Перакулены час

Куды? Адкуль?.. –

маўчанне.

Не дасць адказу час.

Стаю – і сам пытанне,

іду – і сам адказ.

Алесь Разанаў

1

Што выбіла яго з каляіны, Васіль Сурмач аніяк не мог даўмецца. Хмурны кастрычніцкі дзень? Дык яшчэ ўчора, пры такім жа, здаецца, надвор’і, пачуваўся ён болей чым здорава. Можа, пабачаная сёння ў абедзенны перапынак пахавальная працэсія? Ды не так працэсія, як хлопец у дамавіне. Так, малады хлопец. Васіль наогул не выносіў глядзець на пахаванні. А хто любіць? Гэтыя галашэнні, роспач. Яму заўсёды станавілася млосна ды шкада, балюча шкада родзічаў нябожчыка. Няшчасныя, ім жыць з гэтым жахам усё жыццё! Тады мімаволі разбіраў страх: а што калі памрэ хто з блізкіх? Дальбог, не для яго гэта нерваў. І вось сёння, каторы ўжо раз за апошнія месяцы, злавесным напамінам мільганула: а і мне ж паміраць! Гэтая подлая фраза ўпарта сядзела ў свядомасці. І рабілася яшчэ балючэй і вусцішней ад таго, што, як здавалася Сурмачу, ведае пра гэтую неадхільнасць смерці адзін толькі ён. Ва ўсякім разе, у СКБ завода, дзе працаваў дваццаціпяцігадовы інжынер Васіль Сурмач, панавала тыповае мітусліва-заклапочанае жыццё, а на тварах саслужыўцаў не было відаць і следу думак аб вечным.

А між тым паміраць усім. Васіль рассеяна аглядаў курыльню, у якой зараз знаходзіўся. Побач гаманілі рабацягі з вопытнага цэха: пра гарэлку, пра баб – што яны яшчэ могуць? А крыху воддаль – інтэлігенцыя: хлапчыны з суседняга сектара. Васіль знарок не падыходзіў да іх. Як агорклі іхнія банальныя пацвельванні, пакепліванні адзін з аднаго, лаянка ў адрас начальства, выхвальства ў сваіх камерцыйных і любоўных поспехах! І прыкра яшчэ тое, што і сам ён заўжды падтаквае ім ды гуляе ў тую ж ханжаскую гульню языкамі. Каб не выглядаць сярод іх недарэкам. А хто яны такія, каб перад імі выгінацца? Вось той, цыбаты з вялікай галавой – Яшка Шызоў, лічыць сябе дасціпнікам. Гумар у яго грубы, пасцельны, рогат занадта звонкі. Ягоны сусед – Валодзька… як яго дылду… Малашэвіч, ці Янушэвіч – той больш маўчыць з глыбакадумнай мінай на твары, быццам бы робіць вялікую ўступку суседзям адной сваёй прысутнасцю. Жэсты, міміка, словы ў яго штучныя. Усё грае нейкую ролю. Дый усе яны тутака – акцёры! Кожны праследуе пэўную мэту, фанабэрыцца і задаецца перад акаляючымі. І самае подлае, што і ён сам, Васіль, нешта з сябе строіць, хоцькі-няхоцькі, а паказвае таму ж Малашэвічу сябе з нейкага лепшага – не лепшага, але ненатуральнага, не свайго боку. Навошта? Памруць жа ўсе!

З маўклівай злосцю Сурмач выплюнуў недакурак. Той паляцеў на цэментную падлогу, упаў каля урны незатушаным. Васіль рушыў да выхаду міма ажыўленай купкі рабочых, міма Шызова і Малашэвіча. “Зараз цыбаты скажа штосьці кшталту: прачысціў лёгкія? І сам жа зарагоча”, – падумалася Сурмачу.

– Здароў, Васёк! Напампаваў грудзі? – сапраўды вылецела з рота Шызова прымітыўная падколка. Выбухнуў рогат.

Васіля ажно перасмыкнула, нібы нехта абварыў яго кіпенем: “Гадзянё! І гэтак ён штодня, па разоў трыццаць – любому! Як ён сам сабе не абрыдзеў!..”

Узляцеўшы праз два лесвічныя пралёты на свой паверх, Сурмач нарэшце ўспомніў, што найболей гняло яго сённяшнім днём. Больш чым думкі пра смерць, пра марнасць існавання і ўсеагульную людскую дурноту яго верадзіла маючая адбыцца гутарка з жанчынай, што зараз размашыста крочыла яму насустрач. Гэта была Зоська Шальговіч, нязменная і назойлівая яго палюбоўніца. Васіль меўся сёння канчаткова разабрацца з ёю. Наважыў ён гэта яшчэ ўчарашнім вечарам, калі не з’явіўся на агаворанае загадзя спатканне – у Зосьчын інтэрнат. І сёння немінучая малапрыемная разборка ціснула на падсвядомасць, азмрочвала настрой і паніжала працаздольнасць хлопца.

Гісторыя гэтага службовага рамана да банальнасці простая. Васіль вылучыў вабную Шальговіч сярод іншых жанчын амаль адразу пасля ўладкавання ў СКБ. Статная, з магутнымі сцёгнамі і высокімі грудзьмі, яна, цокаючы па калідоры, усякі раз проста кіпяціла яго жывёльную сутнасць. Як, зрэшты, і большасці хлопцаў і дзядзькоў іхняй установы. Чуткі аб Зосьчынай “згаворлівасці” дасягалі не вельмі тады смелага ў любоўных справах Сурмача. Дзяўчына была старэйшай за яго на тры гады, ростам і вагой – амаль роўная, і таму Васіль не прымаў рашучых захадаў, каб у той ці іншай ступені з ёю зблізіцца. Што, аднак, не перашкаджала яму кожнага разу прагна праводзіць вачыма па калідоры яе звышвабную постаць, здароўкацца пры сустрэчах ды разумець яе агнявыя позіркі на свой капыл. Ва ўяўленні самі сабой паўставалі пякучыя карціны нязбытных, як тады падавалася, варункаў з Зоськай. Але… Аднойчы, улетку, іхні завод не вытрымаў псеўдарынкавай эканомікі і спыніў сваю дзейнасць на пару месяцаў. Усіх прымусова, на мінімальным грашовым забеспячэнні, выправадзілі ў водпускі. Але на найболей важных тэмах у СКБ асобныя людзі засталіся. Ад іх аддзела ў пустых карпусах шчыравалі пара-тройка прыстойных сямейных дзядзькоў, Сурмач і Зоська Шальговіч. Кожны ў сваёй лабараторыі.

Як той казаў, куды дзенешся з падводнай лодкі! Васіль неяк няўзнак і лёгка апынуўся ў абдымках спрактыкаванай, заўжды галоднай на вядомыя ўцехі Зоські. Які чорт піхнуў яго зайсці да яе па цыгарэты! Хаця, не. Яна сама да яго пастукала, затым занадта доўга курыла ля форткі, здаецца, запрасіла да сябе папіць кавы. Так, дакладна так усё і было: пад час піцця яна ўсяляк жмурылася, строіла вочкі, соладка пацягвалася, дэманструючы і так і гэтак вартасці сваёй багатай фігуры… А голас яе ліўся пяшчотай, а позірк працінаў мужчынскае застаялае нутро проста ашаламляльна. Было спякотна. Яны падышлі да адчыненага акна, там курылі. Шальговіч пацягнулася паўз Васіля нібыта па кубак-попельніцу на падваконні. Крамяныя грудзі маладухі крануліся яго грудзей, доўгія валасы казытнулі шыю… Сурмач не памятае, як ускідваў Зоську на стол; добра занатаваў адно: не ён, а яна затым распранала яго і рабіла ўсё так бессаромна і спрытна, што праз пятнаццаць хвілін выйшаў Васіль з той лабараторыі з нейкім няўцямным дваістым пачуццём, гэткім вычварным спалучэннем жывёльнага задавальнення і цнатлівага сораму.

Тым летам Васіль часцяком начаваў у Зосьчыным інтэрнаце. І кожнага разу адчуваў сябе зняможаным цялесна і маральна абрабаваным – настолькі вымотвала яго гэтая страсная асоба. Злавала і ейная разумовая абмежаванасць, і нетактоўнасць пры сустрэчах на рабоце, калі Шальговіч усім выглядам намагалася паказаць саслужыўцам сваю ўладу над ім. Яна была задужа патрабавальная, гэтая дзяўчына. Яна кантралявала кожны яго крок, наладжвала сцэны рэўнасці, хацела частых і працяглых спатканняў. Яна ці не штодня званіла яму дамоў, пагражала заявіцца ўласнай персонай і ўчыніць скандал перад яго бацькамі. Нарэшце, проста маліла з імі пазнаёміць. Яўна набівалася ў жонкі.

Яна хутка надакучыла Сурмачу, і ён даўно шукаў нагоды з ёй развітацца. І, як на злосць самому сабе, ужо трэці год запар нязменна аказваўся ў яе палкіх абдымках. Васіль лаяў сябе за бязвольнасць, але ніяк не мог супрацьстаяць Зосьчыным чарам і хітрыкам. Што ён мог парабіць, калі цела прагнула гэтае жанчыны неймаверна, незважаючы на іх поўную духоўную несумяшчальнасць, больш за тое – на безагаворачнае непрыняцце яго сутнасцю ўнутранага свету гэтай асобы. Калі, зразумела, такі свет існуе.

Гэта была нейкая дзікая, надуманая і нікому не патрэбная барацьба паміж імі – з падкопамі, каверзамі, узаемнай нянавісцю. Вось на што марнаваўся бясцэнны час маладога жыцця! А Сурмачу, нагадаем, было ўжо дваццаць пяць гадоў, і ўсё часцей задумваўся ён пра жаніцьбу на прыстойнай дзяўчыне. Але Зоська збіла яго густ, разбэсціла цела, якое не хацела слухацца розуму і патрабавала шалёнай разрадкі. Васіль аніяк не мог па-сапраўднаму сысціся з харошай жанчынай.

…Так, гэтую ганебную сувязь трэба было канчаць, і Сурмач рашыў быць з Шальговіч нязломным. Ён спадылба зірнуў на яе відную постаць, якая неадхільна набліжалася па калідоры. Параўняўшыся, адно ўдастоіў дзяўчыну прывітальным кіўком галавы, затым палез на хаду ў кішэнь штаноў – быццам бы нечага шукаў. Але ўсё ж Шальговіч тармазнула яго вокрыкам:

– А як жа гэта, малады чалавек, называецца? – Васіль адчуў, як спрытная рука шуснула яму пад локаць і моцна яго сцяла.

Ён стрэльнуў вачыма наперад: стуль набліжаліся дзве жанчыны з ягонага сектара. Каб нікога паблізу не аказалася, можна б было без цырымоній адшыць гэтую прыставалу. Аднак зараз Сурмач мусіў адысціся да сцяны, куды цягнула яго Зоська. Ён ведаў, што яго заўжды бледнаваты твар цяпер залівае чырвань.

– Гэта што, звычка ў цябе такая на локці вешацца кожнаму стрэчнаму? – стрымана і разам з тым грубавата буркнуў Васіль. – Мікалаеўна, там галоўны пра мяне не пытаўся? – Апошнія словы ён скіраваў да Веры Мікалаеўны, адной з супрацоўніц, што ўжо з ім параўняліся.

– Ды не відно яго, гуляй далей! – Мікалаеўна, як падалося хлопцу, уклала ў гэтыя словы пэўную долю шматзначнасці.

Чамусьці захацелася пляснуць Зоську па набеленым твары, па гэтай самазадаволенай ухмылцы. Яна ж знарок яго падстаўляе – адыгрываецца за ўчарашняе!

– У цябе, хлопча, з памяццю нелады, як я бачу, – патыхала Зоська ўдушлівай парфумай Сурмачу ў ноздры.

– У якім сэнсе? – скрывіў недаўменную міну Васіль і ад таго стаў сам сабе ненавісным.

Па нейкіх чэпкіх жыццёвых законах ён мусіў доўжыць гэтую крывадушную гульню, хаця з вуснаў так і рваліся грубыя праўдзівыя словы, лаянка.

– Ты што гэта дурня ўдаеш?! – віскліва зашаптала дзяўчына. – Дзе ты ўчора быў?!

Твар Зоські сказіўся ад гневу, і Васіль каторы раз за апошнія месяцы падзівіўся, як можа ён мілавацца з такой агрэсіўнай, драпежнай жывёлінай.

– Дома… – Васіль неяк жулікавата азірнуўся, трасянуў рукой і выслабаніў локаць ад жорсткіх пальцаў палюбоўніцы. – А што?

– Во морда! – забушавала Зоська. – Сам да мяне напрасіўся ўчора, я ўвесь вечар ад пліты не адыходзіла!.. Ты што, мяне за дзяўчынку лічыш?!

“Хоць бы хутчэй знайшла яна сабе гожага хахаля. Бо ж не адчэпіцца!” – падумалася Сурмачу.

– Не крычы! Разышлася… Не на базары. – Хлопец паправіў пакамечаны світэр. – Прабач, не паспеў… непрадбачаныя абставіны… Потым пагаворым.

Ён паспрабаваў адступіць на пару крокаў. Шальговіч схапіла яго за рукаво, ірванула на сябе. Тады Васіль мусіў балюча вывернуць яе кісць і ададраць ад дыхтоўнай адзежыны.

– Ды ты ж укленчаны да мяне прыпаўзеш! – зараўла барвовая ад лютасці палюбоўніца. Вусны яе дрыжалі. Гэта прадвяшчала істэрычную сцэну. – Свінчо няўдзячнае!

Шальговіч ужо ўсхліпвала, калі Сурмач улавіў краем вуха зычны голас галоўнага канструктара сектара – свайго прамога начальніка: Пятро Яфімавіч Маскаленка з кімсьці ажыўлена гаманіў і набліжаўся з-за выгіну асноўнага калідора. Нічога не заставалася, як пакінуць поле сваркі, так і не разабраўшыся да канца з агорклай палюбоўніцай. А каб не выйшла эксцэсу, прыйшлося, адбягаючы, кінуць:

– Не псіхуй, завітаю сягоння! Там і дагаворым. Прабач… – Васіль павярнуўся да Шальговіч спінай і прыспорыўся да дзвярэй свайго канструктарскага сектара.

– Калі, у якім часе, Вася?! – неслася наўздагон ад абнадзеянай Шальговіч. Занадта гучна.

“Прыдушыць бы цябе, ненасытная!” – мільганула незычлівая думка. Сурмач усё ж паспеў унікнуць начальніцкага вока, своечасова скрыўшыся за дзвярыма.

2

У лабараторыі рабочы дзень падыходзіў да заканчэння. Па ўсіх прыкметах. І хаця па законе працаваць належала яшчэ каля дзвюх гадзін, саслужыўцы душою былі ўжо па-за прахадной завода. Нехта ганяў чаі, нехта ў прыемнай разняволенасці аддаваўся свецкім гутаркам.

Васіль сеў за свой кампутар, хапатліва загрузіў чарцёж і заклапочана нахмурыў бровы. Чакаў прыходу начальніка. Побач, за суседнім кампутарам, сядзеў Віцька Крукаў і, відаць па ўсім, рупіўся зусім не на ніве вопытнага канструявання. Ягоны апарат быў павернуты да Сурмача збольшага спінай, але па Віцькавым жывым і зацікаўленым позірку, па напружана засяроджаным выразе твару можна было беспамылкова здагадацца: чалавек заняты нейкай гульнёй.

Крукаў быў найзацяты аматар размяцца ў віртуальных гульнях і, па сваёй прыроджанай кемлівасці, як толькі атрымаў новы кампутар, паставіў яго задам да ўваходных дзвярэй і начальніцкага стала. Паколькі Пятро Яфімавіч не меў звычкі пастаянна знаходзіцца на рабочым месцы і сноўдаў з сектара ў сектар, з аддзела ў аддзел, а з Віцькавага фарпоста выдатна праглядваліся ўваходныя дзверы, то можна было спакойна займацца ўлюбёнай справай – электроннымі прэферансамі, гонкамі, тэтрысамі. Пры раптоўным з’яўленні начальніка Крукаў націскаў пару кнопак і пераходзіў у рэжым чарцяжа, які заўсёды трымаў паралельна загружаным у сістэме “Windows”.

…Начальнік, відаць, загаманіўся на калідоры або завітаў у якую са шматлікіх лабараторый. Таму ўдаваць напружаную дзейнасць пакуль не было патрэбы. Працаваць жа напраўду Васілю не хацелася. Ён у асноўным завяршыў сваю распрацоўку тры дні назад, але не спяшаўся дакладваць аб гэтым Пятру Яфімавічу, бо адведзены на чарцяжы тэрмін заканчваўся толькі праз тыдзень. Навошта ж лезці на ражон? Як той казаў, не цябе стрыгуць, дык і нагамі не дрыгай. Сурмач расслаблена адваліўся на спінку крэсла і тупа ўтаропіўся ў мудрагелісты чарцёж, як у сцяну.

Неўзабаве з аморфнага фону галасу саслужыўцаў Васілёў слых пачаў вылучаць нейкія ўцямныя фрагменты. Да прыкладу, купка мужчын за яго спінай абмяркоўвала перыпетыі ўчарашняга футбольнага матчу ў Лізе Чэмпіёнаў. Бэсціла галоўнага трэнера расійскага клуба, што разваліў харошы калектыў, зняславіў перад усім светам і паставіў яго на грань вылету з Лігі яшчэ да Новага года. Праскаквалі і матывы нараканняў на агульны разлад эканомікі, з якога ў рэшце рэшт вынікаюць усялякія беды, нягоды, спартыўныя паразы.

Дзве маладыя кабеты – Наташа і Света – чаявалі зусім блізка ад Сурмача. Сэнс іхняй гаворкі даходзіў да яго найболей выразна.

– Хіба можна далей так жыць! – жалілася Света. – Цэны як апантаныя скачуць, а нас частуюць адно абяцанкамі пра павышэнне заробку.

– І не кажы ты, Свецік! – страсным паўшэптам падхоплівала Наташа. – Той год яшчэ так-сяк перабіваліся, а сёлета дачку ў школу павялі – якія выдаткі! А тут яшчэ мужаў завод другі месяц стаіць, галава ім трэсні!

– Яны нібы мэтай задаліся нас вымардаваць! Дык як гаворыш: у школу выправіць – дорага? Мой Юраська наступнага году пайсці павінен.

– Не тое слова! Сшыткі, дзённікі – купляй! Дый падручнікі – купляй: калі такое было? А вопратка – думай як хочаш. Раней хоць школьная форма была, каштавала капейкі, як помню. А сваё дзіцё хіба хочацца апрануць дрэнна? Кожны ж вылузваецца, хто багацейшы…

– Божухна, во давялі краіну, ірады! – падвяла своеасаблівую рысу Света.

За размовай кабеты не забываліся сёрбаць моцна завараны чай ды ўпісваць хатняе пячэнне з неблагім апетытам. Васіля заўсёды раздражнялі такія закусванні ў рабочы час. Рэзкія пахі смачнай ежы адцягвалі ўвагу ад непасрэднай работы, запал да якой і так быў у Сурмача даволі слабы. У іхнім сектары елі часта, працягла і многа. Тут стаяў вядзёрны электрычны самавар, які ў працоўны час не астываў ніколі. Ледзь толькі прыцёгшыся з дому, супрацоўнікі пачыналі паліць гэтую электракачагарку, і на працягу дня рознымі галасамі абвяшчалася: “Самавар!”, “Кіпіць!”, “Выключайце!” І тады цугам цягнуліся да самавара саслужыўцы з кубачкамі і шклянкамі, у якія загадзя засыпалася заварка, кава або какава. Запоўніўшы ёмішчы кіпенем, інжынеры вярталіся на свае месцы, доўга і з веданнем справы настойвалі тыя напіткі. Некаторыя жанчыны з нуды спярша расціралі растварымую каву з цукрам, каб дамагчыся пены. Чым даводзілі Васіля Сурмача да крайняй ступені злосці – ён з маленства не цярпеў ляскату лыжак аб шкло і фарфор.

Пятро Яфімавіч Маскаленка проста знясіліўся змагацца з гэтымі чаяваннямі-перакусамі і закрываў на іх вочы. Як, між іншым, і на заўчасныя сыходы сямейных кабет на абедзенны перапынак і занадта позняе з яго вяртанне. Ён сам быў шматдзетным бацькам і не па чутках ведаў, як цяжка ўсё здабывалася ў магазінах на малую зарплату. Дарэчы, пад шумок перагульвалі і дзядзькі, і хлопцы.

…Нарэшце вярнуўся начальнік. Васіль рэзка выйшаў з вялага здранцвення, зморшчыў лоб, паклаў пальцы на клавіятуру і ўсім корпусам падаўся бліжэй да экрана. Бакавым зрокам ён бачыў, як Маскаленка абагнуў загарадку перад сваім сталом, зайшоў у праём і грузна сеў за рабочае месца. Спачатку галоўны з бразгатам адамкнуў сейф і доўга штосьці там перакладваў. Затым палез у шуфляду стала, корпаўся там. Управіўшыся, ён замоўк і (Сурмач знаў гэта) паглыбіўся ў развагі: каго б з супрацоўнікаў нечым азадачыць. Бо начальнік не мог сядзець без справы, а спраў у яго зараз не было.

– Лухвіч Марыя, – нягучна, нібыта для самога сябе, паклікаў Пятро Яфімавіч адну з супрацоўніц – стройную бландзінку не першай маладосці.

Такі зварот да падначаленых быў яго адметнасцю. Калі ж хто не пачуе, што найчасцей і выходзіла, ён называў прозвішча паўторна – ужо на ўсё горла. Затым гаварыў падышоўшаму:

– Так занятыя размовамі, што і не дагукацца да вас? Ці, можа, справы ўсе парабілі?

На гэты раз Марыя, відаць па ўсім, была напагатове.

– Я… – адказала яна.

– Падыдзі, калі ласка, сюды, – стомлена і ненатуральна млява вымавіў Маскаленка.

Хутка кабета паўстала перад сваім шэфам.

– Чым займаешся? – каварна пацікавіўся галоўны. – Ды ты сядай, сядай, не на допыце…

Васіль з нуды падслухоўваў іхнюю гутарку.

– Як чым? Рэдуктар даводжу да ладу. Дый схема электрабяспекі на мне…

– Якая схема! Ты што, з мяне здзекуешся, шаноўная?! – ускіпеў Яфімавіч. – Я табе што даў рабіць? Узмацняльны каскад во дзе мяне душыць! – Ён выразна паказаў на горле гэтае месца.

– А я вам яшчэ тым разам… тыдзень таму далажыла, што не вазьмуся за яго, пакуль рэдуктар не давяршу, – дзёрзка адказвала Маша.

– Што?! – Пятро Яфімавіч ажно задыхнуўся ад абурэння. – Ды як… Ды ты за каго мяне… Ды я ці ты, нарэшце, камандую?!

– А вы на мяне не крычыце, – асадзіла яго кабета. – Мяне за той рэдуктар вопытны цэх другі месяц тузае. А ўсё з-за дэталіроўкі, што вы мне падсунулі нібыта гатовую. Ды ў іх такіх дэталяў адроду не выраблялася!

– Ат, далася табе гэтая дрэнь! Кінь пакуль што і не турбуйся.

– То вы гэта начальніку аддзела давядзіце. Тады пабачыце, што ён скажа, – перахоплівала ініцыятыву Маша. – А толькі я ведаю: не злезе з мяне ён з гэтым рэдуктарам брыдкім.

– Ты мне галаву не тлумі! Я толькі ад Ягоркіна і вярнуўся. Дык там ён мяне акурат за ўзмацняльны каскад чыхвосціў, а пра рэдуктар – ні слова.

– А гэта ўжо ваша справа, як паразумецца. Хіба ён вам загадаў, каб вы каскад менавіта мне даручылі?

– Так, я табе сказаў рабіць – рабі! – Галоўны ў запале спрэчкі пляснуў далонню па стальніцы. – Я тут базары разводзіць з табой не намераны.

– Дык намерыцеся, калі Ягоркін вас праз тыдзень застроіць! – агрэсіўна ашчацінілася кабета. – А тое вы з ім хітранькія: адзін на аднаго спасылаецеся. А паасобку кожны – мяне дзярэ! Азадачце во свайго ўлюбёнца Крукава, ці Мяркулава. Цалюткія дні філоняць!

– Так, Марыя Лухвіч, – за нястачай іншых аргументаў узяў строга-афіцыйны тон галоўны. – Я спрачацца не збіраюся, а проста вось тутака сабе пазначаю: “М. Лухвіч – узмацняльны каскад. 9.10.93”. І як сабе хочаш. Заўваж, датавана тыднёвай даўнасцю. І засталося табе на ўвесь кампот менш за два тыдні…

Лухвіч з нямой нянавісцю глядзела на начальніка. Той тонам трыумфатара дадаў:

– Вось так, высокашаноўная. Вось такія пірагі… калі палюбоўна не хочаш.

Але далей падзеі разгортваліся даволі імкліва і нечакана.

Спалатнелая Маша паднялася і, немалымі намаганнямі стрымліваючы гнеў, прамовіла:

– Так, Пятро Яфімавіч. Вы ў бліжэйшыя пяць хвілін маецеся нікуды не адлучацца?

– А што? – пагардліва зірнуў на яе галоўны.

– Вы ўжо зрабіце мне ласку – крыху пасядзіце. – Кабета імпэтна накіравалася ў бок выхадных дзвярэй. Ужо расчыніўшы іх, паабяцала: – А вам патэлефануюць.

І сапраўды, пакуль агарошаны апошнімі словамі падначаленай Яфімавіч чухаў патыліцу ды бесталкова соўгаў па стале службовыя паперы, зазваніў ягоны тэлефон.

Васіль, моцна заінтрыгаваны і развяселены адбытай перапалкай, так і наставіў левае, бліжэйшае да начальніцкай загарадкі, вуха… Карацей, мяркуючы адно па адказах галоўнага і яго паслухмяным тоне, званіў начальнік аддзела Ягоркін. “Самы галоўны”, відаць, паставіў “галоўнага” на месца, нагадаўшы, хто тут кіруе балем. Рэдуктар у дадзеным выпадку перамог узмацняльнік, а нязломная Лухвіч – свайго наравістага шэфа. Між іншым, Маша мела падставы недалюбліваць Пятра Яфімавіча Маскаленку, бо ён яўна абыходзіў яе прэміямі, прагрэсіўкамі і інжынернымі катэгорыямі, заўсёды навальваў непасільную і нудную работу. І ўсё з-за Машынай упартай дзёрзкасці і ганарлівасці. А можа, быў да яе нераўнадушны? І такое бывае… Ва ўсякім разе, Васіль Сурмач з некаторых пор лавіў сябе на думцы, што ахвотна б паладзіў з гэтай развядзёнкай Лухвіч. Яна была проста красуня. Праўда, мела пяцігадовае дзіця…

3

Да заканчэння працоўнага дня заставалася зусім нямнога, і Васіль ужо мысленна ўдзельнічаў у запланаваных на вечар мерапрыемствах, калі ў “загоне” Пятра Яфімавіча раздаўся тэлефонны званок. Ён нахабна разрэзаў прыцішэлую атмасферу лабараторыі, дзе ўсе хваляванні бягучага дня, здавалася б, улягліся…

Гэта пазванілі з рамонтнага цэха і паведамілі, што Маскаленка можа забіраць ад іх сваю апаратуру. Тыя мінірадыёстанцыі марнаваліся там ужо другі месяц (Сурмач заносіў іх на сваім гарбе), але ж собіла ім адрамантавацца менавіта зараз, напрыканцы замарочнага рабочага дня, у гэткую непагадзь.

Вядома ж, галоўны радасна падзякаваў майстроў рамонтнага цэха ды бадзёранькім голасам выклікаў да сябе Васіля.

– Так, апранайся, – сказаў начальнік, – якраз тут станцыі адрамантавалі. Дам табе кагось на падмогу. Дзве ходкі – і па дамах.

Ён ужо абводзіў канструктарскую залу арліным позіркам. Аднак выбар быў несамавіты. Маладыя здаровыя дзецюкі, як прадчувалі, разбегліся хто куды. Віцьку Крукава Яфімавіч зазвычай не чапаў па вядомай прычыне: ён адзін валодаў найноўшай кампутарнай праграмай аб’ёмнага канструявання, вёў цэлую тэму і быў на адмысловым ліку ў Ягоркіна. Звяглівы і хітры Крукаў заўжды называўся занятым, заваленым работай. Адным словам, паставіў сябе як след.

У Васіля ж не было ніякіх прычын, каб адкручвацца ад ролі ўючнай жывёліны, якую зачаста даваў яму Пятро Яфімавіч. А даказваць, што ты не ішак, а інжынер, неяк не выпадала – для гэтага трэба спярша перабрацца жыць крыху на захад ад дзяржаўнай мяжы. Таму хлопец і на гэты раз ціхмяна прыняў звышурочнае заданне, схаваў абурэнне і паклыпаў да вешалкі. Адно пажадаў, каб далі напарніка найдужэйшага – металічныя скрыні радыёстанцый паасобку важылі пад семдзесят кілаграмаў, а да рамцэха ад СКБ было ўсяго толькі паўтара кіламетра.

– Грыша, – крыкнуў галоўны аднаму пажылому канструктару, паважанаму ў сектары чалавеку, – дзе там у нас Краўчук ці Сярмяга? Не бачыў?

– Ды недзе тут увіхаліся… здаецца, хвілі тры таму… – хітраваў Грыша, бо тыя аболтусы мелі звычку збягаць дамоў прыкладна за гадзіну да заканчэння законнага тэрміну. – Мо ў курыльні яны, ці па лабараторыях пашукайце.

– Я ім пашукаю заўтра… пытлю гарачага, – сярдзіта буркнуў Яфімавіч і схапіўся за трубку ўнутранага тэлефона.

На тым канцы лініі доўга не адгукаліся, затым нехта вялы (Сурмач стаяў побач і ўсё чуў) прагугнявіў:

– Слухаю… трыста пятнаццаты сектар…

– Ігарок, ты? – узрадаваўся Маскаленка.

– Ён самы…

– Гэта Пятро, выручай! Слухай… Ды не бойся, не пра схему. Дай мне чалавечка падмагчы станцыі прыцягнуць… А няма сваіх, адны бабы! Каго – Матуса? Давай Матуса, толькі хутчэй! Хай сюды шыбуе!

Сашка Матус быў рахманым вясковым хлопцам, працаваў тут толькі год і таму заўсёды аказваўся крайнім. Цягавітасці яму не бракавала.

…Ад працяглых і моцных дажджоў заводская тэрыторыя пакрылася шэрым хлюпотным рэчывам. Грузавікі і аўтакары нанеслі на разбітае асфальтавае пакрыццё дарожак тоны гразі, нарабілі ў ёй глыбокія каляіны. Гожых пешаходных праходаў тут проста не было, і таму Васіль з Сашкам прабіраліся да складоў, нібы беларускія партызаны. Коўзаліся цывільным абуткам па калдобінах і выбоінах. Васіль аднаго разу наогул упаў і прызямліўся на вытапыраныя рукі. Далоні сталі чорнымі. Ён быў узрадаваўся, што не запэцкаў вопратак, але тут жа нейкі фургон выруліў з найбліжэйшага тупіка, скіраваў у іхні бок і, гупнуўшы на ўхабіне, шчодра абдаў маладых інжынераў масляністай гразёю.

Немэтазгодна цалкам апісваць іх пакутлівы шлях па расквашанай мокрым кастрычнікам заводскай тэрыторыі. Скажам толькі, што калі небаракі даперлі адну сямідзесяцікілаграмовую скрыню ад складоў да месца прызначэння, то нават таўстаскуры Пятро Яфімавіч не рашыўся выправіць іх на другую ходку. Выгляд хлопцы мелі страхалюдны.

Чартыхаючыся, доўга мыўся Сурмач у туалеце. Сціраў анучкамі са штаноў і курткі насычаны машынным маслам і ўсялякай брыдой гліназём. Вопраткі ўсё адно прыйдзецца аддаваць у хімчыстку. Гэта ясна. І калі б стаяла пытанне проста дабрацца дадому, ён бы моцна не перажываў за свой мурзаты выгляд. Тым больш што змяркалася рана. Ды, як на грэх, Васіль быў сёння запрошаны ў госці. Не тое каб у сапраўдныя госці, а так – да аднаго прыяцеля, Змітра Куліка, куды ён заўжды адпраўляўся без усякіх цырымоній. Але ж сёння там маюцца быць незнаёмыя дзяўчаты, і з’яўляцца туды абшарпанцам не хацелася.

Каб зноў не плюхнуцца ў якую лужыну, з завода Васіль выбіраўся найкарацейшым шляхам – праз цэнтральную (не сваю) прахадную. Пільны стары вахцёр заўважыў неадпаведнасць Сурмачава пропуска і хацеў быў парушальніка запыніць… Як атрымаў такую порцыю адборных мацюкоў, што знячэўлена асеў на сваё крэсла.

Збегшы з ганка, Васіль пакіраваў пехатой у бок праспекта. Тут было недалёка. Каб хоць трохі падсаладзіць бязрадасны будны дзень, ён купіў у прыдарожным гандлёвым шапіку бутэльку піва і на хаду яго выпіў. Крыху палягчэла. А пасля дзвюх цыгарэт, якія хлопец выкурыў адну за адной, ён канчаткова пераканаў сябе ехаць да Змітра Куліка. Заквэцаную куртку ён здыме ў пярэдняй, дый са штанамі нешта скумекаць можна. Мо пераапране якія прыяцелевы.

Праспект, як рака, цёк перад Васілём. Праўда, плыні тут было дзве – сустрэчныя. Фары і падфарнікі машын, уключаныя ўжо ліхтары, падсвечаныя знутры вітрыны і паасобныя агеньчыкі цыгарэт надавалі разгорнутаму перад Сурмачам краявіду казачны выгляд. Направа, за рачным мостам, праспект узбіраўся на вялікі пакаты ўзгорак. Наўсцяж рэчышча магістралі грувасціліся высокія старыя камяніцы і стваралі ўражанне стромых берагоў. Як маленькія пячоркі з вогнішчамі ля ўваходаў, зіхцелі ў кастрычніцкім прыцемку кватэрныя вокны. Тралейбусы раз-пораз зрывалі з дратоў пырскі іскрынак, якія не даляталі да асфальту, раствараліся, гасіліся вільготным паветрам. Чалавечая гамонка, гул і ракатанне транспарту, рыпенне пад ветрам прыдарожных дрэў і мокры шолах апалага лісця зліваліся ў адну не надта стройную, затое жывую і праўдзівую мелодыю. Своеадметны гарадскі блюз. Безліч дзей спраўдзіцца сёння пад гэтую мелодыю. Колькі людзей закахаюцца адно ў аднаго, колькі пасварацца і расстануцца назаўжды! Крык не адной нованароджанай душы ўпляцецца ў гэты блюз, і не адна, на жаль, душа развітаецца з зямлёй гэтым чароўным вечарам.

Падобныя разважанні віхурылі ў галаве Васіля, пакуль ён набліжаўся да аўтобусна-тралейбуснага прыпынку. Аднак яны зніклі раптоўна і беспаваротна, ледзь толькі яму давялося ўзяць удзел у змаганні за месца пад сонцам. А іменна: штурмаваць з гудам і ляскатам падыходзячы транспарт. Першыя дзве спробы ўлезці ў патрэбны нумар аўтобуса поспехам не ўвянчаліся. Мэтанакіраваныя дзядзькі і кабеты з торбамі, а таксама рэдкія, але не менш напорыстыя дзяды і бабулі лёгка адціралі ад уваходных дзвярэй Сурмача. Хаця быў ён чалавекам даволі высокага росту, а целаскладу зусім не худасочнага. Хлопцу бракавала нахабства. Таму перад трэцяй спробай, каб канчаткова не скалець на пранізлівым ветры, ён вымушаны быў забыцца на такія выключна чалавечыя якасці, як сумленне і спагада да бліжняга. Ён рынуўся скрозь натоўп дзікім зверам і меў неблагі поспех. І хоць сядзячае месца заняць не ўдалося, прадрацца ажно да шыбы процілеглага акна і схавацца за поручань Васіль здолеў.

Ехаць яму належала прыпынкаў восем. Хлопец раз-пораз упіраўся рукамі і каленямі ў сценку салона, выстаўляў зад, такім чынам баронячыся ад цісканіны і ўдушша. Але ж праз некалькі секунд шчыльны натоўп зноў прыплюскваў яго тварам да шыбы, умінаў жалезнае біла ў правы бок. Слых бесперастанку цвялілі шалёныя воклічы.

– Гэй, куды прэш, каб цябе разарвала!

– Ну, малады чалавек, вы што – азвярэлі?!

– Прымі зад, недатыка!

– Гэта ж жах, лю-юдцы!

– Я табе, інтэлігенцкая морда, вірлы павыдзіраю!

– Не кажы дураку, што сядзёлка на баку!

– Ах ты, падла!

– Вырас да неба, а дурань як трэба!

– Хадзем выйдзем, пагаворым!

– Паспрабуй, калі такі смелы!

– У, вош таўсматая!

– Гадзянё!

І гэтакія красамоўствы выдаваў кантынгент цэнтра горада, дзе працуе значная частка людзей адукаваных і быццам бы выхаваных! Што ж можна пачуць у заводскіх, спрэс люмпэнізаваных, раёнах?

Сурмач быў загартаваным байцом грамадскага транспарту і таму ніякім чынам не ўдзельнічаў ні ў слоўных перапалках, ні тым больш у тузаніне з разгарачанымі цялеснымі невыгодамі пасажырамі. Хаця ягоны звярыны пачатак, які ў той ці іншай ступені жыве ў кожным з нас, так і падсцёбваў увязацца ў якую сварку, адказаць як след на штуршкі ў спіну, на непрыемныя выдыхі суседа ў самае вуха, на беспардонныя і несправядлівыя заўвагі.

Такая неактыўная пазіцыя адыграла не на карысць Сурмачу: ён позна спахапіўся і правароніў патрэбны прыпынак. Вылез з аўтобуса злосны і вымушаны быў прайсці да дома Змітра Куліка лішні кіламетр. Наўкола ўсё цякло і хлюпала, бо зноў пайшоў дождж.

Васіль завітаў у мясцовы універсам па гарэлку. Купіў бутэльку і сунуў ва ўнутраную кішэнь курткі. Ужо па выхадзе, пад яркай шыльдай “Кутузаўскі”, да яго прыстаў нейкі забулдыга:

– Гэй, хлопча, ахвяруй пару капеек на чарку.

Васіль нават не зірнуў на яго. Рушыў далей. Услед валацуга паслаў яму некалькі праклёнаў:

– Во пан, таваю так! Ганарлівая морда! Зажэрліся, краіну абрабавалі! Сука! Я, калі хочаш знаць, – мастак, некалькі персанальных выстаў меў за савецкім часам…

Сурмач грэбліва, нібы спрычыніўся да нечага ліпка-мярзотнага, сплюнуў на хаду. Так, сёння зоркі яўна выстраіліся не на яго карысць. Аніводнай станоўчай эмоцыі – бывае ж такое!

Нарэшце гмах Куліка паўстаў перад ваччу Васіля. Тыповы дзевяціпавярховы дом – шэры, нязграбны, нічым не прыкметны. А між тым колькі падзей, колькі адметных успамінаў змяшчае ў сабе гэтая будыніна! Колькі гулянак, баляванняў, сустрэч Новага года, проста халасцяцкіх папоек па-чорнаму ладзілася тут! Сюды Васіль заўсёды ішоў з лёгкім сэрцам і бестурботнай душою. Тут можна было расслабіцца, а гэта немалаважна ў нашым звышнапружаным, шалёным, меркантыльным жыцці. Большасць новых прыяцеляў, сябровак прыдбаў Сурмач менавіта ў гэтым доме, у двухпакаёвай кватэры Змітра Куліка, прыроджанага тамады, чалавека рэдкіх музычных здольнасцяў, балакі, марнатраўца і веселуна надзвычайнага. Бацька Змітра, Кастусь Пятровіч, быў ваенным інспектарам, “асабістам”, і можна было толькі здзіўляцца, як такі адказны і паважны чалавек мог выгадаваць такога аболтуса сына. Праўда, бацька месяцамі прападаў у камандзіроўках, а маці Змітра з імі не жыла ўжо гадоў пятнаццаць, мела, па словах Куліка, другую сям’ю.

З прычыны частых адлучак бацькі ды па ўласнай душэўнай дабраце і весялосці, даваў Зміцер Кулік у сваёй кватэры не адзін “баль” на тыдзень. Тут пастаянна аціраліся жадаючыя прамачыць горла, проста пагаманіць, распавесці чуламу гаспадару свае інтымныя праблемы, паслухаць музыку. Тут адсыпаліся пасля п’янак, адыходзілі пасля звадак з жонкамі і палюбоўніцамі і нават адседжваліся пасля не зусім законных дзеянняў усе знаёмыя і малазнаёмыя Куліку хлопцы і дзядзькі мікрараёна. Сюды вадзілі каханак, папярэдне выпрасіўшы ключы ў хлебасольнага гаспадара. І не раз самавітаму бацьку, калі ён заўчасна вяртаўся з чарговай камандзіроўкі, выпадала заспяваць на месцы дзеяння і любоўныя пары, і ачмурэлых з перапою, зусім незнаёмых мужыкоў, выкідваць іх за дзверы ды спускаць з лесвіцы. З сынам жа Кастусь Пятровіч проста змарыўся змагацца і, можна сказаць, махнуў на яго рукой. Як ні дзіўна, жыў гэты палкоўнік сакрэтнай службы кватарантам на сваёй уласнай кватэры. Пятровіча, відаць, усцешвала адно: з некаторых пор сын перастаў смактаць з яго грошы.

Так, Зміцер зарабляў сам, але ні ягоны бацька, ні даўні прыяцель Васіль дакладна не ведалі, якім чынам. Бо пэўнага месца службы гэты дваццаціпяцігадовы хлапчына не меў. Дый, папраўдзе, цяжка было ўявіць Куліка на такім месцы. Характару ён быў няўрымслівага, авантурнага і нядобранадзейнага. Грошай хацеў мець адразу і многа – нейкімі калі не цёмнымі, то па крайняй меры нетрадыцыйнымі спосабамі. Такімі, як: скупка і перапродаж гарэлкі, прытрыманне левага тавару, гандаль на барахолцы, рэйды ў Польшчу па шмоткі, ігра ў саматужных ансамблях на вяселлях ці проста на вуліцах і ў падземных пераходах горада.

Абагаціўшыся, Кулік неадкладна спускаў грошы на шынкі, жанчын, курыва, пазычаў кожнаму стрэчнаму. Пасля буйных баляванняў у яго не толькі гуляў вецер у кішэнях – ён быў яшчэ вінен таму-сяму, каго паіў, карміў і даваў прытулак у сваёй кватэры.

4

– Ну ты даеш, браце, – вітаў Кулік Васіля ў дзвярным праёме. – Яшчэ хвіліну-другую, я б, яй-бо, не стрываў.

– Што, сверб неадольны? – аджартоўваўся Сурмач, пранікаючы ў паўзмрок пярэдняй.

У зале штомоцы віравала колерамузыка, чуліся дзявочыя хіхіканні.

– А ты думаў! З гадзіну чакаем. Я ўжо грэшнай справай дзве пляшкі піва паваліў.

Зміцер уключыў святло, і Васіль, распранаючыся, заўважыў характэрную чырвань на худым і рухавым твары прыяцеля. Укалоў:

– Канешне, ты ж не заправішся – не паедзеш.

– Вядома… Ты праходзь, праходзь. Годзе на люстэрка тарашчыцца.

– Не крычы, доўбня гарластая. – Васіль раптам перайшоў на шэпт, узяў прыяцеля за руку. – Тут просьба адна да цябе ёсцека.

– А што такое? – пасур’ёзнеў Кулік.

– Давай сюды пройдзем. – Сурмач паказаў у бок меншага пакоя.

Зайшлі. Прычынілі дзверы. Васіль уключыў святло.

– Выручай, брат. – Ён паказаў Змітру на свае штаны. – Начальнік запрог, халера яму, грузы цягаць. А на тэрыторыі – куламеса… Карацей, давай якія порткі і баста.

– Ага… – Кулік пачухаў патыліцу і палез у бацькаву шафу (яны былі ў пакоі Кастуся Пятровіча). Неўзабаве вышмаргнуў адтуль шэрыя адпрасаваныя штаны з рэменем, падаў прыяцелю.

– На, прымярай. І помні маю дабрату… Дарэчы, з цябе сто грамаў.

– Дзякуй, век не забуду. – Васіль тут жа прыклаў штаны да ног, прыкідваючы па даўжыні. – Мо крыху караткаватыя будуць… А пра сто грамаў добра што нагадаў: тамака ў мяне ў куртцы пляшка “Крышталю” завалялася.

– Во, гэта гожы напой, гэта я ўхваляю! – так і расплыўся ва ўхмылцы ахвочы да “вогненнай” Зміцер. – А то я сягоння даў маху: трохлітровік вінішча малдаванскага прывалок, а пра гарэлку забыўся…

– А нічога, наладзілі б вінны вечар. – Васіль якраз напяў новыя штаны Кастуся Пятровіча. – І праўда, крыху караткаватыя.

Ён нахіліўся і абцягваў штаны долу за калашыну.

– Ну, прабач, не даў мне Бог бацькі акурат твайго росту, – дасціпнічаў Кулік, падпальваючы цыгарэту. – Курыць будзеш?

– Потым.

– Адно параіць магу: спусці рэмень з таліі на бёдры. Шырыня ж дазваляе.

– Слушна кажаш. – Васіль скарыстаўся прыяцелевай парадай. – Кавалер, дый годзе. Хадзем – знаёміць будзеш.

Не памыўшы рукі, ён рушыў у залу.

– Светлая – мая, – паспеў шапнуць яму на вуха Кулік.

У зале было накурана, на стале ўзвышаўся трохлітровы слоік цёмнага віна, стаялі талеркі са сціплай закускай, пустая піўная бутэлька, пустыя келіхі. На канапе, пад самаробнай арматурай для дынамікаў і ліхтароў колерамузыкі, туліліся дзве прыгожанькія дзяўчыны. Прыкладна дваццацігадовага ўзросту кожная. Адна і напраўду была святлейшая – з раскошнымі белымі валасамі да плячэй. Другая, зразумела, цямнейшая – кароткавалосая брунетка. І хаця пра вартасці дзявочых фігур меркаваць пакуль не даводзілася (госці сядзелі, да паловы скрытыя сталом), усё ж было відавочна – Кулікова паненка і з твару прыгажэйшая, і пышнейшая целам. Ейная сяброўка была яўна не на Васілёў густ, ён не любіў пігаліц. На іх і часу больш патраціш, і аддача будзе меншая. Інакшая справа – жанчыны, так бы мовіць, у целе. Паводле свайго дзесяцігадовага любоўнага вопыту, Сурмач ведаў, што такія – найболей страсныя, яны самі вешаюцца на шыю, і каб авалодаць імі, не трэба асабліва высільвацца. Варта толькі напусціць на сябе загадкавы выгляд, глыбакадумна маўчаць, адказваць рэдка і трапна. Астатняе даробяць яго высокі рост, досыць шырокія плечы, бледны твар летуценніка і русая кучаравая чупрына. Так ужо павялося ў Васілёвым жыцці.

– Так, хлопча, гэта Таня, – кіўком галавы паказаў Зміцер у бок цямнейшай, – а тое – Наташа.

– Вельмі прыемна… – Васіль з прыкрасцю адчуў, як яго твар самохаць зацягваецца штучнай задуменнай павалокаю.

– А гэта наш Вася-Васілёк, прашу шанаваць і мілаваць, – гаманіў падзаведзены півам Кулік. – Найразумнейшая галава. Я думаю, вы з ім паладзіце.

“Каб ты спрах са сваімі рэкамендацыямі!” – злаваў пра сябе Сурмач, а напаказ светла ўсміхаўся, глыбакадумна глядзеў кудысьці ўбок. Аднак жа краем вока не прамінуў заўважыць, што ў Таццяны досыць някепскія, стройныя ногі. Іх ужо можна было разгледзець.

– І я рады, вельмі рады… – бяздарна лепятаў Васіль, – правесці вечар у атачэнні, так сказаць, гэтакіх пекных жанчын… дзяўчат, прабачце.

Дзяўчаты какетліва захіхікалі. Зарагатаў і Зміцер, але тут жа схамянуўся і памчаўся ў пярэднюю. Вярнуўся адтуль з пляшкай гарэлкі, якую вывудзіў з Васілёвай курткі.

– Вось яна – матухна. – Ён любоўна пагладжваў бутэльку па дыхтоўнай наклейцы. – Ёй пачэсны пасад! – І ўсталяваў “Крышталь” на самае віднае, цэнтральнае месца.

Перакінуўшыся яшчэ дзесяткам такіх жа неістотных слоў, хаўруснікі распачалі бяседу.

– Ну, слова нашаму разумніку, – падкалоў Кулік Васіля, спрытна наліваючы дзяўчатам па поўным келіху віна з грувасткай пасудзіны, – для першага, так сказаць, тосту. – (Ва ўяўленні прымітыўнага Куліка чалавек з вышэйшай адукацыяй быў абавязкова разумным.)

“Здзекуецца, дрэнь! – падумаў Васіль. – Ведае ж, што не ўмею я за сталом красамоўнічаць”.

– Вып’ем за ўдачу, – прымаючы ад Змітра чарку з “вогненнай”, хітра выйшаў са становішча Васіль. Коратка і талкова.

– Святая справа! – Кулік па-свойску ляпнуў яго па спіне. Ажно выплюхнулася колькі кропель гарэлкі.

Між іншым, Кулік ляпнуў па спіне і сваю сяброўку Наташку, але – як мага бліжэй да таліі. Пускаць у ход рукі пад час застолля было ў Змітрака нязводнай і непрыстойнай звычкай. Разгарачаны напоямі і гамонкай, ён мог гэтак пляскаць па нагах, руках, спінах і задах амаль незнаёмых людзей. Часцяком нарываўся на скандалы. А ўсё ад няўрымслівага тэмпераменту.

– А Васіль дзе працуе? – звярнулася да нейкай пятай асобы Наташа, пры гэтым нясмела пазіраючы на Сурмача. Шчокі яе запунсавелі ўжо ад першага келіха.

– Ён у нас інжынер… інтэлігент. Ха-ха, – паясняў Кулік з набітым ротам. – А ў цэлым – выдатны хлопец! Ух.. хр.. кхе-кхе… – На апошніх словах ён папярхнуўся.

Варта сказаць, што слова “інжынер” на пачатку дзевяностых гадоў азначала дрэнны дастатак, не вельмі высокую культуру, забітасць і бесперспектыўнасць для носьбітаў гэтага звання. Куды больш шанаваліся такія прафесіі, як бізнесмен, эканаміст, бухгалтар, дробны гандляр і нават проста ашуканец грамадства. Таму Васіль заўсёды пачуваўся няёмка, калі даводзілася рэкамендавацца і раскрываць сваё сацыяльнае становішча.

– А дзе, дазвольце пацікавіцца… у якой установе?.. – падлівала масла ў агонь Таццяна.

Прыйшлося адказаць.

Каб перавесці размову ў іншы кірунак, Сурмач прамовіў:

– А што, дзяўчаткі, ці не прапанаваць нам гэтаму таварышу, – ён паказаў рукой на Змітра, што жвава арудаваў сківіцамі, – нам пайграць-папець?

– З задавальненнем паслухаем, – адразу адгукнулася Наташа. – Ён жа ў нас карыфей у гэтай справе! Я табе не гаварыла? – Яна схіліла галаву да Таццяны.

– А няма ахвоты пакуль, – набіваў сабе цану Кулік. – Дый да кандыцыі прыйсці трэба. Васёк, налівай не марудзячы! Наталі, Таня, вам – вінца? Ну й слаўна! А мы па беленькай з дружбаком пройдземся.

Ён зухавата напаўняў ёмішчы алкагольнымі напоямі і праз паўгадзіны амаль не вязаў лыка. У свае дваццаць пяць гадоў Кулік быў ужо прывычны алкаш. Добра падпаіў ён і сваю Наташку, палез да яе абдымацца, узвалок на калені.

Бачачы, што застолле заўчасна прымае непрыстойнае адценне, Сурмач выклікаў прыяцеля на балкон – быццам бы пакурыць.

– Што ж гэта ты раскіс, браце? – трасянуў ён загрудкі ачмурэлага Змітрака. – Гадзіны не прайшло, а ты ўжо вочы пазаліваў. А што далей будзе: штаны спусціш ды на кралю сваю палезеш?

Кулік неўразумела глядзеў на Васіля, дурнавата ўсміхаўся і пагойдваўся на кволых нагах.

– Ды не турбуйся, усё нармалёва будзе. Зараз яешню змайструем, запяём, па беленькай… – мармытаў ён.

– Дык вось, слухай мяне, “па беленькай”! Калі ты зараз не пойдзеш у ванную ды не памыешся пад халоднай вадой – хаця б да напаўпрытомнага выгляду, то праз хвіліну мяне тут не будзе. Зразумеў?! – Сурмач нямоцна тузануў маларослага Куліка за каўнер.

– Што ты бузіш!.. Ну, калі хочаш – памыюся… Хаця я і цвярозы як шкельца. – Зміцер вяла спрабаваў выслабаніцца з Васілёвых рук. – Ну пусці ж, барацьбіт… за чысціню нораваў.

Васіль адпусціў прыяцеля. Той неяк па-старэчы, марудліва вылез з балкона ў залу, пашоргаў у ванную.

5

Сурмач уваткнуў у рот цыгарэту. Падпальваючы, заўважыў, як падрыгваюць рукі. Хіба раней раздражнялі яго выхадкі Куліка? Хіба ён сам не паводзіў сябе падобным чынам? Не, пэўна, гэта дзень такі няўдалы. Трэба было наогул сёння з дому не высоўвацца. Хаця і там абавязкова з некім пацапаешся…

З балкона дзевятага паверха адкрываўся адметны начны краявід. У густым і вільготным кастрычніцкім змроку віднеліся толькі абрысы гарадскіх будынкаў, падсвечаных ілюмінацыяй, абазначаных стракатымі вокнамі, акенцамі, вітрынамі. Кулікоў дом стаяў на пагорку, наўскрай мікрараёна. За адкрытай прасторай, прарэзанай шырокай паласой вуліцы, велічна ўзвышаліся аграмадзіны суседняга квартала. Туды і ўпадала гэтая магістраль, туды спяшаліся мігатлівыя агеньчыкі машын, пешаходы. А восьмай гадзіне вечара горад яшчэ жыў шчыльным, напружаным, паўнакроўным жыццём. І толькі адной малюсенькай кропкай свяцілася ў гэтым спалучэнні агнёў акно Змітровай кватэры, дзе сабраліся самыя шараговыя, мізэрныя людзі. Звычайныя мурашы аб’ёмістага мурашніка.

І раптам жахнуўся Васіль ад думкі, што ўсе людзі-кропкі гэтага анклава – кожная паасобку – толькі і занятыя тым, каб ашукаць, скарыць, перамагчы адзін аднаго, каб выдраць з чыіхсьці рук ласы кавалак шчасця… Падманнага шчасця. Яны будуць дамагацца багацця, славы, кахання, дабрабыту сынам і дочкам, губляць усё ў адзін міг і зноўку біцца за недасягальнае. Няўжо гэта адно і ёсць на Зямлі? Няўжо для таго мосцяцца дарогі, узводзяцца віядукі, палацы, гмахі, каб на іх, у іх і з іх дапамогаю ажыццяўляліся такія пустыя, нявартыя дзеі? Не можа гэтага быць!!!

Прыгадаліся словы аднаго цудоўнага паэта, ужо гадоў дваццаць нябожчыка… Дакладней, гэта радкі з песні:

Из-за денег, из-за девок

Драть глотки своре будет свора.

Хіба гэта не праўда?! І самае дзіўнае, што песню гэтую пяе і Кулік – пад гітару, заліўшы вочы гарэлкай. Пяе выдатным голасам, артыстычна і нібыта прачула. Але ці разумее ён гэтыя словы? Ды што Зміцер! Ён, Сурмач, дакладна ведае, што не далей як праз пяць хвілін пасля такіх высокіх разважанняў сам кінецца ў вір матэрыяльнага жыцця. Не саўладаўшы з жарсцямі і амбіцыямі, сам будзе крывадушнічаць, хітраваць, фальшывіць, каб толькі дамагчыся той жа жратвы, пашаны, жаночага цела.

Васіль нейк безнадзейна шпурнуў акурак долу, уздыхнуў на поўныя грудзі і вярнуўся ў залу. Там Кулік з макраватымі пасля мыцця валасамі ўжо сядзеў паміж дзяўчатамі, падліваў ім віна, балакаў і быў у найлепшым настроі. Іх гаману, выгукі, хіхіканне накрывалі прарэзлівыя магнітафонныя трэлі, буханне барабана.

Гэтым вечарам Сурмач многа, больш чым належала, піў спіртнога. Піў, адно каб не наведвалі маркотныя думкі, піў, каб займець хоць нейкія станоўчыя эмоцыі ад гэтага пахмурнага дня. Але задурманены, пракураны яго розум усё ж не ўспрымаў як мае быць блазенскія жарты Куліка, Наташкіны какетлівыя пацепванні плечукамі, ганарлівыя позіркі і рэдкія трапныя заўвагі Таццяны. Мозг мімаволі намагаўся нешта высноўваць, супрацьпастаўляць, ацэньваць. Каб насаліць свайму гаспадару, каб пазбавіць яго прымітыўнай чалавечай асалоды.

Васіль, помніцца, узяў у рукі гітару і спрабаваў спяваць. Яго ніхто не слухаў. Дый голас выходзіў страшэнна немузыкальным, язык заплятаўся. Сурмач заўсёды губляў свой слабенькі музычны слых нават ад невялікай колькасці алкаголю. Не ў прыклад Змітру, якому ўжыванне спіртнога адно надавала імпэту і артыстызму.

А яшчэ злавала, што на яго, заўжды такога цікавага для жанчын, худасочная Таццяна як быццам не звяртае ўвагі. Яна была надзвычай маўклівая, і Васілю, каб не пачувацца няёмка, прыходзілася вынаходзіць для яе нейкія досціпы і кампліменты. Атрымлівалася няўклюдна, слаба. А Кулік, як на ліха, быў заняты сёння выключна Наташкай, бесперастанку абдымаўся з ёй, цалаваўся ўзасос. Неўзабаве яны адасобіліся ў пакоі Змітраковага бацькі, пакінуўшы Сурмача на вырак лёсу з гэтай насупай Таццянай. Прыйшлося запрасіць яе танцаваць. Аднак і тут яна трымалася празмерна скута, капыліла ніжнюю губу, захоўвала дыстанцыю – ён ніяк не мог адчуць ейнага цела.

Недзе а палове дзесятай раздаўся званок у дзверы. Васіль ажно скалануўся ад нечаканасці – няўжо Кулік-старэйшы вярнуўся? Прыяцель жа бажыўся, што не павінен! Васіль на некалькі секунд замёр, чакаючы якой-кольвек рэакцыі з боку гаспадара кватэры. Бо пакой, дзе Зміцер забаўляўся са сваёй сяброўкай, знаходзіўся значна бліжэй да выхадных дзвярэй.

Сурмач выключыў музыку, прыслухоўваўся. Яму нават пачало здавацца, што за магнітафонным гвалтам ён памыліўся і ніякага званка наогул не было. Але мудрагелістая трэль зноў, зараз ужо пэўна і выразна, дапяла Васілёвага слыху. Ды яшчэ ў дзверы дадалі кулакамі.

Паколькі Кулік не паказаўся са сваёй схованкі, Сурмач усадзіў Таццяну на канапу.

– Пайду зірну ў вочка – што там за ліха. – Ён накіраваўся ў прыхожую.

– А можа, наогул не адпіраць? – зашаптала наўздагон устрывожаная прыяцелька.

– А што калі гэта бацька Змітра заявіўся? Дзверы ж высадзіць… – абярнуўся да яе Васіль.

– У яго ключы павінны быць… Не, не ён гэта… Слухай, Вася, ты ўсё ж Змітрака вызаві.

– Ладна.

У пярэдняй хлопец асцярожна пастукаў у дзверы спальні. Амаль адначасова зноў цырыкнуў званок. Унутры пакоя нешта заварушылася, заскрыпела, затупала. Неўзабаве прачыніліся дзверы і бялявая ўскудлачаная галава Змітра вынікнула вонкі.

– Ты што, ачмурэў? Завошта не адгукаешся? – накінуўся на яго Васіль. – Гэта, часам, не бацька твой ломіцца?

– Ну, скажаш яшчэ! Стары мой не звоніць… – Кулік напалову выйшаў з цёмнай спальні. Ён быў у портках, басанож і з голым торсам. – Дый у камандзіроўцы ён. Гэта мо з хаўруснікаў хто.

– Дык ідзі і спытайся. – Васіль схапіў яго за дзягу дрэнна зашпіленых штаноў, пацягнуў на сябе.

– Ат, што ты баішся! – бестурботна махнуў рукой гаспадар і, не адыходзячыся ад дзвярэй спальні, гукнуў: – Хто там?!

– Адчыняй, боўдзіла! – адразу ж даляцелі да прыяцеляў прыглушаныя дзвярыма словы.

– Адкрывай, не тамі! – падключыўся яшчэ адзін грубы голас.

– Хрэн, ты? – ажывіўся Зміцер.

– А ты думаў! Бачыш, Хведзька, ёсць тут жывыя людзі! – зухавата крычаў за дзвярыма нехта Хрэн. – Я ж казаў, што музыку яны прыцішылі. Ды адчыняй жа, чарцянё паласатае…

– Ідзі адамкні, а я тут пакуль апрануся, – папрасіў Васіля Кулік і скрыўся ў спальні.

Праз некалькі секунд у Змітракову кватэру ўварвалася даволі вясёлая гурма: два дзецюкі і адна дзеўка, усе добра падрумяненыя спіртным. Адзін, рослы і мажны хлопец гадоў дваццаці васьмі, трымаў у руцэ скураную сумку. Праз незашпіленую да канца маланку з яе вытыркалася зафальгаванае рыльца шампанскага. На кажусе Хрэна (здаецца, гэтага хлапчыну так абазваў Кулік) літаральна вісела чарнявая вірлавокая дзяўчына не першай свежасці. За іх спінамі хмурыўся нягеглага віду дзядзька гадоў за трыццаць: бледнатвары, шчуплы, рэдкавалосы… Усе трое, па ўсім відаць, не ўпершыню трапілі ў гэтую кватэру і трымаліся досыць разняволена.

– Саша, – падаў Сурмачу руку Хрэн. – А гэта Ксюха і Хведзя.

Васіль прывітаўся з усімі. Рукапацісканне Хрэна было працяглым і моцным. Бледнатвары ж Хведзька ледзьве сунуў вялую халодную далонь і адразу вышмаргнуў яе назад. Яго аблічча не выяўляла ніякіх чалавечых пачуццяў. Гэта, відаць, быў ціхі і засяроджаны выпівоха. Ксюха з першых жа секунд пачала какетнічаць з Васілём – жмурыцца, адводзіць у бакі позірк.

Госці па-свойску звалілі верхнія вопраткі на тумбачку ў пярэдняй і, не разуваючыся, пакрочылі ў залу.

– Во, Хведзь, а тутака ўсё на мазі, – выкрыкнуў Сашка-Хрэн, калі заўважыў напаўспустошаны стол. – О, даруйце, мадам! Я вас спярша не заўважыў.

Ён карцінна прыпаў на адно калена перад збянтэжанай Таццянай, працягнуў ёй руку. Васілю зрабілася ніякавата. Ён рэдка сутыкаўся з людзьмі такога неўтаймоўнага тэмпераменту і не ведаў, як сябе зараз паводзіць. Хоць бы хутчэй падышоў гэты ёлупень Зміцер!

Хрэн ускочыў з каленяў і ўключыў верхняе асвятленне.

– Ну, рассаджвайцеся, даражэнькія! Навошта ж марнець упоцемку? – гаманіў ён, вывальваючы на нясвежы абрус змесціва сваёй сумкі. – Паглядзім, што прынёс дзед Мароз.

Прынёс клапатлівы дзядуля наступнае: дзве бутэлькі гарэлкі “Сталічная”, дзве – замежнага шампанскага. Калі дадаць сюды палову трохлітровага слоіка Куліковага віна ды рэшткі “Крышталя”, што засталіся ад першага аддзялення гэтага п’янага спектакля, то на чатырох мужыкоў выходзіла замнога. Дзяўчаты тут наўрад ці памочніцы. З закускай жа, наадварот, было кепска. Шумлівы Сашка-Хрэн вывудзіў са сваёй бяздоннай сумкі адно цагліну чорнага хлеба, слоік салянкі і пару бляшанак рыбных кансерваў.

Прыцёгся Кулік са сваёй вясёленькай сяброўкай і бяседа распачалася. Мажны Сашка піў больш за ўсіх, з апетытам умінаў сціплую закусь. Яго ж хаўруснік Хведзька пахмурна маўчаў, зусім не закусваў і меў такі выгляд, нібыта субяседнікі чымсьці яму не дагадзілі. Наташка і Ксюха паводзілі сябе вульгарна, вешаліся на кавалераў, пранізліва вішчалі, а то і ржалі, як кабылы, ад кожнага застольнага жарту.

– Васёк, не бянтэжся! Што сядзіш, як надзьмутая вош?! – груба падбадзёрваў таварыша Зміцер. – У нас тутака ўсё папросту, палюбоўна! Праўда, Хрэн?! – Ён стукнуў Сашку па плячы.

– А ты яму налівай, сам нябось ужо трэцюю выжлукціў! Ат, дай я сам… – Хрэн нязграбна ўхапіў “Сталічную” і пацягнуўся з ёй праз стол да Сурмача. – Васіль, давай сваю пасудзіну…

– Я не хачу. – Сурмач адсунуў убок чарку.

– А я гавару – выпі! – нечакана ўскіпеў наваяўлены госць і злосна вытарашчыўся на Васіля.

Таня, што сядзела поруч з Сурмачам і ўвесь час прыпалохана маўчала, сцяла яго локаць і шапнула: “Няхай наліе, а ну яго да ліха! Не звязвайся…” Неяк выходзіла, што ў жудаснай вакханаліі толькі гэтая худзенькая дзяўчына была для яго больш-менш прымальным чалавекам.

– Я сваё на сёння выпіў, – рашуча закрыў Васіль далонню верх сваёй чаркі.

Але распалены алкаголем і ўласнай упартай дурнотай і ад таго дрэнна каардынаваны Сашка ўжо пачаў наліваць “Сталічную”. Спыніць гэты рух ён адразу не змог, бо вісеў над сталом у няёмкай позе. Ладная колькасць бясцэннага напою выплюхнулася Васілю на руку, заліла скацерку. Тут жа па зале распаўсюдзіўся непрыемны, млосны пах спіртнога.

– Што ж ты вытвараеш? Га?! – абурыўся Хрэн. Ён заткнуў пластмасавым коркам бутэльку. Любоўна паставіў яе бліжэй да сябе. – Я да яго, можна сказаць, усёй душою… Змітрок, не знаў, што ў цябе такія фрукты!

Сурмач сціснуў левы кулак пад сталом. Ён ведаў, што яшчэ пару падобных выказванняў у яго бок – і стрываць будзе цяжка. Кроў кінулася ў галаву і бойка пульсавала ў скронях. Магутнымі намаганнямі хлопец узяў сябе ў рукі.

– Ды годзе вам цапацца, – супакойваў сабутэльнікаў дабрадушны Кулік. – У маёй кватэры каб ніколі такога не было! У мяне – мір і злагада!

– А я ж нічога… – раптам палагаднеў Хрэн. – Вась, яй-бо, я без ніякай злосці… Хведзька, скажы, брат!

Ён абвёў мутным паглядам суседзяў па стале, запыніўся на прыяцелі. Хведзька толькі няветла хмыкнуў і, як здалося Васілю, нядобра стрэльнуў вачыма ў ягоны бок. Гэты тыпус злаваў Сурмача больш за гаманлівага Хрэна. У таго хоць што ў галаве, то і на языку. А ад гэтага зялёнага смаржа не ведаеш, чаго і чакаць. Да яго спінай не паварочвайся. Васіль толькі зараз заўважыў на левай Хведзькавай кісці шырокую і густую татуіроўку. Ці не на “зоне” зробленую? Трымаецца ж ён, быццам злодзей у законе! Не, Сурмач цвёрда рашыў не заядацца з гэтымі нязванымі гасцямі і як найхутчэй пакінуць Кулікову блатхату.

Неўзабаве Зміцер зноў павалокся з палюбоўніцай у спальню.

Дарэшты напалоханая Хрэнавымі штукарствамі Таццяна ўсё шчыльней тулілася да Васіля. Так, трэба было адсюль змотвацца.

– Чаго не стаецца, бывае і буйвал уп’ецца! – басавіта выкрыкнуў Хрэн, крутануў да канца пераключальнік магнітафоннага гуку і вылез з-за стала. – Гайда, браткі, патанцуем!

З цыгарэтай у зубах ён пусціўся ў п’яныя скокі. Ад яго грузнага цела ходырам захадзілі шыбы паліц секцыі, стол і настольны посуд. Гэтак ён доўжыў хвіліны тры. Узмакрэлы, збуракавелы, Сашка нагадваў страхотлівага звера.

– Ксюха, а ну хадзі да мяне! – загадаў ён.

Не дачакаўшыся, пакуль дзяўчына выйдзе з-за стала, ён памкнуўся да яе, схапіў за руку, ірвануў на сябе. Пры гэтым наваліўся на стол і скінуў локцем пару відэльцаў і нечую чарку. Вывалакшы сяброўку на цэнтр імправізаванай танцавальнай пляцоўкі, ён лёгка ўскінуў яе на плячо і пачаў шалёна круціцца на месцы. Ксюха зайшлася віскатам жывёльнай асалоды. Ёйны партнёр роў, як драпежнік.

6

І разам з тым Сурмача разбірала дзіўная, нездаровая цікаўнасць да гэтага дзейства. Неадужная ўнутраная сіла трымала яго на месцы. Ці не па гэтай хваравітай цікаўнасці спакон веку некаторыя паважаныя грамадзяне, дастойныя бацькі і маці сямействаў неадрыўна назіраюць крывавыя баі гладыятараў, катаванне тарэадорамі бязвінных жывёл, разнастайныя бойкі без правілаў, жаночы бокс і падобную агіднасць. Глядзяць усё гэта прагавіта, да ўнутранага трымцення, да ўтрапёнасці, калі з носа, вачэй, рота мярзотна цякуць соплі, слёзы, ліпкая сліна. Гэтыя самавітыя спадары, гэтыя добрыя ў паўсядзённасці людзі пад час відовішчаў, дзе ўчыняецца гвалт над жывымі істотамі, верашчаць ашалелымі звярамі і ўжо самі гатовыя рынуцца ў цэнтр рынга: таптаць, грызці, драць валасы і вочы слабейшага, ляжачага… Дабіваць недабітага. А з якой асалодай яны – клапатлівыя таты і мамы, узорныя сыны і дочкі – усмоктваюць у сябе відовішчы жаночага і мужчынскага стрыптызу, пракручваюць на відэамагнітафонах порнаэротыку! А назаўтра, як пярэваратні, пойдуць выхоўваць нашчадкаў, чытаць лекцыі, строіць з сябе паслухмяных дзяцей і вучняў, выдатнікаў…

Васіль ужо неаднойчы мог падняцца і пайсці. Гэтага патрабавалі здаровы розум, позні час, абставіны, красамоўныя позіркі Таццяны, духоўная адчужанасць ад няпрошаных гасцей, крыўда на Куліка… Патрабавала нездаровая аўра гэтай кватэры. Але ж ён сядзеў. Сядзеў, усведамляючы недарэчнасць свайго становішча, разумеючы фальш сваіх нацягнутых, натужных усмешак у адказ на дзікунскія жарты Хрэна. А жахлівейшым за ўсё было тое, што пачні зараз гэты дзяцюк распранаць сваю развязную сяброўку ды, прабачце, ладзіць прылюдны палавы акт, і тут бы Васіль, найхутчэй, не зрушыўся. Надта ўжо гэта было цікава. Цікава на ўзроўні гіпнатычнага псіхозу, шаманства.

Становішча выправіла Таня.

– Мне пара дамоў, – сказала яна і рашуча паднялася з месца.

– Я цябе правяду, – адразу ж адгукнуўся Сурмач і ўзяў дзяўчыну за руку.

З яго вачэй нібы спаўзла вядзьмарская павалока, ён пачаў успрымаць сапраўднасць у нармальным, так бы мовіць, чалавечым святле.

Сашка-Хрэн стаяў да іх спінай. Ён перакуліў сваю партнёрку дагары і, абхапіўшы за талію, навіс над ёй усім сваім масіўным тулавам. Напэўна, яны цалаваліся. Пасінелы з перапою Хведзька ў аддаленым куце панура і засяроджана дапіваў рэшткі гарэлкі. Спадылба, амаль з нянавісцю пазіраў ён на Васіля з Таццянай. Карацей, быў самы момант пакінуць гэтую заліхвацкую сябрыну.

У цеснай пярэдняй пераключальнік святла быў завалены і завешаны верхнім адзеннем, і таму апранацца давялося амаль вобмацкам. Канешне ж, было не да таго, каб вярнуць Куліку штаны яго бацькі. Тым больш што гаспадар, насыціўшыся сваёй палюбоўніцай, відаць ужо адключыўся ад рэчаіснасці. Ва ўсякім разе, са спальні не даносілася ні галасоў, ні шэпту, ні іншых варушэнняў, якія б пераканалі Васіля ў адваротным.

Хлопец прапіхнуў Таццяну за дзверы і ўжо быў гатовы сам пакінуць гэты агорклы прытон, калі нешта цупкае і халоднае ўхапіла яго за руку. Сурмач нервова здрыгануўся. Падобны страх ён зазнаваў толькі ў дзяцінстве, калі ў пакоі, дзе ён знаходзіўся адзін, раптоўна прападала святло. Закарцела проста куляй вылецець з кватэры і бегчы не азіраючыся. Але, перасіліўшы прыкрую баязлівасць, Васіль знарочыста марудна абярнуўся. Перад ім прывідам стаяў шчуплы Хведзька. Яго кашчавы нездаровы твар у паўцемрадзі набыў проста злавесны выгляд. Вочы гэтага слімака гарэлі нейкім наркатычным агнём. Ён так і не выпусціў Сурмачаву кісць са сваёй далоні, і таму Васіль рэзка і з яўнай гідлівасцю трасянуў рукою, каб пазбыцца дотыкаў гэтай непрыемнай істоты. Пазбавіўся, як ад медузы ці марской гідры.

– Што такое? – цвёрдым голасам спытаўся Сурмач.

– Слухай, браток, пакінь дзяўчыну… – больш па інтанацыі сіпатага голасу Хведзькі, чым па гуках, зразумеў Васіль яго жаданне.

Такой подласці, недарэчнасці, асабліва ад гэтага безаблічнага тыпуса, ён ніяк не чакаў. Было няўцям, што такая бляклая істота яшчэ можа хацець жанчыну. Ды прытым як пачварна!

Пакуль магчымыя варыянты адказу пракручваліся ў галаве Васіля, ён пачуў, як нешта зашамацела на ўзроўні яго жывата, а тады ткнулася ў руку. Міжволі таргануўшы кісцю, хлопец адчуў на дотык нешта хрумсткае і адначасова мяккае. Гэта былі грошы.

Ух, як зарупела Сурмачу адной рукой схапіць Хведзьку загрудкі, другой скамячыць ненавісны твар, адарваць цела ад падлогі і шпурнуць у залу. Але добра разумеў хлопец, што ў любой з кішэняў гэтае пачварыны могуць ляжаць нож, разак, кастэт – што заўгодна. Да таго ж не забываўся Васіль і пра дужага Хведзькавага хаўрусніка – Хрэна. Таму, грэбліва зірнуўшы на цьмяны абрыс непрыяцеля, ён адно працадзіў:

– А яна не мая ўласнасць. Шчасліва заставацца. – І выйшаў вон.

Увесь час, пакуль яны з Таняй чакалі ліфта, пакуль спускаліся на ім з дзевятага паверха, Васіль скурай прадчуваў нейкую вераломную неспадзеўку. Бо гэтак жа, як пакрыёма зажадаў Хведзька для сябе жанчыну, магло замануцца яму нагнаць іх недзе ў нетрах пад’езда ды засадзіць нож у спіну. Чаму не? “Ну і агіднае ж рыла!” – скрывіўся Сурмач, калі на выхадзе з пад’езда яшчэ раз згадаў бляклы твар зацятага выпівохі. Сплюнуў на дол.

– Нам куды? – спытаў ён у Таццяны, якая моцна трымала яго пад левы локаць.

– А во тутачкі недалёка, – дзяўчына паказала рукой у цямравы праход паміж гмахамі, – метраў трыста будзе.

Васіль запаліў цыгарэту. Разам з тытунёвым дымам у яго грудзі пранікала золкае начное паветра. Сырасць прабіралася і за каўнер, і за рукавы курткі. Ад гэтага плечы міжвольна падымаліся дагары, а галава тулілася ў тулава.

– Слухай, Таня, – керхануўшы, прамовіў Васіль. – Ты мяне, канешне, прабач, але навошта ты пайшла да Куліка? Што ў цябе з ім агульнага? Ды зрэшты, што ў цябе агульнага з тваёй развязнай прыяцелькай?

– Наташа ж мая сяброўка… – разгублена адказала дзяўчына.

– Ды як ты не разумееш, што гэта ўсё пашляціна? Што брыдка ўсё гэта і нізка? Гэтыя разгарачаныя гарэлкай, тупыя, юрлівыя, хцівыя да асалоды твары!

– Ну тады ўжо і ты мяне прабач за адно пытанне: што там рабіў ты, такі выхаваны і адукаваны? Мне што! Я ў вучылішчы навучаюся на цырульніка. Мы вышэйшых адукацый не маем, і яны нам не свецяць…

– А пры чым тут вышэйшая адукацыя, Тань? – гарачыўся Сурмач. – Ды я сярод сваіх сукурснікаў, сярод інжынераў, нават прафесараў знаю процьму самых сапраўдных неандэртальцаў! Ды што далёка ісці – я сам такім быў… Ды, пэўна, і ёсць. Я сам толькі нядаўна, пару месяцаў, як стаў гэта разумець… Разумець, што я самая жывёльная жывёла на свеце… Ну а ты, Таня, дзяўчына тонкая, далікатная… Я ж бачыў – табе там не месца! Завошта ты да Куліка прыцягнулася?

Загаварыўшыся, Сурмач спатыкнуўся на ўхабе асфальту і ледзьве не паляцеў ніцма. Утрымала яго маленькая спадарожніца.

– Прабач, – сканфузіўся ён. – Здаецца ж, не такі й п’яны… Бывае.

Таня ледзь улоўна хіхікнула.

– Ведаеш, Вася… Табе лёгка разважаць са сваёй званіцы. Аднак ты і мяне зразумей. Я, да твайго ведама, расла ў простай сям’і, у звычайным спальным мікрараёне, вучылася ў самай шараговай школе, і здольнасцяў у мяне не было ніякіх.

– Ну і што?

– А тое, што я з шаснаццаці гадоў знаюся, скажам так, з хлопцамі і да дваццаці аднаго года не была знаёмая ні з адным прыстойным. Ні з адным – па-за гэтага кола сыноў рабацягаў. Ні з адным – каб з вышэйшай адукацыяй. І сяброўкі мае – такія ж. Ты, напэўна, думаеш: Наташка кепская, распусная, брудная дзеўка. А яна ж, калі хочаш знаць, дабрэйшай душы чалавек, за бацькам сваім, паралітыкам, каторы год даглядае, і па доме ўсё робіць, і сястрыцу малодшую гадуе, і вышывае, вяжа… А дзе ёй, беднай, харошага мужыка знайсці, калі тут спрэс адны кулікі ды хрэны шныпараць? А прыстойныя хлопцы з ёй толькі пазабавіцца могуць. Гэтак жа, як і Зміцер – цялесна.

– Ну, навошта ж так размяжоўваць... – не вельмі ўпэўнена абвяргаў Васіль Таццяну. – У жыцці не ўсё так катэгарычна і проста.

– А вось мы і прыйшлі. – Дзяўчына спынілася каля пад’езда дзевяціпавярховага дома. – Будзем развітвацца?

Яна мякка пазірала на Васіля. Нібы толькі зараз прыкмеціў ён ладненькую, амаль ідэальную фігуру сваёй спадарожніцы. Гэтую грацыёзную маленькую фігурку пад асеннім плашчом, апяразаным дзяжкай. З-пад незашпіленага ля падбародка шэрага плашча, кантрастуючы з цёмнай капой валасоў і навакольным паўзмрокам, віднелася бялюткая Таніна шыя. Яна была так блізка ад Васіля, што моцна захацелася яму нагнуцца ды пацалаваць гэтую белую часцінку дзявочага цела. Яна, напэўна, такая пяшчотная на дотык.

– Дык бывай, Таня, – прамовіў ён і пасля невялікай замінкі дадаў: – А можна, я табе калі-небудзь пазваню?

– А… гэта калі ласка. – Дзяўчына прадыктавала нумар тэлефона. – Адно… бацька ў мяне, бывае, па тэлефоне грубіць незнаёмым маладым людзям. То ты не звяртай увагі, патрабуй мяне да трубкі – і ўсё тут.

– А што, кавалеры даймаюць?

– Ды не вельмі, – усміхнулася Таццяна. – Проста стары ў мяне задужа сваявольны таварыш. Ты звані, не бянтэжся.

– Згода. – Васіль дакрануўся да бязважкага локціка новай прыяцелькі. – Ну, да пабачэння.

– Усяго добрага, Вася.

Таня жвава ўзбегла на ганак і скрылася ў пад’ездзе.

Добры настрой, з якім Сурмач рушыў ад Танінага дома па асфальтаваных сцяжынах апусцелага мікрараёна, сапсавалі наступныя падзеі.

Ледзь прамінуўшы чарговую арку паміж гмахамі, Васіль нарваўся на дзве вялізныя постаці. Менавіта постаці, бо штучнае святло падала ім у спіну, і разгледзець твары напатканых не выпадала. Сурмач ні трохі не спасаваў ад такой сустрэчы, хаця месца было зусім бязлюднае і малаасветленае, а наўпрост пакіраваў на названых спадароў. Адным словам, дарогу саступаць ім ён не збіраўся. І вось у той міг, калі Васіль амаль прайшоў паміж гэтымі двума здаравеннымі ценямі, ён атрымаў рэзкі ўдар кулаком пад дых і тут жа быў звалены на дол падножкай. Не паспеў ачомацца, як адзін з нападнікаў насеў на яго ўсёй вагою і пачаў выкручваць правую руку. Гэта адбывалася люта, без адзінага слова. Васіль цудам паспеў выдраць кісць з рук-абцугоў грамілы і, схапіўшы яго за шыварат, таргануў долу. Нападнік уваткнуўся носам у асфальт, завыў ад болю і кучай зваліўся з Сурмача. Але той не паспеў ускочыць на ногі, як атрымаў магутны ўдар нагой па галаве ад другога ліхадзея. Уваччу пацямнела, і ўсё далейшае цалкам выпала з Васілёвай свядомасці.

Калі праз некаторы час ён апрытомнеў, то перш-наперш адчуў, што спіну муляе нешта халоднае і сырое. Ён ляжаў дагары, тварам у неба. Вакол зіхцелі акенцы дзевяціпавярховак. Злёгку імжэла – вада капала з непрагляднага неба Сурмачу на лоб, вочы, вусны. Ад ветру шорхала па баках апалае лісце. “Я бачу і чую…” – вызначаў стан рэчаў ачунялы мозг. Хлопец паспрабаваў паварухнуць спярша пальцамі, потым паднёс далонь да твару, абмацаў яго. Тады падняў адно калена, другое…

Праз хвіліну ён ужо стаяў на нагах. І хаця ўнутры цела – жываце, грудзях і галаве – была праведзена сур’ёзная ператруска, ніводзін рухальны член не страціў сваіх функцый, ніводная костка не была паламана. Каб праверыць гэта, Васіль прысядаў, падскакваў, усяляк круціў рукамі і пераплятаў пальцы. Так, ён быў жывы і, можна сказаць, цэлы і здаровы. Гэта самае важнае. І не дужа смуткаваў затым Сурмач, калі выявіў пустэчу сваіх кішэняў, нястачу кашалька, наручнага гадзінніка і вялікага партманэ, калі знайшоў куртку сваю скамечанай у найбліжэйшай сметніцы. Зрэшты, пазней ён успомніў, што ў спешцы забыў партманэ ў Куліка.

Ужо калі ехаў адным з апошніх тралейбусаў да цэнтра горада, разгледзеў ён у няпэўным люстэрку шыбы гузак пад левым вокам, застылую кроў на губах і мноства драпін на твары. У пісягах былі і кісці рук. Дзіўна, толькі заўважыўшы ўсё гэта, і адчуў Васіль, як гараць падраныя аб асфальт далоні, як смыліць скура пад падбітым вокам. Непрывабны выгляд мела і ўся яго вопратка.

Словам, вяртацца дамоў у такім разбэрсаным стане Сурмач дазволіць сабе не мог. І таму, калі даехаў да цэнтральнай плошчы, пакіраваў у бок інтэрната свайго роднага прадпрыемства – да гасціннай Зосі Шальговіч. Балазе тут было недалёка. Між іншым, электронны гадзіннік на гарадской вежы паказваў палову першай ночы: дадому ўсё адно прыйшлося б цёгціся пешкі. А гэта кіламетры чатыры.

7

Прыкладна ў той час, калі Васіль Сурмач даводзіў да завяршэння свой крайне няўдалы дзень, у яго трохпакаёвай кватэры адбываліся наступныя падзеі.

Яго старэйшы брат, Яўген Сурмач, са сваёй маладой жонкай Галяй рыхтаваліся да сну. Яны насялялі другі па велічыні пакой кватэры. Зазначым, што ў самым буйным жыў Васіль, у самым маленькім туліліся бацькі – Сяргей Уладзіміравіч і Людміла Пятроўна Сурмачы. У дадзены момант усе жыльцы кватэры, за выключэннем Васіля, знаходзіліся ў адведзеных ім лёсам пакоях.

Галя, стройная чарнявая маладзіца гадоў дваццаці сямі, напаўляжала ў крэсле і млява пераключала праграмы тэлеперадач з дапамогай дыстанцыйнага пульта. Апранута яна была ў хламідападобную мяккую піжаму. Яўген сядзеў за пісьмовым сталом пад абажурам у куце памяшкання і па сваёй завядзёнцы нешта пісаў. Канапа, што стаяла пад акном з відам на панылыя “хрушчоўкі”, была ўжо раскладзена, пасцель – паслана.

Яўген, мажнаваты трыццацігадовы дзядзька, займаў пасаду шараговага рэдактара не самага самавітага літаратурнага часопіса. Ён лічыў сябе перспектыўным маладым пісьменнікам, надрукаваў ужо некалькі апавяданняў у рэспубліканскай перыёдыцы і бачыў сваю будучыню менавіта як шчыраванне за пісьмовым сталом. Сядзеў ён за ім штовечар, ужо другі год запар пісаў нейкі адмысловы гістарычны раман, якім, пэўна, хацеў перавярнуць свет. Ну, ва ўсякім разе пакарыць чытачоў і ўразіць літаратурных крытыкаў – дакладна.

Справа не спорылася, твор выходзіў празмерна грувасткім і надзвычай цягамотным. Ды, папраўдзе, і таленту маладому пісьменніку яўна бракавала. Яўген цьмяна аб гэтым здагадваўся, пэўна разумела гэта яго жонка. Але, як маўчаць спагадлівыя родзічы перад ложам цяжкахворага чалавека аб ягоных перспектывах пражывання на гэтым свеце, так маўчала Галіна Сурмач, якая хоць і была радавым журналістам шматтыражкі, у вартасцях мастацкіх твораў разбіралася беспамылкова. Яна рабіла, так бы мовіць, добрую міну пры кепскай гульні, вонкава патурала мужу ў ягоных літаратурных мроях аб пашане і славе, а ўнутрана цярпела гэта як бяскрыўдную пацеху вялікага дзіцяці. Гэтакае хобі будаваць сказы і практыкавацца ў мысленні. Галя цярпела і тое, што муж з-за сваёй штовячэрняй пісаніны клаўся спаць запозна і мала ўдзяляў ёй увагі як маладой і вабнай жанчыне.

– Слухай, Галь, – падаў голас Яўген, адарваўшыся ад рукапісу (пісаў ён, як класік, уручную). – Як табе вось такая думка?..

Ён прачытаў пакручасты сказ, дзе было, мусіць, не менш як дзесяць косак.

– Мне здаецца – неардынарна і даволі лаканічна… А ты як думаеш? – спытаўся муж тонам чалавека, упэўненага ў сваёй непагрэшнасці.

– Няблага, Жэня, – вымучыла на сваім сонным твары ўсмешку жонка. – Толькі… як бы табе сказаць, асноўная думка ў цябе па-за слоўнымі аздобамі крышку губляецца…

– Ну, родная, – паблажліва павярнуўся да яе напаўкорпуса амбітны муж, – гэта ж табе не журналістыка. Гэта ад вас, газетных пісак, слова прыгожага не даб’ешся. Літаратура – гэта, мілка… Літаратура – гэта… гэта і ёсць якраз тая пакручастасць, нешараговасць, наджыццёвасць. Гэта выяўленне чагось бязважкага, чаго вы, простыя смяротныя, і не бачыце…

Яўген сам адчуў, што перабраў у напышлівасці сваёй прамовы, што гаворыць няпраўду, амаль нясе глупствы. Але ён не прывык і не любіў выслухваць сумненні ў сваіх літаратурных здольнасцях. Ва ўсякім разе – ад жонкі. Да таго ж так і свярбела перад сном памянташыць языком, наталіць прагу красамоўнасці. У рэдакцыі, сярод сур’ёзных пісьменнікаў, ён сабе такога дазволіць не мог, бо лічыўся там птахам невысокага палёту.

– Не згодная я тут з табой, – пазяхнула жонка і выключыла тэлевізар. – Давай лепш у пасцель уладкоўвацца. А то што гэта за мода – будзіць мяне штоноч у тры гадзіны.

– Э не, даражэнькая, – завёўся Яўген. – Пачала, дык дагаворвай: у чым ты не згодная.

Васілёў брацельнік з прыкрасцю кінуў аўтаручку на кіпу спісаных аркушаў, задзірыста павярнуўся на крэсле-круцёлцы да жонкі тварам.

– Ну добра, калі хочаш. – Галя паднялася з крэсла і падышла да насценнага люстэрка, каб заправіць нанач валасы пад сетку. – Толькі не крыўдуй тады.

– Ну-ну, – з’едліва хмыкнуў малады пісьменнік.

– Усе твае высокія словы… ну там – “наджыццёвы”, “нешараговы”, “бязважкі” – аніяк да прозы, якой ты займаешся, не дапасоўваюцца. Тут пра нябесныя ясноты марыць не след.

– Гэта чаму ж? Што цябе ў маёй прозе не здавальняе?

– Ды не ў тваёй. Супакойся. Я кажу пра прозу ўвогуле. Калі б Пушкін гэтак жа пакручаста, напышлівай мовай сваіх вершаў, пісаў і прозу, у яго б нічога гожага не атрымалася. Ты перагарні “Аповесці Белкіна” – сцісла, трапна, кожнае слова на месцы. А ты, прабач, часам такую гаварыльню развядзеш, што патануць у ёй можна.

– Ат, параўнала бізун з яйкам! – распаляўся Яўген. – Па-першае, Пушкін пісаў амаль два стагоддзі таму назад. З тых пор, мілка, усё ў літаратуры памянялася… Лепшая ці горшая яна стала – гэта ўжо іншая рэч. Прынамсі, паявіліся новыя прыёмы, формы, змянілася руская мова і сам народ. Па-другое, не забывайся, што ў нас, беларусаў, свой шлях. І літаратурны – у тым ліку! Што для расейцаў добра, для нас можа быць – дрэнь. І наадварот… А то Пушкіным яна мне тыча…

Пісьменнік ускочыў з крэсла і нервова захадзіў па пакоі. Яго жонка прысела на край канапы.

– А я лічу, – абвяргала яна мужа, – што меркі паўсюль адны. Калі добра і на высокім мастацкім узроўні напісана, то ўжо аніяк не памылішся.

– Ты гэта намякаеш, што ў мяне на нізкім узроўні зроблена? – Яўген ажно спыніўся пасярод пакоя.

– Што ты ўсё за словы чапляешся! Выслухай да канца! Гарачы…

– Ну й тэмы пайшлі… – Празаік падышоў да стала, узяў цыгарэту, запаліў.

– Во малайчына, – абурылася жонка. – Давай, труці кватэру. Балазе зараз спаць ляжам.

– А сама вінаватая. – Яўген узлез на канапу, знасцежыў фортку. – Не трэ было задзірацца.

– Ух, скажыце! Не чапай нашых! Мы ж бездакорныя! – уядала мужа Галіна.

– Ты свае кепікі кінь! Давай аргументы. – Пісьменнік ізноў затэпаў па пакоі.

– Дык вось, наконт мастацкага ўзроўню, – доўжыла яго жонка. – Ты жыццё пакажы, сапраўдных людзей. Прытым праўдзіва і жывой мовай! А тое нашпіляў нейкіх выдуманых Гедымінаў, Баляславаў, Феагностаў. І тады мудруе з імі. Ты што, дасканала ведаеш псіхалогію людзей таго часу?

– Канешне, я паўгода з бібліятэчных архіваў не вылазіў! Сама ведаеш.

– Значыць, дарэмна штаны праціраў! Ды ў цябе князь чатырнаццатага стагоддзя, які толькі й умеў, што барматуху жлукціць, распуснічаць ды караць смерцю людзей, размаўляе на інтэлектуальным узроўні дацэнта гісторыі. Бо героі ў цябе кніжныя, архіўныя. Не бачыш ты іх і не адчуваеш.

– Ну, дзякуй за ветлае слова! – Яўген сярдзіта вышпурнуў акурак у фортку.

– Ды і не ты ў гэтым вінаваты… Гэта проста нейкая хваравітая страсць беларускай літаратуры апошняга дзесяцігоддзя: кожны, хто накрэмзаў два-тры нягеглых апавяданнечка, ужо арэ гістарычную глебу – раман піша на трыста старонак.

– А ты ведаеш, вельмішаноўная, што праз гістарычныя творы нацыя адраджаецца? Што гэтак мы знаходзім свае карані. А без каранёў дрэва чэзне. Без каранёў яно – сухастой!

– Мілы мой Жэня, ды хіба я аспрэчваю неабходнасць такога літаратурнага напрамку? Няма слоў – справа харошая! Я толькі хачу сказаць, што не ўсе Караткевічамі могуць стаць. Як не могуць быць усе Моцартамі і Мікеланджэла. Ты сваю нішу знайдзі. Асвой спярша малую форму: апавяданне, эсэ, публіцыстыку. Ды нават такія волаты, як Чэхаў і Купрын, апасаліся ў раманы пускацца. Але ад таго яны не меней таленавітыя і значныя для нас засталіся!

– Ат, капнула! – нервова хмыкнуў Яўген.

– А ты не адмахвайся. А тое вы прывыклі: бабіна дарога ад печы да парога. Выслухай…

– Ну-ну.

– Як вы, пісьменнікі, не можаце зразумець, што не для сябе, ва ўсякім выпадку – не толькі для сябе і крытыкаў пішаце? Што звычайны чытач – гэта нават не я, чалавек з філалагічнай адукацыяй, і нават не інжынер. Асноўная маса – простыя, сярэднія, пасрэдныя людзі. Яны і так ведаюць беларускую мову цераз пень калоду, а вы іх гэткімі слоўцамі частуеце, што часам і мовазнаўца рукамі развядзе. Дзе вы іх толькі вышукваеце? Нябось у бібліятэках?

– А ты як думала! Апісваеш прамінулую эпоху, то й каларыт пакажы!

– Каларыт! Вось адно гэты каларыт у вас і ёсць. А нам, простым чытачам, дзеянні пакажы, псіхалогію людзей раскрый, хітраспляценні кахання дай, дэтэктыўную закрутку нарэшце… А то сюсюкаецеся з гэтымі “дзідамі”, “латнікамі”, “ваярамі”.

– Ну зноў у нас: хто пра хату, а хто пра лапату, – ледзь не плакаў з прыкрасці малады перспектыўны пісьменнік. – Я ж табе кажу, недарэка ты, я эпоху апісваю. Так – “воі”, так – “дзіды”, бо гэта сярэднявечча. Калі зачну пісаць фантастыку, то й месяцаходы будуць, і зоркалёты, і іншая дрэнь! Толькі так – другое дарогі ў літаратуры нямашака. Пішаш пра паляванне – апішы і патроны, і стрэльбу. Пра каханне хітрапляцеш – прабач, і цела голае нарысуй!

– Лепш бы ты ўжо і напраўду любоўныя варункі апісваў. Адно б чытачоў прыдбаў.

– Мне такія чытачы не патрэбны, у каго ўсялякая пошласць у галаве! Для такіх хай расейскія пісакі стараюцца. Балазе не адбіцца ад іх – усе пераходы кніжнымі латкамі застаўляны.

Пасля гэтых слоў Яўген ажно зардзеўся ад гонару. Галі так і захацелася яго ўкалоць.

– Скажыце на міласць, якая пава! Ды гэтак ты зусім без чытачоў застанешся, галадаць будзеш… Зразумей жа мяне, Жэнь, – нечытэльныя твае творы. Гэта Вальтэр, здаецца, яшчэ казаў – добра ўсё, акрамя нуды. Кнігі ж пішуцца, каб не ў бібліятэках пыліцца, а каб іх чыталі-зачытвалі. Каб разганяць маркоту і сум.

– Сказаў бы я табе пару ласкавых, ды выхаванне не дазваляе, – дарэшты ўзлаваўся на натурыстую жонку Яўген. – Што ты зноў завяла катрынку! Я ж тлумачу: забаўляльнага дзярма ў кнігарнях – хоць заваліся. Чаго ты мне душу ад’ядаеш, пытаюся?!

– А ты пераступі цераз свой пісьменніцкі гонар, паглядзі на жыццё цвяроза. Недатыка! Слова яму не скажы… Прывык толькі пахвальбу слухаць. А як ты надоечы Васіля абразіў, як яго вершы ганіў?! Забыўся? Пагардліва, гэтак звысоку паляпаў па плячы…

– І правільна зрабіў! – узгарэўся новай тэмай муж. – Так гэтаму бэйбусу і трэба… А то развялося пісакаў! Зараз кожны, хто дзве страфы накрэмзае, паэтам сябе лічыць… Трасца ім у бок!

– Ды як ты можаш, Жэня! – непадробна абурылася Галя. – Чалавек прыйшоў да цябе па шчырасці, даверліва, можна сказаць – першую спробу пяра прадставіць. Паказаць сваё запаветнае, душу раскрыць… Хіба сам такім не быў, хіба не помніш, як гэта цяжка?

– А я гавару – правільна зрабіў і яшчэ зраблю, калі са сваёй пісанінай падлезе! Пісьменнік! Ведаеш, колькі такіх у мяне пісьменнікаў у рэдакцыі бывае на дні? Дзесяткамі! Калі б з кожным цацкацца-цырымоніцца, то мне прамая дарога ў вар’ятню. Хай спярша памучацца, як я, пяць гадоў на філфаку, затым у “раёнцы” задрыпанай пашчыруюць, зразумеюць, што такое прафесійная літаратура. Я ж, калі падбяру пяць нот на акардэоне, не імчуся адразу ў філармонію з крыкам: “Стаўце, грайце мяне!”

– Гэта ж брат твой, Жэнь! І ў яго відавочны талент. Ну, прынамсі літаратурныя здольнасці…

– Брат! Аболтус ён і абармот – вось усе яго здольнасці. Жаніцца яму пара ды кватэру аслабаняць! А то жыве, як пан. Прыйшоў, калі захоча, – і шусь у халадзільнік. Пасля яго – што Мамай прайшоўся. У доме прыбраць, у краму схадзіць ці ў гараж па саленні – тут не! Тут мы вершыкі строчым або за дзеўкамі прыстрэльваем. “Талент”! Ты пры мне гэтае слова не вымаўляй. Дзе ён зараз, ты мне скажы, гэты “талент”? Маўчыш? А я ведаю – на гулянцы чарговай! Чакай, яшчэ прыпрэцца лыка не вяжучы.

– Не ўсе ж такія, як ты, правільныя, не ўсе ж узнёсла-элітарныя пісьменнікі…

– Слухай, што ты заядаешся ўвесь вечар? Зараз нагну ды адхвастаю па задніцы, – сярдзіта, але з гумарам папярэдзіў сваявольную жонку Яўген.

Варта зазначыць, ён моцна кахаў Галю і ніколі не тое што не паднімаў на яе руку, а і ў думках падобнага не трымаў. Іншая справа – дапячы яе языкатасцю. Але тут, як ужо бачна, жонка была не зломак.

– А паспрабуй. – Галя гарэзна штурхнула яго ў плячо. – А то апошнім часам глядзіш на мяне, што на мэблю.

– Ух, дагуляешся. – Яўген схапіў яе за руку, пацягнуў на сябе. Паспрабаваў залучыць у абдымкі.

Галя вырвалася і з хіхіканнем ускочыла з канапы. Тады грузнаваты Яўген усчаў ганяцца за ёй па пакоі, злавіў, незважаючы на моцнае супраціўленне, ускінуў на плячо і стаў жартам пляскаць далонню па тугіх ягадзіцах. Ад гэткай гульні абое хутка прыйшлі ў вядомае ўзрушэнне. Не апускаючы жонку, якая ўтрапёна малаціла яго па спіне кулачкамі, малады муж запёр дзверы на зашчапку, рушыў да канапы і абваліўся на пасцель разам з ношай. Пачалася вясёлая валтузня. Тым і закончылася гарачая калялітаратурная спрэчка.

8

У гэты ж час, а дакладней, паралельна апісанай гутарцы, адбывалася размова ў суседнім пакоі. Там перад сном гаманілі Сяргей Уладзіміравіч і Людміла Пятроўна Сурмачы.

Бацька Васіля, шчуплы чарнявы дзядзька, шамацеў пад таршэрам газетамі, разваліўшыся ў старэнькім крэсле. Ён быў у вынашаным трыко, вахлакаватай майцы і басанож. Маці, паўнаватая светлавалосая кабета, завіхалася ля процілеглай сцяны гэтага несамавітага пакойчыка – прасавала на століку бялізну пры святле бра.

Для лепшага разумення іхняй гутаркі скажам, што абое былі шараговымі інжынерамі аднаго буйнога прадпрыемства, абоім было крыху за пяцьдзесят, абое былі не так даўно няшчадна абрабаваны гайдараўскай грашовай рэформай і, зразумела, абое былі не задаволены сваім жыццём і рэчаіснасцю ўвогуле.

– Дзе гэта наш Васіль швэндаецца? – кінула за справай Людміла Пятроўна мужу. – Ужо дванаццатая гадзіна, між іншым.

– А дзе ж быць гэтаму ветрагону! – сярдзіта азваўся патанулы ў разгорнутай газеце Сяргей Уладзіміравіч. – Вядомая рэч, недзе з дзеўкамі трэцца.

– Ну, мог бы ён пазваніць, па меншай меры? – уздыхнула Васілёва маці.

– Ага, чакай, пазвоніць! – з’едліва хмыкнуў бацька. – Яму нашыя трывогі – на лапату ды за хату. Пляваць ён на ўсіх хацеў!

– Што ты на яго ўз’еўся апошнім часам? – дакорліва зірнула на мужа Людміла Пятроўна.

Той злосна перагарнуў газету.

– А глядзець на яго моташна. Дваццаць пяць гадоў, а клёку ў галаве не мае. Пара ўжо неяк на ногі станавіцца, грошы нармальныя зарабляць, сям’ёй абзаводзіцца нарэшце. Гэтак лягчэй за ўсё: прыйшоў, пажор, ногі дагары і давай музыку слухаць.

– Бач, аб’еў ён ужо цябе! Ты што, нашмат больш за яго зарабляеш?

– “Зарабляеш”! – раптам віскнуў бацька і адрынуў ад сябе газеціну.

У час моцных душэўных узрушэнняў пераход на тэнаровыя гукі быў яго асаблівасцю.

– Ды хіба мне даюць зарабляць! – галасіў стары інжынер. – Ды такіх спецыялістаў, як я… Ды на мне ўвесь аддзел трымаецца! Хіба я вінаваты ў гэтым вэрхале! Гэта я ў сябе свае законныя, назапашаныя гадамі тысячы рублёў украў у адну ноч?!

– Не крычы, суседзяў перапалохаеш, – не перастаючы прасаваць бялізну, незласліва ўпікнула прамоўцу Людміла Пятроўна. – Не адзін ты такі пацярпелы.

– “Не адзін”! Ды я перажыць не магу такой подласці. Ды мы ж з табой не сабе тыя грошы збіралі. Дзеля таго ж Васіля і Жэнькі. Кватэры сынам пабудаваць марылі. А прыйшоў чужы дзядзька – і забраў усё як маргнуць вокам.

– Ты гэта мне тлумачыш?

– І табе, калі хочаш. І табе, каб ты зразумела, што не я ў гэтым кавардаку вінаваты. Грошы ў мяне адабралі, зарплату з жаўтаротымі інжынерамі накшталт Васіля ўраўнавалі. Што мне застаецца? Красці і рабаваць людзей я не ўмею. Не той гарт у мяне!

– Завошта абавязкова красці? Адкрый свой бізнес і зарабляй, колькі ўлезе… Чым зайздросціць больш абаротлівым.

– Што?! – зноў віскнуў Уладзіміравіч. – Абаротлівыя? Ды я такіх абаротлівых у магіле бачыць хачу!

– Не кашчунствуй! – асадзіла яго жонка.

– Так, у магіле! – не сунімаўся збуракавелы муж. – Бо зладзеі яны, ашуканцы і прайдзісветы… А я сумленны чалавек! Праўда, гэта ўсё, што ў мяне засталося…

– Ну і сядзі са сваім сумленнем!

– І буду сядзець! Кватэру маю ў мяне ніхто не адбярэ. А прыйдуць – стрэльбу вазьму. Памру – а не зрушуся.

– Вой, бач, які храбры!

– Так, храбры! Бо кватэра мая, крэўная! Я яе вось гэтымі сукаватымі пальцамі за кульманам зарабіў!

– Са мной на пару, не забывайся!

– Так… з табой! – трохі апамятаўся Сурмач-бацька.

– Іменна са мной, – перайшла ў наступ Людміла Пятроўна. – І таму мой сын мае правы на гэтую кватэру не менш, як мы з табою. Ты гэта сабе цвёрда запомні.

– Птушыныя яго правы! – падскочыў з крэсла распалены спрэчкай Сяргей Уладзіміравіч.

Ён аказаўся даволі высокага росту, і ад таго яшчэ болей выявілася яго нездаровая худзізна і сутуласць. Стагоддзе таму людзі такога целаскладу неадменна паміралі ад сухотаў.

– У яго правы кватаранта, нахлебніка! – узбуджана затэпаў па пакойчыку стары інжынер. – У яго правы – пакуль я добры!

– Ты што, ашалеў, бацька?! – гыркнула на Уладзіміравіча жонка, выпрастала спіну і пагрозна зрабіла пару крокаў ад століка ў мужаў бок.

Яна была ніжэйшая ад яго на галаву, але моцнага целаскладу і, бадай, не меншай вагі.

– Так, ашалеў! – тэнарова ўскрыкнуў Сурмач-бацька. – Ашалееш тут з вамі! Бо ўсё маё, мазольнай працай нажытае…

Ён раптам бухнуўся на калені, ухапіўся за ножку крэсла і пачаў яе таргаць і пагладжваць, мармычучы:

– Маё, усё маё, крэўнае…

– Не раві, зараз Жэня прымчыцца! Блазен стары… – перарвала яго рулады Людміла Пятроўна.

– Хай драхлае, нягеглае, – рэзка перайшоў на сіплы шэпт укленчаны Уладзіміравіч, – але ж маё, дарагое бязмерна… У кожнай драбнюткай, самай нявартай рэчы гэтае кватэры часцінка майго і твайго жыцця, маці. І ў гэтым таршэры, і ў абшарпанай секцыі, і ў гэтым сакрэтніку рыпучым, і тут, у гэтым дарэшты вынашаным пакрывале, наша жыццё!

Пры гэтым ён поўзаў на карачках і адну за адной абмацваў названыя рэчы.

Людміла Пятроўна насмешліва, узяўшыся ў бокі, пазірала на гэтыя штукарствы.

– І хай уцяміць сабе, сынок твой даражэнькі, – доўжыў лямантаваць бацька, – што ён тут пастаяльцам жыве. Хай паспрабуе мне толькі не знайсці жонку з кватэрай! Хай прывядзе сюды якую маладуху – абоіх вышпурну!

– Я зараз “хуткую дапамогу” вызаву, калі не сунімешся! – прыгразіла бузацёру жонка.

– Вызывай! Уладкуюць мяне ў вар’ятню – толькі радыя будзеце! Лішняя жылплошча аслабаніцца!

– У, бессаромная твая душа, – з прыкрасцю махнула рукой Людміла Пятроўна і зноў занялася бялізнай. – Балабонь, заўтра ж шкадаваць аб тым будзеш.

– А мне, як люмпену, няма чаго губляць, апроч сваіх путаў! – зноў плюхнуўся ў крэсла муж і схапіўся за газеціну. Аднак чытаць не змог – рукі моцна дрыжалі.

– Ты ж зразумей, Люда, што я яму толькі дабра жадаю! Што ў дваццаць пяць гадоў прападзеш без цара ў галаве! Што жыццё сваё планаваць трэба! Ну няма ў нас умоў на тры сям’і жыць у адной кватэры. Хлопец жа відны – знойдзе сабе адпаведную пару. Адно мэту трэба такую паставіць. Ну няма ў нас іншага выйсця. Жэнька – старэйшы, яму і жыць тут належыць. Думаеш, чаго яны з Галяй дзіцёнка не заводзяць? Ізноў у тую ж праклятую жылплошчу ўтыркаюцца справы. Дык зразумей жа, здаецца, дарослы ты чалавек! Дай людзям пажыць!

– Балабонь-балабонь. Добра што язык па-за вушшу ходзіць! – Васілёва маці зняла стос бялізны са стала, панесла да шыфаньера.

– У іх і адносіны, я гляджу, з тае прычыны пагаршаюцца, – перайшоў на шэпт бацька – Што гэта за сям’я без дзіцяці? Жэнька сваім раманам прыкрываецца: маўляў, давяршу, апублікую; нібыта пакуль няма часу… Лухта – ведае, што побач з гэтым шалапутам нашчадка не пагадуеш. Дый умоў няма, элементарнага паветра ў гэтай бетоннай скрыні…

– Я табе сказала, – абарвала прамоўцу жонка, – сын мой будзе тут жыць як хоча і колькі хоча! Бо гэта мой сын! Я сыду, калі табе не стае паветра!

– Ат, загнула! – сярдзіта зашалахцеў газетай муж і падробна ў яе ўткнуўся. – Ну мучся з гэтым пераросткам, галава малінавая…

– Во, давай, абражай! Гэта твой інтэлектуальны ўзровень. Для таго трэ было інстытуты заканчваць.

– А жыццё зацкавала, вельмішаноўная! Я цяперака мацёры ваўчына…

– Вось менавіта ваўчына і ёсць. Не дзіва, што на людзей кідаешся, – злосна сыкнула Людміла Пятроўна.

– “Людзі”! – грэбліва скрывіўся ейны муж. Праўда, імгненна апомніўся: – Так, ты чалавек. І Жэнька, і Галя – людзі. А гэты?! Хіба так людзі сябе паводзяць?! Надоечы, у выхадныя, кажу: “Хадзем, Вася, у гараж. З машынай падмагчы трэба, дый бульбы, варэнняў якіх прыцягнуць…” Дзе там! Занятым назваўся. А сам як ляжаў на канапе дагары нагамі, калі я адыходзіў, так і застаўся ляжаць ажно да майго вяртання! Толькі касеты ў магнітафоне мяняе ды пультам тэлевізар перашчоўквае. Гэта ж да чаго дайшло: бацька ў сваёй кватэры тэлевізара паглядзець не можа! А зробіш яму заўвагу ці прымусова гук прыцішыш, калі ўжо няможна цярпець гэты лямант, то лаецца ці біцца лезе. Балазе ж вымахаў дылда. Затое ледзь толькі я слоікі з варэннем на сваім гарбе прывалок, ён увобмірг іх паўскрываў ды давай упісваць…

– Што табе – варэння шкада? – неспагадліва заўважыла жонка.

– А ты думала! Так, шкада, калі хочаш! – зайшоўся новым прыступам злосці муж. – Гэта што ж атрымоўваецца? Мы ўсёй сям’ёй на дачы гарбацімся, садавіну-гародніну вырошчваем, у горад перавозім, цягаем штотыдзень з гаражнага склепа, каб усё свежанькім было, у лепшым, так бы мовіць, выглядзе… А гэтая прорва толькі жэрці здатная. Дзе, я ў цябе, маці, пытаюся, Васілёва дапамога? Колькі разоў ён за лета на дачы пабываў? Два, тры разы?

– Затое ён, калі прыязджае, то ў дзесяць разоў больш за ўсіх разам робіць. І не ляжыць, як ты, пасля кожнага капка лапатай. А ездзіць ён туды не любіць, сам ведаеш, чаму: каб тваю буркатню не слухаць. Ты ж яго поедам ясі!

– Я ў ягоным узросце не тое, што агарод, горы пераварочваў! Камуністы і дэмакраты ў мяне здароўе адабралі. Кол ім у горла!

– Сам ты яго ў сябе адабраў, ды язык твой з’едлівы. Ну, прыкладам, каб не абразіў ты таго ж Васіля ў прамінулыя выхадныя з першых жа слоў, то і ў гараж бы ён пайшоў, і дапамог бы табе без пярэчанняў. Завошта ж яго абібокам і дармаедам абазваў? Хто пасля такіх слоў не ўзлуецца?

– Таму што абібок ён і ёсць. – Сяргей Уладзіміравіч у гэты момант часаў паміж пальцамі босых ног. – Я ў ягоным узросце…

– Ды што ты заладзіў, як сарока: “Я ва ўзросце… я раней… я колісь…” Паслухаеш, дык проста героем ён быў! – чарговы раз перабіла прамоўцу жонка.

– Э не, ужо выслухай, май ласку! – бухнуў кулаком па парэнчы крэсла муж. – Я ў ягоныя гады не на канапе качаўся, а завіхаўся паміж кульманам, дзіцячым садком, домам і магазінамі! Ды ўжо кааператыў, вось гэтую самую кватэру, будаваць распачаў! Бо не было ў мяне гатовенькага. А гэты… Хе-хе… Чуеш, маці, што я ад Жэнькі нядаўна даведаўся? Вершыкі піша! Ну, хіба не ёлупень гэта?

– А што ж тут кепскага?

– Вершыкі! Мала, відаць, такіх паэтаў за савецкім часам у псіхушках пераседзела! Чым справай займацца, сям’ю ствараць, дзяцей нараджаць і гадаваць, мы лепш вершаскладаць будзем! Харошая пазіцыя! І галоўнае – лёгкая, бестурботная. Ты, бацька, шчыруй, гарбацься, а нас не чапай! Нас муза наведала!

– Не разумею тваіх насмешак…

– А я гляджу, ён усё нешта крэмзае апошнім часам: то за сталом, то на канапе ў блакноце. Як зойдзеш да яго – скоранька хавае ды канфузіцца. А ён вось дзе – перац! Праўду кажуць – няма роду без выроду! Канешне, дзе ж тут чалавекам будзеш! Яны ж, паэты, не па зямных – па ўзнёсла-нябесных законах жывуць.

– Не блазнуй, не пасуе гэта пажылому чалавеку, – упікнула Сурмача-бацьку Людміла Пятроўна.

У гэты міг на тумбачцы зазвінеў тэлефон. Яна памкнулася да яго, але муж, што сядзеў бліжэй да апарата, узяў трубку першы.

– Угу, угу… угу... – адно мыкаў ён з кіслай мінай на твары. – Ну што ж… вольнаму воля…

– Хто гэта – Васіль? – хапалася за трубку Людміла Пятроўна.

– Ды не рві ты дрот, – буркнуў бацька. – Павесілі ўжо. Ён, хто ж яшчэ! Лёгкі на ўспамін.

– І што?.. Што ён табе казаў?

– Яго вялікасць паведамілі, што спачываць сёння дома не будуць, – крыўляўся Сурмач-старэйшы. – Заначуюць у заводскім інтэрнаце.

– А ў каго?

– А не дакладвалі! – зляпіў клоунскую грымасу муж. Затым буркнуў: – У мадам сваёй, мусіць. У яго, як ты памятаеш, там мадам ёсць… Вольнаму, так сказаць, воля…

Пасля Васілёвага званка Людміла Пятроўна хутка легла спаць. А раздражнёны Сяргей Уладзіміравіч яшчэ доўга шоргаў, тэпаў і бразгаў на кухні, у ваннай і туалеце. Гэтай ноччу ў яго надарыўся прыступ страшэнных пячоначных колікаў. Вызывалі “хуткую дапамогу”.

9

Праз два дні пасля вышэйапісаных падзей Васіль Сурмач сядзеў у холе пятага паверха будыніны СКБ на мяккай канапе і насцярожліва зіркаў па баках. Працоўны дзень набліжаўся да свайго заканчэння, у шырокім акне, злева ад Васіля, марудна, але няўхільна вечарэла. Справа час ад часу з бразгатам адчыняліся дзверы ліфта, які дастаўляў сюды нешматлікіх службоўцаў. Тут не было канструктарскіх аддзелаў, а размяшчаліся толькі бухгалтэрыя, кабінеты ксеракапіравання, начальніка СКБ і розных яго намеснікаў.

Дык што ж рабіў тут малады і нічым не слынны інжынер Васіль Сурмач? Уся адметнасць яго становішча заключалася ў наступным. Ужо некалькі месяцаў як ён аблюбаваў гэтае месца для пісання вершаў. А што ён іх усё-такі піша, мы няўзнак даведаліся з папярэдніх глаў, калі падслухалі гаворкі яго дамашніх. Хол паблізу кабінета начальніка СКБ быў самым ціхім, нешматлюдным і ўтульным кутком гэтай канструктарскай установы. Тым болей што ўсё службовае жыццё тут згрупавалася направа ад хола: і ліфт, і шэраг кабінетаў, і курыльня, і выхадная лесвіца. Хол знаходзіўся як бы на водшыбе – тыповае месца адпачынку. Людзей, якія меліся сюды завітаць пасядзець, было чуваць зводдалеку па цокаце і грукаце абцасаў па гулкай бетоннай падлозе. Ліфт савецкай вытворчасці, як водзіцца, падыходзіў са скрыпам. І таму Васілю можна было не апасацца быць заспетым знянацку якім-небудзь саслужыўцам за неслужбовым і для нармальнага чалавека смешным заняткам.

Гісторыя далучэння Сурмача да аматарскіх заняткаў літаратурай і простая і складаная адначасова. Вырасшы ў тыповай тэхнічна-інтэлігенцкай сям’і, Васіль усё дзяцінства, школьныя і інстытуцкія гады амаль нічога сур’ёзнага не чытаў. Праграмныя творы беларускай і рускай літаратуры з-за сваёй ідэалагічнай скіраванасці і збольшага вялікіх аб’ёмаў яго не вабілі. Школьныя ж настаўнікі хораша пашчыравалі, каб выпрацаваць у неруплівага вучня агіду да гэтых твораў. Як жудлівы сон, успамінае цяпер Васіль здачу вершаў у няўрочныя часы, выстойванне для таго гадзінамі перад настаўніцкай у чарзе з такіх жа гаротнікаў. Гэтыя катаванні праводзіліся зазвычай напрыканцы вучэбнай чвэрці, асабліва лютыя – пад Новы год. Тады трэба было вызубрыць і адчаканіць літара ў літару ды яшчэ з адпаведнымі інтанацыямі каля дзесятка вершаў Маякоўскага, Твардоўскага, расказаць, не збіваючыся, некалькі празаічных песень М.Горкага і іншых вялікіх пісьменнікаў. Найменшая замінка вяла за сабой выгнанне з кабінета і прыладкаванне ў хвост даўжэзнай чаргі. Некалькі дзён запар да позняга вечара мучыла істэрычная настаўніца рускай літаратуры сваіх вучняў. Ніводзін бядак не абмінаў гэтага выпрабавання. Яе новаўвядзеннем было – ставіць адзнаку па кожным праграмным вершы асобна. А вершы за чвэрць прапаноўваліся для вывучэння на памяць дзесяткамі. Апантаная настаўніца не выстаўляла выніковай адзнакі, пакуль напроці кожнага прозвішча ў класным журнале не выстраіцца энная колькасць ацэнак. І нельга тут было схавацца за хваробы і падобныя ўважлівыя прычыны. А што рабілася з ёю, калі, не вытрымаўшы здзеку з любімага Маякоўскага, бралася яна сама паказваць, як трэба чытаць яго вершы! І без таго бледны твар настаўніцы бляднеў яшчэ больш, уся ейная постаць рабілася як бы бязважкай і небанакіраванай, голас трымцеў утрапеннем падзвіжніцы, выразныя жэсты рук то секлі ад пляча, кленучы ворагаў рэвалюцыі, то крыллем птушкі ўзмахвалі дагары, перадаючы нястрымны палёт у светлую будучыню. Васіль не мог тады адарваць ад яе вачэй. І таму свае “траякі”, атрыманыя за чытанні такіх векапомных вершаў, здаваліся яму Божай ласкай.

З беларускай літаратурай стасункі былі не лепшыя. Першыя пяць гадоў іх вучыла пажылая добрая і надзвычай непатрабавальная настаўніца. Яна расперазала іх да такой ступені, што вучні на ўроках роднай мовы і літаратуры хадзілі на галовах, тузаліся, раўлі ва ўвесь голас і, вядома, сказа пабудаваць па-беларуску былі няздатныя. І калі ў апошнія два гады, з прычыны сыходу памяркоўнай настаўніцы на заслужаны адпачынак, іх клас прыняў новы педагог, надарылася катастрофа. Новая настаўніца, суровая кабета гадоў сарака, двойкамі па ведах і паводзінах хутка ўтаймавала сваіх падапечных. А Васіль з-за свайго панурага і натурыстага характару адразу ж патрапіў пад гарачую руку і быў неафіцыйна залічаны ў галоўныя разбойнікі і бузацёры. Ён нагрубіў настаўніцы па нейкай пусцяковіне. Тая аказалася задужа злапомнай і не даравала яму ажно да выпускнога вечара. Тройка па беларускай літаратуры была адзінай у пасведчанні аб заканчэнні школы. Ці да любові тут да роднае мовы?

Нават у самым квяцістым і вычварным сне не мог сасніць тады Васіль Сурмач, што праз некалькі гадоў не пад прынукай, а самохаць захопіцца ён літаратурай, што сам будзе нешта такое крэмзаць. Што запішацца адразу ў некалькі бібліятэк горада, што будзе чытаць запоем класічную літаратуру. А тым не менш менавіта так сталася.

Пачалося ўсё з таго, што ў адзін памятны дзень не аказалася ў яго пад рукой прывычнага пікантна-жвавага чытва (са стралянінай, пасцельнымі сцэнамі і абавязковай дэтэктыўнай закруткай). Не паказваў у той вечар нічога падобнага і тэлевізар. І тут на вока замаркочанаму ад бяздзейнасці хлапчыну трапіўся рад кніг у цёмна-сініх строгіх вокладках. Тое быў збор твораў А.Купрына. Васіль ведаў гэтыя кнігі па тым, што ягоны брацельнік з братавай у свой час проста зачытваліся імі, прытым прыводзілі адно аднаму ўслых асабліва смешныя месцы ці трапныя выразы і тады проста каціліся з рогату. Васіль шчыра зайздросціў ім, бо і сам любіў забаўляльнае і жывое чытво. Заміналі ўзяць у рукі тыя строгія тамы дзве акалічнасці. Па-першае, гэта была ўсё-такі класіка. А слова “класіка” яшчэ са школы выклікала ў Сурмача моцную ўнутраную дрыготку. Па-другое, надта ўжо паблажліва, з пыхлівым выглядам прапаноўваў яму пачытаць Купрына старэйшы брацельнік – сарамаціў неадукаванасцю, цемнатою, вузкім кругаглядам і падобнае. А Васіль з дзяцінства прывык пярэчыць брату.

Але ў той вечар Яўген з Галяй былі, здаецца, у тэатры, і таму Васіль адвольна, але без асаблівых спадзяванняў і даверу вышмаргнуў з багатай кніжнай секцыі першы том А.Купрына. Ён меркаваў прачытаць адно-два апавяданні, расчаравацца і кінуць. Але з першых жа старонак, што называецца, з галавой акунуўся ў яскравы свет надзіва жывых, трапяткіх і праўдзівых вобразаў. Кароткія апавяданні Купрына ўяўляліся яму проста выхапленымі з віру паўсядзёншчыны кускамі жыцця, кускамі, нейкім неймаверным майстэрствам пакладзенымі на кніжныя старонкі. На гэтых плоскіх аркушах паперы, сярод радкоў тэксту, бурліла сапраўднае, паўнакроўнае, радаснае і горкае жыццё. Там кахалі і ненавідзелі, радаваліся і плакалі, нараджаліся і паміралі людзі, у існаванні якіх Сурмач ані на секунду не ўсумніўся. Кожнае невялічкае, на пяць-дзесяць старонак, апавяданне выклікала ў яго буру эмоцый, ускалыхвала прыбітыя камуністычнай ідэалогіяй і матэрыялістычным выхаваннем спрадвечныя памкненні чалавечай душы, адказвала на пытанні, якія за амаль дваццаць гадоў свядомага быцця назбіраў Васілёў розум. Адказваў на пытанні, на якія, здавалася б, не можа адказаць чалавек.

Замест апрыкрых кананічных герояў прасавецкай літаратуры, замест мускулістых, з курынымі мазгамі супергерояў сучаснага літаратурнага смецця ў творах гэтага цудоўнага аўтара паўставалі нармальныя, сярэднія, нічым не адметныя і разам з тым надзвычай выразныя і аб’ёмныя характары. Яны размаўлялі, як размаўляюць нармальныя людзі – простай і сакавітай мовай. Іх апаноўвалі натуральныя пачуцці, і дзеянні іх былі гэтаксама натуральныя – чалавечыя. Добрае, высокае і боскае тут праўдзіва перапляталася з нізкім, заганным, бязлітасным.

О, як паверыў тады Купрыну Сурмач! У той памятны дзень чытаў ён да позняй ночы. Вакол хадзілі бацькі, вярнуўся брат з жонкай, гаманілі, нават звярталіся з чымсьці да Васіля, затым леглі спаць – хлопец не заўважаў гэтага. Прачытаўшы з лёту, запоем, палову першага тома, ён са здзіўленнем зазначыў назаўтра, што выразна памятае кожнае са шматлікіх кароткіх апавяданняў, што можа пераказаць любое. І ён пераказваў іх мысленна, пераказваў сабе, пакутліва чакаў заканчэння працоўнага дня, каб ізноў акунуцца ў нечакана адкрыты свет чалавечае Праўды. Так, чытаць Праўду, чытаць па сваім інтарэсе і волі – гэта было новае, ашаламляльнае адчуванне – накшталт першага юначага, шчырага і апантанага кахання. За адным выключэннем: у каханні, калі яно напраўду каханне, начыста адсутнічае розум. Кахаць можна і вельмі непрыстойнага, і вельмі цёмнага, і нават вельмі заганнага чалавека. У каханні, як ні круці, усё-ткі пераважае цела. Пры захапленні ж высокай літаратурай розум не толькі не зацьмяваецца, ён прасвятляецца і шырэе. Сурмач, на той час чалавек вельмі пасрэднага культурнага выхавання, востра адчуваў гэта.

Пасля А.Купрына паслядоўна пералапаціў Васіль зборы твораў і А.Чэхава, і Л.Талстога, і Ф.Дастаеўскага. Усю рускую класіку ўмясціў гэты дзівак у сваім не запоўненым школьнымі ведамі мозгу. Балазе многае было пад рукою: у багатай братавай бібліятэцы. Сам Яўген, бачачы непадробнае захапленне малодшага брацельніка сур’ёзным чытвом, адно паблажліва хмыкаў і незласліва з яго пакепліваў. Маўляў, цешся-цешся, дружа, доўбнем нарадзіўся, доўбнем і памрэш. Сам жа засяроджана пісаў чарговую векапомную рэч.

А тым часам у Васілёвай душы праходзілі грунтоўныя пературбацыі. Думкі вялікіх аўтараў, спярша прагна і шпарка ім праглынутыя, пакрысе і няўзнак сталі складацца ў сістэму. Прычым ва ўласную сістэму Васіля Сурмача. Сам ён спачатку не здагадваўся аб гэтым. Бачыў адно: ягонае жыццё пачынае распадацца на дзве прынцыпова далёкія адна ад адной палавіны. Усё часцей прыходзіла вярэдлівая думка: жыццё паўсядзённае, у якім ён дваццаць тры гады варыцца зранку да вечара, дзе нязменна атрымоўвае кухталі і трывае абразы, дзе калі-нікалі і сам выдзірае кускі часовага шчасця, – гэта не яго жыццё. Гэта жыццё несапраўднае. Жыццё ж існае, скрытае дагэтуль ад яго, так бы мовіць, за сямю пячаткамі, толькі цяпер адчыняе свае блаславёныя дзверы. Яно ад нараджэння і да сталасці скрыта як ад яго, так і ад абсалютнай большасці грамадзян ягонай краіны цяжэрным друзам. Гэта матэрыялістычнае выхаванне, разнастайныя жадункі плоці і азартныя амбіцыі духу, скажоная ў пэўны бок сістэма адукацыі, амаль пагалоўнае адрачэнне народа ад сваіх каранёў, ад мовы сваёй і культуры. І як вынік – рабская псіхалогія большай часткі дарослага насельніцтва, усеагульная бескультурнасць. І да яго – быцця існага, заваленага гэтым матэрыяльна-ідэалагічным шалупіннем – прабіваюцца, пракопваюцца адзінкі. А між тым яно, існае, насампраўдзе ляжыць не так і глыбока і тэарэтычна даступнае кожнаму. Варта толькі працягнуць руку і ўзяць з паліцы патрэбную кнігу ў строгай вокладцы, шарэнгі якіх так старанна расстаўлены для аздобы кватэр паважных прасавецкіх грамадзян. Расстаўлены напаказ, расстаўлены, як правіла, не для прачытання. Варта толькі працягнуць руку…

Але ў асноўным не працягваюцца рукі да кніжных паліц нават ва ўласнай кватэры, не кажучы пра бібліятэчныя кнігасховішчы.

Так думаў Васіль. Ён прыходзіў да гэтага марудна і таемна, прыходзіў унутрана, амаль не змяняўся ў знешніх сваіх праявах.

Працягваючы паглынаць адзін за адным фундаментальныя творы сусветнай, рускай і айчыннай літаратуры, са здзіўленнем, якое межавалася з недаўменнем і адчайным жахам, пераконваўся Сурмач у наступным. Усё, што адбывалася і адбываецца ў ягоным жыцці, даўно выяўлена, абагульнена, прадбачана і прапісана ў гэтых кнігах. За дзвесце, пяцьсот гадоў ані на каліва не зыначыўся чалавек, адны і тыя ж памкненні кіруюць ягонымі дзеяннямі. Усё, пра што натуральна разважаў Васіль ад самага маленства, пра што падспудна здагадваўся і не мог пэўна акрэсліць, што лавіў яго слых у гаворках звычайных людзей на вуліцах, у крамах, грамадскім транспарце – гэтакія бязладныя енкі зрэбнае праўды, – усё было даўным-даўно пачута, адлюстравана ў мастацкіх творах, складзена ў шматстайныя філасофскія сістэмы. Магутныя таленты, светлыя геніі разбіраліся ў чалавечай душы, спрабавалі яе змяніць да лепшага. І не здолелі. Ва ўсякім разе, Васіль анідзе не вычытаў пэўнага рэцэпта, як гэта зрабіць. Ясна выяўлялася адно: чалавек пакутуе і, найхутчэй, мукі яго непазбыўныя. Бо пакутуе ад свайго граху, а грэх уласцівы самой чалавечай прыродзе.

Непрывычны, наджыццёвы страх, па меры духоўнага росту, усё болей забіраў у свае цянёты Васіля. Вялікія веды, што спярша прыносілі высокую радасць, ужо спараджалі маркоту. “Свет не пераробіш, вынікам усяму – смерць!” – несціхана стукала ў скронях. Ён стаў баяцца смерці, бо пачаў пра яе разважаць. Гэтага не бывае, калі жывеш прывычным раслінным жыццём – як трава, дрэва, птушка нябесная.

Але насуперак чорным думанням, у абарону жыцця, з глыбіні абноўленай Васілёвай душы паўставала радаснае, хаця пакуль і туманнае: “Смерці няма!” Гэта пацвярджалі духоўныя вобразы любімых пісьменнікаў, значна жывейшыя за самага здаровага здаравілу-сучасніка. Гэта пацвярджалі іх жыццяпраўдныя творы, закладзенае там духоўнае святло. Святло, якое не меркне з цягам часу, не брыдзіцца ад ляжання стагоддзямі ў нетрах бібліятэчных сховішчаў. Не псуецца, як кніжныя вокладкі. Сапраўднае, незнішчальнае, бессмяротнае святло.

Васіль нібыта напраўду грэўся ягонымі промнямі.

І вось, напэўна, ад нязводнага і страснага жадання разабрацца, знайсці недасягальную залатую сярэдзіну, супаставіць рэальнае канечнае жыццё з Бясконцасцю, памірыць сябе вонкавага (грубага, цялеснага, хцівага, смяротнага чалавека) з сабой духоўным (існым і неўміручым) пачаў Васіль пісаць вершы. Намагаўся з іх дапамогай знайсці паразуменне з Сусветам.

10

Сурмач здрыгануўся. Гэта ліфт варухнуў у апошні раз трасамі, шчоўкнуў хітрамудрымі зашчапкамі і са скрыгатам адчыніў свае дзверы. Адтуль выплыла відная мажная кабета – супрацоўніца суседняга аддзела. Васіль якраз запісваў чарговы вершаваны радок у нататнік. Убачыўшы жанчыну, ён неяк падазрона замітусіўся, заёрзаў на месцы і ненатуральна загартаў блакнот: быццам бы шукаў патрэбны тэлефон ці прозвішча. Кабеціна адно зірнула на яго мімаходзь, як на мэблю, і панесла сваё шчодрае цела далей па калідоры. Сурмач чуў, як пастукала яна ў адны з дзвярэй, як адчыніла яе і з пытаннем: “Можна?” – увайшла ўнутр.

Праз пару хвілін, упэўніўшыся ў адсутнасці паблізу цікаўных, Васіль адшукаў у блакноце недакончаны верш і на ім засяродзіўся. Некаторы час ён хмурыў бровы, нервова пацепваў плячыма, пачынаў вадзіць алоўкам і тут жа перакрэсліваў свае пісьменніцкія намаганні. Кабета перашкодзіла яму дапісаць канец ужо мысленна занатаванага радка: збянтэжанасць, выкліканая яе паяўленнем, начыста выбіла з галавы рыфму. І як ні тужыўся затым самадзейны паэт, ніяк не мог прыгадаць раней знойдзеныя апошнія словы. Усё, што прыходзіла зараз у галаву, было крайне нязграбным і недарэчным, брыдзіла ўсю папярэднюю працу.

Між іншым, рабочы дзень ужо заканчваўся, і трэба было шыбаваць у свой сектар ды хоць апошнія паўгадзіны пакруціцца перад начальніцкім вокам – каб не залічылі ў прагульшчыкі. Да таго ж Сурмач пэўна ведаў, што Зоська Шальговіч даўно шнырыць па кабінетах па ягоную душу. А з Зоськай зараз трэба быць падробна зычлівым і памяркоўным. Апошнія два дні Васіль жыў, можна сказаць, на яе шыі.

Мы, як помніцца, развіталіся з ім пазаўчора паблізу заводскага інтэрната. Хлапчына пакіраваў туды, адно падпарадкоўваючыся жыццёвым абставінам, а зусім не з патрэбы плоці і, тым болей, памкненняў духу. А паколькі апоўначы ісці чужаком праз вахцёра было, мякка кажучы, немэтазгодна, то Васіль палез на другі паверх з двара – па пажарнай лесвіцы. Гэта быў даўно і добра асвоены ім пралаз: праз прачыненую заўсёды аконную створку мужчынскай прыбіральні ён трапляў у змрочны інтэрнацкі калідор. Дык вось, па неабходнасці скарыстаўшыся гэтым пралазам, Сурмач дашчэнту завэдзгаў новыя штаны Куліковага бацькі, парваў куртку і ў такім стане заявіўся да Зоські.

Шальговіч прыняла яго з гарачай душой. Так бы мовіць, накарміла, абагрэла і спаць улажыла. А яшчэ і прывяла ў парадак, наколькі было магчыма, Сурмачавы вопраткі.

Пакуль разыдзецца фінгал пад вокам, і загояцца драпіны на твары, Васіль мусіць пражываць у гэтай хлебасольнай гаспадыні. Яна кожную раніцу прыводзіла яго фізію да ладу з дапамогай парфумы і выпраўляла на работу. Ішлі яны паасобку. Так запатрабаваў Сурмач. Бацькам жа ён зманіў па тэлефоне, што нібыта нейкі прыяцель на час свайго ад’езду папрасіў яго прыгледзець за кватэрай, павыгульваць сабаку.

…Васіль з прыкрасцю схаваў блакнот з недапісаным вершам у кішэнь кашулі – ля сэрца. Тут жа недарэчы згадалася, што Зоська намерылася зацягнуць яго сёння на вечарынку да адной сваёй прыяцелькі. Гулянка адбудзецца ў інтэрнаце, і ўзровень яе мае быць не нашмат вышэйшы за памятнае Сурмачу баляванне ў Куліка. Апроч таго, Шальговіч за сталом пачне віснуць у яго на плячы, туліцца целам і наогул паказваць іхнія цесныя ўзаемаадносіны. А ў інтэрнаце ўсё знаёмыя людзі.

Ад безвыходнасці і прыніжанасці свайго становішча (грошай таксама не было) Сурмач апошнія два дні знаходзіўся ў крайнім нервовым разладдзі. А Зоська яшчэ адранку ўлавіла яго непрыхільнасць да маючай адбыцца вечарыны і ўвесь дзень вачэй з яго не спускала. І хаця яе рабочае месца знаходзілася праз чатыры кабінеты па калідоры ад сектара Маскаленкі, яна ўхітрылася цалюткі дзень ацірацца блізу Васіля. Куды толькі глядзеў строгі Пятро Яфімавіч! Зоська балакала з кабетамі, какетнічала з мужыкамі ды трымала на прыцэле палюбоўніка, у якога, як на бяду, надарыўся дзень паэтычнага натхнення.

Спускаючыся па лесвіцы на свой паверх, Сурмач утрапёна думаў пра астабрыдлае яму раздваенне ўласнай асобы. Бо ўзнёслыя і, як яму здавалася, даволі неблагія па літаратурных мерках ягоныя вершы ніякім чынам не сугучыліся з яго грубымі, цялесна-меркантыльнымі вонкавымі паводзінамі. Вось і зараз, пачуўшы дзявочы смяшок на лесвіцы, ён міжволі сцепануўся, запыніў ступу і насцярожыўся: раптам Шальговіч? Тут жа мысленна вылаяў яе шалавай, дадаў і болей крутыя словы. Нібыта Васіль, што знаходзіўся зараз на лесвічным пралёце, і нядаўні летуценны вершаскладальнік у холе паблізу дырэктарскай – розныя людзі.

А між тым, папракаючы сябе ў двухаблічнасці, цьмяна разумеў хлопец, што іначай і быць не можа. Бо неспадзеўкі прыдбаны скарб ведаў, які няўрымсліва распірае яго каторы год, імкнучыся вонкі, скарб, які нясцерпна хочацца камусьці паказаць, кагосьці ім ашчаслівіць, гэты таемны ўнутраны скарб – пагібель для паэта ў жорсткім матэрыяльным жыцці. “Молчи, скрывайся и таи и мысли и дела свои…” – даўно сказаў вялікі паэт. Як усё геніяльнае, гэтыя словы актуальныя і зараз. Нібы цнатлівая дзяўчынка, што намалявала і песціць для сябе крылаты вобраз бездакорнага белага прынца, так мроіў Васіль Сурмач аб вузкім коле таварышаў-аднадумцаў. Аб гэткай літаратурнай фемідзе, дзе за кубачкам гарбаты можна прачытаць сваё запаветнае, не баючыся згледзець кплівых ухмылачак, пачуць паблажлівага шэпту ў свой адрас. Ён нават знаў, што існуе такі літаратурны свет, але не ведаў туды пралазаў.

У грубым жа рэальным свеце было ясна відаць адно: слабакоў і ўшчэмленых – калек, меланхолікаў, гомасэксуалістаў – здаровы натоўп не любіць. Мала таго, ён з іх здзекуецца, ён іх б’е, вынішчае. Гэтакі прыродны адбор. Далоў усё недалужнае, занадта чулае і вонкава непрыгожае! Менавіта з вышэйпрыведзеных прычын і Васіль Сурмач – хлапчына з выгляду дужы, прывабны для жаночага полу, нахрапісты ў паводзінах напаказ – мусіў трывала хаваць ад брудных лап рэчаіснасці сваю пяшчотную існасць паэта. Каб жыць, каб не пазбавіцца работы, куска хлеба, каб не быць вышпурнутым людскім калаўротам на самую ўзбочыну жыцця.