 снежня.

...Позна вечарам да мяне зайшоў малады армейскі капітан. Наш зямляк, Еўзікаў з Магілёўшчыны. Мы з ім пазнаёміліся нядаўна. Дык вось ён сказаў мне, што яны, землякі-вайскоўцы, утварылі Беларускую вайсковую раду, збіраюць нам на помач ваенную сілу.

6 лістапада

Як пішуць мінскія газеты, бальшавікі смела i ўдала бяруць у свае рукі Заходні фронт. Пад іхняй эгідай прайшлі з'езды II, X i III армій.

Кажуць, новы Рэўком вобласці i фронту ўзначаліць Мяснікоў.

Адкуль у яго столькі сілы, каб мець гэтулькі клопатаў, усё рабіць? Што — яны двухжыльныя, гэтыя бальшавікі?! Ці яны дабіваюцца свайго найперш агромністаю сілаю волі, дысцыплінаю?

8-10 лістапада

Гэтыя дні Мінск зноў загуў, як патрывожаны вулей.

7 лістапада Савет Народных Камісараў на чале з Леніным паслаў у Магілёў тэлеграму Вярхоўнаму галоўнакамандуючаму генералу Духоніну, параіўшы яму пачаць з немцамі мірныя перамовы. Але генерал не паслухаў i адмовіўся ад такой «ганебнай» місіі.

9-га Савет Народных Камісараў апублікаваў новую радыётэлеграму, дзе дае права самому салдацкаму люду паклапаціцца пра мір, дазваляе заключаць яго дывізіямі, карпусамі. У гэты дзень Савецкі ўрад аб'явіў, што адхіляе Духоніна ад пасады. Значыць, новая ўлада рашуча бярэцца за армію! А што адкажуць генералы?

У Мінску гавораць: на Магілёў, на Стаўку, з Петраграда ідзе зводны ўзброены атрад на чале ўжо з савецкім Вярхоўным галоўнакамандуючым (здаецца, нейкім Крыленкам-бальшавіком). Сёння сам бачыў, як з Мінска адышоў воінскі эшалон на Магілёў. Прыязджалі да нас сябры, знаёмыя з Віцебска i з Гомеля, дык казалі: i адтуль, а таксама з Оршы, Полацка, Бабруйска, Жлобіна бальшавікі накіроўваюць часці супраць Духоніна, а таксама Карнілава i іншых мяцежных генералаў, якія цяпер сядзяць у быхаўскай турме.

12 лістапада

Сёння мінскі Рэўком выгнаў са штаба фронту i з Мінска генерала Балуева: ён, як i Духонін, наадрэз адмовіўся перамаўляцца з немцамі.

В. а. камандуючага Заходняга фронту, як таму ні замінаў генерал Доўбар-Мусніцкі, Рэўком назначыў бальшавіка, падпалкоўніка Каменшчыкава. Значыць, цяпер адсюль будзе яшчэ большая падмога Петраграду, новай уладзе.

Сёння прыйшла досыць цікавая навіна з Кіева. Там на днях, 7 лістапада, іхняя Рада аб'явіла самастойную Украінскую рэспубліку, а сябе — вярхоўным органам. Як кажуць, паставілі ўсіх перад дэ-факта.

Падумаў: трэба i нам быць нарэшце смялейшымі i нахабнейшымі! Не чакаць i не прасіць, a самім браць!»

5.

Сёння, у гэты доўгі вечар, Янка хацеў найбольш аднаго: хутчэй бы ўсё гэта скончылася ўжо.

Згаладалыя па гулянцы, пітву i добрай закусцы (больш трох гадоў ужо не было ў Янкавінах вяселля), госці са смакам упляталі ўсё, што падавалі на стол гаспадары, смяяліся, жартавалі, часта, успамінаючы, дзеля чаго яны тут, змушалі яго з Анелькаю «саладзіць гарэлку», танцавалі на двары, зноў вярталіся ў хату, садзіліся за стол i не спяшаліся разыходзіцца.

Вось дзядзька Стась, сват, гарэзна падкруціў канцы доўгіх пушыстых вусоў, усміхнуўся:

— Ну што, госцейкі, горкая гарэлка? Чы не?

Янка ўгнуў галаву, бачачы, што сутульваецца, пунсавее i Анелька — здаецца, вельмі саромеецца падымацца i цалавацца пры людзях (а яны ўпершыню пацалаваліся толькі на вяселлі).

— Горка! Горка! — запляскалі ў ладкі госці.

— Ды піце, госцікі дарагія, i горкую,— ужо які раз нібы ратавала яго маці, ходзячы за людскімі спінамі i назіраючы, дзе прыбраць пустую талерку i паставіць поўную.— Якая ж гэта гарэлка, калі яна не горкая?!

Але шумлівыя, пад'юшчаныя гарэзнасцю да маладых госці не зважалі, пляскалі i крычалі сваё.

Янка мусіў устаць — услед за ім паднялася i невысокая, таўставатая, у белай сукенцы i вэлюме Анелька. Злёгку прытуліўшыся, яны, заплюшчыўшы вочы, каб не бачыць адно аднаго, злёгку дакрануліся вуснамі да вуснаў. I цяпер стрымана, няўмела, з сорамам.

Той-сёй, хто падпіў ужо i яшчэ хацеў кульнуць чарку, задаволіўся, а моладзь запатрабавала «болей гарачага» пацалунка.

— Саладзіце i гарачыце, маладыя, а то i жыцце ваша будзе не салодкае i дзеці пойдуць халодныя! — запатрабаваў сват, дзядзька Стась, побач стоячы з чаркай у руцэ.— А ты, сыне,— прытуліў вольнаю рукою Янку да сябе,— павінен ужо запомніць: жонка ўсё жыццё мучыць мужа: маладая — абдымаючы, старая — праклінаючы...

Янка, калі адхіляўся ад Анелькі, зноў з непрыемнасцю бачыў яе нейкія бясколерныя вочы, пляскаты нос, жаўтаваты пушок на шчоках, кароткую тоўстую шыю.

Калі ён намачыў гарэлкаю вусны і, садзячыся, на міг акінуў позіркам застолле, дык там, на Анельчынай палавіне гасцей, у цемнаватым кутку (дзве лямпы віселі пасярод хаты) зноў запыніў позірк. Віця, падстрыжаны пад польку, зусім нязграбны ў шырокім новым касцюме, белы, трымаў чарку i ўталопліваў позірк на сваю руку, а Зося з файна заплеценымі валасамі, у цеснаватай белай блузцы, што хораша паказвала яе круглаватыя плечы, не сказаць каб высокія, але спрытныя грудзі, не то з усмешкаю, не то з жалем пазірала сюды, на ix, маладых.

Янка першы адвёў позірк, акінуў ім іншы, правы, бок, дзе сядзелі яго, як кажуць у Янкавінах, дружбанты, а таксама радня. Да слова, Алесь прымасціўся паміж Кастусяю i Волькаю Чорнаю. У гэтую хвіліну той гаварыў з Волькай i, здаецца, прамаўляў штосьці вясёлае, гарэзнае — Волька, то падымаючы на яго па-цыганску чарнявыя вочы, то апускаючы ix, задаволена слухала, усміхалася, i Янку здалося: гэтай пагляднай дзяўчыне вельмі падабаецца яго вучоны брат.

У канцы пакоя, каля стаяка, прымасціўся брат Гіполь са сваёю Ядзяю. Гіполь, з высокімі залысінамі, з русявым чубком пасяродку, у шэрым амерыканскім касцюме, у белай кашулі з сінімі палосамі, пры гальштуку, вунь ужо, закрыўшы вочы рукою, звесіў цяжкую галаву, клюе носам (вельмі шмат п'е ён), а Ядзя, папаўнелая i папрыгажэлая пасля новых родаў, з сіняком пад левым вокам (мужаў падарунак за здраду), не піла i не ела, гарэла, як i Зося, чырванню, адмысловым сваім сорамам ды баялася падняць на ўсіх свае вінаватыя вочы.

На Янкаву радасць, неўзабаве моладзь узбудзілася зноў выйсці з хаты на двор, яшчэ паскакаць — бацька выбег паперадзе ix, павесіў над дзвярыма закрыты ліхтар, вымкнуліся музыканты, зайгралі на баяне, на скрыпцы, цымбалах i трубцы.

Таксама вылезшы з-за стала, Янка пакінуў Анельку ў хаце, а сам з палёгкаю ўздыхнуў, хутка выйшаў на двор астудзіцца i пакурыць. Там сцяну хаты i плот абляпілі старыя кабеты (многія мужчыны засталіся ў хаце), а пасярод двара скакалі польку маладыя, у тым ліку i іхні Алесь з Волькаю.

Хоць ужо надыходзіла піліпаўская часіна, але было цёпла.

Толькі Янка сабраўся закурыць, як з хваляваннем убачыў: пляскаючы свату па руках, з сянец выскачыла Зося (дзядзька Стась, мусіць, залавіўшы яе там, згроб i цярнуў шчакою па яе шчацэ).

Гэта адразу згледзелі Янкавы суседкі, Касцюкевічыха i Буднічыха, тут жа абгаварылі свата:

— Вой, каб ты згарэў! Яшчэ дзевак мацае!

— А чаму такую не памацаць?!

Зося, звузіўшы вочы i ганарліва азірнуўшы ўсіх, накіравалася да яго, моцна шчыпанула за бок, а пасля, нібы нічога не здарылася, пусцілася ў скокі. Адна, трымаючыся за paгi накінутай на плечы белай хусткі.

Старыя кабеты ўжо накінуліся на яе:

— Брыдка гэтак маладой бабе напівацца!

— З гора насцябалася!

— Якое там гора! Распуста!

— Што вы хочаце?! — запыніўся каля кабет i пачаў ушчуваць ix дзядзька Стась.— Усе вы, кабеты, такія: калі маладыя, дык у вас вялікая хэнць i капрызы, a калі старыя, дык злосць i буркатня...

— А вы, мужчыны? — не сумелася Касцюкевічыха.— У вас i на старасці дур у галаве!

Янка, каб не слухаць абгаворы, лагодныя спрэчкі, каб не паказаць, што стаіць блізка i ўсё чуе, мінуў ix i запыніўся ў канцы двара, аж каля брамкі.

Зося, натанцаваўшыся (канечне ж, не з радасці), кінулася, абвісла непадалёку на плот, а пасля, адпачыўшы i зноў згледзеўшы яго, даволі гучна прамовіла:

— Хадзем на наша месца...

— Добра. Ідзі,— прашаптаў ён, перасцерагаючы, што i яна павінна паводзіцца абачліва. Людзі ўсё бачаць i чуюць.

Яна, наўмысна цярнуўшыся аб яго, выйшла з двара i неўзабаве схавалася ў цемені. Янка пачакаў, калі танцоры перавядуць дыханне i пачнуць зноў скакаць, а пасля шмыгнуў са двара i, лічачы, што яго знікненне ніхто не заўважыў, пашыбаваў па дарозе да Могліц.

Вунь ужо цьмяна каля цёмнай сцяны хвойніку святлеецца яе белая хустка. Наблізіўся — Зося адразу ж упала на грудзі, сашчапіла рукі на яго шыі. Прытулілася ўсім целам.

Нейкі час гарнулася i не то ціхенька стагнала ад сваіх пакут, што грызлі душу гэтыя дні, не то цешылася, што яны ўрэшце змаглі вызваліцца, сустрэцца i прытуліць адно аднаго.

— Не магу, Яначка...— потым паскардзілася.— Як пагляджу, што гэтая лупатая каза табе дасталася — дык сэрца млее!

Ён маўчаў, гладзіў яе плечы, што ўздрыгвалі.

— Ці ты, можа, рады? — нечакана адхілілася i ўся мігам перамянілася.— Багаты ж будзеш...

— Каменем на сэрца мне гэтае багацце...— уздыхнуў, прытуліў яе i зноў сціснуў у абдымку.— Ідзе вяселле, усе цешацца, гуляюць, а мне здаецца, што гэта не я жанюся... Зірну на яе — жыць не хочацца...

— Дык што цяпер? — запытала.— Скончылася ўсё ў нас?

— Чаму скончылася? Гэта — як мы самі захочам...

— А раптам ты звыкнешся? — жахнулася.

— Не.

— А гэтую ноч...— прамовіла перабівістым голасам.— Ужо ж разам будзеце... Муж i жонка...

— Не хачу я гэтай ночы...— адказаў.— Нямілая яна мне...

Вярнуўшыся ў свой двор, Янка ўбачыў: музыкаў, танцораў ужо няма, стаіць, курыць i гамоніць каля сянец некалькі мужчын.

— Можа, запыняць вайну...— гаварыў стары Касцюкевіч.— I напісалі пра гэта, i перамаўляцца, бачыце, пачалі ўжо...

— Дай бог,— прамовіў Гарбацэвіч, Янкаў цесць.

— Гэтыя бальшавіке не толькі гавораць...— сказаў стары Навіцкі.— Хатаўцы вунь выбралі свой каміцет i падзялілі панскае жыта, сена. Увесну, кажуць, будуць дзяліць зямлю...

— Можа, i зменіцца што...— згадзіўся Касцюкевіч.— Усё ж век на адным месцы стаяць не можа...

— Палепшае ці не палепшае, а змены будуць...— уставіў сваё слова i іхні Гіполь, дымячы замежнай цыгаркай.— Недарэмна паліцікі з Амэрыкі сюды прыехалі...

I Гіполь, бачачы, што добра слухаюць яго, бывалага чалавека, які пабыў «нават за вялікім морам», «на канцы свету», пачаў паўтараць расказанае ім ужо не раз:

— Я хацеў вярнуцца дадому, калі яшчэ ў фермера рабіў, калі яшчэ тут цар быў. Але не пускалі. Кажуць, вайна, караблі немцы топяць. A калі пераехаў у Бастон, на завод, дык да мяне неяк, як толькі скінулі цара, сам галоўны інжынер, Фельдман (кажуць, немец), падышоў. «Чуў: дадому, у Расею, хочаш?» — па-руску запытаў. «Хачу».— «Дык можам узяць, за паўцаны білета нават, калі будзеш у каютах прыбіраць, палубу мыць i трымаць язык за зубамі». Я ў той час на ўсё гатоў быў, абы толькі вярнуцца дадому. «Збірайся, скора адплывём». I, праўда, хутка паплылі. На Мурманск. Цэлы карабель, кажу, маладых паліцікаў. Палавіну рыжых, палавіну з чорнымі валасамі. На ўсіх, брат, мовах гавораць. Але калі па-руску ці па-англійску пачнуць гудзець, дык чую: пра расейскую рэвалюцыю i пра рэвалюцыю ва ўсім свеце гавораць, мяркуюць, што i як тут будуць рабіць... А гэты мой дабрадзей, Фельдман, усё рукі паціраў: быць не можа, казаў, успорам з бярлогі мядзведзя, запражом у сані i пакатаемся як след!..

— I як яны, жыўшы за светам, ведаюць, што тут трэба рабіць?

— Паліцікі, дзядзька, усё ведаюць,— адказаў Гіполь.

— I як яны думаюць ладзіць без цара, без паноў? — паціскаў плячыма Навіцкі.

— Не бойся,— ухмыльнуўся Гарбацэвіч.— Улегцы не будзем бегчы. Нехта ўсядзецца на карак.

— Ну, а як там, у Амэрыцы, усё ж людзі жывуць? — запытаў Навіцкі (ён гэты тыдзень адлучаўся з Янкавін, дык, лічы, не чуў Гіполевых расказаў).

— Скажу, дзядзька, як на споведзі,— усміхнуўся Гіполь.— I там бачаць вачыма, чуюць вушамі, ходзяць нагамі, робяць рукамі, ядуць ротам, цалуюць губамі...

— Усюды, за марамі, за гарамі — адно! — пахітаў галавою Гарбацэвіч.— Усюды трэба рукі мазоліць — дык i жыць будзеш...

Выйшаў з сянец гаспадар i перапыніў іхнюю гаману.

— Хадзеце, мужчыны, у хату,— запрасіў. Вясёлы. Рады.— Маладыя разышліся па вёсцы, а вы яшчэ пасядзіце, пагаманіце ў цяпле за сталом. Бог ведае калі яшчэ вот гэтак збяромся разам...— I, убачыўшы Янку, не то перасцярог, каб ён загадзя ведаў, як трэба апраўдацца перад гасцямі, не то паўшчуваў: — А ты, малады, ці не пагнаў курэй да вады? Які час ужо цябе шукаюць, а пра цябе ні дыху ні слыху...

...У глыбокую ноч, калі ўжо, здаецца, усе, натомленыя, павінны былі моцна спаць, Янка нечакана прачнуўся. Ад нейкай трывогі.

Прыслухаўся: здаецца, тоненька вішчыць, скуголіць шчаня.

Дзе яно? Адкуль узялося? Ага, здаецца, паблізу, у спальні:

— Пусці, Гіполька. Баліць.

— А тады, калі з казаком цешылася, не балела? — злосна працадзіў брат і, мусіць, зноў затуліў Ядзі далонню рот, бязлітасна закруціў на яе целе тонкую скуру.— Сама далася?

— Не! Не! — здушліва енчыла яна.— Сілаю...

— Ілжэш,— сіпеў ён і, мусіць, яшчэ болей нелітасціва мучыў, бо Ядзя завыла не па-чалавечаму.

«Калі сам вярнуў яе дадому, дык чаго тады катуе, выпытвае абы-што?» — з непрыемным пачуццём да брата падумаў Янка.

Пачуў: хтосьці затупаў у чорнай хаце, адчыніў сюды дзверы.

— Сын! — пачуўся з пapora матчын голас.— Не рві сэрца!

— Яна мне не толькі парвала сэрца, але i перагрызла ўсю душу...— паскардзіўся Гіполь.

— Так бог ужо даў, сынок...—уздыхнула маці.— Даруй...

— Не магу, мама,— усхліпнуў той.— Я пот ліў, капейку да капейкі збіраў, а яна...

— Даруй, сыночак,— зноў папрасіла маці.

— Каторыя нашы там i з белымі, i з чорнымі паненкамі альбо кабетамі гулялі, а я ні на адну нават не зірнуў...

— Малыя дзеці — малая бяда, вялікія дзеці — вялікае гора...— цяжка ўздыхнула маці, зачыніла дзверы i патупала адсюль.

Тут, у белай палавіне (перагародку паміж спальняю i залаю выкінулі на час), запанавала звонкая цішыня. Толькі чуваць было, як цікаў вялікі, прывезены Гіполем насценны гадзіннік.

— Даруй, Гіполька,— прашаптала Ядзя.— Каб ты ведаў, як кляну сябе, хаджу па зямлі i свету не бачу...

— Распусніца! — буркнуў ён, а пасля падняўся i падаўся са спальні. Мусіць, курыць.

Янка ляжаў на разасланым на падлозе саламяным кулі i асцерагаўся паварушыцца: каб не пачулі яго руху ні братавая Ядзя, ні гэтая Анелька, якая прымасцілася паблізу. Алесь яшчэ не вярнуўся дадому, загуляўся недзе. Няўжо яго гэтак заваражыла Волька?!

У гэтую, паспакайнелую ўжо, хвіліну Анелька паварушылася, нечакана абмацала ў цемені яго руку, сціснула яе і, падкочваючыся, прашаптала яму ў самае вуха:

— Я табе верная-верная буду... Вось паглядзіш!

Ён ад гэтай раптоўнасці аж уздрыгнуў, не мог нічога адказаць, а яна зноў неспадзявана паднесла яго руку i раз-другі пяшчотна пацалавала ў далонь, а пасля ласкава прытуліла яе да сваёй шчакі...

6.

Сёння Муха быў у новай, дагэтуль засакрэчанай, кампаніі.

За доўгім сталом сядзела, як падлічыў ён, дванаццаць чалавек. Усе яны былі ў белых рукавіцах i белых фартухах, а чалавек пяць («З верхняга паверха»,— падумаў) хавалі твар пад чорнаю маскаю з вузкімі шчылінкамі для вачэй. Значыць, гэтыя пяцёра альбо самі высокапастаўленыя, альбо агенты ў тутэйшай высокай уладзе.

Прамовіла двое з ix. Першы, нізкі i камлюкаваты, «Арарат», мяняючы голас i наўмысна падрабляючы закаўказскі акцэнт, расказаў пра ўсё тое, што робіць i думае рабіць новы Франтавы камітэт i штаб Заходняга фронту, як 21 лістапада заключалася ў Солах перамір'е з немцамі. Другі, высокі, стройны, па клічцы Іваноў, перадаў, як паводзяцца ў апошнія дні людзі з распушчанага «камітэта ратавання», розныя палітычныя партыі, адстаўны губеранскі камісар Самойленка, Мінская дума, польскія i ўкраінскія лідэры i воінскія часці.

Толькі што пачаў гаварыць трэці з засакрэчаных, «Капітан». Ён, падрабляючы прыбалтыйскі акцэнт, сказаў:

— Паслязаўтра тут рэарганізуецца Савецкая ўлада. Сальюцца камітэт абласнога Савета рабочых i салдацкіх дэпутатаў (35 чалавек), абласны Савет сялянскіх дэпутатаў (35 чалавек) i Франтавы камітэт Заходняга фронту (100 чалавек). Утворыцца адзін вышэйшы орган Саветаў Віленскай, Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай губерній i Заходняга фронту — Абласны выканаўчы камітэт Заходняй вобласці i фронту (Аблвыкамзах). Яго прэзідыум будзе з пяці чалавек: Рагазінскі (старшыня), Крывашэін i Казлоў (таварышы старшыні), Алібегаў i Осіпаў (сакратары). Аблвыкамзах разам з Паўночна-Заходнім абласным камітэтам РСДРП (б) i Ваенна-рэвалюцыйным камітэтам (а гэтыя два апошнія органы, як ведаеце, узначальвае Мяснікоў), будуць кіраваць усім ваенна-палітычным i гаспадарчым жыццём Заходняй вобласці. Выканаўчы орган Аблвыкамзаха — Абласны Савет народных камісараў Заходняй вобласці і фронту. Ён будзе па ўзоры СНК РСФСР. Старшыня — Ландар (ён i камісар унутраных спраў).— Прамоўца дастаў з патайной кішэні лісток i пачаў чытаць з яго.— Вось, Пётр, спіс будучых іншых народных камісараў. Да слова, Іван Алібегаў — камісар працы, Станіслаў Берсан — па справах нацыянальнасцей, Майсей Калмановіч — харчавання, Мяснікоў, Каменшчыкаў — па ваенных справах, Фрэйман — гандлю i прамысловасці i г. д.

Прамоўца падаў лісток Дзядзю. Той, паблізу свечкі, што стаяла ў чэрапе, узяў лісток, прабег па ім вачыма праз масіўныя акуляры, паклаў яго ў сваю папку.

— Чараўнік,— мякка прамовіў Муху новы вядомы (толькі для гэтага, а можа, яшчэ i для вышэйшага кола) псеўданім.— Праінфармуйце нас пра вашых падапечных.

На яго зірнулі ўсе. Нават тыя, хто быў у масках. Як ён ні ўтаймоўваў хваляванне, яно ўсё роўна пыхнула: як-ніяк, а цяпер яго слухае камандны цэнтр.

— У беларускім нацыянальным руху заявіліся новыя нюансы,— прамовіў ён перабівістым голасам.

— Раскажыце спачатку пра мясцовыя навіны,—сказаў Дзядзя.

Муха ca згодаю кіўнуў галавою, адчуваючы, што валявой сілаю адольвае хваляванне. Ды чаго ён павінен дрыжаць?!

— За гэты месяц Вялікая беларуская рада вельмі ажывілася,— прамовіў ён.— Пачалі саюзіцца «левыя» i «правыя» грамадоўцы, іншыя нацыянальныя партыі, ёсць папаўненне з іншых гарадоў, вёсак i воінскіх часцей, а таксама да гэтага руху далучаюцца некаторыя нядаўнія непрыяцелі — меншавікі, эсэры, бундаўцы, сіяністы...

— Усе супраць Саветаў? — перапыніў яго Дзядзя.

—Так,— хітнуў галавою Муха.— Лашковіч наладзіў кантакты з Украінскай народнай рэспублікай, вядзе нялёгкія перамовы са штабам корпуса Доўбар-Мусніцкага. Капітан Еўзікаў, адзін з лідэраў Беларускай вайсковай рады, як я ўведаў перад самым адыходам сюды, сёння атрымаў дазвол утварыць беларускі полк...

— Хто падпісаў гэты дазвол? — ажывіўся Дзядзя.

— Начальнік штаба Вярхоўнага галоўнакамандуючага генерал Бонч-Бруевіч,— адказаў Муха.— A галоўнакамандуючы Заходнім фронтам зацвердзіў склад Беларускага вайсковага камітэта, выбранага на Франтавым з'ездзе. Карацей, Вялікая рада збірае армію, каб, можа, i з яе помачы дабіцца свайго...

— Аўтаноміі? — запытаў Дзядзя.

— Пакуль што — аўтаноміі...— адказаў шчыра Муха.

— Ну, а што вашы ў Петраградзе?

— Як вы ведаеце, сярод нашых землякоў у Петраградзе да нядаўняга часу быў самы моцны грамадоўскі pух. Цяпер, пасля кастрычніцкага леравароту, ён расколваецца. Сама меней — на тры крылы...

Як бачыў Муха, усе яго ўважліва слухаюць.

— Недзе каля 700 грамадоўцаў, рабочых i маракоў Балтыйскага флоту, утварылі Беларускую сацыял-дэмакратычную рабочую партыю (БСДРП). Яны i іхні лідэр Чарвякоў, а таксама другое левае крыло на чале з Гартным пайшлі за Саветамі. Чарвякоў, Гартны, Белякова — ужо члены Петраградскага Савета. Астатнія грамадоўцы — на ранейшых пазіцыях альбо хістаюцца...

— Ну, а цяпер пра іншыя цячэнні вашых землякоў,— прамовіў Дзядзя.— Да слова, пра петраградскі Беларускі абласны камітэт.

— Ён утвораны зусім нядаўна пры Усерасійскім Савеце сялянскіх дэпутатаў, хутка набірае моц. Адзін з яго лідэраў — Кужэльны.

— Якія захады гэтага БАКа?

— Вельмі блытаныя. Кужэльны дыскутуе i з Чарвяковым, Цішкам Гартным, i з Лашковічам.

— З-за чаго сутычкі БАКа з групамі Чарвякова, Цішкі Гартнага, а таксама з Вялікаю радаю?

— Як я разумею, з Чарвяковым i Гартным Кужэльны спрачаецца з-за ix саюзу ці сімпатый да Саветаў. Вялікую раду папракае за «марудлівасць» i за «без'языкасць»...

— Ну, а сам ён чаго хоча?

— Кужэльны абапіраецца на эсэраў. Па-другое, імкнецца ў лідэры. Мы, піша ён, «павінны спахапіцца, не быць сузіральнікамі ў жорсткай барацьбе, іначай нас, разявак, запалоняць альбо партыі-пераможцы, альбо ўвішныя суседзі». Кужэльны патрабуе, каб Вялікая рада падпарадкавалася яго БАКу.

— Ну, а што Лашковіч? — усміхнуўся Дзядзя.— Ускіпеў?

— Ускіпеў, але пашле ў Петраград Васілевіча i Шуляка.

— Дзякую, Чараўнік,— сказаў Дзядзя,— Падагульнім пачутае. Значыць, моц набіраюць бальшавікі. З другога боку, шок ад ix перавароту мінае. Расце нацыянальны рух. Ёсць звесткі, што Антанта не толькі супраць, што Саветы перамаўляюцца з немцамі, але думае пакараць Расію, падзяліць яе на свае сферы ўплыву... Адным словам, на парозе — грамадзянская вайна... Некаторыя генералы ўжо збіраюць сілы на Доне i на Украіне. За імі пайшлі многія чыны царскай паліцыі, ахранкі. Ваш, Чараўнік,— усміхнуўся,— i наш «апякун», падпалкоўнік Сінілаў, у тым ліку... Самы блізкі час пакажа: утрымаюцца бальшавікі ці не? Разгорнецца грамадзянская вайна паміж імі i меншавікамі, эсэрамі, генераламі, а то i старым апаратам альбо будзе нейкі кампраміс? Канечне, шмат будзе значыць, як другога снежня пойдуць перамовы ў Брэст-Літоўску з немцамі.

Дзядзя падняў галаву, акінуў усіх цэпкім позіркам, замахаў у паветры рукою з малаточкам, дадаў:

— Адпаведна, узмацняем ва ўсіх нянавісць да цара i да старога ладу, да легенды пра залаты век у мінулым, няспынна вяшчаем, выхоўваем любоў, цягу «да светлай будучыні» i няспынна множым, яшчэ раз паўтару, множым хаос, неразбярыху, распальваем варожасць паміж Саветамі i ix праціўнікамі, сутыкаем розныя палітычныя групіроўкі. Трэба яшчэ болей усіх заблытаць, знясіліць — вось тады, калі настане суцэльная неразбярыха, ва ўсіх апусцяцца рукі, прыйдзе наша сапраўдная часіна... Кожны дзень, кожную хвіліну збірайце i збірайце ўсюды навіны, кантралюйце i кантралюйце ход падзей, заўважайце самыя маленечкія новыя нюансы i адразу ж дакладайце мне...— Стукнуў малаточкам па стале.— Ясна?

Калі ўсе паслухмяна хітнулі галовамі, маленькі i шчуплы Дзядзя паказаў рукою на тых, хто быў у масках:

— Вы застаньцеся, перакінемся словам-другім пра асобныя дэталі, a астатнія — вольныя...

7.

Васілевіч i Шуляк вярнуліся з Петраграда на пачатку снежня, калі ўжо ўволю адцубанілі сваё дажджы, адшумеў-нагуляўся сыры цяжкі вецер, нарываючы сіберны холад i вадзяністы снег, калі адстояліся цёмныя, глухія i непрытульныя піліпаўскія ночы, спала, счарнела лісце, калі пачаў нарываць марозны вецер.

Васілевіч адразу з вакзала (быў яшчэ з чамаданам) прымчаў сюды, да Лашковіча i Нямкевіча.

— А дзе Максім? — нават не павітаўшыся, запытаў ён.

— Усе гэтыя дні з Рак-Міхайлоўскім i Еўзікавым фармуюць беларускія палкі,— адказаў Нямкевіч i падаў руку.

— Ясна,— прамовіў той, паціснуў руку ў адказ.

Пасля расхінуў доўгае зношанае паліто, зняў стары капялюш, паказаўшы некалі густыя чарнаватыя, а цяпер, за апошнія месяцы, ссівелыя валасы. Сеў на крэсле і, паклаўшы абшарпаны чамадан на каленях, забарабаніў па ім пальцамі з пагрызенымі пазногцямі.

— Ну, што выездзілі? — запытаў Нямкевіч.

— Пасля, Алесь...— заплюшчыў той вочы.— Апранайся. Хадзем да Максіма — там i пагаворым...

Затым моўчкі брылі па люднай Захараўскай вуліцы, тапталі тонкі i рэдзенькі снег i, неўзабаве павярнуўшы, апынуліся каля цёмнай казармы, дзе штаб фронту прадпісаў размясціцца ваенным часцям Беларускай цэнтральнай вайсковай рады.

Каля варотцаў з цаглянымі шуламі i жалезнаю брамкаю, як i належыць, ix затрымаў вартавы — малады салдат у ботах i шынялі, з вінтоўкаю. Загаварыў па-беларуску — запатрабаваў пропуск. Калі яны паказалі свае паперкі, прапусціў.

У двары, шырокім, абгароджаным з трох бакоў цаглянаю чырвонаю сцяною, а злева — двухпавярховаю камяніцаю, стаялі выстраеныя — мусіць, паротна — можа, i два палкі. Каля рот пакручваліся афіцэры. Яны, як чулася, падавалі вайсковыя каманды па-беларуску i прывучвалі да ix салдат — нядаўніх сялян з беларускіх губерняў.

Ведаючы тут хады, Васілевіч i Нямкевіч накіраваліся адразу да канцылярыі, каля яе вісеў бела-чырвона-белы сцяг.

Падняліся па чыстай лесвіцы на другі паверх, падышлі да абабітых чорнаю скураю дзвярэй з прыклеенаю паперкаю «Штаб беларускага войска».

У вялікім, сціпла абстаўленым кабінеце (карта Расійскай імперыі, на якой чырвоным алоўкам былі абведзены межы Беларусі, сейф, стол, крэслы абапал сцен) яны ўбачылі амаль усё сваё вайсковае начальства — Петрыкевіча, Еўзікава, Рак-Міхайлоўскага i двух цывільных — Лашковіча i незнаёмага чарнявага хлопца. Усе сядзелі абапал стала, i ўсе былі ўзбуджаныя.

Рак-Міхайлоўскі — маладжавы, гадоў трыццаці двух, танклявы мужчына — хітнуў ім галавою, паказаў рукою садзіцца і, трымаючы ў руках паперку, запытаў ва ўсіх:

— Дык што, спадары, адкажам Аблвыкамзаху?

— Аблвыкамзах зусім не лічыцца з нашым краем, народам, з намі, воінамі-беларусамі...— гнеўна прамовіў генерал Петрыкевіч — пажылы, мажны, лысаваты, з русявымі валасамі на патыліцы.— Распусціць наша войска — гэта значыць зрабіць нас бездапаможнымі...

— А для чаго вам сіла? — зусім не збянтэжыўся чарнявы.

— А дзеля чаго я столькі гойсаў па Заходнім фронце, генерал Пажарскі — па Паўднёва-Заходнім, а ён,— кіўнуў на Еўзікава,— па Паўночным? Дзеля чаго мы збіралі свае часці? Каб вы паздзекаваліся?

— Калі мы выявілі, што вы...

— Вы цацкаліся толькі...— перапыніў яго генерал.— Вы не бачыце, што мы хочам бараніць свой край ад немцаў, ад легіёнаў Доўбар-Мусніцкага i нават ад Украінскай Народнай рэспублікі...

— Вы абароніцеся? Адны? — ухмыльнуўся чарнявы.

— Калі б нам не заміналі, мы маглі б утварыць вялікае войска,— прамовіў Петрыкевіч.— На франтах не адна сотня тысяч нашых землякоў...

— Не смяшыце мяне! — зноў ухмыльнуўся пасланец Аблвыкамзаха.— Нацыяналізацыя часцей, вывад ix з пазіцый — развал рускай арміі. Многія салдаты ўкраінскай i беларускай нацыянальнасцей збіраюцца пад «сваім» сцягам, каб толькі выскачыць з акопаў i вярнуцца дадому. Асобныя ўкраінскія часці рвуцца на Украіну, вашы — у Мінск. А гэта пагражае Савецкай уладзе. Па-другое, агаляе цэлыя франтавыя ўчасткі, а па-трэцяе, дае прыклад i іншым уцякаць з фронту. Цяпер, як Савецкі ўрад падакляраваў мір, зямлю, заключыў з немцамі перамір'е i спрабуе заключыць мір, многія салдаты, ураджэнцы расійскіх вёсак, пачалі дэзерціраваць. Цэлымі эшалонамі пруць з фронту. Ca зброяй у руках. Вось Аблвыкамзах, параіўшыся з Рэўкомам, з Паўночна-Заходнім камітэтам РСДРП, рашыў: спыніць нацыяналізацыю часцей i забараніць нацыянальныя з'езды. Адпаведныя паперы пасланыя ўжо Вярхоўнаму галоўнакамандуючаму з парадаю аддаць адпаведны загад...

— Як — забараніць нацыянальныя з'езды? — умяшаўся ў гаворку Лашковіч, зусім коратка астрыжаны, у новых масіўных акулярах.— Ды гэта ж парушэнне вашай жа, савецкай «Декларации прав народов России»! А заадно чаго тады вартая заява Мінскага Савета ад 5 верасня аб праве нацый на самавызначэнне?

— Народных праў мы не парушаем,— адказаў па-ранейшаму спакойна чарнявы.— Народ павінен сам рашыць свой лёс. А вось вам, адарванай ад народа жменьцы, мы не дазволім самаўпраўнічаць.

— Нас — жменька? — падхапіўся Петрыкевіч, падскочыў да акна i паказаў рукою на двор.— Там жменька? Не, дарагі! Не жменька! А праз тыдзень, месяц будзе ў сотню разоў болей!

— Вы ix атуманілі...— падняўся i чарнявы.— Значыць, паны, паўтару пастанову Аблвыкамзаха: спыніць адклікаць салдат, часці з фронту, заўтра-паслязаўтра вашы батальёны павінны быць далучаны да 289-га пяхотнага запаснога мінскага палка i падпарадкоўвацца камандзіру гэтай часці. Калі не згодзіцеся, то вашы часці будуць раззброены сілаю, а вас, верхаводаў, мы арыштуем...

Калі чарнявы выйшаў, генерал Петрыкевіч, не выбіраючы слоў, пачаў брудна лаяць, абражаць Ландара i Мяснікова, па яго словах, «прыблудаў i нахабных махляроў».

— Давайце, сябры, суцішым свае эмоцыі,— ціха прамовіў Рак-Міхайлоўскі.— Параімся: што рабіць? Але спачатку няхай Сымон раскажа, што ён прывёз з Петраграда.

Пунсовы генерал заціх, прысеў на падаконніку. Пільна зірнуў на Васілевіча i натапыраны Лашковіч.

— Вось што...— прамовіў Васілевіч, зноў барабанячы пальцамі па чамадане.— Кужэльнага мы змусілі адмовіцца ад палітычнага ультыматума. Цяпер ён не дабіваецца аднаасобнага лідэрства свайго БАКа. Ён згадзіўся саюзіцца з намі, з петраградскімі партыямі Гартнага i Чарвякова. Але на тым-сім ён настойвае непахісна. Да слова, патрабуе наш з'езд, назначаны на 5-е, аб'явіць толькі прыватнаю нарадаю, а з'езд склікаць на 15-е. За гэты час як мага больш правесці нашых канферэнцый у арміях, як мага больш выбраць нашых вайсковых камітэтаў i дэлегатаў воінаў-землякоў на з'езд. Веры, што нам памогуць нашы сяляне, лічыць ён, няма...

— Легка сказаць — адкласці з'езд! — хітнуў галавою Рак-Міхайлоўскі.— Каля паўтысячы людзей прыехала ўжо. Ix жа трэба размясціць, карміць.

— Ну, а якая яго саюзніцкая платформа? — запытаў Лашковіч.

— Увогуле ён — віртуоз,— упершыню ўсміхнуўся Васілевіч.— Спачатку, выступаючы на II Усерасійскім з'ездзе сялянскіх дэпутатаў, а таксама ў дэкларацыях БАКа, ён не прызнаў Савецкай улады ні ў Петраградзе, ні тут, у Мінску. Гаварыў: Аблвыкамзах i Саўнарком — гэта органы франтавыя, а не Беларусі, бо ў ix «няма ні аднаго беларуса», дык якраз БАК мае права на ўладу. Пазаўчора Кужэльны нечакана звязаўся са Сталіным i сказаў таму, што згодзен весці сумесную работу, каб умацаваць у Мінску Савецкую ўладу, дзеля чаго думае правесці тут неўзабаве сялянскі з'езд. Сталін зацікавіўся i прызнаў: згодна з «Дэкларацыяй праў народаў Расіі», беларускі народ мае «безагаворачнае i поўнае права» свайго самавызначэння. Наркамнац згадзіўся, каб склікаць краявы з'езд Беларусі, але з той абавязковай умовай, каб ён быў ад імя i ВАКа, i Савета ў Мінску. Выбранаму на гэтым з'ездзе Савету i павінна належыць краявая ўлада. Статус з'езда i нормы прадстаўніцтва ўзгадніць разам. Партыі Гартнага i Чарвякова згадзіліся на такі саюз альбо кампраміс. Цяпер — слова за намі...

— Не ўяўляю саюзу з Ландарам! — паціснуў плячыма Лашковіч.— Як не ўяўляю, каб той добраахвотна паступіўся ўладаю з намі!

— Дудкі! — хмыкнуў Петрыкевіч.

— Учора Савет Народных Камісараў на чале з Леніным падакляраваў выдзеліць ВАКу 50 тысяч рублёў, даў ужо яму на рукі 9 тысяч,— дадаў Васілевіч.— Кужэльны атрымаў яшчэ тэлеграф i радыё. Пры Саўнаркоме цяпер будуць два пасланцы ад ВАКа, яны ўзначаляць Беларускі аддзел пры Наркамнаце. Праўда, калі Кужэльны паспрабаваў паслаць свайго чалавека на мірныя перамовы ў Брэст-Літоўску, дык яму рашуча адмовілі...

— Бо не хочуць прызнаць за БАКам функцыі ўрадавага органа! — саскочыў з падаконніка i нервова захадзіў па кабінеце Петрыкевіч.— Па-другое, іхняя «Дэкларацыя» — толькі гульня!

— Што хоча ад нас Кужэльны? — запытаў Лашковіч.

— Каб мы, тутэйшыя, «праспаўшы сваё, не нарабілі цяпер глупства»...— з ухмылкаю адказаў Васілевіч.

— Канкрэтней, Сымон...— папрасіў Лашковіч.

— Як казаў, трэба перанесці з'езд на 15-е. Падругое, па-ранейшаму вылучаць толькі тэзіс аўтаноміі. Пра большае — ні гугу!

Нейкі час усе памаўчалі, асэнсоўваючы пачутае.

— Што будзем рабіць? — разгублена запытаў Рак-Міхайлоўскі.

— Канечне, позна, вельмі позна мы спахапіліся ствараць сваё войска! Закалыхаў нас сваёю асцярогаю, сваім «супрацоўніцтвам з Часовым урадам» пан Скураны! — ходзячы па пакоі, скрушліва сказаў Петрыкевіч.— Мелі б, як i палякі альбо ўкраінцы, баяздольную сілу, дык i мы іначай гаварылі б, i да нас іначай адносіліся б. Той жа Ландар з Мясніковым, нават той жа Кужэльны. А выйсце я раю такое: трэба цяпер жа ісці да прысутнага тут аддзялення Украінскай рады, да Доўбар-Мусніцкага i прасіць паспрыяць нам пачаць заўтра наш з'езд... I з нашаю праграмаю...

— Але ж гэта — канфлікт не толькі з Ландарам i Мясніковым, але i з Кужэльным, а праз яго — i з Гартным, Чарвяковым...— насцярожыўся Васілевіч.— Гэта — развал усяго нашага руху!

— А вы што параіце? — Генерал запыніўся i гнеўна зірнуў ужо на Васілевіча.— Сядзець склаўшы рукі i чакаць, што зробіць адзін гэты Кужэльны? Не, дарагія палітыкі! Трэба варушыцца ўсім. I якраз цяпер, калі маем, можа, i апошні шанец! Дык i давайце кідаць кліч сябрам, усяму народу!

— Дык што — не чакаць усіх дэлегацый, пачынаць заўтра з'езд?

— Тут сабраліся амаль усе тутэйшыя лідэры,— сказаў Петрыкевіч.— Давайце палічым сябе за ініцыятыўную групу i прагаласуем: хто за тое, каб не падпарадкоўвацца ВАКу, адкрыць заўтра з'езд пад нашай эгідаю, сфармаваць на ім кіруючы орган i аб'явіць Беларускую Народную рэспубліку?

— Паверце, я ўсё сваё жыццё аддаю нашай барацьбе...— звычайна палымяны, рэзкі, Васілевіч цяпер прамовіў ціха, з развагаю.— З-за сваёй барацьбы, як вось i яны,— паказаў рукою на Лашковіча i яго, Нямкевіча,— знявольваўся, гнаны, босы i галодны... Але я на гэта не зважаю. Наадварот, шчаслівы, што дарос змагацца за нашу ідэю. Карацей, ніхто з вас не папікне, што я няшчыры, паганы сын свайго народа. Як i маіх сяброў...— Зноў паказаў на Лашковіча i Нямкевіча.— Але я ад усёй душы прашу: не перабольшвайма! А па-другое, давайце штосьці рабіць разам.

— А вы? — генерал з ухмылкаю зірнуў на яго, Нямкевіча.

— Я — таксама,— Алесь хітнуў галавою на Васілевіча.

— Пудлівыя вы звыш меры! — сцяў вусны генерал.— Кажу ж, болей такога шанцу можа не быць... Ніколі! Дык грэшна, нават злачынна не парызыкаваць...

— Празмерная рызыка — авантурызм! — перапыніў Васілевіч.

— Што ж, давайце прагаласуем, калі няма згоды...— нахмурыўся Петрыкевіч, падняў руку.—Хто — за маю пазіцыю?

Услед за ім паднялі рукі Рак-Міхайлоўскі, Еўзікаў i Лашковіч.

— А хто — супраць? — павесялела запытаў генерал.

Рукі ўскінулі двое — Васілевіч i Нямкевіч.

— Вы ў меншасці, у апазіцыі, прыхільнікі Петраграда...— распраміў плечы, заззяў Петрыкевіч.

Не зважаючы на генералаву ўхмылку, Васілевіч зірнуў на Лашковіча, залыпаў вейкамі:

— Максім, ты — што?! Страціў развагу?!

— Трэба рашыцца,— ціха адказаў той,— Хоць раз у жыцці...

— Вось іменна! — прамовіў генерал, задаволена прайшоўся па кабінеце, а пасля хутка пачаў апранаць генеральскі шынель.— Я, спадары, да Доўбар-Мусніцкага. Паспрабуем паразумецца. А вы,— кіўнуў на Рак-Міхайлоўскага, Еўзікава i Лашковіча,— ідзіце да ўкраінцаў, шукайце падтрымкі i ў ix. Ну, а вы,— сажмурыўся, пазіраючы на Васілевіча i яго, Нямкевіча,— думаю, не пабяжыце дакладваць пра нашу гамонку Ландару i Мяснікову?!

— Як i дамовіліся, пра нашу гамонку я мушу даць тэлеграму Кужэльнаму...— пахмурна адказаў Васілевіч.

Яго пахмурнасць перадалася i Алесю Нямкевічу. Ён адчуў: яны розныя людзі, ідуць, набліжаюцца да небяспечнай мяжы...

Назаўтра Рак-Міхайлоўскі адкрыў з'езд, на які сабралася некалькі соцень дэлегатаў (чакалі не меней 900). Спачатку рашылі: чакаць папаўнення, а сход лічыць нарадаю. Праз дзень, 7 снежня, пасля доўгіх спрэчак з'езд усё-такі аб'явілі паўнамоцным.

Аднак з'езд да канца не давялі: прыйшла звышультыматыўная тэлеграма ад БАКа, дзе ад Вялікай рады патрабавалі «сход ад 5 снежня лічыць сходам, ніякіх рашэнняў не прымаць, іначай будуць пагібельныя вынікі».

У гэтыя дні ўзброеныя сілы Рэўкома, ужо маючы загад Вярхоўнага галоўнакамандуючага, абяззброілі i выслалі з Мінска ўкраінскія часці, кіраўнікоў мясцовай Украінскай рады арыштавалі, беларускі полк далучылі да 289-га запаснога палка, абкружылі штаб i часці Доўбар-Мусніцкага. Бачачы, які лёс украінскіх i беларускіх часцей, генерал Доўбар-Мусніцкі рашыў не здавацца, нават загадаў свайму штабу ўзяць Мінск у свае рукі. Рэўком падцягнуў у горад большую сілу, абяззброіў i польскія часці, a ўсіх афіцэраў i генералаў арыштаваў. Ды часці Доўбар-Мусніцкага, самога генерала чакаў іншы лёс, i неўзабаве, відаць, асцерагаючыся варожасці з палякамі, міжнароднага ляманту, Вярхоўны галоўнакамандуючы Крыленка загадаў вярнуць польскім часцям зброю, афіцэраў i генералаў вызваліць i ўсіх накіраваць з Мінска пад Бабруйск (разам з польскім корпусам пайшлі вандраваць па пакручастых сцежках Доўбар-Мусніцкага i землякі Алеся Нямкевіча — былыя настаўнікі Лямбовіч i Кірыковіч, аднавяскоўцы Дзяжко, Гарбуковіч i Дземідовіч).

8.

Набліжалася палова снежня, ужо астудзілася неба, выстыла зямля, але ўсё дзьмуў-выў сыры вецер, ліў сцюдзёны дождж, падаў буйны мокры снег i тут жа раставаў — зіма лажылася марудна, нібы баючыся неўтаймоўных, гарачых людскіх страсцей.

Сёння — зноў непагадзь. Лашковіч i Васілевіч стаялі каля халоднай вакзальнай сцяны, сумна пазіралі на халодную хлёпанку i цярпліва чакалі петраградскага цягніка. Лёгкі на прастуду, Лашковіч пачаў ужо чхаць i нават глуха кашляць. Такое стылае надвор'е было не для яго хворых лёгкіх.

Васілевіч раз за разам зыркаў на гадзіннік, злаваўся: дзе той цягнік? Чаму ён так позніцца? Хочаш ці не хочаш, а вось калей i чакай: учора Кужэльны прыслаў ім уладную тэлеграму: «Прыязджаю заўтра. Знайдзіце прытулак, сустракайце».

Да сёлетняй вясны Лашковіч i Васілевіч нават не чулі пра гэтага Кужэльнага, выхадца з сялянскай сям'і з Рэчыцкага павета, які ў свой час падаўся ў Петраград, папрацаваў рабочым на сталічных заводах, паступіў ва універсітэт i скончыў яго, вёў асветную работу сярод землякоў, а вось нядаўна са сваімі аднадумцамі ўтварыў БАК i праз яго спрабуе стаць лідэрам усяго іхняга руху. Як ім здалося, ён, адарваны ад краю чалавек, не вельмі лічыцца ні з імі, мінчукамі, ні з петраградскімі суполкамі Гартнага, Чарвякова, чамусьці ўявіў; толькі ён можа зрабіць тое, што трэба.

Вось нарэшце паказаўся на нізкім шэрым небасхіле жаданы белы дым, што вельмі не ўздымаўся, a падаў долу. Неўзабаве вынырнуў i цёмны цягнік, паволі набліжаючыся i цяжка чухкаючы.

Кужэльны пазнаў ix першы — яшчэ з тамбура. Хітнуў галавою i пакрочыў сюды — сярэдніх гадоў, высокі, статны, у зімовым шэрым паліто i каракулевай шапцы.

— Ну здарова, брацця! — паблажліва ўсміхнуўся, ткнуў пад паху кіёк i падаў аднаму, а пасля i другому вялікую сялянскую руку,

Паціснуўшы гэтую дужую лапу, Лашковіч запытаў:

— Вы — адзін?

— Але,— стрымана адказаў той.— Мае, Жылуновічавы, Чарвякова прыхільнікі прыедуць заўтра-паслязаўтра.— Зморшчыўся, зірнуўшы на дажджлівае неба i спрабуючы не сустракацца позіркам, запрасіў: — Давайце зойдзем у будыніну. Тут мы хутка прастудзімся.

Зайшлі. Вымкнуліся з пасажырскага гурту, збочылі ў зальны кут, да ёмістага паштовага, залітага чарнілам стала.

— Ну, які настрой, брацця? — пасміхнуўся Кужэльны.

— A ў вас? — суха запытаў Лашковіч.

Кужэльны спачатку са спачуваннем зірнуў на белы Лашковічаў твар, а пасля ўхмыльнуўся:

— Раўнуеце? Злыя?

Лашковіч i Васілевіч адразу ж зразумелі, што хацеў сказаць госць, з чаго пераможна пасміхаецца.

— Давайце, калі ласка, без амбіцый, звадаў, грызні...— падаў голас Васілевіч, ужо ведаючы задзірысты i самалюбны характар Кужэльнага.— Не так важна, хто парулюе, як важна, што выйдзе.

— Згодзен,— затаіў ухмылку Кужэльны.— Толькі без чмыхаў!

— Патлумачце,— па-ранейшаму суха буркнуў Лашковіч.

— Канечне, трэба, каб якраз вы, мінчукі, ігралі цяпер на першай скрыпцы,— не пазіраючы ім у вочы, прамовіў Кужэльны.— Але... салістамі быць вы не можаце.

Лашковіч i Васілевіч паапускалі галовы, слухалі.

— Вас выкачалі, выпацкалі, зрабілі ворагамі сваіх жа бацькоў...— рэзка, нібы папікаючы, прамовіў Кужэльны.— Адпаведна, вы выбываеце з гульнi. А вось мы — іншае... БАК улічыў вашу... ну, няўдачу, ці што... Мы пайшлі іншым шляхам: прызнаём Саветы i змушаем ix супрацоўнічаць з намі...— Ляпнуў далонню сабе па грудзіне.— Ужо тое, што я вось тут маю пісьмовы дазвол улады на скліканне нашага з'езда, гэта — вялікая перамога!

Кужэльны па-пераможнаму зірнуў на ix, разгубленых.

— Пра нашу тактыку i стратэгію мы пагаворым пазней, на кватэры,— прамовіў пасля.— А цяпер я іду да Ландара...

Лашковіч i Васілевіч амаль у адну хвіліну паўскідалі галовы: што — ідзеш без нас?

— Вы, як скампраметаваныя, можаце сапсаваць усю абедню,— адчуўшы іхнія думкі, сказаў Кужэльны.— Я павяду іншую, вельмі тонкую гульню. Упрыцірачку.

— Гулі — небяспечная рэч...— хмурна прамовіў Васілевіч.

— Але без ix палітыкі не бывае...— усміхнуўся Кужэльны. З хвіліну памаўчаў, а пасля нібы супакоіў: — Не бойцеся, я не хачу адпіхваць вас ад краёвай улады. Кожнаму знойдзем месца.

Пасля, на Петраградскай, калі Кужэльны зайшоў у невысокі цагляны будынак Савета, Васілевіч запытаў у змрочнага Лашковіча:

— Ну, што ты скажаш?

— З завадатарскімі замашкамі, але не дурань,— адказаў той.— Хочаш ці не хочаш, a мусім пайсці за ім. У яго руках — пэўны шанец.— Прайшоўся, кусаючы вусны.— Нашмат большы, чым у нас.

— Цікава, як пойдзе яго гамонка з Ландарам?! — прамовіў Васілевіч, таксама кусаючы вусны.— Таму ж i Петраград трэба слухаць, i са сваёй пазіцыі саступіць не захочацца. Асабліва — нам.

— Баюся я: ва ўсім гэтым ці не схавана, як кажа гэты наш новаяўлены месія, вялікая гульня,— уздыхнуў Лашковіч, чмыхнуў. Раз-другі.— Слабую сірату бог любіць, але шчасця шкадуе...

— Ну, калі ўжо цяпер на нас не пазважаюць, то не пазважаюць ужо ніколі...— запаліста сказаў Васілевіч.

Ніхто так добра i не ўведаў, пра што i як гаварылі Ландар i Кужэльны, але пасля адзін i другі расказвалі пра гэтую сустрэчу па-рознаму, дык можна ўявіць, што праходзіла яна прыкладна так.

Ландар — таксама маладжавы, з высокім ілбом i гладка зачасанымі назад цёмнымі валасамі, з трошкі выкатнымі вачыма, з чорнымі, сям-там сіваватымі вусікамі, у чорным касцюме i белай кашулі, пад гальштукам — падаў белую інтэлігенцкую руку i нібы здзівіўся: — Вы адзін?

— Я маю паўнамоцтвы ад Народнага камісара па справах нацыянальнасцей Сталіна i ад беларускага народа,— пафасна («Напышліва»,— скажа Ландар, «Годна»,— будзе гаварыць Кужэльны) адказаў візіцёр.

— Ад усяго народа? — усміхнуўся Ландар, сядаючы ў крэсла.

— Ад усяго,— без ніякага сумнення прамовіў Кужэльны.

— Ясна,— зноў паблажліва ўсміхнуўся гаспадар пакоя.— Дык пра што пачнём перамовы?

— Пра ўладу.

— Можа, i правільна. Давайце адразу браць быка за рогі.

— Пасля таго як 4 снежня Саўнарком РСФСР прыняў маніфест да ўкраінскага народа i прызнаў права ўкраінцаў на самавызначэнне, мы адчулі: Саветы, бальшавікі могуць скрануць з месца абцяжараную калымагу — пачаць больш-менш справядліва вырашаць нацыянальнае пытанне. Адпаведна, мы з надзеяй глядзім на Савецкую ўладу.

— Без гэтага ні Сталін, ні я не вялі б з вамі перамовы.

— Тое, што вы, Аблвыкамзах i Саўнарком, узялі ў свае рукі ўладу на Заходнім фронце, мы падтрымліваем. Мы хацелі б толькі папоўніць гэтыя органы сваімі землякамі. А вось што датычыць краёвай улады...— Кужэльны адкінуўся на спінку крэсла, i яно цяжка зарыпела,— У гэтым сэнсе Аблвыкамзах i Саўнарком — усяго толькі абласная ўлада. Заходняй, як вы называеце, вобласці. А што гэта — вобласць? Гэта ж тая сутнасць, тое найменне, што былі i раней — Паўночна-Заходні край... Мы хочам такіх адносін, як i да ўкраінцаў. Права на самавызначэнне. Мінімум аўтаноміі. Іначай рэвалюцыя будзе тычыцца ўсіх — толькі не нас. Значыць, трэба не толькі ўводзіць у нашы органы i нас, беларусаў, але карэнна рэарганізаваць ix.

— Як? — пільна зірнуў на яго Ландар.

— На Украіне, здаецца, заўтра-паслязаўтра збярэцца 1-шы Усеўкраінскі з'езд Саветаў i аб'явіць Украіну рэспублікай Саветаў. Вы тут, маючы сілу i не лічачыся з намі, нават слухаць не хочаце пра такое. Значыць, мы праводзім з'езд i выбіраем часовы орган улады — Арганізацыйны выканаўчы Камітэт. Ён увойдзе ў кантакт з Саўнаркомам РСФСР. Пасля мы склічам Нацыянальны Устаноўчы сход i выберам свой, беларускі, Савет рабочых, сялянскіх i салдацкіх дэпутатаў, вызначым лёс Беларусі, арганізацыю краёвага кіравання, зямельнае ўладкаванне, дэмакратызуем армію...

— Хітра! — адкінуў руку, паківаў галавою Ландар.— Вы нібы прызнаяце тут Савецкую ўладу, а на самай справе гоніце нас прэч!

— Выбачайце! — не міргнуў нават Кужэльны.— Нікога мы не гонім. На нашым з'ездзе будуць дэлегаты i ад Саветаў.

— Ды ведаю, які будзе прыкладны склад вашага з'езда! — махнуў рукою Ландар.— Ад нашых Саветаў вы запрашаеце па аднаму дэлегату ад павета. Як i ад валасных i павятовых земстваў, гарадскіх дум, настаўніцкіх i бежанскіх арганізацый i павятовых Саветаў сялянскіх дэпутатаў. Губеранскім харчовым камітэтам i губеранскім сялянскім Саветам вы далі па тры мандаты. Каля трэці будзе прадстаўнікоў ад вашых вайсковых рад (чыгуначнікаў, афіцэраў, урачоў, граматных салдат). Нямала будзе i ад кіруючых органаў партый i арганізацый, што варожа сустрэлі Кастрычніцкую рэвалюцыю...

— Мы хочам мець у полі зроку ўсе грамадскія слаі, палітычныя партыі. Праўда, ад маёмасных будзе толькі адзін чалавек. I той наш даўні дзеяч.

— Але асаблівыя прывілеі вы далі Вялікай беларускай радзе, Цэнтральнай беларускай вайсковай радзе, Беларускаму абласному камітэту.

— А па-вашаму, мы павінны не лічыцца з тымі, хто дзесяцігоддзі ўжо змагаецца за такі з'езд, за права «людзьмі звацца»?!

— Пры такіх суадносінах сіл на з'ездзе ні яго дух, ні рэзалюцыі, ні кіруючы орган не будуць адпавядаць задумам Саўнаркома Заходняй вобласці i фронту.

— А што хочаце вы? — ухмыльнуўся Кужэльны.— Кіраваць намі без нас?

— Я не ведаю, можа, у свой час пойдзе размова i пра Беларускую Савецкую рэспубліку,— непарушна адказаў Ландар на гэты кпін,— Але мы, мінскія бальшавікі, не хочам падзелу народаў, распаду Расіі на рэспублікі.

— Не вельмі хочацца рабіць тое, на што згадзіўся цэнтр? — зноў пацвеліўся Кужэльны.

— Калі цэнтр згаджаецца, каб вы супрацоўнічалі з намі, склікалі свой з'езд, то давайце супрацоўнічаць. Праводзьце кангрэс, выбірайце дэпутатаў у наш, ужо існы Савет. Пра норму прадстаўніцтва давайце дамаўляцца цяпер.

— Не! Я не згодзен браць удзел у гэтым фарсе!

— Дык — што? — пераможна («Нахабна»,— скажа Кужэльны) усміхнуўся Ландар,— Не сышліся характарамі?

— Я чакаў ад вас большай гібкасці...— прамовіў Кужэльны.

— А мы — ад вас...— падняўся Ландар, падаючы знак, што гаварыць яму больш нецікава.

9.

Позна ўвечар шаснаццатага снежня прыйшоў госць.

Алесь Нямкевіч ляжаў у сваім кватаранцкім пакойчыку на канапе, накрыты пухавіком, побач каля яго стаяла крэсла, а на ім — талерка з падагрэтым булёнам, хлебная луста i кубак з гарбатаю. Тут жа, у пакойчыку, знаходзілася i гаспадыня, цётка Паўліна — пажылая, поўная, нават залішне тоўстая, хворая на сэрца, спагадная адзінокая кабета (яе муж памёр летась, а два сыны былі на вайне). Яна падкручвала, большыла ў падвешанай да столі лямпе агонь i ў гэтую хвіліну прасіла добра знаёмага Васілевіча:

— Скажыце вы яму, Сымонка, каб хоць трохі з'еў! Двое сутак ужо ў роце ні расінкі, ні крошкі хлеба не трымаў.

Васілевіч — у паліто, трымаючы ў адной руцэ сашмараваны руды партфель, у другой — нязменны зношаны капялюш,— спачатку паназіраў за Алесем, а пасля, калі той знайшоў сілы падцягнуцца i прысесці, лагодна пакпіў:

— Дык вось яно што! Вылежваецца! А я i ўчора, i сёння як ні зірну ў залу: цябе няма i няма! Ну, думаю, злякаўся!..

— Дзве ночачкі гарэў, як у агні, a ўдзень трызніў! — сашчапіла рукі цётка Паўліна, цяжка затупала па пакоі.— Я думала ўжо: тыфус. Аж, мусіць, гэта такая прастуда, з вялікім палам i калоццем...

Васілевіч прысеў каля Алесевых ног на канапе. Ён аж аблізнуў сухія i, мусіць, патрэсканыя вусны, адчуваючы, што цяжка, тупа баліць галава i горла, а цела вялае пасля халоднага поту.

— Паеш, а тады ўжо раскажу пра нашы навіны,— усміхнуўся Васілевіч, разумеючы яго запытальны позірк.— А то я магу галоднага апаіць...

— Апойвай,— усміхнуўся Алесь.— Я ж цэлых два дні...

— Ох, які прагнёны на навіны! — лагодна падакарала гаспадыня і, крэкчучы, забрала табурэтку з ежаю i патупала з пакоя.— Не буду замінаць. Пагаварыце пра сваё.

— Ну, як там? — усміхнуўся Алесь.

— Па-ўсякаму, браце,— усміхнуўся i Васілевіч.— Хапае i воплескаў, i свісту ды тупату нагамі... Я — у прэзідыуме i ў мандатнай камісіі. Як налічыў, на з'ездзе 1915 дэлегатаў. З рашаючым голасам — 1175. Недзе 716 (355 з рашаючым голасам, 361 з дарадчым) — пасланцы вайсковых рад, астатнія — цывільныя. Праўда,— адшпіліў партфель i дастаў кіпу папер,— вывучыў, распісаў толькі каля 360 анкет. Вось,— узяў невялікую з чырвонымі вокладкамі тоўстую кніжачку, разгарнуў яе.— Сацыялісты-рэвалюцыянеры (правыя) —78, сацыялісты-рэвалюцыянеры (левыя) — 57, наша БСГ — 33, сацыял-дэмакраты — 7, Беларуская партыя сацыялістаў-народнікаў — 6, трудавікі — 4, сацыял-дзмакраты-інтэрнацыяналісты — 2, аб'яднаная дэмакратычная партыя «Адзінства» — 1, Беларуская дэмакратычная партыя — 1, анархісты — 1, максімалісты — 1, «Наша ніва» — 1, канстытуцыйныя дэмакраты (левыя) — 1, беспартыйныя — 79, спачуваючыя бальшавікам ці эсэрам — 70, бальшавікоў — 30, «ідэйных бальшавікоў» — 2...

— Дык на з'ездзе шмат сацыялістаў! — здзівіўся Нямкевіч.

— Ды нямала,— адказаў Васілевіч.— Цяпер ужо некаму цяжка папікнуць, што на з'ездзе няма пасланцоў ад народа альбо ад усіх партый краю.

Усе ёсць. Праўда, апроч паноў. З ix трапіў толькі адзін чалавек.

— Дык, кажаш, усё бурліць?

— Яшчэ як!—прамовіў Васілевіч. Спакойна, нават з усмешкаю.— Здаецца, абазначыліся ўжо аж чатыры накірункі: Лашковіч i Еўзікаў дабіваюцца па прыкладзе Украіны незалежнасці, Кужэльны i яго сябры — аўтаноміі, Гартны з прыхільнікамі-левымі — саюзу з Саветамі, ну, a адзін з наваяўленых лідэраў Тарас Баравік заклікае ўсіх згуртавацца ў «адзіным непадзельным беларускім сацыялістычным фронце...».

Алесь уяўляў, што i як мог сказаць кожны, каго назваў Васілевіч, а вось таго, як мірыў усіх Баравік, не мог прадбачыць. З ім, маладым прыгожым шатэнам, не то грамадоўцам, не то эсэрам, быў мала знаёмы. Казалі, той, быццам вечны студэнт, быццам акцёр, жыў у Вільні, пасля—у Маскве. Нядаўна заявіўся тут i павёўся смела, намагаючыся захапіць руль i ў Мінскім камітэце БСГ, i ў Вялікай радзе. Калі на ўсё гэта Алесь глядзеў больш-менш памяркоўна (што ж, смелым i трэба больш увагі), а вось тое, што гэты Баравік аднойчы фанабэрыста хваліўся: «Я ад самога Купалы красуню адбіў!» — Алесю вельмі не спадабалася. «Хто ты, выхваляка, супраць Купалы? Варона перад сокалам!» — варожа падумаў тады.

— Заўтра, я лічу, будзе гістарычны дзень! — аж засвяціўся Васілевіч.— Заўтра, адчуваю, дыскусіі закончым i аб'явім вельмі важкую рэзалюцыю пра лёс нашага краю... Цяпер яшчэ не магу сказаць, што будзе ў ёй, але важкасць яе проста носіцца ў паветры...

Пасля, калі яны разам павячэралі i Васілевіч пабег дадому, каб за ноч вывучыць, распісаць астатнія анкеты, Нямкевіч доўга ляжаў у цёмным, цеплым пакойчыку i, слухаючы, як хляпае на дварэ снег, не мог заснуць. Яму аніяк не верылася, што дачакаецца заўтрашняга дня, хацелася, каб ён наступіў неўзабаве, праз хвіліну-другую: нагэтулькі ўзбуджалі яго розум i сэрца жаданыя мары i надзеі. Яму шчыра здавалася: гэтыя яго спадзяванні — тое самае светлае, дзеля чаго ён жыве i павінен жыць. Ён нават падумаць не мог, што, можа (i нямала), перабольшвае. Праўда, тое-сёе i трывожыла: за кім пойдзе заўтра люд? За Кужэльным альбо за Лашковічам? Ад гэтага вельмі ж шмат значыць. Можа, i ўвесь іхні лёс. I не толькі іхні. Але лёс таго, за што яны столькі змагаліся...

Але цяжка загадзя ўсё прадбачыць. Аддаючыся ва ўладу лёсу, верачы ў шчаслівы зыход, Алесь пачаў крыху супакойвацца душою, спакайнець i паволі думаць пра іншае. А з гэтага «іншага» яго занепакоіла не яго нечаканая хвароба — ат, што там прастуда, пал, забыццё! — усё гэта хутка пройдзе, a захваляваў раптоўны ўспамін пра сваю маладую зямлячку — Вольку Чорную.

Нечакана ўспомніўшы яе, ён нават не мог паверыць сам сабе: што — напраўду з яго сэрца час, новае захапленне выгналі прыгожую, але няверную Сяргеенкаву Кацярыну, якую ён самаахвярна столькі кахаў, i ў яго збалелую, нават, як думаў, ачарсцвелую душу ўвайшла іншая?!

Ён не мог зразумець, як усё гэта здарылася. Сядзелі побач з Волькаю за вясельным сталом, жартавалі, часамі нібы незнарок дакраналіся адно да аднаго, танцавалі, а пасля ён павёў яе дадому, грэў яе рукі ў сваіх, туліў, паўжартам ухутваў крысой свайго паліто — i...

Алесь i цяпер, далека ад Янкавін i ад Вольгі, аж заплюшчыў вочы ад прыемнага сораму за тыя абдымкі, прагныя пацалункі i за свае ахвотныя да пяшчоты словы. А заадно з радасцю нібы чуў яе адданы шэпт: «Я, Алеська, даўно-даўно люблю цябе. З таго яшчэ часу, калі ты вучыўся ў горадзе i першы раз вярнуўся дадому на вакацыі. Я i цяпер, здаецца, бачу цябе ў той форме... A колькі я папакутавала, калі ты хадзіў з Кацярынай... I тады, калі яна была дзяўчынаю, i тады, калі выйшла замуж... Я ажыла, калі вы разышліся, так чакала гэтага вечара...»

«Стары я ўжо для цябе...— i шчасліва, i з дакорам да сябе, што пасягае на такую маладосць i цнатлівасць, сказаў ён тады.— Ды, сама ведаеш, я з Кацярынаю...»

«Маўчы! — затуліла яму рот рукою.— Ты мой, толькі мой!»

Калі ўсё будзе добра, падумаў ён цяпер, неўзабаве, пасля Вялікага паста, зраблю невялікае вяселле i забяру яе ў Мінск. Каму-каму, а мне не трэба зважаць, што яна бедная, з непаважанага роду: яе маладосць, вабнасць i адданасць даражэй за ўсё.

...З адчуваннем на сваіх вуснах Вольчынай далонькі ён i заснуў. Бог ведае колькі ён спаў, але ў гэтую ноч яму зноў трызніўся сон, што некалі, да вайны, прысніўся ў Вільні. Здаецца, у шэрані ён бег i бег па каменнях, задыхаўся, ці то ўцякаючы ад нейкай пагрозы, ці то кагосьці даганяючы, i ўрэшце ледзь не стукнуўся лбом аб скалу — частачку высознай гары, якую ён бачыў на каляровым малюнку ў маленстве i якая запомнілася яму на ўсё жыццё. Ён прыткнуўся спінаю да скалы, агледзеўся — i ў гэтую ж хвіліну хтосьці нябачны i дужы схапіў яго ззаду за рукі i мігам начапіў на ix прымураваныя да сцяны ланцугі.

Ён анямеў, на ім аж сшэрхла скура. Неўзабаве ён пачуў, а пасля i ўбачыў: да яго ляціць агромністая птушка. Здаецца, арол. Цёмна-буры, знізу светлы, з залаціста-рыжым адценнем, жаўталапы і... з жоўтымі пагонамі.

Узіраючыся на загібістую глюгу i шэрыя, нібы выцвілыя, вочы, Алесь аж скалануўся: ды гэта ж Лядзяш з іхніх Янкавін! Бач, зноў той агідны адстаўнік праследуе яго!

«Я — Лядзяш, Лядзяш...— прашыпеў арол, усеўся Яму на грудзіну, патыхнуўшы мярцвячынаю.— Я перасцерагаў: не шукай агонь, не давай яго людзям... Ты не паслухаў... Дык я даклюю тваё сэрца, дап'ю тваю бунтоўную кроў...»

I дзеўбануў у грудзіну. Ад болю Алесь раптоўна прачнуўся, адчуваючы, што сапраўды на ім сшэрхлая скура, пячэ агнём у грудзіне, аж стрэмкаю коле ў скроні.

«Што гэта,— ужо свядома падумаў ён.— Перасцерагальны знак пра новую маю бяду? Ці ўжо стамілася, аслабела, збіваецца сэрца? Але рана ж яму гэтак балець. Мне яшчэ сарака няма, вунь колькі трэба жыць i працаваць...»

10.

Назаўтра Алесь выйшаў з дому рана. Якраз густа чырванелася неба на ўсходзе, толькі пры самай зямлі пачынаў жаўцець небасхільны краёк, высока ў густое сіняе неба падымаліся слупамі дымы, спрабаваў набіраць моцы марозік (у канцы таго i на пачатку гэтага тыдня надвор'е некалькі разоў мянялася: ірваў сцюдзёны вецер, хлюпаў мокры снег, ліў халодны дождж, а вось сёння зіма нібы ўжо ўсталявалася).

Алесь мінуў Камароўку i трапіў на Захараўскую вуліцу, па якой то тут, то там трусілі аб'інелыя коні, цягнучы лёгкія сані з ездакамі, a ўзбоч яе, па амаль ачышчаных ад снегу i пасыпаных жоўтым пяском тратуарах, мірна крочылі рэдкія прахожыя, ідучы на службу ўжо ў новыя, савецкія, установы: пазаўчора Саўнарком пачаў распускаць верныя былому Часоваму ўраду апараты.

У скверы, каля заснежанага фантана, ён убачыў досыць шматасобны людскі гурт: мужчын i кабет. Мужчыны былі ў зімовых паліто, чорных i светлых папахах ды шапках, у ботах i валенках, а жанчыны — у боціках, у паліто з пышнымі светлымі каўнярамі i светлымі круглымі шапкамі альбо ў гарэзна схіленых набок берэтах. Прыгледзеўся: знаёмыя. Ядвігін Ш., Альберт Паўловіч, Змітрок Бядуля, Уладзіслаў Галубок, Усевалад Фальскі, Паўліна Мядзёлка, Людвіка Сівіцкая, з якімі ён пазнаёміўся ў Таварыстве помачы ахвярам вайны, а бокам сюды стаіць ці не Цішка Гартны (прысадзісты, у акулярах, з вусікамі), a спінаю — ці не Янка Купала (высакаваты, у валёнках, у элегантным паліто i шапцы, з кіёчкам), пад руку яго трымае незнаемая маладая кабета.

Алесю вельмі захацелася падысці да літаратараў i артыстаў, але збянтэжыўся (хто ён такі, каб забіраць іхнюю ўвагу?) i збочыў, пайшоў на выхад ca сквера. Дакараў сябе за лішнюю сарамлівасць, але перамагчы свой прыкры характар не мог. Па Захараўскай i Петрапаўлаўскай, абыходзячы паважаных людзей, наблізіўся да гарадскога тэатра. Над яго параднымі дзвярыма з аднаго боку вісеў бела-чырвона-белы сцяг, з другога — чырвоны, а вышэй, па ўсім доўгім першым паверсе, пад трыма высокімі вокнамі вышэйшай пабудовы, кідаўся ў вочы транспарант «Вітаем слаўных сыноў i дачок Бацькаўшчыны!». Каля дзвярэй стаялі два мужчыны — малады матрос i цывільны пажылы дзядзька; убачыўшы ў яго руцэ мандат з рашаючым голасам, яны кіўнулі галовамі i прапусцілі ў будынак.

Зняўшы вушанку i выцершы на лбе пот, падняўся, зайшоў у яшчэ паўзмрочны партэр: там, як i на балконах, сядзеў ужо купкамі цывільны i вайсковы люд у паліто i шынялях, чытаў газеты, пакашліваў, перамаўляўся. Аблюбаваўшы месцы пасярод партэра, ён зірнуў на сцэну: там стаяла ўпрытык некалькі сталоў, накрытых чырвоным сукном, за сталамі — крэслы. Далей i вышэй ix вісела намаляваная на аркушы паперы «Пагоня».

Побач, на чырвоным, даволі ўжо выцертым крэсле, ляжала згорнутая ў трубачку газета. Алесь распраміў яе: «Вольная Беларусь», a ў ёй, за 15 снежня, артыкул «Святло на Беларусі» Змітрака Бядулі. Ён пачаў чытаць гэтае пісьменніцкае слова, прысвечанае з'езду.

Паволі заходзілі ў партэр, падымаліся на балконы людзі, i праз паўгадзіны тэатр асвяціўся яркім святлом, заблішчэў ад пазалочаных стужак на балконах i люстры, быў паўнюткі (каля Алеся падселі Муха i Шуляк), той-сёй, не бачачы вольнага месца, мусіў стаяць у праходзе. Калі празвінеў званок, заявіўся прэзідыум — паперадзе ўсіх ішоў высокі i стромкі Кужэльны, за ім — таксама рослы i стройны, зусім коратка падстрыжаны Лашковіч, статны Рак-Міхайлоўскі, невысокі, сагнуты Васілевіч, шчуплы Нядоля, важны Баравік i іншыя, у тым ліку i незнаёмыя Алесю людзі (сярод ix пазней Муха пакажа яму высакалобага, з густою барадою акадэміка Карскага), прыціскаючы папку пад пахаю, каля сцэны прайшла i села за столік, што стаяў паблізу трыбуны, спрытная ў шэрым касцюме з чорным аксамітным каўнерыкам i чорнай шапачцы Людвіка Сівіцкая.

Першаму слова далі Васілевічу. Той ад імя мандатнай камісіі пачаў дакладаць, хто ёсць хто са з'ездаўскіх дэлегатаў.

— Па нацыянальным складзе з'езд амаль цалкам беларускі,— ціха шапнуў Муха Нямкевічу.— Цудоўна!

— Усё ж трэба было паклікаць болей i іншых нацыянальнасцей, паслухаць, што яны скажуць...— адказаў ён.

— За гэтыя дні мы, сябры, нямала ўжо нагаварыліся,— праз нейкі час Васілевіч адарваўся ад папер i пачаў прамаўляць ад сябе.— Час ужо прымаць рэзалюцыі i фармаваць нашу ўладу. Асабіста я далучаюся да тых, хто прызнае Саветы ў Петраградзе, хоча лучнасці з Расіяю, дабіваецца ў яе федэрацыі аўтаноміі для Беларусі. А што тычыцца нашай краёвай улады, то яна павінна належаць выбранаму нашым з'ездам органу...

Васілевіча праводзілі з трыбуны дружнымі воплескамі. За ім да трыбуны падышоў Лашковіч. Ён упэўнена абапёрся далоньмі на краі тумбы, учэпіста акінуў залу праз масіўныя акуляры.

— Задзірака!— прашаптаў Муха.— Зараз узбунтуе залу...

— Я сябрую з Васілевічам, з многімі іншымі, хто прызнае Савецкую ўладу ў Петраградзе, падзяляе тэзіс нашай аўтаноміі,— даволі ціха пачаў Лашковіч, блішчучы акулярамі.— Думку кожнай асобы, кожнай партыі трэба паважаць, не загадваць усім толькі сваю. Але па праве сяброўства дазволь, Сымоне,— азірнуўся, паглядзеў на таго,— запытаць: ці не звышсціплыя мы?

Зірнуў у залу, перапытаў ва ўсіх:

— Як, сябры? Не прыніжаем, не глумім самі сябе?

Яму запляскалі з правага боку партэра i балконаў, левая палова амаль не адклікалася на гэтае, свядома, з інтрыгай, пытанне.

— Асабіста я, дарагія землякі, не для таго быў у Сібіры дзесяць гадоў на катарзе, каб вось цяпер, у такі спрыяльны гістарычны час, не запатрабаваць свайго! Альбо каб паслухмяна саступіць тут уладу наезджай браціі! Не, сябры i апаненты! — павысіў голас, падняў руку i патрос кулаком у паветры.— Нашчадкі нам не даруюць, калі мы не падбаем пра ix. Адпаведна, мы павінны выканаць ускладзеную лёсам на нас місію — мы мусім дабівацца не маленькай палёгкі, а свайго законнага. Адпаведна, я далучаюся да тых, хто сцвярджае: Мінскі Савет, Аблвыкамзах i Саўнарком Заходняй вобласці — толькі часовая тут улада, мы павінны ўтварыць свой Савет, сабраць свой Устаноўчы сход i на ім рашыць свой лёс — дабівацца незалежнасці... Альтэрнатывы, думаю, няма!

— Польскі шпіён! — хтосьці гучна выгукнуў з левай паловы балконаў. I ўслед за ім другі голас, адтуль жа, з партэра, дадаў:

— Доўбарчык!

— Правакатары! — не сумеўся, тут жа тыцнуў туды, наверх, пальцам правай рукі Лашковіч.— Я не інтрыган i не гулёк! Я дбаю пра свой люд! А вось вы — з лакейскаю душою!

— Такога заўзятага надта не саб'еш з тропу,— усміхнуўся Муха.— Хоць трохі ўжо i зарываецца...

Лашковіч сапраўды патушыў непрыязныя выкрыкі, змусіў усіх даслухаць, а пасля — i апладзіраваць.

Затым выступіў дэлегат з Віцебска. Алесь i Муха добра не пачулі яго прозвішча: не то Вашчыла, не то Важыла. Ён руйнаваў усе Лашковічавы тэзісы, перасцерагаючы, што той i яго аднадумцы бяздумна, нават злачынна асуджаюць Беларусь, як «асуджае лёс тое немаўля, у якога памірае маці». «Нам ніяк няможна свядома траціць Расіі-маці», гаварыў гэты пажылы вусач, заклікаў «не губіць беларускую справу», дабівацца «сама вялікае аўтаноміі».

Пасля некалькіх перапынкаў прамовіла яшчэ каля дзесяці чалавек (ад Вялікай рады i вайсковых рад, ад ВАКа, ад петраградскай БСДРП). Іхнія думкі былі самыя супярэчныя: калі амаль усе прызналі Саўнарком у Петраградзе, то ландараўскі Саўнарком у Мінску — менш паловы (адзін пpaмоўца не прызнаў нідзе бальшавікоў i «іхняга перавароту»). Большая палова гэтых прамоўцаў была за будучую незалежнасць Беларусі, меншая — толькi за яе аўтаномію.

Познім вечарам, калі прагаласавалі за тое, каб спыніць спрэчкі, да трыбуны падышоў фацэтны, у чорным касцюме, белай манішцы i пры белым матыльку Тарас Баравік i пад усіхнае маўчанне прачытаў з'ездаўскую рэзалюцыю. Але як толькі скончыў прамаўляць, зала пыхнула, нібы порах, не меней пятнаццаці чалавек з партэра i з балконаў падхапіліся i захацелі тое-сёе паправіць у рэзалюцыі.

Лашковічу, старшыні апошняга пасяджэння, здаецца, ледзь-ледзь удалося ўтаймаваць заўзятых крыкуноў, угаварыць ix прамаўляць па чарзе. Пасля іхніх паправак (а яны найбольш былі пра Саветы) амаль усе дэлегаты з рашаючым голасам прагаласавалі за тое, каб прызнаць новую ўладу ў Петраградзе, а што датычыць тутэйшага кіравання, то па пераважнай большасці галасоў з'езд прыняў рэзалюцыю, каб стварыць орган краёвай улады «ў асобе Усебеларускага Савета (Рады) сялянскіх, рабочых i салдацкіх дэпутатаў i ўсталяваць «рэспубліканскі лад». Краёваму Савету (Радзе) павінна была перайсці дзяржаўная ўлада ў Беларусі. А гэта значыла, што з'езд не прызнаў Аблвыкамзаха i Саўнаркома Заходняй вобласці.

Лашковіч, калі задаволены Баравік вярнуўся ў прэзідыум, а большая палова залы заўзята адляскала стоячы, накрычалася: «Брава! Брава! Брава!», падняў руку i зноў папрасіў цішыні.

— Сябры!—усклікнуў ён. Жвава, радасна.— Цяпер нам трэба ўтварыць часовы орган нашай улады — Арганізацыйны выканаўчы камітэт. Ёсць думка выбраць яго з семнаццаці чалавек.

Назваўшы прозвішчы, ён асекся, нібы праглынуў язык, уталоплена зірнуў у канец доўгай залы, за ім пачалі паварочвацца, а то i ўставаць людзі ў партэры, на балконах: адпіхаючы тых, хто стаяў, па праходзе шпарка беглі сюды, да сцэны, салдаты з вінтоўкамі. Вось першыя з ix ужо заскочылі на сцэну, абкружылі прэзідыум.

Прэзідыум i зала замерлі, анямела пазіралі на каржакаватага чарнявага, з дэманічным выразам твару мужчыну ў ботах, чорнай скураной куртцы i скураной шапцы, які спакойна ішоў па праходзе да сцэны. Ён падняўся на яе, стаў за трыбуну і патрабавальна махнуў пісталетам: садзіцеся!

Калі ўсе паслухмяна апусціліся, абапёрся на локці, пісталетнаю рулькаю падняў на галаве шапку i, усміхаючыся, прамовіў:

— Вось што, панове,— ляпнуў рукою з пісталетам па грудзіне.— Лічу ваш з'езд закрытым, а яго рэзалюцыі ануляванымі!

Па зале нібы пусцілі электрычны ток — яна, пазбавіўшыся здранцвення, заварушылася (многія паўскоквалі), загула:

— Хуліганства!

— Прэч!

Мужчына ў скуранцы спакойна падняў руку ўгору i стрэліў — зала, пазіраючы на яго i на дымны клубок, што рассейваўся i падымаўся, зноў уселася i анямела, бачачы, што жарты тут малыя.

— Ціха, папове! Ціха! — зноў непарушна прамовіў мужчына, паклаў пісталет на трыбуну i марудна дастаў партсігар, цыгарэту з яго i закурыў. Пасля, выпускаючы бокам рота дым, падняў вочы па залу.— Улічваючы тое, што вы не прызнаяце тут Аблвыкамзаха i Саўнаркома, рашылі захапіць уладу, Саўнарком пастанавіў наступнае...— Дастаў паперу з кішэні курткі i прачытаў: — «Акружыць будынак, дзе засядае Беларускі з'езд, арыштаваць прэзідыум з'езда, а таксама выбраны ім орган краёвай улады, адклікаць са з'езда... бальшавікоў i тых, хто стаіць на пункце гледжання Савецкай улады, i сам з'езд аб'явіць распушчаным». Ясна?

Лашковіч, а ён адзіны не быў загіпнатызаваны рашучасцю дужага чалавека ў чорнай скураной куртцы, усё яшчэ стаяў, трымаючы загадзя падрыхтаваны ліст са спісам «тутэйшага ўрада», гнеўна апаліў позіркам нечаканага, як гром сярод зімы, прышэльца:

— Эй вы, п'яны таварыш! Выйдзіце вой! Тут не балаган!

Нібы апамятаўшыся, падхапіўся малады юнак з левай паловы залы i ў знак салідарнасці з Лашковічам абурана выкрыкнуў:

— Мы пратэстуем! Гэта — месніцкае самадурства!

У канцы залы падняўся высокі чалавек i з хваляваннем дадаў:

— Мы маем права на свой з'езд па дазволе Наркамнаца! Таму дэлегатам самім рашаць — доўжыць з'езд альбо распускаць яго!

— Дыскусіі спыняю! — на ўсю залу крыкнуў уладным голасам чалавек у скуранцы.— Бальшавікоў i ім спачуваючым прашу падысці на Петраградскую, у Савет, усіх астатніх — разысціся па-мірнаму i па-добраму... Вам,— павёў рукой на прэзідыум,— застацца на месцы... [¹⁸]

Салдаты пачалі прымушаць выходзіць на двор. Некаторыя вайскоўцы, як бачыў разгублены Алесь, забіраюць паперы ад сакратаркі з'езда i ад прэзідыума.

— Хто гэты тып? — хтосьці гнеўна бурчэў паперадзе Алеся.

— Крывашэін — мінскі камендант.

— Не,— супярэчыў іншы голас.— Гэта — Ржэвускі.

— Вось вам воля, роўнасць i братэрства!

Алесь прытрымаўся з Мухам i выходзіў з залы амаль апошні.

— Давай-давай, вельможный пан, быстрее выходи! — злёгку піхаючы руляй яго ў спіну, панукваў малады салдат.

Над выхадам скупа гарэў ліхтар, але i пры яго святле, а таксама цераз людскі натоўп было відаць: тэатр ачэплены салдатамі; вайскоўцы шарэнгаю стаяць i па блізкіх Падгорнай i Петрапаўлаўскай вуліцах, a ў дамах, што былі насупраць, мірна свяціліся вокны; над горадам, як i трэба, ужо ўцямнелася марозная ноч.

— Кто большевики и им сочувствующие, проходи прямо на Подгорную улицу! — мітусіўся каля выхаду i крычаў малады мужчына (таксама, як i той, дэманісты, у скураной куртцы i шапцы).— Остальные — направо и по домам! Никакого скопления! Проходи! Проходи! — зірнуў на Алеся (гэта, як пазнаў Алесь, быў Клёнаў, бліжэйшы памочнік Фрунзе ў міліцыі, a паблізу яго стаяў Пятрусь Супраневіч).— Быстрее, быстрее!

I калі Алесь, толькі на хвілінку сустрэўшыся з ніякаватым земляковым позіркам, адышоўся, паварочваў на Петрапаўлаўскую, азірнуўшыся, убачыў: вывелі пад узмоцненаю аховаю прэзідыум; канвоем кіраваў той адчайны з пісталетам.

— Людзі, запамінайце! — хтосьці выгукнуў ужо з Петрапаўлаўскай вуліцы.— Лепшыя сыны нашага народа пад скрыжаванымі штыкамі ідуць на Галгофу!

— Гэй, ты, крыкун! — абарвалі яго.— Дуй адсюдава!

Пярэднія салдаты з канвою адганялі з дарогі тых, хто затрымліваўся альбо перагароджваў шлях; Алесь пад прымусам збочыў, ужо не бачачы паблізу Мухі (той ці застаўся ззаду, ці ўжо шмыгнуў адгэтуль). Калі прэзідыум праходзіў побач, Васілевіч, ідучы ззаду i ўлучыўшы хвіліну, шпурнуў яму свой партфель.

— Уцякай!

Алесь злавіў гэты пакоўны партфель, дзе былі многія з'ездаўскія дакументы, але яго тут жа схапілі за рукі двое з ачаплення.

— Видно, тоже гусь хорош! — прамовіў адзін з ix, i яны, вырваўшы з рук партфель, піхнулі Алеся да прэзідыумцаў.

На скупа асветленай Захараўскай вуліцы люд разыходзіўся, але купка з чалавек дваццаці — трыццаці ішла ўзбоч па тратуары i кляла «узурпатараў». Рэдкія прахожыя прыпыняліся i з цікаўнасцю пазіралі на гэтую своеасаблівую працэсію.

Праз некалькі хвілін арыштаваных прывялі да астрога.

11.

Праз два дні, пад полудзень, наглядчык паклікаў ix усіх у кабінет былой турэмнай адміністрацыі. Яны, за гэтыя дні аброслыя шчаціннем, з пакамечаным адзеннем ад лежатні на нарах, з падпухлымі i чырванаватымі вачыма ад бяссонніцы, згрызоты i крыку, галодныя, прыгнечаныя, сярдзітыя адзін на аднаго, цугам зайшлі ў чысты, са свежым паветрам пакой, стоўпіліся ў парозе.

У адміністрацыйным кабінеце за сталом сядзеў, як заўсёды, інтэлігентны, акуратны Ландар, побач з ім прымасціліся два мужчыны. Злева — дэманічнага выгляду (кучаравісты, з невысокім ілбом, з вялікімі, цёмнымі ўтрапёнымі вачыма i нібы арліным носам), справа — той, хто нядаўна прыносіў у штаб «беларускага войска» загад пра роспуск нацыянальных часцей, таксама ў чорнай куртцы i таксама чорны, як грак.

— Прашу садзіцца,— даволі памяркоўна прамовіў Ландар, a калі яны паселі на крэслах, што стаялі ўздоўж сцен, здаецца, кожнага акінуў чэпкім позіркам.— Саўнарком i Мінскі Савет даручылі мне пагаварыць з вамі. Размова наша, як разумееце, цяжкая, але ад яе нідзе не дзенешся...

Усе за гэтыя дні нагаварыліся, перагарэлі ўжо, дык цяпер ніхто нават свайго «найпершага непрыяцеля» не перапыняў.

— Спачатку мы, панове прэзідыум, перакінуліся словам-другім з тымі вашымі, хто бліжэй нам на духу. З бальшавікамі i хто паблізу іх, — Ландар апусціў галаву, узяў са стала самапіску і пачаў пастукваць ёю па паперыне, што ляжала перад ім. — На жаль, i некаторыя з ix не зразумелі нас і нашай акцыі, пратэстуюць...

Пасля падняў са стала пaпepy, паднёс яе да вачэй.

— Вось ваш спіс,— уздыхнуў Ландар,— спіс з'ездаўскага прэзідыума i «тутэйшага ўрада»... Toe, што вы не прынялі тут Савецкай улады i нас, вялікага дзіва няма. Вашы інтэлігенцкія галовы, душы затуманеныя ўсякімі забабонамі, вымысламі, паклёпамі супраць нас, бальшавікоў,— адпаведна, вы цвяроза не мысліце, не разумееце ні сэнсу нашай праграмы, ні сэнсу кастрычніцкага перавароту, бачыце толькі хаос i разбурэнне, якіх цяпер, сапраўды, зашмат. Па-другое, вы яшчэ ў палоне нацыянальных ілюзій, многія з вас — i ў нацыяналістычным чадзе... Пратэсты асобных вашых калег супраць разгону намі вашага з'езда дайшлі ўжо да Петраграда. Сёння сюды званіў Сталін i гаварыў з сакратаром Аблвыкамзаха Алібегавым. Алібегаў расказаў усё: i пра вашы задумы супраць нас, i пра нашы захады супраць вас. Сталін ухваліў нас, але параіў нам вызваліць усіх вашых «левых». Мы параіліся ў Саўнаркоме i рашылі сустрэцца i з вамі, «правымі». Мы не маем намеру ні праследаваць ды помсціць, ні трымаць вас у няволі, пераўтвараць у святых пакутнікаў. Паглядзіце, што i як усё робіцца, падумайце i далучайцеся да новага жыцця.

Ландар на хвіліну замоўк, пацёр высокі прыгожы лоб, а пасля зноў зірнуў ім усім у вочы.

— Мы хочам, каб вы апамяталіся, іначай зірнулі на свет, падолелі крыўду, нянавісць, зразумелі: не, не закончылася ўсё для вас, a толькі пачынаецца...— сказаў даверліва, цёпла.— Мы не адмаўляемся ад вас i ад вашых нацыянальных пачуццяў, мы клічам вас паглыбіць ix, вашы пачуцці, інтэрнацыяналізаваць ix, урэшце, мы клічам вас супрацоўнічаць... Можа, не адразу, сёння, можа, праз месяц-другі, калі на свае вочы ўбачыце, што ў нас не бесаўскія, як кажуць, а светлыя мэты... Хто з вас дасць слова не змагацца супраць Савецкай улады, я тут жа прадэманструю наш гуманізм — адпушчу i гарантую таму помач. Хто думае змагацца супраць нас, таго, выбачайце,— развёў рукі,— па галоўцы не пагладзім...

Нейкі час у пакоі стаяла гнятлівая цішыня. Здаецца, не ўсе паверылі Ландару, як i не ва ўсіх булькатала злосць супраць яго.

— Дык ёсць тыя, хто не будзе ўстаўляць нам кій у колы? — усміхнуўся Ландар.— Ці перамагае сляпая заўзятасць i варожасць?

— Я даю слова не змагацца супраць Савецкай улады,— першы прамовіў i падняў руку Васілевіч.

— Дзякую, Сымон,— хітнуў галавою Ландар.— Віншую.— Пасля паказаў на дзверы.— Вы — вольныя. Ужо сёння можаце зайсці ў Савет, i там вам знойдуць работу.

Калі Васілевіч падняўся, за ім устаў i ён, Алесь. Нялёгка (не так для сябе, як для іншых, бо тыя маглі абазваць яго, як i Сямёна, здраднікам) вымавіў коратка:

— I я...

— Прабачце, вы...—зірнуў на яго запытальна Ландар, a калі ён назваў сваё прозвішча, пашукаў яго ў сваім спісе. Не знайшоўшы, запісаў унізе.— Віншую. I вы — вольныя.

Васілевіч i Нямкевіч выйшлі. Ix сапраўды без лішняй затрымкі выпусцілі з астрога, i яны, апынуўшыся за цяжкаю жалезнаю брамаю, запыніліся, зажмурыўшыся ад яркага сонца i ад белага снегу на зямлі, у паветры i па дахах цагляных дамоў.

— Усё ж на волі лепш, чым у астрозе...— усміхнуўся Васілевіч,— Усё ж жыццё хоць i пакутлівая, вераломная, але цудоўная рэч...— узяў Алеся пад руку, прытуліўся.— Ці не так, стары дружа? — I, не чакаючы яго адказу, зноў загаварыў: — Давай пастаім, паглядзім, хто яшчэ выйдзе...

Неўзабаве выйшлі i астатнія — паніклыя, нібы мокрыя куры.

— Не,— ішоў пасярод i запаліста гаварыў аброслы Баравік, які, здаецца, найбольш за ўсіх храбрыўся.— Нідзе не дзенуцца. Рана-позна прыйдзецца лічыцца i з намі...

— Ну, а цяпер што, спадары? — ухмыльнуўся Петрыкевіч, зашпільваючы генеральскі шынель.— Па запечках i норах? Ці — на паклон?

— Да аглобляў коськаюць i жменю аўса паказваюць, a ў аглоблях пугі даюць...— сказаў Баравік, акідваючы пахмурным позіркам i Васілевіча, i Нямкевіча.

— Падманшчыкі! — падаў голас Кужэльны. Але ўжо не фарсіста, як яшчэ ўчора, а паныла.— Хціўцы!

— Карацей: калі жывыя, то давайце i думаць пра жывое...— як i за гэтыя два дні, пачаў верхаводзіць Баравік.— Зараз разыдземся, скінем з сябе смярдзючае ад турмы адзенне, памыемся, паголімся, a ў восем гадзін всчара чакаю вас усіх на сваёй кватэры...

— А падакляраванае слова? — запытаў Васілевіч.

— Не маладзён ужо, a ўсё яшчэ наіўны...— запыняючыся, ухмыльнуўся Баравік.— Скажы ты мне: якая цана слову была ў гэтага ж Ландара, калі ён згаджаўся супрацоўнічаць з «камітэтам ратавання»?

Стрымаў яго? Думает, стрымае сваю абяцанку цяпер, будзе цярпліва цацкацца з табою? Ці ты ўсур'ёз верыш, што яны шчыра, заклапочана дбаюць пра сапраўдную волю, роўнасць i братэрства для ўсіх? Яшчэ не пераканаўся, ш т о i я к яны г а в о р а ц ь, i ш т о ды я к р о б я ц ь?

Васілевіч змаўчаў.

— Я гатовы даць адсячы галаву: Сталін дазваляў праводзіць наш з'езд, але ў душы быў супраць яго. Нават больш — ён ведаў: з'езд прыйдзецца разганяць штыкамі...

— Не трэба перабольшваць, Тарас,— прамовіў Васілевіч.

— Дзівак! — ухмыльнуўся Баравік.— Ён усё яшчэ верыць двудушнікам, якія дарваліся да Улады, цешацца, а на слабейшых не хочуць нават зважаць.

— Не ведаю...— уздыхнуў Васілевіч.— Але слова сваё мы павінны стрымаць...

— Дурань! — плюнуў Баравік, папраўляючы каляровы мяккі шалік — як хваліўся, падарунак сваёй каханай.— Грош нам будзе цана, калі даверымся узурпатарам i здрадзім гісторыі, народу, святой нашай ідэі!

— Hi гісторыя, ні народ нам не спрыяюць...— пахітаў галавою Васілевіч, які за час, што быў у турме, не спаў ні хвіліны.

— Па-першае, ні ты, ні я яшчэ не ведаем, як яно ўсё павернецца...— неспадзявана памякчэў Баравік.— Па-другое, кажу ж, грэх сядзець склаўшы рукі i чакаць міласці... Цяпер мы крыўдуем, што некалі нашы продкі асудзілі нас на парабкоўства, а некалі нашы праўнукі могуць праклясці нас, што мы праваронілі свой шанец...

Васілевіч, пачуўшы гэта, замыліў бяскроўнымі вуснамі, не знайшоў, што адказаць, разгублена i даверліва зірнуў на высокага, худога, цяпер вельмі панурыстага Лашковіча, які ў гэтыя хвіліны хустачкаю цёр шкельцы акуляраў i сумма, прыжмурыўшыся, пазіраў на белы свет запалымі, падслепаватымі вачыма.

— Максім,— запытаў у яго, сябрука, Васілевіч.— Што рабіць?

— Трэба рызыкаваць, Сямён...— хаваючы позірк, адказаў той.

Алесь Нямкевіч заўважыў: у невялікіх колкіх Лашковічавых вачах цяпер застыла не толькі задумлівасць, але i рашучасць, нават болей — занятая злосць, прага пометы i нібы фанатызму. Ужо i па гэтым адчувалася душой, што наперадзе — неспакой, трывогі, барацьба, штосьці новае i непрадбачанае. Калі не ў гэтым, дык ужо ў хуткім новым, 1918-м годзе...

1984-1987