Перакулены час

11

Твар Васіля пачаў распаўзацца ў кіслую, гідлівую міну. Так, Зося Шальговіч з некаторых пор выклікала ў яго выключна нізкія пачуцці. Напружыўшы волю, хлопец стварыў на сваім абліччы адносна зычлівы выраз, злёгку хітнуў Шальговіч галавой – маўляў, усё нармалёва – і хуценька перасеў на працоўнае месца.

Удаваць рупліўца на ніве канструявання заставалася нядоўга – прыкладна паўгадзіны. Сурмач выдатна разумеў, што ўвесь гэты час Зоська будзе пільнаваць яго неадступна. І самае кепскае, што выйсця ў яго, Васіля, няма ну ніякага. Шлях дамоў яму да канца тыдня закрыты, гэта як лёду. А за хлеб, дах і ложак трэба расплачвацца, патураць усялякім прыхамацям палюбоўніцы. Між іншым, Шальговіч яшчэ ўчора ноччу залучылася Васілёвай згодай ехаць на выхадныя да яе бацькоў у вёску. Прывезці на рэйсавым аўтобусе сала, бульбы ды яшчэ той-сёй агародніны. Вядома, прыйдзецца папрацаваць фізічна.

Сурмач, паглыблены ў невясёлыя роздумы, бязмэтна шчоўкаў “мышшу” па полі “Windows”. На Шальговіч ён наўмысна не глядзеў, аднак чуў яе штучны смяшок у сугуччы з прыглушаным рогатам Віцькі Крукава і звонкім шчабятаннем Марыі Лухвіч. Гэтыя трое гаманілі аб чымсьці змястоўным і, пэўна, далёкім ад службовай тэматыкі.

– Лухвіч, а што, працоўны дзень ужо скончыўся? – падаў голас са свайго “акварыума” Пятро Яфімавіч Маскаленка. – Га? Нешта не разумею я цябе, шаноўная.

Галоўнага напрыканцы рабочага дня разбірала нуда, а прыдзіркі да Машы яго забаўлялі. “Хай бы лепш Зоську адсюль турануў. Вось жа хітрахвостая дрэнь! – з раздражненнем думаў Васіль. – Заўжды на ёй нібы шапка-невідзімка напята. Яўна ж валэндаецца тут без справы, а гэты ёлупень Маскаленка на яе – нуль увагі”.

– А што такое? – пасля даволі доўгай паўзы, з выклікам азвалася Маша.

– Ты мне дурніцу не ўдавай! – задзірліва выкрыкнуў са свайго месца Маскаленка. – Справай займіся. Ці не памятаеш, што ты мне вінная?

– Я ў вас не пазычалася! – нагрубіла шэфу Лухвіч.

Тут жа ў розных кутках залы раздаліся няроўныя па гучнасці смяшкі. Гэта ўгнявіла Маскаленку.

– Марыя Лухвіч, – ціха і афіцыйна прамовіў начальнік.

– Я… – з нелюбоўю ў голасе адгукнулася Маша.

– Хадзі, даражэнькая, да мяне…

– Я вам не даражэнькая, – абурылася падначаленая, аднак мусіла падпарадкавацца афіцыйнаму вызаву.

Праз пяць хвілін размова ў шэфавым “акварыуме”, што распачалася даволі прыстойна і стрымана, перарасла ў тыповую сварку з выгукамі, кпінамі і нават абразамі блізу: “…лясы точыш”, “…вы мне не ўказ”, “…як баба базарная”, “…і звольнюся”, “…лёгкага ветру”.

Васіль вялікімі намаганнямі стрымліваў рогат. Дальбог, было нялёгка гэта рабіць, бо побач, схаваўшыся за сваім кульманам, заразліва аддаваўся “смехавіцкаму” бывалы інжынер Грышка Шпак. Яго сівая з праплешынамі галава білася аб стол у нястрымных сутаргах. А справа ад Сурмача, раз-пораз вызіраючы з-за кампутара, па-клоунску грымаснічаў Віцька Крукаў.

Словам, працоўны дзень завяршаўся досыць весела. За дваццаць хвілін вышэйзгаданай службовай звады нават Васіль, якога нясцерпна муляў рэмень чужых штаноў, якому ціснула на падсвядомасць невыгода пражывання з Шальговіч яшчэ некалькі дзён, няўзнак прыйшоў у гумор.

Ён не агрызнуўся, калі на прахадной завода Зоська драпежна вынырнула з натоўпу, схапіла яго за локаць і шэптам загадала чакаць яе праз пятнаццаць хвілін каля універсама “Цэнтральны”, а падміргнуў ёй па-змоўніцку: “Усё як мае быць”, – і ўсміхнуўся неспадзявана праяснеламу вячэрняму небу.

Пасля гэтага палюбоўнікі рушылі ад брамы паасобку.

Інтэрнат, дзе пражывала Зося Шальговіч, знаходзіўся праз два кварталы ад гэтай заводскай прахадной. Універсам “Цэнтральны” – праз адзін. Яны абыходзілі той квартал з супрацьлеглых бакоў.

…Васіль толькі што дапяў скрыжавання і павярнуў на запаветную ціхую вулку, як нехта гаркнуў у самае вуха:

– Куды так мэтанакіравана, чалавеча?

Хлопец сцепануўся ад нечаканасці. Ён не любіў такіх жартаў, бо яны заўсёды ўносілі сумятню ў яго ўнутраны свет, быццам хтосьці ўрываўся ў цёплае, добраўпарадкаванае і выпакутаванае жытло і гарлаў: “Вымятайся!”

Гэта быў супрацоўнік іх сектара Пецька Мяркулаў – хлопец яго ўзросту, хітрун, гулёна і зацяты марнатравец працоўнага часу. А ў цэлым – душэўны і неблагі чалавек. Між іншым, з відавочнымі артыстычнымі здольнасцямі. Паступленне ў тэхнічнае ВНУ было яўнай і недаравальнай памылкай Мяркулава, і таму ён усяляк кампенсаваў гэта дасціпнымі розыгрышамі, падколкамі і пацвельваннямі з саслужыўцаў у рабочы час, з’яўляўся непераўзыдзеным знаўцам шматстайных анекдотаў і баек, быў цвіком праграмы пры правядзенні банкетаў, застолляў і спантанных папоек.

– Ды так, гуляю… – з насцярогай адказаў Пецьку Васіль, не спыняючы хаду.

– А… – З цыгарэтай у зубах, Мяркулаў крочыў з Васілём поплеч. Ён раз-пораз нахіляў бялявую кудлатую галаву наперад, паварочваў шыю і зазіраў спадарожніку ў вочы. Быў Мяркулаў прыкладна на паўгалавы ніжэйшы ад Сурмача.

– А я думаю: чаго ён сюды шуруе? – жыццярадасна гаманіў Пецька. – А не хочаш – да мяне? У нас там сабантуй намячаецца невялічкі… Павяселімся ў харошай кампаніі.

Мяркулаў жыў у той жа “общаге”, што і Зоська.

– Ды не, справы… – адказаў Сурмач. – Тут з чалавечкам адным дамовіліся…

– А… ну, калі з “чалавечкам” – тады разумею, – хітра падміргнуў Пецька і выплюнуў акурак. – І ўсё ж, калі будзе настрой, завітвай. Хаця б і з “чалавечкам”. Мы, мабыць, позна будзем сядзець. Нумар пакоя памятаеш?

– Ага, – механічна кіўнуў Васіль. – Бывай, Пець…

“Ці не на адзін сабантуй кіруем?” – паўстала ў свядомасці справядлівае пытанне.

Сурмач паціснуў на развітанне руку свайму непажаданаму спадарожніку і з ненатуральна заклапочаным выглядам збочыў у нейкую падваротню. На сэрцы было брыдка ад уласнай хлусні. Праклятыя жыццёвыя абставіны! Завошта ж змушаеце вы Васіля быць не самім сабой, чаму штурхаеце на не вартыя сумленнага чалавека ўчынкі? “Чорт мяне пабірай!” – думаў хлопец, у паўзмроку лавіруючы між сметніц, пранікаючы ў прарэхі агароджаў цесных старых панадворкаў, каб выбрацца на паралельную вулачку. Дзе той блаславёны час, калі Васіль хлусіў, вычвараў, што душа пажадае, ды пры гэтым не знаўся з дакорамі сумлення?.. З аднаго пад’езда на яго з немым брэхам выкацілася і ледзьве не цапнула за нагу маленькая і злосная псіна. А калі пералазіў цераз адну нізкую загарадку, надарваў у раёне прамежнасці агорклыя штаны Змітракова бацькі.

Гэтыя непрадугледжаныя манеўры адабралі нямала часу, і да універсама “Цэнтральны” хлопец прыбыў са значным спазненнем. Метраў за пяцьдзесят да ўвахода ў краму Васіль наўмысна запаволіў крок, каб Зоська не падумала, што ён ляцеў сюды язык высалапіўшы.

Верная сяброўка ўжо стаяла на высокім ганку і зіркала па баках, марна спрабуючы згледзець свайго кавалера сярод прахожых. Горад акунаўся ва ўсёабдымную вечаровую цямрэчу. Ліхтары ж беражлівая дзяржава ўключаць, як заўжды, не спяшалася.

Яна ўсё ж прыгажуня, гэтая Зоська Шальговіч. Васілю ўсцешна было цікаваць збоку, як дзяўчына, на якую звяртае ўвагу ці не кожны другі прахожы мужчынскага полу, нервова азірае наваколле з высокага ганка, камечыць у далонях ручкі сумак. Яго – Сурмача – чакаючы! Чаму ён на яе ўз’еўся, Васіль і сам пэўна не ведаў. Ці не спрацоўвае тут дзіўная акалічнасць чалавечай псіхікі, па якой мы часцяком грызёмся, сварымся са сваімі сямейнымі, у прынцыпе, самымі блізкімі і надзейнымі людзьмі, неяк няўзнак робім ім нечуваныя подласці?

Васілю раптам стала шкада Зоську. Яна здалася яму няшчаснай. Хвіліны стоенага жалю да яе і раней, бывала, уздымаліся з душэўных глыбінь, але, нібы напужаныя тарахценнем грубай рэчаіснасці, толькі высунуўшыся, хаваліся зноў пад трывалую маску нячуласці. У такія моманты Сурмач міжволі перажываў чужое жыццё, як адкрыццё яўляліся яму чужы боль, смутак, чужая безвыходнасць і адзінота. Тады ашаламляла тое, што перажывае, пакутуе і змагаецца на гэтай зямлі не ён адзін, а яшчэ нехта другі, а значыць – і тысячы, мільёны, мільярды жывых істотаў. Гэты боль, непараўнальны па маштабах з яго асабістым унутраным болем, абрынаўся ў Сурмачаву душу, і тады, падпарадкоўваючыся непарушнаму інстынкту выжывання, нешта хуценька зачынялася ў гэтай маленькай душы. Бо, акрамя Хрыста, ніхто яшчэ гэты боль не вытрымліваў… Пасля такога імгненнага адкрыцця сардэчнай засланкі вернуты ў рэальнасць Васіль некаторы час, асабліва знаходзячыся на адзіноце, якімсьці ўнутраным вокам бачыў аб’ёмнасць і неўміручую вялікаснасць сусвету. А ўнутры, у сховах неспасціжнай сваёй душы, усталёўвалася салодкая злагада. Гэты непаўторны экстаз дасягаў такой моцы, што слёзы набягалі на вочы, і скрозь вільготную павалоку ўсцешным, нязнаным святлом ззяла кожная галінка, каменьчык, кожная птушка і чалавек. Бо яны ўжо былі Васілём, а ён быў імі. І толькі нейкія надуманыя, але дужа трывалыя законы грамадскага суіснавання тармазілі яго душэўны парыў кінуцца і цалаваць прахожых, зямлю, кветкі…

Гэтая хваля мілосці да ўсяго зямнога сыходзіла павольна, але няўмольна, нязменна. Сурмач нібы ўвачавідкі назіраў, як пласчэюць прадметы і абрысы дрэў, як людзі набываюць свае чалавечыя абліччы, як драбнеюць уласныя думкі… Праз колькі часу ўсё вярталася ў прывычныя рамкі. Аднак у гэтым паступовым вяртанні, павольным пераходзе ад метафізічнай відушчасці да рэальнага быцця, цьмяна бачыўся Васілю вялікі, боскі сэнс.

І самае адметнае, што вышэйапісаныя прыступы высокага жалю надараліся толькі тады, калі ў душу западаў воблік якой-небудзь няшчаснай, далікатнай, несамадастатковай істоты. Будзь тое нават кволая былінка, бляклая кветачка. Бо сытае і самаўпэўненае наўрад ці здольнае выклікаць такую незвычайную, прасветленую спагаду. Дый ці патрэбна спагада самадастатковаму?

12

– Зось! Я тутака, – аклікнуў нарэшце сяброўку Васіль. – Давай спускайся!

Пачуўшы яго вокліч, Шальговіч страпянулася, пару секунд няўцямна павадзіла позіркам па людскіх галовах і заўважыла Сурмача. Яе вочы на мізэрнае імгненне загарэліся радасцю, але яшчэ хутчэй гэтая радасць скрылася за напускной незадаволенасцю, раздражненнем, жаночай крыўдлівасцю.

– Ну, ты ў сваім стылі! Пазней не мог падысці? – абуралася Зося, набліжаючыся да свайго кавалера. Пасмы доўгіх белых валасоў целяпаліся на фоне цёмна-рудой скураной курткі. Зоська была надзіва прывабная ў няшчырым гневе.

– Не шумі, даражэнькая, – міралюбіва казаў Васіль, прымаючы ў яе сумкі з пакупкамі. – А ты цудоўна выглядаеш сягоння.

– Не падлізвайся! – Шальговіч задзірыста трасянула точанай галавою, свабоднай рукой адкінула валасы з ілба набок. Пры гэтым на імгненне адкрылася адно маленькае, дасканалай формы вуха і тут жа зноў схавалася за непаслухмянымі белымі кудзеркамі.

“Рэдкай прыгажосці жанчына, – адзначыў пра сябе Сурмач. – І чаго я яе не люблю?”

– Гарэлкі набрала? – спытаўся Васіль, калі яны перайшлі вуліцу.

– Што значыць “набрала”! Узяла адну бутэльку. Цябе, гляджу, толькі гарэлка й цікавіць, – з’яхіднічала Зоська.

– Мяне цікавіш ты, а гарэлка – для смеласці, – карава пажартаваў Сурмач.

– Ох, ох, ох, бачылі мы такіх нясмелых! – Шальговіч нібы няўзнак праціснула сваю кісць пад локаць спадарожніка.

– Папрашу без рук! – Васіль, выслабаніўшы локаць, прытворна шарахнуўся ад сяброўкі. – Не забывайся трымаць дыстанцыю.

– Ах ты, свінчо! – абурана сыкнула Зося, але ўсё ж перастала вешацца на прыяцеля.

Хаця пра іх службовы раман у СКБ не ведаў, можа, толькі беспрасветны боўдзіла, палюбоўнікі на людзях ніколі не хадзілі цеснай параю. Нават торбы з харчам Васіль прыняў сёння ў Шальговіч як выключэнне.

Яны вырулілі на ціхую брукаваную вулачку і спускаліся па ёй паўз паваенныя будыніны да інтэрната. Сцішана перакідваліся малазначнымі словамі. І тут, невядома чаму зірнуўшы вышэй ад прывычнага поля зроку, Васіль быў моцна ўражаны нечаканай карцінай. Метрах у пяцідзесяці наперадзе і прыкладна ў трыццаці метрах леваруч вычварным агнём гарэла аляпаватая вежа старога бровара. Праўдзівей, гарэла (акурат гарэла, хаця напраўду – чымсьці высвечвалася) толькі метраў пяць самага верху гэтай высознай камяніцы. Кантраст крыклівага бурштынавага святла са змрочным, ахутаным густым прыцемкам наваколлем быў проста ашаламляльны. Асобныя жаўтлявыя акенцы цагляных дамоў, што бліскалі паабапал яшчэ не асветленай ліхтарамі вулачкі, непараўнальна саступалі ў яркасці святлу вежы. Яна, нібы карабель, паўставала над цёмнымі абрысамі-хвалямі дахаў, прамянілася і адначасова нітрохі не асвятляла ні скаты гэтых дахаў ні, тым болей, глыбокае рэчышча вулкі.

Васіль знямела і заварожана пазіраў на гэтае дзіва. Адчуванне звышнатуральнасці доўжылася якіх паўхвіліны. Затым інжынер Сурмач, чалавек усё-ткі цвярозага розуму, сцяміў, што на вежу старога бровара кінула пук апошніх сённяшніх промняў нябачнае сонца: небакрай трывала затулены ад яго пагляду цеснымі гарадскімі забудовамі. А паколькі ў полі зроку вышэйшых за вежу будынкаў няма, то і ствараецца гэтакі цудадзейны эфект. І ўжо зусім не складана было зразумець інжынеру-канструктару, што вугал падзення адбітых ад вежы промняў на крутыя скаты дахаў старых двухпавярховак амаль роўны нулю.

Усё гэта так… Тым больш што мяжа святла і ценю на вежы ўвачавідкі паўзла ўгару, і праз хвіліну-другую, зіхатнуўшы апошняга разу на металічным вільчыку, сонца зрынула свае промні ва ўсёпаглынальную прорву Сусвету. Але нешта ўжо выразна адстукала ў Васілёвым мозгу прачулым голасам:

– О, захад, смутку вартаўнік,

“Яшчэ, ну яшчэ, калі ласка!” – трымтліва прасіла ўся паэтава сутнасць.

І праз нядоўгую, але пакутлівую паўзу да першага гарманічнага радка дадаўся другі, трэці, чацвёрты:

– Вароты цьмяныя прычыніш

І сонейка апошні блік

На вежы замкавай пакінеш…

Запаліліся вулічныя ліхтары, а над патухлай вежай бровара няярка выступілі дзве-тры першыя начныя зоркі.

“І будзе ўсё, як ты хацеў:

І ноч, і ветах над лясамі…” – на хаду паспеў улавіць Васіль, калі, загадаўшы Шальговіч самастойна прайсці астатак шляху, сігаў у найбліжэйшую падваротню. Там, упоцемку дваровага закутка, выціраючы плячом тынк нейкага муру, па-зладзейску накерпаў ён у блакноце нованароджаныя паэтычныя радкі.

13

– Вось я цябе не разумею, Зось, – ушчуваў Васіль Шальговіч, лежачы на стандартным ложку інтэрнацкага пакоя. – Усё табе нагадваць трэба…

– Гэта ты пра што? – адгукнулася Шальговіч з суседняга ложка.

Яна была занята зашываннем надарваных Сурмачавых штаноў. Між іншым, уладальнік гэтых штаноў часткова прыкрываў голыя ногі світэрам. Ён варушыў пальцамі ног і з нуды прасоўваў іх між арматурын ложкавай спінкі.

– Ну як жа! – працягваў Васіль. – Вось ты накупіла прадуктаў, гарэлкі дзеля пагулянкі не пашкадавала… Так?

– Угу… – Шальговіч ужо падазравала падвох.

– А спытацца, ці забяспечаны курывам твой нарачоны – тут не! – скамарошнічаў Сурмач. – А гэта, між іншым, ці не асноўная мая ўцеха на гэтым нелагодным свеце.

– Ты б, чым плявузгаць, памыўся пайшоў, – незласліва буркнула Зося. – Дый пагаліцца б табе не зашкодзіла. Паглядзі, як за дзень утравеў.

– Гэта з якое радасці я галіцца павінен? – наўмысна заядаўся Сурмач. – Дзеля гэтых абармотаў? Не смяшы!

Ён падагнуў адну валасатую нагу і закінуў на яе другую. Світэр пры гэтым споўз.

– А зрэшты, ты не ўвільвай ад тэмы! – доўжыў галаногі філосаф. – Чаму я ў цябе кожнага разу павінен пачак цыгарэт выпрошваць? Уніжацца пры гэтым… Карміць жа ты мяне не забываешся? Быццам не ведаеш, што любімы твой чалавек надоечы быў збіты да бяспамяцтва і абрабаваны, што кішэнная хвароба яго – гэта подлая неспадзяванка, што не далей як праз тыдзень стане ён на свае ногі і тады ўсё табе да капейкі сплоціць?.. Тады і ад невыгод, звязаных з яго пражываннем, пазбавішся…

– Ах ты хамула! – ускіпела Шальговіч.

Яна перакусіла нітку, ускочыла на ногі і шпурнула штаны ў языкатага прыяцеля. Той злавіў іх на ляту.

– І ён яшчэ незадаволены! – узяўшыся ў бокі, крычала маладзіца. – Жыве тут, як у Бога за плячыма, а замест падзякі мне нервы матае!

– Не раві, дурніца! – насмешліва адбіваўся Васіль. Ён спрабаваў апрануць вузкія штаны, не паднімаючыся з ложка. – Суседзі пачуюць – табе ж горш. Потым плётак не абярэшся.

Але ён ужо дабіўся свайго – развар’яваў страсную сяброўку. Тая падскочыла да яго і рванула напаўадзетыя штаны на сябе. Сурмач кулём зваліўся з нізкага ложка на падлогу. Паспрабаваў ускочыць, але заблытаўся ў калашынах і плюхнуўся на жывот. Яго прыяцелька насела зверху і пачала валтузіць за каўнер кашулі, прыгаворваючы:

– “Дурніца!” І ведае ж, як заесці, паскуднік! “Дурніца!” Сапраўды, дурніца і ёсць, што такога паразіта прывячаю! Колькі крыві ты мне папсаваў!

– Ты што, азвярэла?! – зароў Васіль, калі адчуў, што Зосьчыны пальцы ўчапіліся ў яго шавялюру. – Валасы не дзяры… Ай!

З енкам ён крутануўся набок, схапіў кісць раз’ятранай прыяцелькі і насілу адарваў ад валасні. Саштурхнуў з сябе дужае цела Шальговіч. Грукнуўшыся на падлогу, дзяўчына адразу ж устала на калені і, перарывіста дыхаючы, глядзела на Васіля. “Не раўнуючы дзікая кошка! – падумаў хлопец, бо ў паглядзе яго палюбоўніцы зараз напраўду было мала чалавечага. – Во гарачая натура, я…” – Ён не паспеў завяршыць апошнюю думку, таму што Зоська ці то жартам, ці то ўсур’ёз рынулася на яго ў новую атаку.

Машынальна зрэагаваўшы, Сурмач адбіў яе чэпкія рукі, аднак тыя спрытна сышліся за яго спінай, на грудзі абрынуўся магутны жаночы бюст, а гарачыя вусны Шальговіч літаральна прыліплі да шыі. Гэтакі козыт няможна было трываць жывому чалавеку, і ўжо праз пару хвілін, утрапёна тузаючы хісткі галасісты ложак, шаптаў ачмурэлы Васіль:

– Сонейкая маё, самая… самая харошая… А-а-а!..

– Ой, Васілёк, ой, не так скора, любенькі… – млела яго каханка.

...“Што за чартаўшчына! – кляў сябе праз некаторы час Сурмач, папраўляючы перад люстэркам гальштук. – Вось і купіў дуду на сваю бяду, бесталач! Добра што дыван на падлозе пасланы. Іначай – бывай, кашуля мая адзіная святочна-рабочая!”

– Вась, ты гатовы?! Паспяшай! – даносіўся з ваннай звонкі, як і бягучыя струмені, галасок Зосі.

– Гатовы, – без энтузіязму, глуха адказаў ейны сужыцель.

“Гатовы, ясная рэч! – сердаваў ён пра сябе. – І што дзіўна: ёй пасля такіх заварух хоць бы хны, а я – што лімон выціснуты. Выйдзе зараз румяная, свежая, задаволеная, смяяцца, жартаваць будзе ўвесь вечар!”

Сурмач нядобра пакасіўся на прачыненыя дзверы ў пярэднюю, дзе была ванная і туалет. “І самае крыўднае, што сам жа нарваўся, – доўжыў вярэдзіць душу хлопец. – Праўду кажуць, хто бяжыць, той і спатыкаецца…” Раптам уявілася п’яная і пуста-гаварлівая інтэрнацкая сябрына, дзе ён маецца бавіць рэшту вечара, бязбожна пракураны катух… “Нап’юся сёння, гары яно гарам!” – роспачна махнуў на ўсё Васіль.

…У двухмесным казённым пакойчыку з нагоды нейкай жыццёвай падзеі сабраліся наступныя асобы. Гаспадыня – Зосіна неразлучная сяброўка Алена – са сваім грамадзянскім мужам. Грамадзянскі муж Сяргей, мажны трыццацігадовы інжынер з вопытнага цэху, ужо з год па неафіцыйнай дамове пражываў з Аленай у адным памяшканні. Акрамя Шальговіч і Сурмача, які завітаў сюды без належнай радасці, прыбыла яшчэ адна пара інжынераў, таксама насельнікаў гэтага інтэрната: Святлана і Ян. Іх Васіль помніў цьмяна. Здаецца, Святлана была прыяцелькай Алены.

Гэты хаўрус не выклікаў у Сурмача асаблівай незадаволенасці. Бо Алена з Сяргеем былі людзьмі, можна сказаць, сваімі, праверанымі, а Святлана і Ян працавалі, як высветлілася, на заводскім філіяле і таму не маглі стаць разносчыкамі плётак па СКБ. Але такі памысны расклад сапсаваў не хто іншы, як Віцька Крукаў, што нечакана заявіўся сюды на лёгкім падпітку. Напаткаць суседа па працоўным месцы Сурмач тут аніяк не чакаў, бо не чуў пра яго сяброўскія дачыненні ні з Аленай, ні тым болей з Зоськай. Да таго ж Крукаў быў чалавекам не проста сямейным, а яшчэ і бацькам з трохгадовым стажам. Як аказалася, ён учора сплавіў жонку з дзіцем у райцэнтр да сваіх бацькоў на няпэўны тэрмін і з гэтай прычыны наважыў сёння расслабіцца. Запрасіў яго сюды Сяргей пад час выпадковай сустрэчы ў інтэрнацкай курыльні.

З-за прысутнасці гаманкога ды дападкога Крукава Васіль увесь вечар адчуваў сябе скута, знарок не аказваў Шальговіч ніякіх знакаў увагі, хмурыўся, у размовы не ўплятаўся, а мэтанакіравана піў “горкую”. А Зоська, згледзеўшы яго няёмкасць, настырна задавала яму голасныя пытанні, хілілася да яго корпусам, дакраналася пад сталом пышным сцягном да яго нагі, употайкі пашчыпвала яго руку, п’яна зазірала ў вочы, непрыстойна рагатала, какетліва штурхала ў бок. Сурмача пакрысе апаноўвала ціхая злосць. Ён сердаваў на Сяргея, што легкадумна запрасіў сюды балбатлівага Віцьку, сердаваў на пыхліва-маўклівага Яна і яго галасістую, вяртлявую палюбоўніцу, амаль ненавідзеў расчырванелую ад алкаголю Шальговіч. Злаваў яго і гэты квадратны пакой з нязменнымі казённымі ложкамі, табурэткамі, жоўтымі аблезлымі сценамі. Раздражняў яго неахайны посуд і стопкі для гарэлкі замест чарак.

Небагатай па змесце была і насычаная гулам, гудам ды асобнымі выкрыкамі застольная гутарка. Тут перамывалі косткі саслужыўцам (кожны – сваім), успаміналі застарэлыя крыўды і звады, завочна пракліналі крыўдзіцеляў, наракалі на ўсеагульную галечу і бесталковасць дзяржаўнага кіраўніцтва; тут жа прапаноўвалі рэцэпты падняцця з руінаў эканомікі і культуры, слёзна ўспаміналі гады дзяцінства і юнацтва, калі жылося непараўнальна лепей, чым зараз; адначасова зайздросцілі сваім равеснікам, школьным аднакашнікам і прыяцелям, якія падаліся ў бізнес; строілі ўтапічныя планы, як змяніць уласнае гаротнае жыццё ў лепшы бок. Нехта кляўся паслаць к чорту інжынерства, выкінуць дыплом і заняцца валютнай спекуляцыяй. Нехта парываўся ці не заўтра ехаць на заробкі ў Аўстралію. Нехта проста хваліўся, што можа горы звярнуць. Гэтыя нецвярозыя разважанні раз-пораз перарывалі выгукі тыпу: “Будзьма разам!”, “Ну й хрэн з імі!”, “За адраджэнне!”, а таксама сакавітыя выслоўі і местачковыя прымаўкі: “Будзе час, будзе й квас”, “Смачная кашка, ды зрабіць цяжка”, “Шырокае поле: ідзі, куды воля” і іншае.

Па інтэрнацкай завядзёнцы, за выключэннем Сурмача, усе елі вельмі бадзёра. Ажно да непрыстойнасці. Такі звычай знішчаць перш-наперш небагаты запас закусі, бясспрэчна, выпрацаваўся асаблівасцямі суіснавання ў “общаге”: каб не аб’елі хаўруснікі. Пакуль Васіль лыпаў вачыма і страляў варон, два кольцы лівернай каўбасы, яешня і кількі ў тамаце былі зніштожаны дазвання. Засталося толькі найменей пажыўнае і прывабнае: гара нядбайна нарэзанага чорнага хлеба, некалькі цыбулін і пару талерак зялёнага свойскага сала. Зазначым, што ў тыя “развальныя” часіны дастаць які-кольвек прыстойны харч было вельмі няпроста. Па ўсё трэба было адстойваць даўжэзныя чэргі. Таму прыкупіць штосьці зараз, вечарам, можна было і не спадзявацца. Расшалопаўшы гэта, Васіль хуценька вываліў у сваю пасудзіну чвэрць усяго сала, што засталося, прысунуў бліжэй пару цыбулін, прыбарахліўся і хлебам. Але, найхутчэй, было ўжо позна. “Сталічная”, якую тут глушылі амаль безупынку, зрабіла сваю чорную справу: абліччы суседзяў па стале расплываліся ўваччу Сурмача ў каравякі, сцены пакоя хіліліся ў бакі, крэсла пад ім каварна гушкалася, ногі нібы адняло. Праз сілу, пераадольваючы млосць і пазывы на ваніты, Васіль налёг на сала. Смаку ён не адчуваў. Як не адчуваў, не ўлоўліваў сэнсу несціханай застольнай гаманы. Хлопец не мог вылучыць з яе штосьці ўцямнае, нейкае там рацыянальнае зерне, за якое можна было б зачапіцца, запярэчыць ці падтрымаць суразмоўцу. “Няўжо яны не бачаць свайго глупства, свайго словаблудства і пошласці? – змагаючыся з гумавым салам, задаваўся пытаннем Васіль. – Якія потныя, самазадаволеныя і самаўпэўненыя твары!”

Раптам асалавелы Крукаў бухнуў кулаком па стальніцы і фальшыва зацягнуў:

“Сла-авься, оте-ечества наша сва-а-бо-однае!..”

Яго сабутэльнікі, усе як адзін, ажно заржалі ад шчасця. Гэтую збітую песню адразу ж падхапіла колькі музыкальна нястройных галасоў. Аднак урачыстая мелодыя не вязалася з разняволенай атмасферай пагулянкі і хутка заглухла. Зачалі другую. Яе найболей хвацка і звонка выводзіла Шальговіч, дыхаючы пры гэтым перагарам тытуню і алкаголю Сурмачу ў твар. Той грэбліва касавурыўся на яе і адхіляўся. “О, Госпадзе, што я тут забыў! Гэта ж круг Дантавага пекла – невядома які па ліку!” – падумалася Васілю, і разам з тым узнікла моцнае і амаль неадольнае жаданне даць Зосьцы поўху. Жаданне гэтае было такім спакуслівым, што хлопец паклаў відэлец і, ад грэху далей, схаваў рукі пад стол.

– Васіль, чаго пахмурны такі? – падміргвала яму цераз батарэю бутэлек разамлелая ад духаты і спіртнога гаспадыня гэтага прытона. – Чаго нос у стол уваткнуў?

– Давай, браце, па поўненькай, – зыбка цягнуўся да Васіля з пляшкай ейны сужыцель.

– Малайчына, Сярога, папоўні яму гумор! Ух-ха-ха! – ухваляў Сяргееў намер ачмурэлы Крукаў.

– Сядзіць, як душа без цела! – залівалася рогатам п’яненькая Святлана. – Уваж нас, ваша высакароддзе, выпі! Вась…

– А ты яму станцуй! – пошла жартавала Шальговіч і гарнулася да Васілёвага пляча.

Сурмач са стрыманай злосцю адпіхваў яе важкі корпус і спадылба пазіраў на субяседнікаў.

– Чаго ты, як мыш надзьмутая, Васёк? – не сунімалася Зоська.

– Заткніся, – ледзь улоўна шыкнуў на яе Сурмач.

Шальговіч недаўменна, у імгненнай разгубленасці, зірнула на свайго прыяцеля, але хутка яе ўвагу адабрала Алена, што прыстала з нейкім пытаннем.

Напіхваючыся салам, Васіль паступова прыкмячаў, што мяняецца і яго ўспрыманне акаляючых прадметаў, галасоў і фізіяномій застольшчыкаў. Па меры таго, як сыходзіла эйфарыя першага хмелю, падзеі і словы, спачатку падобныя на гуллівую і бязглуздую мішуру, набывалі ўсё болей уцямны і злавесны сэнс. А абліччы людзей рабіліся проста пачварнымі. Напэўна, падсілкаваны каларыйнай ежай мозг пачынаў праводзіць больш-менш адэкватны аналіз сапраўднасці.

“І гэта трэба было чалавецтву тысячагоддзямі выпакутаваць цяперашнюю цывілізацыю, трэба было лепшым яго сынам не спаць, не есці, дбаючы за наступныя пакаленні! Наіўныя, яны думалі, што крочаць наперад, што рухаюць свет! – разважаў Васіль, бяздумна тыцкаючы відэльцам у пустую талерку. – Вось яны сядзяць, нашчадкі Джардана Бруна, Дантэ, Ньютона, Дастаеўскага! У іх усё жыццё намагаліся ўвапхнуць вашы думкі, мараль, вашу волю. І яны нават пяцёркі за гэта атрымоўвалі, каб матулі іх пагладзілі па галоўкам ды ўзнагародзілі якім ласункам. А па праўдзе яны ўспрымалі вас, гіганты чалавечай думкі, адно як дакуку, як нешта навязанае, чужое, гвалтоўнае. Бо сутнасць іх вось тут, за гэтым сталом! За сталом, дзе многа жратвы, дзе гарэлкай заліваюцца вочы, дзе пад бокам каханы ці каханка, дзе можна вярзці глупствы і не быць пакараным за гэта ні бацькамі, ні настаўнікамі, ні галоўным інжынерам. Тут, нарэшце пераапранутыя пасля турботнага працоўнага дня ў свае сапраўдныя, першабытныя адзенні, тут – у духаце і цыгарэтным куродыме – яны ёсць свабоднымі людзьмі”.

– Ненавіджу! Усё скрозь ненавіджу! – раптам перарваў Сурмачавы роздумы роспачны енк Крукава.

Дазвання ап’янелы Віцька біў кулаком па стальніцы і парываўся ўскочыць на ногі. Але грузны Сяргей віс у яго на плячах і замінаў гэта зрабіць. Праз некалькі секунд Крукаў абмяк і, разрыдаўшыся, уваткнуўся носам у магутнае плячо свайго суседа.

Скрозь несупыннае шмыганне носам і гарлавыя ўсхліпванні да Васіля даляталі асобныя фразы:

– Не магу я так жыць… хіба на тыя грошы сына вырасціш… жонка іначай, як слабаком і няўдачнікам, не называе… Маскаленка, сволач, “левакі” праз мяне пускаў, а наварам не падзяліўся… І кааператыў на мне… чацвёрты год будую…

– Ну-ну, супакойся, Віць, – з дзіўнай чуласцю суцяшаў нябогу Сяргей.

– Другі год ужо… – працягваў “плакацца ў камізэльку” раскіслы Крукаў, – жонку з дзіцёнкам да маці адпраўляю ў кастрычніку… Бо яны ж, падлы, аж да Новага года ў інтэрнаце з ацяпленнем валаводзіць будуць. Душагубы!

“І таму ты парашыў сягоння напіцца! – ускіпала нешта ўнутры Васіля незалежна ад яго волі. – І як, палягчэла, Крукаў? Вось іменна… Чаму? А таму што не хацеў альбо не мог ты ўспрымаць у свой час ні дзядзьку Чэхава, ні дзеда Талстога. Таму што, нарумзаўшыся, паваліш ты сягоння яшчэ не адну стопку “вогненнай”, апранутым прахрапеш у сваім казённым нумары да раніцы, спознішся заўтра на працу, будзеш пакутліва чакаць абедзеннага перапынку, каб “палячыцца” півам, а другую палову рабочага дня будзеш употайкі гуляць у прэферанс на кампутары або балакаць і фліртаваць з маладзіцамі… Але ж самае страшнае не гэта, Крукаў! Самае жахлівае, што і я, які свядома чытаў і Талстога і Чэхава, які зараз мудруе ды разумнічае пад твае п’яныя ўсхліпы, буду вытвараць і сёння і заўтра прыкладна тое ж самае!”

Сурмач рэзка ўскочыў з табурэткі і, адштурхваючы рукі Шальговіч, якая беспаспяхова спрабавала яго ўтрымаць, памкнуўся да выхадных дзвярэй.

– Васіль, ты куды?! – голасна аклікнула яго Святлана.

– Ды не чапляйся ты да чалавека, – ужо на выхадзе пачуў Сурмач шэпт яе прыяцеля Яна. – Можа, яму па малой патрэбе…

У змрочнай пярэдняй Васіля нагнала ўзрушаная Шальговіч.

– Вась, ты чаго, а? – Яна ўпілася пальцамі ў Сурмачаў локаць.

– Адвалі! – успыхнуў хлопец і так таргануў рукой, што яго прыяцелька страціла раўнавагу і не ўпала толькі дзякуючы блізкай сцяне.

– Ну Вася! – Зоська яўна ўчула нядобрае і адставаць не збіралася. – Ну, пачакай! Пойдзем разам…

Не адказваючы, Васіль выдраўся з гэтага цеснага памяшкання ў калідор. Пры гэтым моцна запусціў дзвярыма ў прыяцельку, якая перлася за ім услед. Але Зося справілася з масіўнымі дзвярамі і, выслізнуўшы вонкі, учапілася за кісць Сурмачавай рукі. Балюча падрапала яе доўгімі пазногцямі.

– Ты што, азвярэла! – Васіль вырваў руку і грэбліва зірнуў на Шальговіч. – Ідзі дапівай, не губляй часу.

– Нікуды я не пайду! Хадзем дамоў… ужо позна! – Зосьчын язык заплятаўся.

– У нас з табой розныя дамы! – суха вымавіў яе палюбоўнік. – Нябось, не спознішся!

– Вась, ну завошта ты так? Чаго ты ўвесь вечар псіхуеш? – лісліва загаварыла Шальговіч, спрабуючы прытуліцца да хлопца. – Перад людзьмі ж сорамна…

– Што ты нясеш, ідыётка! – Васіль так гаркнуў, што сам спужаўся рэха свайго голасу ў пустэльным калідоры. – Гэта людзі?! Гэта па-чалавечы мы тут дзейнічаем?.. – Ён тыцнуў пальцам у расшпіленую на грудзях Зосьчыну сарочку. – Гэта па-людску ты да пупа расхрысталася, цябе я пытаюся?!

Шальговіч уся сцялася і баязліва ўтаропілася на Васіля.

– А гэта?! – Усё болей шалеючы, хлопец учапіўся за яе спадніцу на правым сцягне, дзе быў доўгі, да клубоў, разрэз. Агаліў раскошную нагу.

– Гэта проста так?! – куражыўся ён. – Гэта проста даніна модзе?! Ты б тады, даражэнькая, гэты разрэз на задніцу перасунула! Можа б, які Крукаў і клюнуў, ён якраз сягоння халасты!

– Што ты мелеш, Вася! – з жахам тарашчылася на яго агаломшаная Зоська.

– Я мялю?!! – у адчайным утрапенні выкрыкнуў Сурмач і, знянацку люта змяніўшыся з твару, наводмаш заляпіў дзяўчыне хвосткую поўху.

– Ай! – Не так ад сілы ўдару, як ад нечаканасці, крыўды і несправядлівай абразы, Шальговіч, закрыўшы твар рукамі, павольна асядала ўздоўж вушака. Плечы яе сутаргава трэсліся ў бязмоўным істэрычным плачы.

– Зось, усё нармалёва?! – даляцеў у гэты міг з-за прачыненых дзвярэй звышвясёлы голас Алены.

– Усё цудоўна! – гаркнуў у пройму Сурмач, шчытна зачыніў дзверы і наўздагад пашыбаваў прэч.

14

Цемнаваты, накшталт турэмнага, калідор выразна разносіў па сваім рукаве водгулле Васілёвых крокаў. Святло ад рэдкіх лямпачак, прыштукаваных да сцен пад самай столлю, нібы сцякала долу паасобнымі плямамі, выяўляла трэшчыны на пабелцы, бруд на цэментнай падлозе. Калідор быў падобны на склеп. Скразнякі ад незачыненых недзе фортак гналі па ім золкае паветра кастрычніцкай ночы.

Сурмач неяк аўтаматычна выруліў на лесвіцу, спусціўся на другі паверх і пакіраваў у бок мужчынскай прыбіральні. Прыбыўшы туды, ён гэтак жа машынальна аправіўся ў адной з кабінак, спаласнуў рукі ва ўмывальніку і палез на шырокае падваконне. Акно па завядзёнцы было крыху прачынена. Хлопец з трэскам адсунуў створку далей унутр, прыціснуўся грудзьмі да правага краю бетоннага праёма і, закінуўшы левую руку на вонкавы бок муру, прывычна намацаў там халодны метал пажарнай лесвіцы. Васіль перакінуў левую нагу на адну з тонкіх арматурын-прыступак, ледзь крануўся яе наском і пачаў быў пераносіць увесь свой цяжар на лесвіцу… Як нечакана ступня каўзанулася на металічным пруце прыступкі, паехала ўздоўж яго і сарвалася ў начную прорву. А правая, наадварот, чамусьці саскочыла з падваконня ўнутр памяшкання, і Васіль, які ў смяротным адчаі трымаўся левай рукой за лесвіцу, завіс у аконным праёме гэтакім раскіракам. Ён расцягнуў пахавыя сухажыллі і балюча выцяўся прамежнасцю аб бетонны рог. Але ж не зубы правяраць, калі сэрца становіцца, – трэба было ратаваць сваю шкуру, і Сурмач нечалавечымі высілкамі, немаведама як чапляючыся правай рукой за амаль гладкі мур, падцягнуўся ўгару прыкладна на паўметра. Гэта дазволіла яму вырваць левую нагу з чэрава ночы і ўсталяваць яе на падваконні, затым паставіць туды і правую. Але, паколькі небарака чапляўся левай рукой за арматуру пажарнай лесвіцы, цэнтр яго цяжару ўсё яшчэ знаходзіўся на мяжы жыцця і смерці. Доўга (а здалося – яшчэ даўжэй) не мог наважыцца Сурмач адпусціць праклятую “пажарку”. Унутраны голас падказваў яму, што бяспечней, бадай, будзе ўсё-ткі ўзабрацца на лесвіцу. Аднак Васіль яго перамог і, магутна адштурхнуўшыся ад арматуры, на сваё шчасце, трывала асталяваўся на падаконніку. Саскочыў на кафляную падлогу прыбіральні, мацюкнуўся.

Гэтая прыгода правяла ў Васілёвай душы даволі сур’ёзную ператасоўку. Па-першае, яму начыста расхацелася бегчы дамоў поначы ў адной кашулі і гальштуку, бо гэтак можна не толькі скалець, а і быць заарыштаваным за такі выгляд органамі правапарадку. Світэр Сурмач, як цяпер успаміналася, зняў у час застолля з-за духаты. Па-другое, уласныя паводзіны, а асабліва рукапрыкладства ў дачыненні да Зосі Шальговіч, бачыліся ўжо не такімі і правільнымі. Ён толькі зараз дапяў, што ўпершыню ў жыцці ўдарыў жанчыну. Па-трэцяе, арганізм пераходзіў у тую стадыю ап’янення, калі розум ужо досыць цвяроза ацэньвае рэчаіснасць, але не толькі не выдзяляе з яе ніводнае станоўчае эмоцыі, а, наадварот, займаецца самабічаваннем, хваравітым аналізам толькі што перажытага, здзейсненага.

Васіль пэўна знаў, што такі ўнутраны стан асабліва цяжка пераносіцца на адзіноце. Ён страшэнна не любіў самаедства і плаксівай меланхоліі. Вярнуцца ж да Шальговіч ён прымусіць сябе не мог… “Мяркулаў! – угодліва стукнула ў галаву. – Папрашу ў яго цыгарэт!” Так, цыгарэты былі важкай падставай, каб заявіцца да чалавека ў першай гадзіне ночы. “Да таго ж сам зайсці прапаноўваў”, – пераконваў сябе Сурмач, калі выбіраўся з прыбіральні.

“Адрас, ліха на яго! – азарыла начнога вандроўніка ўжо перад радам шэрых аднастайных дзвярэй. – Я ж не ведаю нумар пакоя…” Васіль, помніцца, пару разоў баляваў у Пецькі Мяркулава, але, хоць трэсні, нават паверх не мог зараз прыгадаць. “Гэх, дзе наша не прападала!” – З гэтай адважнай думкай ён пастукаў у найбліжэйшыя дзверы. Адказу не было. Васіль узмацніў стук. Вынік быў гэтакі ж. Хлопец з прыкрасці джвагнуў напаследак нагой па вушаку і ўжо збіраўся перайсці да суседняга нумара, як з глыбіні памяшкання данёсся глухі стогн раздражнення:

– Вы што, асатанелі там?! Чаго грыміцё?! – Гэта быў, падобна, жаночы голас.

– Прабачце, людцы мае харошыя! – ветліва крыкнуў праз дзвярны шчыт Сурмач. – Мне б Пецьку Мяркулава!

– Ну займей ты сумленне, заўтра ж на работу! – далучыўся да гэтай начной гутаркі сонны мужчынскі бас.

– Мяркулава, Пецьку Мяркулава знаеце?! – цвяліў Васіль насельнікаў гэтага катуха.

– Вось я цябе завяду зараз да каменданта, п’янюга! Будзе табе і Пецька і Хведзька! – сурова басіў гаспадар. – Ідзі ў ж…у!

– Чаго ты хаміш, быдла! – пакрыўдзіўся Сурмач і прыгразіў: – Зараз падпалю дзверы!

– Ідзі на чацвёрты паверх, ён, здаецца, адтуль! – каб хутчэй пазбавіцца ад бузацёра, параіў невясёлы жаночы голас і ледзь чутна дадаў: – Каб у цябе павылазіла…

Не больш як праз пяць хвілін Васіль ужо верадзіў сон жыхароў чацвёртага паверха. На трэціх па ліку дзвярах ён такі займеў поспех.

– Мяркулаў? Пецька? – пытаўся ў яго п’яненькі саракагадовы дзядзька, што адчыніў дзверы. Да слова, за яго спінай віравала досыць бадзёрая бяседа: чулася сумесь жаночых і мужчынскіх галасоў, гітарныя пераборы. – Ды ў чатырыста семнаццатым ён! Яны там яшчэ банкет ладкавалі сёння…

– Во-во, банкет і павінен быць! – усцешыўся Сурмач. – Дзякуй вам, прабачце, што патрывожыў!

– Нічога, тутака ўсе свае людзі, – дабрадушна падміргнуў яму п’яненькі дзядзька і ўжо зачыняў дзверы, як успомніў: – Пачакай, а ў цябе пару папяросін не будзе?

– На жаль… – шчыра ляпнуў сябе па кішэнях штаноў Васіль. – Якраз у Петруся думаю і разжыцца…

Прайшоўшы некалькі метраў, ён грукнуў ва ўказаныя дзверы:

– Пятро, ты дома?! Адчыні, Пятро!..

Хутка сонны ўскудлачаны Мяркулаў паўстаў у дзвярным праёме.

– Ты? – тупа глядзеў ён на паўночнага госця. – А што здарылася?

– Прабач, дружа, – сарамліва казаў Сурмач, праціскаючыся за прыяцелем у цемрадзь пакойчыка. – Заляцеў я, чорт мяне падаткнуў! Ні грошай, ні курыва, ні адзення, ні…

– Сядай вось сюды. – Мяркулаў уключыў настольную лямпу і паказаў на адзін з ложкаў.

На другім, тварам да сцяны, кучай ляжаў апрануты мужчына.

– Гэта Говараў, з тэхбюро. Гэтак набраўся, што дамоў не дабраўся, – паясніў Пецька.

– А ты што, адзін жывеш? – спытаўся Васіль, прысеўшы. – Слухай, у цябе часам курнуць чаго не засталося? Нешта азяб я…

– Ёсць, здаецца… – Мяркулаў дастаў з верхняй шуфляды стала разбэрсаны пачак “Прымы”, паклаў на стол. – Закурвай тут, мы ўсё адно так прасмярдзелі, што за дзень не выветрыш.

– А жыву я адзін, – працягваў Пецька, адказваючы на папярэдняе пытанне. – У нас цяперака “недасяленне”, як ні дзіўна. Гэты ж корпус выключна для інжынернага, так бы мовіць, складу. А хто цяпер пасля інстытута на завод ідзе? Адны недарэкі. Памятаю, пяць гадоў таму тут перапаўненне было – месяц засяліцца не мог, а яшчэ затым два месяцы трэцім лішнім жыў у двухмесным. А зараз – раскоша: праз нумар кожны адзін жыве! Захацеў выпіць ці там, хе-хе, маладзічку – аніякіх праблем. – Мяркулаў нечакана і гучна ікнуў. – Ат, праклятае пойла… Уф-ф! Казаў жа хлопцам, каб не куплялі раённай вытворчасці. Гэта ж сівуха проста… Бр-р! – Ён сцепануў плячамі ад гідлівасці.

– Пятро, – пагасіўшы аб сподачак-попельніцу папяросу, з нечаканай сур’ёзнасцю сказаў Сурмач. – А я ж падлюга!

Прыяцель недаўменна і насмешліва зірнуў на яго:

– Што-што?

– Падлюга я і абармот! – пацвердзіў Васіль. – Я ж цябе падмануў сягоння. Ведаў, што буду ў інтэрнаце, і падмануў!

– Ды ладна, знайшоў пра што казаць! – адмахнуўся Пятро. – Давай вось лепш узбадзёрымся! Табе ж, як я зразумеў, няма куды спяшацца?

– Цяпер няма.

– Вось і слаўненька, – сказаў Мяркулаў, патэпаў у процілеглы кут пакоя і, пашураваўшы ўпоцемку сярод нейкага начыння, вывудзіў адтуль зялёную бутэльку.

Гэта аказалася напаўпарожняя пляшка “Зуброўкі” ёмістасцю 0,7 літра.

– Ого! – прысвіснуў Сурмач.

– А ты думаў! Я пахмельнага сіндрому як чорт крыжа баюся! Сам пра сябе не паклапоцішся…

– Дык навошта ж тады распачынаць, – махнуў рукой Васіль, – калі гэта лекі. Мне і не хочацца асабліва…

– Давай, давай, патрошачку… – гаварыў прыяцель, ужо стаўляючы чаркі на сярэдзіну стала. – Гамонка жывей пойдзе.

Ён напоўніў ёмішчы.

– А то я да таго, як ты заявіўся, на бяссонне пакутаваў, – падміргнуў Васілю Пятро. – У мяне пасля кепскай гарэлкі заўжды так бывае: павалішся як падкошаны, прадрыхнеш гадзіну, а потым да ранку сон, трасца яму, не бярэ. Давай, за здаровы сон!

– А можа, яго пабудзіць? – чокаючыся з таварышам, засумняваўся Сурмач.

– Пераб’ецца! Ён сёння больш за нас абодвух выглушыў! Дый не дабудзішся – крэпкі дзядзька!

Выпілі. Напой і сапраўды аказаўся надзвычай кепскім.

– А, ледзь не забыўся. – Мяркулаў нагнуўся і дастаў аднекуль з-пад стала колькі ладных сушаных рыбін. – Вобла! Непаўторная закусь. Маці надоечы праз земляка цэлую скрыню прыслала.

Пецька быў валжанін, з Самары. Мо таму і душа ў яго была, як родная рака, шырокая, а характар, як ва ўсіх расіянаў, бестурботны.

– Ты, Пець, выбачай, што зманіў я табе, – апраўдваўся расчулены пасля першай чаркі Васіль. – Жыццё яно, сам ведаеш, складаная штука. Іншым разам і гаворыш, і робіш, і нават думаеш не так, як хацелася б, не так… як па сэрцы, па шчырасці…

– Ат, заладзіў! Толькі тае бяды, – аджартоўваўся Мяркулаў. Ён таропка і ўмела распраўляўся з воблай.

15

– Свет не без бед, а бяда за бядою, як рыба за вадою, – раздумліва прамовіў Сурмач, а тады спытаў: – Вось скажы мне, Пятро: водзім мы сябе самі, альбо нехта намі кіруе на гэтым свеце? Я… пачакай крышку, даслухай. Я іншым разам такую тэорыю для сябе выбудую, што і сумневу не застаецца: усё падуладна наканаванню, долі, лёсу – не ведаю, як правільна гэта назваць. А другі раз неяк так спалучацца жыццёвыя абставіны, што амаль відавочна: змяніць іх магу толькі я. І змяняю, і рассыпаецца мінулая мая тэорыя ў тло… Як на тваю думку?

– А на маю думку, дык і наогул такія пытанні небяспечныя – звіхнуцца можна ад іх, – адказваў Мяркулаў, хапатліва напаўняючы чаркі. – Ты ж, нябось, на зямлі не па сваёй волі нарадзіўся, але ж сказаць, што ты гэтага не хацеў – таксама няможна. Бо ўсе, апроч псіхаў, жыць хочуць і чапляюцца за жыццё.

– Вось дрэнна, што якраз чапляюцца, а не жывуць. – Васіль падняў чарку, чокнуўся з прыяцелем. – Будзьма здаровыя! У-ух, пякучая, сцерва! Дрэнна, Пятро, што не жывём мы, а чапляемся. І самае паганае, што дрэнна гэта менавіта ў дачыненні да чалавека. Памятаю сваё адчуванне ў гушчары пад Градзянкай. Непралазныя там лясы; бывае, дзесяткі квадратных кіламетраў – ані сцяжынкі не пратаптана. Як у джунглях, лезуць дагары, цягнуцца да сонца расліны, глушаць дужэйшыя слабейшых, перамагаюць. А раскошы ім усё адно нямашака! Бо карэнне іх у багне патанае, гніе, побач трухлеюць пераможаныя імі расліны, кругом смурод, духата. Сонца амаль не пранікае долу. Навошта ж, здаецца, тады тужыцца, душыць сабрата, каб дзесяцігоддзямі гібець у балотных выпарэннях, марудна і пакутліва паміраць? Аднак не ўзнікае ў тых раслін падобных пытанняў, і не можа ўзнікнуць. Жыццё іхняга меркавання на гэты конт не пытаецца і свабоднага выбару ім не пакідае. Таму і не падаецца мне гэтае змаганне, чаплянне за існаванне ні пачварным, ні вартым жалю, ні нават дрэнным. Не тое – чалавек!

– Далёка ты цаляеш, хлопча! – неадабральна захітаў галавой Мяркулаў, не то жартам, не то ўсур’ёз папярэдзіў: – Гэтак да багаборчых матываў дойдзеш.

– Не тое – чалавек! – упарта доўжыў Васіль. – Перш чым абвяргаць, падумай: можа, для чалавека такая цісканіна ў змаганні за месца пад сонцам – якраз і ёсць барацьбой супроць Бога. І ёсць багаборствам, якім ты мяне папракаеш. Бо, валтузячыся за кусок хлеба, за каліва жывёльных эмоцый і слодычаў, хіба не апаганьваем мы імя Бога, не забіваем мы ўсё, народжанае ад Духу Святога?

– Ну, давай тады не есці, не кахаць, не забаўляцца, а значыць, не жыць! Гэта – па-боску? – пярэчыў Сурмачу Пецька. – Давай лапкі дагары – і паміраць будзем. Нас за гэта на тым свеце пахваляць? Ну і тэмы ў нас зачынаюцца! Налівай лепш.

– Пачакай, я якраз нешта намацаў, а сфармуляваць не магу… – Васіль дакрануўся да прыяцелевай рукі. – Ага… Дык вось. Я паўгадзіны таму збег ад бяседнага стала, ударыў… ударыў там аднаго чалавека… жанчыну. Не важна якую… Паступіў, здавалася б, непрыстойна, няўдзячна і нават дзівачліва… Але і не скаланулася ў маёй душы сумненне, і раскаянне мяне не мучыць. Мала таго, я цяпер усё мацней і мацней пераконваюся ў сваёй рацыі…

– Ты б ясней гаварыў, далібог, не разумею я твае цьмяныя разважанні, – са здзіўленнем глядзеў на Сурмача Пецька. – Ты еш, закусвай…

– Не бойся, не п’яны я. Дакладней – п’яны, але адэкватны. Гэта я да чаго хілю… каб табе сапраўды ясней стала, дружа… Яшчэ два гады таму я спакойна ўдзельнічаў ва ўсялякіх гулянках, папойках, застоллях, заліваў мазгі, упіваўся бяздумнасцю, карацей, прагна глытаў жыццёвыя слодычы і, што называецца, аніразу не папярхнуўся. Так рабілі ўсе мае хаўруснікі, так рабіў я. Весела і хораша было ўсім, весела і хораша было мне. Пакуль у адзін памятны дзень я не адкрыў, што цялёпкаюся свінчом у тлустай і смярдзючай гразі разам з такімі ж свіннямі. Але ж я працягваў качацца ў гэтай гразі і жэрці памыі. Гэта, ты толькі не смейся, я назваў першай ступенню відушчасці. Праз некаторы час (некалькі месяцаў) я ўжо не качаўся, самазабыўна не вішчаў у брудзе, не еў адкідаў, але знаходзіўся ўсё яшчэ пасярод гразкай калюжыны. Я знелюбіў хаўруснікаў, што дурэлі вакол мяне, але ўсё ж стаяў сярод іх нерухома. Гэта – другая стадыя відушчасці. А вось сягоння, пад час балявання на адным з паверхаў вашага інтэрната, я нарэшце зрабіў лёсавызначальнае намаганне і пакінуў тую брудную лужыну. Гэта, відаць, ужо трэцяя стадыя. Я не сказаў свінням, што яны свінні, пабаяўся, аднак заставацца сярод іх не мог. І, калі адна з гэтых істот паспрабавала мяне затрымаць альбо ўвязацца за мною, каб затым ізноў зрынуць у праклятую свінячую лужыну, я ўдарыў яе па твары.

– Жорстка, – заўважыў Пятро.

– Так, жорстка, – згадзіўся яго апантаны суразмоўнік. – Больш за тое, бязлітасна, а са старонняга гледзішча – несправядліва. Бо свіння не ведае, што яна свіння, і што гадуюць яе адно дзеля мяса і сала. Гэтак і людзі, мае хаўруснікі, могуць быць толькі абураны і здзіўлены маім учынкам. Яны яго шчыра не разумеюць, гэта мой унутраны выбар – вырвацца адтуль, дзе, апроч цела і злосных нараканняў на жыццё, якое не дае наталіць прагу ненасытнага цела… дзе, апроч махровага матэрыялізму, нічога няма. Так, я ім не сказаў, чаму я іх пакідаю. Але ці мог я ім гэта давесці?

– Давай па маленькай, – перабіў Васіля таварыш. – Для бадзёрасці.

Ён кульнуў сваю чарку. Прыгубіў сваю і Васіль.

– Што ты гэтым даказаць хочаш? Сваю несамадастатковасць? – нечакана зачапіў Мяркулаў прыяцеля. – Здаровы чалавек не адчувае ні печані, ні нават сэрца, пакуль яны не забарахляць. А адчувае ён смак ежы, розныя там ласыя пахі, гукі, панадную мяккасць жаночага цела. А ў цябе, браце, разладзіўся нейкі орган, баліць, баліць так, што ўжо не да ежы табе і не да сэксу. Гэта, так бы мовіць, мая грубая вобразнасць. Ты захварэў і выпаў з прывычнага жыццёвага кола.

– Слушна, Пятро! – саўгануўся на табурэтцы Сурмач, трасянуў суразмоўцу за локаць. – Ух як слушна завярнуў! Я ж акурат тое і хацеў сказаць. Правільна, выпаў я з жыцця, адышоўся, паглядзеў на яго зводдалеку і жахнуўся! А чаму? А таму, што ўбачыў ягоны выварат. Ведаеш, даўнейшыя даследчыкі, анатамы, нябось таксама ніякавелі, высвятляючы, што заўчасна памерлая найпрыгажэйшая, найсэксуальнейшая маладзіца, аказваецца, ёсць грудамі смуроднага мяса і літрамі брыдотнай жыжкі. Вось так і людзі, якія валтузяцца перада мной (канешне, і я сам, толькі сябе збоку не бачу) у здабыцці матэрыяльных даброт, якія змагаюцца за сэкс ці набіраюць харчоў дзеля свайго дзіцяці за кошт чужой малечы, гэтыя людзі ўяўляюцца мне няйначай як грудамі мяса, неператраўленай ежы, крывых костак. Нешта там у іх страваварыцца, нешта перапрацоўваецца, нешта адкладваецца ў выглядзе тлушчу… Але дзеля чаго, навошта? Каб у рэшце рэшт памерці і ператварыцца зусім ужо ў прах. Што пасля іх, я ў цябе пытаюся, застанецца, калі і пры жыцці за прыгожай, укормленай сваёй цялеснай абалонкай – гэта толькі мяса, вада і косці?

– А душа? – насцярожана, спадылба зірнуў на Васіля Мяркулаў.

– Душа? А пры такім жыцці яна прыпадабняецца набору інстынктаў, рэфлексаў, гэткаму ўзбуджэнню на ежу, голае цела, крыўду ці ўхвалу. Гэтыя інстынкты са смерцю плоці таксама змярцвляюцца, і ў выніку сам разумееш, што застаецца. У тым і ўвесь жах такога духоўнага анатаміравання чалавека. І каб не бачыць сябе распятымі на ўяўным анатамічным стале, усё жыццё ні на секунду не вылазім мы са свінячай лужыны, і ўсе станоўчыя эмоцыі здабываем з ейнага бруду. Павер, гэта жахліва, Пець…

– Няўжо так усё чорна і беспрасветна?

– Вядома ж, не! – палка адказваў Васіль. – Зразумела, я згушчаю фарбы, я разабрацца стараюся… Вось глядзі, калі да гэтага падысці наступным чынам… Сядзім мы з табою тут поначы, за плячамі ў нас турботны дзень, дзе было мноства ўсялякіх маршрутаў, дзеянняў і іншае… Але, узняўшыся над горадам на пэўную вышыню, нейкім там надчалавечым зрокам можна ўбачыць, як змізарнеюць нашыя постаці, ператворацца спярша ў жучкоў, затым у кропкі і нарэшце зліюцца ў адзін пятачок. У гэтым маленькім пятачку змесцяцца і нашыя жыццёвыя маршруты, і людзі, што на працягу дня прыносілі нам гора і радасць; згорнуцца туды і дамы, дзе мы за дзень пабывалі. А хутка, калі ўзняцца яшчэ вышэй, у кропку пераўтворыцца і наш аграмадны горад. Хіба разгледзіш з гэтае вышыні нашы міміку, жэсты, паставы, нашы магутныя ці хілыя плечы, нашу вонкавую звышпрыгажосць альбо наша ўродства? Ды для Сусвету гэта дробязь! Гэта тое, што канае разам з намі.

– А што тады не канае? Пры тваім падыходзе без пляшкі звар’яцець можна. Я плюхну па кропельцы. – Мяркулаў разліў няпэўнай рукою “Зуброўку” па чарках.

Але пакуль не пілі.

– А ў гэтым і ўся загадка чалавека! – разважаў Сурмач. – Яе, мусіць, ніхто не разгадаў даастатку і наўрад ці разгадае калі. А ўсё ж… колькі б не ўзнімаўся я над зямлёю, нават калі б і планета Зямля ператварылася ў маіх вачах у кропачку, нават і тады б не здрабнеў у маім уяўленні духоўны свет Дастаеўскага, падзвіжніцкі подзвіг Булгакава, нязломнасць Дантэ. Бо яны для мяне – не целы, не арганізмы, а душы. Я не жыў пры іх, і таму не ведаю, як яны выглядалі, што елі, як забаўляліся. А тым не менш, я ясна бачу іх і, калі чытаю іхнія літаратурныя творы, то захапляюся нават не так мастацкім майстэрствам і хітраспляценнямі сюжэта, як духоўнай веліччу аўтараў. Вось, браток, у чым закавыка. Я нібыта гутару з імі, кантактую насампраўдзе. Падкрэсліваю: з аўтарамі – не героямі.

Васіль узяў са стала пачак, дастаў папяросіну і працягваў:

– І тут, у гэтай завочнай гутарцы, сапраўды праглядваецца неспасціжная, боская сутнасць чалавека. Маленечкі, нябачны з вышыні пяці кіламетраў чалавечак можа дасягаць неверагодных вышынь, расцягвацца ў Сусвет, у Бога…

– Ну дык то ж геніі, хіба гэта тыпова? – законна засумняваўся Пятро. – А просты чалавек, не адораны Божай ласкай, што зрабіць можа? Нешта ты тутака, Васёк, блытаешся… нешта…

– Ну ладна, – перарваў прыяцеля Сурмач, – пойдзем далей… дакладней, ніжэй апусцімся… Ах, не тое! Не тое я гавару… – Ён нервова ўскудлаціў чупрыну, на секунду задумаўся. –- Вось… вось табе прыклад, Пеця. Дапусцім, спявак – нейкі там нягеглы чалавечак, якога ў жыцці кожны пакрыўдзіць можа, які вядзе нездаровае жыццё, з твару не вельмі прыгожы, няшчасны ў сямейных варунках ці зусім адзінокі; і тут – збірае ў аграмадзінах канцэртных залаў, на стадыёнах натоўпы людзей, прымушае іх тры гадзіны шалёна скакаць, смяяцца, плакаць, даводзіць іх да экстазу… Што б ні гаварылі снобы пра эстрадную песню, а раз яна дае людзям гэтулькі станоўчых эмоцый, то яна – вялікая рэч! А сам спевачок той, мабыць, у інтэрв’ю і двух сказаў не здатны зграбна пабудаваць, і інтэлект у яго далёка не самы высокі. А тым не менш, ён – вялікая асоба, вялікая менавіта праз тыя людскія натоўпы, якім прыносіць радасць.

– Ну дык усё роўна, голас – гэта талент! – не адступаў Пятро.

– Яно так… Але ж ты пацярпі, далей слухай! Я табе больш скажу: каб тварыць дабро не трэба ні звыштонкага слыху, ні звышвострага вока, ні няўрымслівай фантазіі. Трэба сэрца чулае мець – і гэтага дастаткова. Уяві сабе, дружа: ідзе нейкі дзядок, кульгае, абапіраецца на кіёчак. А кругом – зіма, завіруха вые, мароз, вечар. І тут падбягае да яго бяздомнае шчанё, целяпаецца ад ветру, хвастом віхляе і пішчыць гэтак жаласна. Можна яго нагой адпіхнуць і прайсці міма, можна кінуць кавалак якой ежы, калі яна ёсць, можна ў найбліжэйшы пад’езд закінуць дурную істоту… Але дзядок бярэ шчанё за пазуху, нясе дамоў, дае прытулак, і жывуць затым не адзін год гэтыя двое пад адным дахам. Во дзе боская любоў, во дзе чалавек Усявышняму прыпадабняецца! Гэта табе не жанчыну кахаць за шыкоўнае цела, гэта табе не эгаістычная любоў да свайго дзіцяці, гэта нават не туманная сентыментальная любоў да прыроды, радзімы, гэта – геніяльная, найвышэйшая Любоў – любоў бескарыслівая. Яна не меркне з гадамі, не мізарнее з гледзішча нават усяго Сусвету. І тут абсалютна не мае значэння ні аблічча таго старога, ні наяўнасць у яго, напрыклад, барады, ні колер поўсці шчаняці. Важны толькі сам факт духоўнай дзеі. І самае цікавае, Пятро, як мне падаецца (магчыма, я памыляюся), што дабро, здзейсненае колісь, не памірае, яно лунае недзе ў паветры і памагае нам жыць, натхняе на новае дабро, на светлую творчасць.

– Гэта, відаць, так, – згадзіўся прыяцель. – Але як быць са злом? Па аналогіі атрымоўваецца, што і зло не памірае, калі памяць пра яго жыве ў нашых сэрцах. Успомні: войны, ГУЛАГ, беларускія Курапаты, Чарнобыль…

– Тут больш складана, Пятро… больш складана. – Васіль на хвіліну задумаўся. – Але, знаеш, у адным упэўнены я: зло, у адрозненне ад дабра, не жыве пасля смерці тых, хто яго здзейсніў, як не жывуць душы і саміх злачынцаў. Вычваранае некалі зло не можа натхняць на новае зло новыя пакаленні. Яно дзейснае толькі датуль, пакуль жыве сам злачынца, пакуль ён гвалтам, падманам, страхам прымушае людзей вызнаваць зло і зло тварыць… Іншая справа, што затухае яно марудна, іншая рэч, што пры жыцці ліхадзеяў тысячы душ яны ўсё ж паспяваюць загубіць. Вось што жахліва! Але аўра зла паступова сыходзіць у зямлю – за сваімі гаспадарамі. Я веру ў гэта. Праўда, ніхто не можа паручыцца, што д’ябал не гадуе ў сваім логаве новых падонкаў і не выпускае іх на белы свет. Ніхто не можа паручыцца, што не распачнуць яны, пестуны нячыстага, новую тыранію.

У гэты момант нехта Говараў, што дагэтуль ляжаў нерухома, саўгануўся, прамармытаў нешта няўцямнае і заціх.

– Найлепей так вырашаць быційныя праблемы, – пракаментаваў гэта Мяркулаў: – Нажорся, напіўся ды адключыўся. І ўсё, і няма ніякага вераду.

– Можна і гэтак, – уздыхнуў Сурмач і пацягнуўся па новую папяросу. – А толькі хтосьці ж павінен і гаварыць, хтосьці крычаць павінен… Я ж да цябе, Пятро, відаць, невыпадкова прыйшоў. Хоць і п’яны быў, ды прывялі ногі… А чаму? Таму што мы з табой, так бы мовіць, абое рабое: ты ў аматарскі тэатр-студыю ходзіш, дый я, адкрыюся, вершы пішу.

– Дык што ж тут дзіўнага? – спакойна прагугнявіў Мяркулаў, адначасова абсмоктваючы салёны воблін хвост. – Вершы, брат, ці не кожны трэці ў нас піша. Я сам балуюся. Праўда, такія – на выпадак: юбілей або куплеты для віншавальнай песенькі.

– Ну, напэўна, ён тады добра скрываецца – гэты “кожны трэці”. Вось і тваё вершапісанне для мяне сёння як адкрыццё…

– Ды якое там вершапісанне – так… несур’ёзна… – адмахнуўся Пятрусь.

– Стоп-стоп, – перарваў яго Сурмач, – ты не ўхіляйся. Я і сам табе пра сваё паэцтва адно ў п’яным дурмане сказаць здольны. Таму што мы з табой, творчыя людзі, у акаляючым нас асяроддзі – ізгоі, пракажоныя.

– Ну, загібаеш…

– Не спяшай, Богам прашу, выслухай, – з напружаным, хваравітым выразам на твары прамовіў Васіль. – Гэта ж ахоўная маска наша: “Ат, кінь дурное, адкасніся!” Нібыта не вартая ўвагі тэма. А па праўдзе – баімся мы, душэўна чулыя людзі, каб нехта ў нутро нашае не зазірнуў ды не памацаў яго грубымі сваімі пальцамі. Вось калі вы, артысты, скамарошнічаеце перад бязглуздым натоўпам – гэта яшчэ нічога, гэта і яны любяць, і вы дапускаеце. Бо гэта ваша маска, гэта як бы не вы. А штосьці сур’ёзнейшае – тут ані! Тут вы ў сабе носіце за сямю замкамі. І не дай Бог вам напаказ гэта выставіць.

– А як жа сур’ёзныя фільмы, драматычныя п’есы? – запярэчыў азадачаны Мяркулаў.

– Ну, скажам, для такіх п’ес і публіка адпаведная патрэбная, і сцэна. А дзе ж ты, у каго, прабач, лёс на перакос у сэнсе абранай спецыяльнасці, знойдзеш усё гэта?

– Нармальная ў нас публіка, ты ж не ведаеш, – пакрыўдзіўся Пятро. – Ну, аншлагі, канешне, не збіраем, але да нас ідуць сапраўдныя аматары…

– Э, не крыві, брат, душою, – замахаў рукамі Сурмач. – Ужо выбачай, калі што не так скажу, але артысту менавіта аншлагі патрэбныя, усеагульнае захапленне, пашана. І чым большыя, шырэйшыя, гучнейшыя – тым саладзей яму, тым лепей. Гэта прырода яго, а супроць прыроды не папрэш. Не! Зрэшты, што акцёры, што пісьменнікі – чэрці адной шэрсці. І нам (хаця які я да ліха пісьменнік!) і тыражы шматтысячныя падавай, і ад хваласпеваў мы не адмовімся. А іначай мы ўжо не пісакі, а іначай нас у святыя можна залічваць.

– Да чаго ты гнеш, не даўмеюся нешта. – Мяркулаў са шкадаваннем разглядваў на святло лямпачкі пустую пляшку “Зуброўкі”.

– А да таго, што, як пракажоны скрывае свае язвы, так мусім і мы з табой скрываць у натоўпе сваю вытанчаную душу… Каб не быць камянямі збітымі. Я паўтараю: танцуй, скачы, песні раві блатныя – гэта колькі заўгодна. А сардэчныя струны не агаляй – спляжаць. І калі кволы ты, занадта ўражлівы ты – патрапіш заўтра ў дэпрэсію і вешацца пойдзеш.

– Не збіраюся я вешацца, лухту нясеш нейкую!

– Стоп! “Ты” – гэта агульная катэгорыя, і не крыўдуй па ўсякай пусцяковіне. – Васіль паціснуў на стале прыяцелеву руку. – Я толькі хачу давесці, што пакуль вакол нас быдла пануе, пакуль абсалютная большасць жыве ў рэлігіі – жратва, сэкс, выпіўка, – мусім мы з табой, хлопча, гараваць, вымушаны мы туляцца па жыццёвых узбочынах. Можа, і ёсць (цешу сябе думкай) нейкія там творчыя колы, дзе б тэарэтычна нас зразумелі. Але, відаць, настолькі яны вузкія, што нябогам накшталт нас туды не праціснуцца. Вось і швэндаемся мы сярод чужых нам людзей, і туды-сюды тыцкаемся ў сляпой надзеі – раптам адчыняцца дзівосныя дзверцы, ды прыме нас нехта ў гарачыя абдоймы пашаны і захаплення. Дуля з макам! Ніхто нас не прыме. Бо гэтым найвузейшым элітарным колам мы і дарма не патрэбныя, бо цешыць іх якраз тое, што яны вузкія, над быдлам-народам усталяваныя.

– Блытаешся, браце, хаця многа і слушнага мовіш, – канстатаваў Мяркулаў. – Эх, яшчэ б па сто грамаў выпіць.

– Выпіць яно не праблема! Рэч у тым, што на пахмелку, не далей як заўтра, нам будуць тыя ж абляпаныя сцены, тыя ж быдлячыя морды, тая ж нячуласць, ад якіх ваўком скавытаць хочацца. Ты ж зразумей, дарагі чалавеча, што іншага выйсця ў нас нямашака, як толькі змяніць гэтыя жывёльныя абліччы на чалавечыя, каб у іх вачах адшукаць сякую-такую спагаду. Іншага спосабу няма, як толькі сцены гэтыя шэрыя расквеціць, каб развярнуць людзей да жыцця тварам – не задніцай.

– Ну-ну, – у безнадзейным скептыцызме хмыкнуў Мяркулаў. – І якім, дазволь пацікавіцца, чынам ты гэта рабіць думаеш?

– Вось каб ты не смактаў так зацята вобліну, то яшчэ б на пачатку нашай гутаркі ўразумеў, якое выйсце я прапаноўваю.

– ?

– Ступені відушчасці, помніш? – Васіль парывіста схапіў запалкавы карабок, выцягнуў некалькі сярнічак і пачаў паралельна раскладваць на скацерцы. – Вось яны, рубяжы. Адну прыкрую акалічнасць мае такі падыход – кожны чалавек сам гэтыя ступені адолець павінен, кожны павінен дзейнічаць! Ды не проста дзейнічаць, а яшчэ і гаварыць, па сто разоў на дні дзяўбці кожнаму стрэчнаму матэрыялісту, што жыве той у брудзе, што гібее дзякуючы толькі сабе. Што хамяць яму ў транспарце, краме – маўчыць! Што жонка дзяцей выхоўвае закаранелымі гарлахватамі – маўчыць! Што зарплату законную не выплачваюць месяцамі – маўчыць, нябога! Ты ж чытаў Салжаніцына! А ён найвыразна даводзіць, што нацыя, якая не пакаялася ў забойствах мільёнаў душ, не можа быць шчаслівая. Пакаяліся немцы, асудзілі бестэрміновым судом зацятых фашыстаў – і жывуць цяперака адпаведна. Ды “Архіпелаг ГУЛАГ” павінен для кожнага беларуса настольнай кнігай стаць, няйначай. Бо маўклівыя, ганебна памяркоўныя мы занадта. Ці не ў нас тысячы лепшых мазгоў, увесь цвет нацыі пад Курапацкімі хвоямі зарыты? Як табе ў дзве ночы сумленне нацыі ў зямлю закапаць?! А мы маўчым! Бо, відаць, сумлення не маем. І дзе гарантыя, што мы з табой заўтра ж у тую яміну не адправімся? Крычаць пра гэта трэба, гарлаць прарэзліва!

– Яно так… – задумна глядзеў на стол Пятрусь. – Аднак хто тыя енкі пачуе? Ведаеш, я табе з жыцця выпадак прывяду. Гэта яшчэ з армейскіх гадоў засталося… Служыў я за Уралам – глухмень, якую пашукаць трэба. Афіцэрскі склад ад бескантрольнасці співаўся, стараслужачыя – “чарпакі” і “дзяды” – лютавалі: здзекаваліся з маладых, як толькі фантазіі хапала. Я пасля “вучэбкі” туды патрапіў з амаль ужо зламанай воляй і першы месяц літаральна канаў. А афіцэрскай свалаце “дзедаўшчына” нават выгадная была, бо пілі, гулялі і кралі там ад камандзіра палка да апошняга сержанта звыштэрміновай службы, а іхнія абавязкі па дысцыпліне “дзяды” на сябе бралі.

– Ды ты мне не расказвай, – перабіў Васіль, – сам служыў, ведаю.

– Во-во! Карацей, чалавек шэсцьдзесят стараслужачых у нашым танкавым батальёне з нечалавечай асалодай мучылі чалавек сорак першагодкаў. Так было ва ўсіх ротах гэтага выклятага палка. Што яны з намі рабілі – не буду расказваць, бо ўспамінаць брыдка. А толькі ў адзін цудоўны дзень, а дакладней, ноч (таму што мардавалі нас пераважна пад покрывам ночы) паўстала супроць гэтага гвалту купка каўказцаў. Падымаюць аднаго, а яны ўсе пяцёра ўскакваюць ды б’юцца з перавышаючымі сіламі “дзядоў” – зацята так, шумна, і табурэткі і любыя цяжкія прадметы ў ход пускаюць. Адну ноч пахіснуліся стараслужачыя, саступілі, а ў другую намерыліся спляжыць паўстаўшых маладзёнаў усёй талакою, і гора б тут каўказцам, ды перашкодзіла палкавая праверка. А на трэцюю ноч, папярэдне змовіўшыся, ускочылі ўсе сорак маладых ды біліся з нападнікамі так, што казарма ходырам хадзіла. Біліся, як за сваю зямлю, за сваё жыццё б’юцца. Так доўжылася штоночы на працягу тыдня. І што ты думаеш? Кожнага разу пасавалі “дзяды”. Бо ўладарныя, усёмагутныя і бязлітасныя да авечак, яны аказаліся бяссільнымі перад зграяй даведзеных да адчаю сабак. Уся гэтая “дзедаўшчына” калосам на гліняных нагах аказалася. І гэта прытым, што і колькасцю “дзяды” ў нашым батальёне салаг пераўзыходзілі, дый аб’ектыўна здаравейшыя за іх былі. А не! Аказалася, што найболей шалёна б’ецца той, хто рацыю мае, на чыім баку Божая праўда. Гуртам, адзін за аднаго гарой; за паплечніка, як за сябе, біцца – толькі так! А інакш – смерць. Сапраўды смерць: у нас да гэтага паўстання ў роце два замахі на самагубства былі (ціхамірна замяў палкоўнік).

– Вось бачыш! Сам жа і пацвярджаеш маю рацыю, – радасна і няўчасна бадзёра выкрыкнуў Васіль. – Рахманых авечак ваўкі любяць.

– Але… ты ж даслухай, – занепакоіўся Мяркулаў, нервова трасянуў прыяцеля за плячо. – Так, моладзь нашага батальёна паўстала, так, стараслужачыя ад нас адчапіліся… Здавалася б, вось усім прыклад! Пра гэты небывалы выпадак хутка даведаліся ўсе салдаты нашага гарнізона, даведаліся салагі другіх палкоў, што цярпелі ад сваіх “дзядоў” гэтак, як і мы. Тут бы пераняць, тут бы паўстаць дзеля сваёй жа шкуры. Аж не! Толькі адна-адзінюткая маленькая рамрота артпалка ўзяла з нас прыклад. Толькі моладзь адной рамроты захацела застацца людзьмі. Астатнія першагодкі яшчэ месяцаў дзесяць цярпелі ўціск сваіх “чарпакоў”-“дзядоў”-“дэмбеляў”. Але ж галоўнае не гэта, Васіль. Самае адметнае тое, што толькі ў нас і ў рамроце затым не было здзекаў з салагаў пазнейшых прызываў. Не здзекаваліся з іх тыя, хто колісь адстаяў сваю чалавечую годнасць. Бо толькі той, хто сам мыў шкарпэткі стараслужачым і падвяргаўся штодзённым пабоям, толькі той абавязкова будзе гэта сам рабіць, калі пяройдзе ў ранг “дзеда”. Як помсту… помсту, напэўна, самому сабе, свайму гаротнаму жыццю, сваёй баязлівасці. І тут, насуперак тваім выкладкам, атрымоўваецца, што зло ўсё-ткі спараджае зло.

– Эх, Пятро, усё гэта дужа складана – не нашымі зубамі кусаць, – нібы падвёў рысу размяклы ад бяссоннай ночы Сурмач. – Глядзі, вось-вось развіднее. – Ён паказаў рукой у акно, на прарэх між будынінамі.

Там, на ўсходзе, яшчэ было па-начному цёмна, але белаватая павалока – вястунка новага дня – ужо ўзнімалася між комінамі далёкага аўтазавода, зацягвала іх падсвечаныя штучным асвятленнем абрысы. І літаральна ўвачавідкі загараліся там-сям агеньчыкі за шыбамі “хрушчовак” прылеглага да прадпрыемства спальнага раёна. Рабацягі пакрысе збіраліся на змену.

– Во прадудукалі! – дзівіўся Мяркулаў, тупа і сонна разглядаючы цыферблат наручнага гадзінніка. – Палова шостай. Але ж пару гадзін саснуць можна. Кладзіся тут, а я ў Говарава ключы ад яго катуха вазьму і туды падрамаць падамся.

– Не-не, – заматаў галавою Васіль. – Хай спіць, перадсвітальны сон самы салодкі. А пабудзіш – ён не засне потым і мне не дасць. Няхай спачывае, а ты лягай на сваё месца.

– Ну, так не пойдзе! – быў запярэчыў гаспадар пакойчыка.

– Усё нармальна, не турбуйся, Пець, – супакоіў яго таварыш. – Я толькі чыфірну з твайго дазволу, пасяджу, пакуру, а там і да работы нядоўга. А ты спі, я Маскаленку скажу, што спознішся па якойсьці ўважлівай прычыне.

– Ладна, угаварыў. – Пецька ў знямозе паваліўся на свой ложак. Пазяхаючы, дадаў: – Толькі лепш пабудзі і мяне, разам пойдзем. Неахвота ж потым перад гэтым казлом апраўдвацца.

– Згода, – прамовіў Сурмач, раскручваючы кіпяцільнік.

Праз хвіліну Мяркулаў ужо даваў храпака на пару з бестрывожным Говаравым.

16

Дамы, дамы і дамы… Жаўтлявыя, грувасткія, “сталінскага ампіру” будыніны аблямоўваюць адзін з цэнтральных пляцоў горада. Вясёлыя і прыветлівыя ў сонечны чэрвеньскі дзень, яны цяпер, пад свінцовым кастрычніцкім небам, робяць даволі гнятлівае ўражанне. Згалелыя касарукія дрэвы, сям-там нібы паўтырканыя ў асфальт, маркотна навісаюць над прахожымі. Дрэвы, у адрозненне ад рухавых людзей, чакаюць доўгія, невясёлыя, бязлісцевыя месяцы. Дрэвы не здолеюць вынайсці сабе забавак тыпу Новага года, Калядаў, Масленіцы, яны не змогуць катацца на каньках, санках і лыжах, а затым грэцца ў цёплым пакоі перад тэлевізарам… З гэтых дзён і ажно да канца красавіка яны мусяць бяздзейна назіраць, як віруе паўз іх неспасціжнае людское быццё.

На пачатку пятай гадзіны вечара цёгся пад гэтымі голымі дрэвамі Васіль Сурмач. І вось па якой патрэбе.

Хвілін дваццаць таму ён пакінуў сваё рабочае месца з цвёрдым намерам сёння туды не вяртацца. Пятра Яфімавіча Маскаленку Васіль падмануў прывычна і проста: папярэдне, скарыстаўшыся кароткай адсутнасцю шэфа, перанёс паліто і дыпламат аднаму прыяцелю ў суседні сектар, затым, ужо пасля вяртання Маскаленкі, папрасіў Мяркулава выключыць па заканчэнні працоўнага дня свой (Сурмачаў) кампутар і выйшаў быццам бы па нейкай службовай справе. Праз дзесяць хвілін, апрануты і з дыпламатам у руцэ, Васіль ужо шыбаваў па нячыстай заводскай тэрыторыі да прахадной. А яшчэ праз дзесяць хвілін ён быў на цэнтральнай плошчы пад жоўтымі будынкамі.

А вось тут мы і падыходзім да самага цікавага: у адной з гэтых старамодных будынін, з двара, мясцілася рэдакцыя вельмі самавітага літаратурнага часопіса рэспублікі. Дачыненні маладога інжынера з гэтым паважаным выданнем былі досыць пакручастыя і неадназначныя. Першы наступ на яго Васіль зрабіў яшчэ зімою, месяцаў дзевяць таму назад. Узяўшы пару нумароў гэтага часопіса ў брата Яўгена, Васіль пералапаціў іх ад вокладкі да вокладкі і па ўласцівай пачаткоўцам наіўнасці рашыў, што яго вершам тут самае месца. Бо вершаваныя творы, знойдзеныя Сурмачам на старонках гэтага выдання, па-першае, не выклікалі ў яго буру захаплення, па-другое, падаліся даволі слабай пародыяй на класікаў. І вось іменна ён, Васіль, прыўнясе туды свежы струмень паэзіі, скажа новае слова. (Такія глупствы зачаста завітваюць у галовы маладых ды нявопытных.) Падбухтораны гэтай збродлівай думкай, ён, не доўга вагаючыся, адціснуў пасля работы на стужкавым сектарскім прынтэры штук дваццаць сваіх вершаў, уклаў іх у канверт і блаславіў на лёгкую дарогу.

З гэтай адсылкай Сурмач паступова стаў заўважаць за сабой дзіўныя рэчы. Жыццё, раней такое простае і бесклапотнае, абцяжарваў цяпер нейкі падсвядомы верад: ці дайшло, ці спадабаецца, ці прымуць, ці надрукуюць?.. Механізму адсочвання лёсу сваіх тварэнняў у нетрах рэдакцый Васіль не ведаў, у брата ж спытацца не мог, паколькі тады яшчэ ад усіх скрываў сваю паэтычную хваробу. Праходзілі дні, міналі тыдні і месяцы, а вестак з рэдакцыі не паступала ніякіх. І станавілася ясна, што там, у часопісе, ад яго вершаў, прынамсі, ніхто ў экстаз не прыйшоў. Больш за тое, у душу міжволі закрадвалася неспакойнае: ці чыталі іх наогул? А калі чыталі, чаго ж маўчаць? А калі не чыталі, значыць – не дайшло? А калі не дайшло, то як гэта праверыць? А калі і дайшло, і чыталі, і забракавалі?.. О жах! Словам, падобная блытаніна думак, гэткае чаканне ля мора пагоды выбілі Сурмача з прывычнай каляіны, а самае галоўнае, перасталі пісацца вершы. Бо як жа пісаць, калі, мажліва, яны нічога не вартыя? Утварылася нейкая душэўная няволя, і ад яе трэба было пазбаўляцца. Праз тры месяцы такога нязноснага існавання, па заканчэнні ўсіх разумных тэрмінаў разгляду рукапісаў, Васіль кінуўся на амбразуру: пазваніў у рэдакцыю.

Там, вядомая рэч, аказалася, што ніхто не толькі не бачыў на свае вочы ягоных вершаў, а і наогул пра такога паэта Сурмача ўпершыню чуе. Пры гэтым Васіля ветліва запэўнілі, нібыта ўсе паступленні ў рэдакцыі прасочваюцца, і выпадкі згубы рукапісаў у іх крайне рэдкія. Відаць, ва ўсім вінаватая пошта.

Што ж, бывае. Абнадзеены Сурмач не далей як наступнага дня раздрукаваў нанова ў тым жа месцы і з таго ж файла бясследна зніклыя вершы, зноў змясціў іх у стандартны паштовы канверт, уважліва перапісаў адрас з апошняга нумара памянёнага часопіса і з добрым настроем укінуў у сінюю скрыню каля універсама “Цэнтральны”.

Але вынік быў акурат гэтакі ж. Прыветлівы голас ізноў запэўніваў самадзейнага паэта, што ніякай падборкі вершаў ад спадара Сурмача ў рэдакцыю не паступала, што, відаць, прычына ў кепскай рабоце пошты. Васілю адразу прыгадалася, што за гады яго салдацкай службы на Далёкім Усходзе гэтая нядбаліца пошта чамусьці не згубіла ніводнага са шматлікіх лістоў яго перапіскі з бацькамі і таварышамі. У паштовых аддзяленнях грошы выцягвалі з канвертаў – гэта было. Але каб пісьмы не знаходзілі свайго адрасата…

І вось амаль праз паўгода пасля адпраўкі першых вершаў Васіль уласнаручна даставіў трэцюю іх копію ў гэтую непрыступную рэдакцыю. Праўда, з літсупрацоўнікаў у той дзень на месцы нікога не было, аднак сакратарка, што нешта рухава страчыла ў адзіным незамкнутым кабінеце, паабяцала перадаць Сурмачаву пісаніну па прызначэнні. Але Васіль быў ужо стары ліс і меў падставы не напоўніцу давяраць падобным перасылкам, а таму назаўтра ж пазваніў у аддзел паэзіі і пацікавіўся лёсам сваіх злашчасных вершаў. Вядома ж, пра іх не было і почуту. Тады раз’ятраны паэт запатрабаваў да тэлефона сакратарку. На гэта яму лагічна адказалі, што сакратарак у іх тры: якую менавіта? Ледзь стрымліваючы паток праклёнаў, Васіль удакладніў, што тую (хударлявую, бялявую і ў акулярах), якая сядзіць за першымі ад увахода дзвярамі. На шчасце, тая дзяўчына была на працоўным месцы. Яна тут жа ўспомніла маладога чалавека, успомніла рукапіс, перададзены ім ёй, але выказала здзіўленне, што яго (рукапіс) не могуць знайсці: яна ж апоўдні аддала яго нейкаму Пятру Пятровічу. І тут, дзякаваць Богу, высветлілася, што Пятро Пятровіч з’яўляецца рэдактарам аддзела публіцыстыкі, а ніяк не паэзіі, і што няўважлівай сакратарцы вершы (!) чамусьці падаліся нарысам. Яна шчыра прасіла прабачэння. Але ад таго шматпакутнаму Васілю было не лягчэй, бо Пятро Пятровіч толькі што з’ехаў у камандзіроўку, вернецца прыкладна праз тыдзень, а ключ ад яго кабінета ёсць яшчэ толькі ў галоўнага рэдактара. Галоўны ж рэдактар зараз знаходзіцца на семінары маладых літаратараў за горадам і будзе не раней як праз тры дні…

Чартыхаючыся, Сурмач аддрукаваў чацвёртую копію нешчаслівае долі вершаў і ў раздражнёным душэўным стане ўварваўся ў рэдакцыю. З суровым тварам, не вітаючыся і не зважаючы на гутарку рэдактара аддзела паэзіі з нейкім наведвальнікам, перадаў яму Васіль з рук у рукі свой рукапіс. Затым дзелавіта дастаў з кішэні блакнот і запісаў, як таго рэдактара велічаць, а таксама спытаўся, калі яго рукапіс маецца быць прачытаны. Рэдактар, нягеглага выгляду пажылы мужчына, паабяцаў прагледзець яго не раней як праз месяц, спасылаючыся на завал матэрыялам.

Што ж – месяц дык месяц. Крыху выпусціўшы пару, Сурмач развітаўся і рушыў да выхаду.

Няцяжка здагадацца, што і праз месяц, і праз два вершы не былі прагледжаны звышзанятым рэдактарам аддзела паэзіі. Гэтаму перашкаджалі: то нарада секцыі паэзіі ў Доме літаратара, то пасяджэнне Прыёмнай камісіі, то падрыхтоўкі да шматлікіх вечарын у гонар юбілеяў усялякіх заслужаных літаратараў, то зноў завал матэрыяламі, то нарэшце хвароба рэдактара.

Праз тры месяцы тэлефоннай вайны з непадступным тоўстым часопісам (і папярэдніх паўгода галаватлуму) Сурмач такі дабіўся аўдыенцыі па сваіх вершах.

Пачуццё, з якім ён сёння ішоў у гэтую агорклую рэдакцыю, было не з прыемных. Звычайная інжынерная логіка падказвала, што не кіем, то паленам – усё ж тым самым дрэвам – яго адтуль вытураць. Тая ж логіка гаварыла, што да сузор’я імёнаў, якія нязменна з’яўляюцца на старонках гэтага самавітага выдання, і якія ён зазнаў яшчэ па школьных падручніках, яго маленькая зорачка ніякім чынам не можа дапасавацца. Да таго ж за гэтыя дзевяць месяцаў завочнай барацьбы меў грэх Васіль паказаць брацельніку, далёка не першаму літаратару Беларусі, свае творчыя набыткі. Вынік, як мы ведаем, быў несуцяшальны. Яшчэ не тое, мабыць, урэжуць яму літаратурныя зубры… Але – назваўся чортам, то й лезь у пекла.

…У кабінеце, куды завітаў Васіль, сядзеў той жа нягеглага выгляду дзядзька гадоў пад шэсцьдзесят, што і мінулым разам. Па ўсім відаць, ён не быў завалены справамі, бо чытаў за сталом з дапамогай акуляраў газету. На адным краі стала ляжаў тонкі стосік аркушаў, на другім стаяла прысадзістая аляпаватая попельніца. У цэлым кабінет рабіў дваістае ўражанне: відавочныя прыкметы колішняга дабрабыту тут спалучаліся з агульным заняпадам “развальных” часін. Памяшканне было яўна разлічана не на аднаго рэдактара. Аб гэтым сведчылі чатыры нятанныя сталы-блізняты, мяккія крэслы ўздоўж сцен. Між іншым, сцены былі абшыты вагонкай. Але ўсё, акрамя стала пажылога рэдактара, здавалася як бы безгаспадарным, заняпалым. На трох астатніх сталах беспарадкава ляжала рознае начынне, часопісы, скруткі грубай паперы. Вагонка дужа пажоўкла і месцамі ўчарнела. Усё гэта, а таксама абажуры пад высокай столлю, было пакрыта гожым налётам пылу.

– Добры дзень! – прычыніўшы за сабой дзверы, бадзёра прамовіў Сурмач.

Дзядзька няспешна адарваў вочы ад газеты і зірнуў паверх акуляраў на госця.

– Дабрыдзень… – вяла і не надта прыветліва сказаў ён, і ў яго падслепаватых вачах з’явілася законнае пытанне: маўляў, з кім маю гонар…

– Я Васіль Сурмач, – ганарліва адрэкамендаваўся хлопец, наблізіўшыся да рэдактара, – мы з вамі дамаўляліся на сёння.

Каля стала, з супрацьлеглага ад дзядзькі боку, стаяла адмысловае крэсла для наведвальнікаў. Але паколькі запрашэння сесці Сурмач не пачуў, то і застаўся стаяць у нейкай няёмкай позе. Камячыў у руцэ вязаную шапку. Дарэчы, ад рэдактара моцна тхнула таннымі папяросамі, кашуля яго была не зусім свежая, а пінжак добра вынашаны.

– Так-так, помню-помню, – прытрымліваючы адной рукой дужку грувасткіх акуляраў, не зводзіў вачэй з Васіля дзядзька.

Сам рэдактар быў, відаць, невялікага росту, і яму досыць высока даводзілася задзіраць галаву.

– Дык слухаю вас, – нарэшце адклаўшы газету ўбок, па-настаўніцку прамовіў рэдактар.

– А што мяне слухаць? – недаўменна адказаў Сурмач. – Там жа… усё напісана было…

– Так-так, – загадкава хмыкнуў рэдактар. – Ну што ж, пачнём… вось з чаго…

Ён нетаропка залез у правую шуфляду і выцягнуў на свет божы да болю знаёмы Васілю рукапіс. Паклаў ад сябе праваруч і забарабаніў пальцамі па стальніцы.

– Вы мне адкажыце: ці чытаеце вы наш часопіс? – здалёк пачаў хітры рэдактар.

– Але. – Васіль адразу западозрыў падвох.

– Ага! І слаўненька, – ажывіўся рэдактар, сашчапіў пальцы рук і моцна хруснуў косткамі. – І скажыце вы мне, малады чалавек, што там на апошняй старонцы напісана?

Сурмач наморшчыў лоб.

– Дык там жа… ну, там пра аўтарскія рукапісы нешта…

– Во-во! – ахвотна пацвердзіў дзядзька. – А каб не быць галаслоўным, шаноўны… як вас?

– Васіль Сурмач, – цярпліва падказаў Васіль.

– А каб не быць галаслоўным, шаноўны Васіль Сурмач, – доўжыў мацёры рэдактар, – я бяру апошні нумарочак часопіса, – ён вывудзіў часопіс з левай шуфляды, – разгортваю апошнюю староначку… Так… І чытаю: “Даводзім да аўтараў і падпісчыкаў. Рэдакцыя прымае да разгляду празаічныя творы аб’ёмам не болей за 5 аўтарскіх аркушаў, паэтычныя – да 200 радкоў…” Вось упэўніцеся самі, – рэдактар тыцнуў часопіс Васілю пад нос.

– Не разумею… – прамямліў збянтэжаны Сурмач.

– А я паясню, – спагадліва адгукнуўся рэдактар. – У вас, паважаны, тутака, – ён прыўзняў Васілёў рукапіс над сталом і як бы ўзважыў, – на цэлую паэму.

– Якая паэма! Дваццаць маленькіх вершаў усяго, – абурыўся самадзейны паэт.

– Маленькіх? – з яхіднай праніклівасцю зірнуў на яго несамавіты дзядзька. – Ды ў вас самы малы верш – у тры страфы. Тут, харошы мой чалавеча, – прасцейшая матэматыка. Не ўкладваецеся вы… э-э… Васіль Сурмач, у дзвесце радкоў. Як ні круці.

Васіль нарэшце дапяў, што даў маху.

– Аднак не гэта галоўнае, – з велікадушнасцю пераможцы супакойваў небараку рэдактар. – Хаця, як пісаў бессмяротны класік, сцісласць – сястра таленту… Вершы, малады чалавек, не аб’ёмам адметныя… Але, паўтараю, не гэта галоўнае.

Ён з грэблівасцю (так падалося Васілю) перасунуў да сябе рукапіс і стаў яго для віду перагортваць.

– Я б мог, канешне, згодна нашым правілам, наогул не прымаць ваш рукапіс да разгляду, – працягваў сваё казанне літаратурны зубр, – але, улічваючы пазіцыю галоўнага рэдактара адсочваць усё новае, каб не прамаргаць таленавітае… толькі ўлічваючы гэтую пазіцыю, я ўважліва прачытаў вашы вершы…

Тут у Сурмачавым нутры нешта сцялося, наспружынілася, а рукі ўвобмірг пахаладзелі.

– І нічога, як я і меркаваў, суцяшальнага вам, паважаны… э-э… Васіль Сурмач, сказаць не магу.

Дзядзька пыхліва глядзеў на саматужнага паэта, высокага дзецюка, наструненага перад сталом.

– Гэта, бясспрэчна, не наш узровень… не наш… У прынцыпе, і гэтага б мне было дастаткова, каб адхіліць рукапіс адразу. Але ж я прывык усё ў жыцці даводзіць да заканчэння, выконваць, так бы мовіць, сумленна свае прафесійныя абавязкі…

Васіль знямеў і пасінеў, як тапелец.

– І вось што я вам прыпісаў на апошнім лісце вашае кіпы… – Нягледзячы на моцныя акуляры, рэдактар нізка схіліўся над аркушам, чытаючы: – “Творы В.Сурмача маюць вельмі невысокія мастацкія вартасці, у іх прасочваюцца кульганне рыфмы, недакладнасць выразаў і слабае валоданне літаратурнай мовай. Зачаста сустракаюцца гутарковыя словы і няскладныя, вулічныя моўныя канструкцыі. Вобразнасць вершаў занадта насычаная, знарочыстая, за ёй губляецца сэнсавая нагрузка твораў. Вывад: вершы В.Сурмача не могуць быць прапанаваны да друку”.

Пераадольваючы шум у галаве, скрываючы трасяніну рук, дрыготкім, пакрыўджаным голасам Васіль выдушыў з сябе:

– Дык гэта ж агульныя словы… А што, прабачце, канкрэтна вы ўказаць можаце?

– Ха! – ускінуўся шчуплы дзядзька. – А тады зноўку вяртаю вас да апошняе старонкі нашага часопіса. Чытаем: “Рукапісы не рэцэнзуюцца і па пошце не вяртаюцца…” – Ён пагардліва глянуў на гора-паэта. – Я не абавязаны вам даваць справаздачу, а толькі даводжу сваё канчатковае рашэнне. Я думаю, для вас і майго заключэння будзе замнога…

– Як жа, чакайце, – Васіль няшчадна лямчыў шапку ў руках, – гэтак атрымоўваецца, што вы да любога – ад апошняга графамана да Дастаеўскага – гэты штамп прымяніць можаце… Як жа так – без канкрэтыкі?

– Ну, каб так смыком, як языком! – гідліва адмахнуўся ад яго нягеглы дзядзька. – Мне тут адзін таксама абвяшчаў: “Ды ў мяне лепш, чым у Пушкіна, напісана!” Я вашага брата знаю…

– Пры чым тут Пушкін, – усё больш закіпаў Сурмач. – Ды ваша заключэнне – гэта ж стандартная прабрэжнеўская адпіска, такое кляймо можна дапасаваць і да любога надрукаванага ў вашым часопісе твора, да любога класіка…

– Так, шаноўны, ваш час вычарпаны! – перарваў яго абурэнні бывалы рэдактар. – У мяне яшчэ на сягоння процьма работы. А вершы вашы слабыя, вельмі слабыя… На жаль.

– Якія менавіта? Што слабае? – ажно насунуўся на дзядзьку Васіль. – Скажыце канкрэтна…

– А канкрэтна вам скажуць настаўнікі беларускай літаратуры. Паступайце на філфак, чытайце класіку, многа чытайце. А я ўрокаў не даю. У нас тут іншая ўстанова. І не замінайце мне працаваць. – Рэдактар гаварыў спакойным павучальным тонам, прамаўляў, відаць па ўсім, зацёртыя, завучаныя фразы і таму яшчэ больш раздражняў Васіля. Лепш бы ён лаяўся!

– Ды гэта ж кашмар… – Сурмач схапіў свой рукапіс са стала. – Гэта ж дэмагогія… Літаратурная пахавальня… Я скардзіцца буду!

Ён, не развітваючыся, пашкандыбаў да дзвярэй.

– Вашае права, – з насмешкай у голасе кінуў яму рэдактар. – А лепей чытайце беларускую класіку, працуйце над словам…

– Дзярмо ваша класіка! – шалёна зачыняючы дзверы, напаследак зыкнуў Васіль.

Ад гэтых слоў скалануліся сцены літаратурнага храма. Нячаста гучалі тут падобныя вызначэнні.

17

Пасля сыходу гэтага нахабніка пажылы рэдактар доўга не мог супакоіцца. Ён не тое што не здолеў узяцца за працу, а нават артыкул у любімай літаратурнай газеце, дзе найвядомейшы крытык рабіў разнос новай кнігі нялюбага рэдактару пісьменніка (непрыяцеля яшчэ па універсітэце), ніяк не лез у галаву.

“Хам! – мысленна абураўся Іван Іванавіч (назавём яго так). – Мала я яму ўляпіў! Вось жа сволач! Як яго, гадзяняці, прозвішча?.. Ага, Сурмач… Васіль Сурмач. Ну й лады, – памазгаваўшы так, ён дастаў з унутранай кішэні пінжака цвёрды нататнік і занёс ненавіснае прозвішча маладога паэта ў чорны спіс. – Ты ў мяне паскачаш!”

Але і гэта не супакоіла Івана Іванавіча. Рупела пайсці да кагосьці са сваіх калегаў і няўзнак, за размоваю, пажаліцца на нахабную самаўпэўненасць маладых пісак, як прыклад прывесці выпадак з Васілём Сурмачам. “Нечуваная подласць! Абазваць класіку дзярмом! – несціхана бурліла душа бывалага рэдактара. – Згнаю, дальбог, згнаю гэту сволач”. Не, пэўна ж, трэба было з кімсьці падзяліцца…

Іван Іванавіч ужо быў прыдумаў пайсці ў аддзел крытыкі, выклікаць кагосьці ў курыльню, а там і завязаць гутарку… як яму сапраўды далі прыкурыць – толькі ў іншым месцы і другім спосабам.

Званіў галоўны рэдактар. Па ледзяным, непрыхільным тоне Вінцэся Паўлавіча, якім ён выклікаў Івана Іванавіча зайсці да сябе на хвілінку, той западозрыў нядобрае.

Кабінет галоўнага рэдактара, не ў прыклад аддзелу паэзіі, быў светлым, ахайным і свежапафарбаваным. Тут нават стаяла дыхтоўная скураная канапа для наведвальнікаў, на падлозе ляжаў варсісты дыван.

– Ну што, брат, – сустрэў рэдактара аддзела паэзіі “галоўны”, мужчына прыкладна такога ж узросту, але апрануты з іголачкі, мажны, плячысты, з ільвінай, ледзь кранутай сівізной, шавялюрай, – як у нас з рукапісам Цемрашэвіча? – (Ён назваў імя, аб творчасці якога было прынята выказвацца толькі з дапамогай высокіх эпітэтаў).

– Нармальна, Вінцэсь Паўлавіч, – сумеўся рэдактар, бо насамрэч да рукапісу яшчэ не прыступаў, – распачаў, ды наваліліся надзённыя клопаты.

– Да заўтра адужаеш? – пранікнёна зазіраючы падначаленаму ў вочы, спытаўся “галоўны”.

– Не, што вы! – жахнуўся Іван Іванавіч. – Да заўтра ніяк не ўпраўлюся.

– Як не ўправішся?! – нядобра збарвянеў Вінцэсь Паўлавіч. – Вось табе і смешкі з бабінай плешкі! Што ж ты мяне падстаўляеш?! Ды Цемрашэвіч заўтра да нас завітаць наважыў, ужо з тыдзень цікавіцца…

– Разумееце… – замямліў Іван Іванавіч. Ён неяк згорбіўся, сцяўся і стаў ніжэйшым за свой невялічкі рост. – Спярша карэктуру вычытваў, нумар жа, самі ведаеце, трэ было ў друкарню здаваць. А ўжо і наступны на носе…

– Дык ты не глядзеў?! – грозна вытарашчыўся на яго галоўны рэдактар. – Ты, відаць, шальнуўся, браце. Ды трасца з тым нумарам! Завошта мне не далажыў, я б тваю карэктуру знайшоў каму сунуць. Чаму ты мяне падводзіш, пытаюся? Не глядзеў? Скажы праўду!

– Не глядзеў, думаў сёння пачаць і кончыць, – панура схіліў галаву Іван Іванавіч.

– Ну ўзычыў ты мне, чалавеча, вось дзякуй! – ашаломлена глядзеў на падначаленага Вінцэсь Паўлавіч. – Ты, можа, дрэнна сабе ўяўляеш рэчаіснасць, шаноўны, то патлумачу. То давяду табе, нядбайная твая душа, кім такім ёсць Цемрашэвіч. То напомню табе, даражэнькі, – “галоўны” перайшоў на шэпт, – што кніга мая ў яго выдавецтве да друку рыхтуецца, што, між іншым (так, для агульнага развіцця), і твая аповесць у часопісе, дзе Цемрашэвіч другі чалавек, вылежваецца. Ты, брат, мяне не паважаеш, то хоць пра сябе патурбуйся.

– Ды Паўлавіч… – вяла паспрабаваў апраўдацца Іван Іванавіч.

– Ты хоць пра сябе патрывожся, – не слухаў яго “галоўны”. – Бо без Цемрашэвіча ты ніхто – нуль пузаты… Раз у год чалавек паэму прынёс, папрасіў надрукаваць да свайго юбілею, а мы яго вось як прывячаем!

Раптам начальніка азарыла:

– А ты, часам, з карчмаром не вітаешся?! Нешта нос у цябе заўжды як барвай паліты, нешта ты нейкі памяты.

– Вінцэсь Паўлавіч, – з дакорам зірнуў на яго падначалены, – крыўдзіце… – але ж чамусьці пачырванеў і адвёў позірк убок.

– Глядзі, дагуляешся! У мяне ж на цябе тутака, – Вінцэсь Паўлавіч зноўку панізіў голас і паляпаў па стальніцы сакрэтніка, – кампрамату досыць. Я ж магу таму-сяму і ход даць… так сказаць, законны. За сто скаргаў у мяне на цябе назбіралася! Завошта ж, напрыклад, маладых абражаеш! Га?!

Іван Іванавіч стаяў, разглядаючы нешта на падлозе.

– Я, канешне, разумею, што наш часопіс не для маладых літаратараў, аднак усяму свае межы ёсць! Вось напрыклад: “…вам толькі дынямі гандляваць”, “…плугам пісана”, “…скардзьцеся хоць чорту лысаму” – гэта не твае словы? – хітра сажмурыўся “галоўны” і ўжо трошкі мякчэй дадаў: – Глядзі, асцярожней з гэтым. А рукапіс Цемрашэвіча мне паслязаўтра (бо да заўтра гэта, бадай, нерэальна) – на стол! А яго ўпрашу дзянёк пачакаць. Ясна табе, Іван Іваныч?

– Ясна-ясна! – узрадаваўся блізкаму заканчэнню разборкі падначалены. – Усё ў лепшым выглядзе зробім, зараз жа й прыступаю.

– І папраўляй толькі відавочныя памылкі і ляпсусы, астатняе не кранай – не любіць! – строга папярэдзіў Вінцэсь Паўлавіч.

– Вядомая рэч! – няскладна падміргнуў Іван Іванавіч. – Не ўпершыню жыта сеем!

– Памагай табе Бог! – развітаўся з падначаленым “галоўны” і ўзяўся за службовыя паперы.

“Каб ты пазелянеў!” – злаваў пра сябе рэдактар, выходзячы з кабінета.

У калідоры, калі Іван Іванавіч падышоў да дзвярэй свайго пакоя са шчырым намерам узяцца за працу, яго аклікнулі.

– Іваныч, ты? – даляцеў з тарца змрочнага безаконнага праходу знаёмы голас.

Гэта быў Міхась Язэпавіч Бадайскі, чалавек, які па сваёй літаратурнай харызме не намнога саступаў Цемрашэвічу і свабодна адкрываў літаральна ўсе рэдакцыйныя дзверы. У іхнім часопісе Бадайскі лічыўся літкансультантам. Зараз ён стаяў ля дзвярэй заняпалага аддзела грамадскай думкі і настойліва клікаў да сябе Івана Іванавіча:

– Хадзем са мной, Іваныч, размова ёсць!

– Выбачайце, Міхась Язэпыч, – запрацівіўся пажылы рэдактар, – спраў па горла, толькі што сам “галоўны” нагрузіў…

– На мінутку, Вань, на адну мінутку, – рабіў з паўцемрадзі змоўніцкія жэсты Бадайскі. – Тут і для цябе цікавая навіна ёсць…

– Ат, Язэпыч, далібог, у грэх уводзіце…

– Ну-ну, давай скоранька, – працягваў уломваць яго Бадайскі, які ўжо адамкнуў дзверы кабінета і быў толькі напаўкорпуса звонку. – Не пашкадуеш.

Рэдактар зірнуў на гадзіннік: пачатак шостай – заканчэнне працоўнага дня. Ён уздыхнуў, праверыў, ці замкнуты дзверы свайго пакоя, і паплёўся па рукаве калідора да аддзела грамадскай думкі.

Як толькі Іван Іванавіч апынуўся ўнутры кабінета, Бадайскі імгненна зачыніў за ім дзверы і замкнуў іх на два абароты ключа. Ключ паклаў у кішэню. Затым ён гэтак жа рашуча зашмаргнуў непранікальныя шторы шырокага акна, якое выходзіла на цэнтральную вуліцу горада, уключыў слабую настольную лямпу, сеў.

– Прысаджвайся, ногі для дарогі, – прапанаваў ганаровы пісьменнік рэспублікі свайму меней самавітаму прыяцелю.

Аб знешнасці Міхася Язэпавіча мы можам, бадай, сказаць толькі тое, што быў ён дужа падобны на галоўнага рэдактара, Вінцэся Паўлавіча, адно крыху мажнейшы, маладзейшы і болей рухавы. Бадайскі займаў вельмі высокую пасаду ў Саюзе пісьменнікаў, яго кнігі не сыходзілі з паліц кнігарань, а п’есы – са сцэн тэатраў Беларусі. Апрача таго, як чалавек актыўны ён уваходзіў у кіраўніцтвы шматстайных грамадскіх арганізацый і суполак, кансультаваў ці не ўсе літаратурныя рэдакцыі горада, браў удзел у розных выязных мерапрыемствах Саюза пісьменнікаў. Ён меў шматдзетную сям’ю, унукаў, сучасны аўтамабіль, дачу… І тым не менш гэта быў пастаянна незадаволены, няўрымслівы ў дасягненні недасягальных мэтаў, амаль няшчасны чалавек.

Вось і зараз ён, хітрыкамі завабіўшы ў пусты кабінет рахманага Івана Іванавіча, ужо ўсталяваў у цэнтры стала пукатую бутэльку “Напалеону” і корпаўся ў шуфлядзе – шукаў больш-менш чыстыя чаркі.

– Язэпыч! – жахнуўся рэдактар аддзела паэзіі. – Што ж вы са мной робіце! Мне ж толькі-толькі “галоўны” шыю мыліў, мне сёння працаваць і працаваць…

– Свет хрустальной зари-и, свет, над ми-иром встаю-ющий… – не зважаючы на пратэст прыяцеля, добрым барытонам напяваў Бадайскі. – Дзе ж гэта чарка блакітная мая завалілася, халера ёй?.. А! Вось, вось яна, любенькая. Толькі пратру яе зараз. – Ён выняў з вонкавай кішэні шыкоўнага пінжака бялюткую насоўку і заняўся чаркай, разглядаючы яе на святло лямпы.

– Віно, відаць, тутака без мяне пілі, паганцы! – заключыў Бадайскі. – Ну ды трохі працёр…

– Міхась Язэпыч, я толькі прыгублю, – як мог, абараняўся Іван Іванавіч. – Вы ж нашыя строгасці ведаеце…

– Давай у мяне без капрызаў! – Язэпыч ужо адкаркаваў дыхтоўную пляшку і напаўняў чаркі дарагім напоем. – Пажылы чалавек, унукаў маеш, а манежышся, як дзяўчына на выданні.

– Якое там “манежышся”, Язэпыч! – ныў рэдактар, прымаючы чарку ад прыяцеля. – “Галоўнага” сам Цемрашэвіч сваім рукапісам удастоіў, а той, вядома ж, на мяне пераваліў. Ды на ўвесь кісель да заўтрашняга вечара даў тэрміну.

– Авой, напужаў! – крактануў Бадайскі ад моцнага каньяку, спахапіўся і палез у свой дыпламат па лімоны. Пачаў іх неакуратна скрыляць тупым нажом і класці на закарузлую талерку. – Напужаў ты мяне, брат, Цемрашэвічам. Пачакае! Нябось, і так друкуе, колькі душа зажадае. Зусім ён, між намі будзе моўлена, – Язэпыч падміргнуў прыяцелю, – пад старасць з глузду з’язджае. У траўні нешта накрэмзае, сам нават толкам не пачытае, а ўжо па рэдакцыях пхае. І ў чэрвені, бач ты, ужо адціснута яго пісаніна. Гэтакі фокус-покус! Ды мала таго, падпісваецца пад кожным вершам: травень сёлетняга года. А на мой погляд, друкуешся ты, грэшная душа, без чаргі, то хоць маўчы пра гэта, таіся… Каб не выклікаць раздражненне ў іншых. Слушна я кажу, Іваныч, ці не? – асавелы ад першай жа чаркі, дабрадушна пазіраў на шчуплага сабутэльніка Бадайскі.

– Угу… – мямліў той. Яму дужа не хацелася ляпнуць па п’янай справе лішняга.

– Гэта ж доўбню апошняму ясна, – працягваў правакаваць рэдактара Міхась Язэпавіч, – што вершам, як віну, выстаяцца трэба, паляжаць. Глядзіш, і падправіцца нешта, і ляпы там розныя, недарэчнасці выявяцца… А гэты Богам сябе ўявіў: сёння начыркае там нешта з бадуна, а заўтра – шусь ва ўсе цэнтральныя газеты сваю пацкатню, маўляў, чытайце, пакуль я добры… І, галоўнае, ні на хвіліну не задумаецца, недарэка, ці хочам мы яго чытаць. Правільна, Іваныч? – перакуліўшы другую чарку, штурхнуў у плячо Івана Іванавіча жыхар літаратурнага Алімпу. – А мо мы й чытаць яго не жадаем?

– Ну, у пэўнай ступені… – як бы згаджаўся і як бы не згаджаўся з ім рэдактар. Неўзаметку для сябе ён спустошыў другую чарку і ўжо прымаў з рук гаваркога Бадайскага трэцюю.

– То й я кажу, – нязвязна гаварыў прывычна ап’янелы Язэпавіч, – абрыдла ўсё гэта, во як абрыдла! – Ён узмахнуў рукой паверх галавы. – Пнешся тут, высільваешся ўсё жыццё, у гэтай мышынай валтузні куляешся, а канчатковы вынік – дамавіна ды пласт зямлі зверху. Гэх, давай раты прапалошчам.

– А я гэтую шчэ не выпіў.

– Дапівай!

Іванавіч зморшчыўся і выплюхнуў у рот чарговую порцыю “Напалеону”.

Бадайскі асвяжыў чаркі. Разамлелы ад папярэдніх доз рэдактар ужо не супраціўляўся.

– Круцішся, хай яно ўсё спрахне, начэй не спіш, – гаманіў далей стоўп беларускай літаратуры, – а тут так аддзячаць, бывае, за дабрату ды ласку, што ваўком выць хочацца…

– Ага, – падтакваў Іван Іванавіч, – вось у мяне сёння выпадак быў…

– Так аддзячаць, – перакрываў яго сваім набалелым Бадайскі, – што свет белы пеклам здасца. Чуеш, брат, што сынок мой, вочы б яго не бачылі, адмачыў!

– Гэта які? Рыгор? – зацікавіўся рэдактар.

– Якое там Рыгор! Хведзька, пустая яго душа, малодшанькі мой… Шэльма! – раптам рыкнуў Міхась Язэпавіч і джвагнуў кулаком па стальніцы. – Адмалку для яго крукам гнуліся: цю-цю-цю – цукерачку, сю-сю-сю – лялечку; веласіпедзік найноўшы хочацца – на! матацыкл – на! машыну – на, бяры! Усё на сподачку яму, гатовенькае, перажаванае падавалі. Гаварыў жа жонцы – сапсуём хлопца. Ды дзе там: “Вой які прыгожанькі хлопчык! Вой Хведзечка…”

Усхліпнуўшы, Бадайскі сарамліва нагнуў галаву, схапіў бутэльку, напоўніў сваю чарку і рэзка выпіў. Гэтак утаймаваў слязу.

– Ты ж, Вань, ведаеш, колькі я зарабляў за Саветамі. Кожны год новую кнігу выдаваў! А яшчэ – перавыданні, а яшчэ – пераклады! Ні ў чым дзецям адмовы не было. Дзвюх дачок замуж выдаў, Рыгора жаніў. Ды ўсіх кватэрамі забяспечыў. А гэтага, бач, не паспеў – перабудова абрынулася. Дык і тут мы яму насустрач пайшлі. У мяне ж чатырохпакаёўка была ва ўрадавым доме – за семдзесят квадратных метраў. Размяняў! Жытло сваё, дзе гады мае лепшыя пражыліся, раздзяліў дзеля гэтага бэйбуса на двух- і трохпакаёўку. З даплатай, зразумела. Па яго міласці цяперака з жонкай не ў цэнтры жывём, а так – проці ліха на ўзгорачку. А ўсё чаму? Ажаніўся, бесталач, у дваццаць гадоў і да нас прывёў сваю цацу. А ў іх, маладзёнаў, цяпер сам ведаеш якая любоў!

– Паганая цяпер моладзь, вось у мяне сёння… – намагаўся ўклініцца ў казанне Язэпавіча сабутэльнік.

– Вой, Вань, паганая! – абарваў яго няшчасны галава сямейства. – Пакахаюцца пару начэй і ўжо ў загс шпараць. Інфантылы! Карацей, не ўжыўся ён з жонкаю: з першых жа дзён – скандал за скандалам! То Хведзька з дому сыходзіць, то яна збягае да сваіх бацькоў. Толькі памірацца, як ізноў – дэбош, лямант, бойка! А тут яшчэ гэты ірад задумаў мяне папракаць: ты вінаваты, гэта з-за твайго ўладалюбства няма мне жыцця, не можам мы жыць з табой пад адным дахам! Яй-бо, як баба цалюткія дні скуголіў. А сам, крывасмок, хоць бы капейчыну ў жыцці зарабіў! Тутака і жонка, дурніца спагадлівая, пілаваць падключылася: разменьвай ды разменьвай кватэру. Трываў я так з месяц, а потым махнуў на ўсё, ёлупень, і заняўся разменам. Век сабе не дарую!

Бадайскі дрыготкай рукой напоўніў чаркі.

– Ну, каб мне Бог хоць пад старасць розуму даў!

Выпілі.

– І што ты думаеш? Колькі пажылі яны ў той раскошнай, на трыццаць сем метраў, двухпакаёўцы? – скрушна спытаўся ў прыяцеля Язэпавіч.

– Адкуль жа мне знаць? – асцярожна, каб мацней не раздражніць гарапашнага бацьку, прамармытаў Іван Іванавіч.

– Два месяцы! – зрабіўшы страшныя вочы, ускрыкнуў Бадайскі. – І галоўнае ж, так подла, так нечакана мне свінню падлажылі! Як сярпом па адным месцы, свалата, паласнулі. Учора адвечар заяўляецца мой даражэнькі сыночак п’яны як гразь і абвяшчае, што жыць у мяне будзе. Калі разабраліся: сцерву сваю ён ужо два тыдні як выгнаў, а кватэру прадаў – за картачны доўг разлічыўся! Во бармалей! Гэтакага завароту і ў самым жахлівым дэтэктыве не прачытаеш! У жонкі сардэчны прыступ надарыўся. “Хуткую” два разы выклікалі. Далібог, каб не жонка, я б гэтага мярзотніка на вуліцы начаваць пакінуў. Яе шкада!

…Спагадаючы гору шматпакутнага бацькі, ажно два разы бегаў тым вечарам па гарэлку ў бліжэйшую краму Іван Іванавіч. А другой гадзіне ночы даставіў ён на таксі непрытомнага Бадайскага дадому – на апеку дарэшты знерваванай жонкі.

Толькі ў тры гадзіны, калі цішком адчыняў дзверы ўласнай кватэры, успомніў рэдактар пра выкляты Цемрашэвічаў рукапіс. “Мяне выганяць з работы, – варухнулася ў ачмурэлай ад выпіўкі галаве. – Пранясі, Божухна!”

18

Калі сказаць, што Васіль Сурмач выходзіў з рэдакцыі паважанага тоўстага часопіса ў кепскім настроі, гэта – не сказаць анічога. Сказаць, што яму наплявалі ў душу, – таксама будзе невыразна і слаба. Пачуванне маладога паэта можна было хіба што ахарактарызаваць так: высокага здаровага дзецюка цягам пятнаццаці хвілін нейкі заморак, што называецца, з ласкі на пацеху хвастаў наводмаш па шчоках, затым акаціў з вядра памыямі, павярнуў за шкірку тварам да выхаду і паддаў ладнага выспятка; ад гэтага выспятка хлапчына пакаціўся кулём і ўсведамляць, што з ім надарылася, пачаў толькі на свежым паветры. Было крыўдна і сорамна. Праўда, прыгадвалася, нібыта і ён, Васіль, нешта такое вякаў, абураўся, слабасільна даказваў свае правы. У душы ж ён быў перакананы ва ўласнай рацыі… Але ўсё адно стаяў тут, на шумлівай вуліцы, згвалтаваны і зняважаны недалужным дзядком-рэдактарам, які зараз, мусіць, адно пасміхаўся ў сваіх апартаментах з недарэкі-паэта.

Праставалосы, расхрыстаны, з дыпламатам і шапкай у адной руцэ, з гаротным рукапісам у другой, у страшэннай разгубленасці стаяў Сурмач пад кастрычніцкім сіверам. Але ж менавіта халодны вецер і выводзіў яго паступова з бяспамяцтва, іменна ён насычаў кіслародам лёгкія і мозг, вяртаў магчымасць больш-менш цвяроза ўспрымаць рэчаіснасць.

Першае, што надзвычай здзівіла абражанага паэта, было наступнае. Нягледзячы на здзейсненае сярод белага дня самачынства, на гвалт над чалавечым сумленнем і годнасцю… нягледзячы на ўсё гэта, народ, якога ў гадзіну пік было вакол цэлае мора, разважна, засяроджана і мэтанакіравана гаманіў, гуў, тупаў, пыхкаў цыгарэтамі, браў штурмам грамадскі транспарт і абсалютна не зважаў на адметную постаць Васіля, на рукапіс у яго руцэ, на яго душэўнае галашэнне: “Памажыце, абрабавалі!” Не і яшчэ раз не. Людзей чакалі цёплыя кватэры, сытная вячэра ў сямейным коле, тапкі і тэлевізар.

“Як жа так?! За што? Гэтага быць не можа… Несправядлівасць!” – брыдучы скрозь натоўп куды вядуць вочы, тупа задаваў сабе пытанні Васіль, а ў галаве міжволі круцілася, перакрывала цвярозыя разважанні штосьці накшталт “не па носе кветачка, не па хлопцу дзевачка” ды “кожны каток знай свой куток”.

Гусцела сутонне. Недзе праз квартал ад жахлівай рэдакцыі Васіль уразумеў, як недарэчна выглядае рукапіс у ягоных руках, адчуў, што ад дробнага дажджу намокла непакрытая галава, што зябка целу пад незашпіленай курткай. Зладзеявата азірнуўшыся, ён выкінуў шматпакутныя вершы ў найбліжэйшую урну. Ад гэтага нібы палягчэла на душы, крыху прасвятліліся думкі… Хлопец палез у кішэнь па цыгарэты, але пачка там не намацаў. Паспрабаваў прыгадаць, ці закупляў пасля абеду цыгарэты, але не змог. Азірнуўся па баках у пошуках гандлёвага шапіка і са здзіўленнем адзначыў, што згубіў арыентацыю: гэтакіх вычварных шэрых будынін, гэтых тоўстых слупоў і такіх празмерна разгалістых дрэў – ва ўсякім разе, у такім зрокавым ракурсе – ён ніколі не бачыў. І вось тут новая дэпрэсіўная хваля захліснула душу, зноў стала нясцерпна балюча і моташна, зноў вонкавае адышло на другі план.

Толькі цьмяна, як у хваравітым задушлівым сне, вярзлося Васілю, што сядзеў быццам бы ён у нейкай альтанцы, што страляў цыгарэты ў прахожых, што станавілася шкада выкінутага рукапісу, што марна зазіраў ён у прыдарожныя урны, што нават парываўся ісці ў рэдакцыю набіць твар свайму крыўдзіцелю. Усё гэта было досыць туманна, але адначасова рэальна і неадчэпна. Такі брыдкі стан на мяжы ўяўнасці і явы можна параўнаць з галюцынацыямі вар’ята, альбо здаровага чалавека, які з-за бяздзейнасці прадрых удзень некалькі гадзін, вечарам законна лёг спачываць, але сапраўдны сон не бярэ, а скрозь бязважкую смугу паўзабыцця нібы насамрэч наведваюцца да яго знаёмыя постаці.

Але рэчаіснасць сур’ёзная штука. Яе жорсткія законы зладжаны так прадумана і ўдала, што здатныя вылечыць самую цяжкую дэпрэсію. І лекі гэтаму зноў жа: штуршкі, знявагі, холад і голад.

Каля крамы “Універсам” праходзіла дужа ажыўленая гарадская магістраль, знаходзіўся тралейбусна-аўтобусны прыпынак, рад гандлёвых кіёскаў, і таму тоўпілася вялікая колькасць грамадзян. Занесены нялёгкай у гэтае месца Васіль накіраваўся да шапікаў па цыгарэты, чамусьці не ўпадабаў гатункі, якія меліся ў продажы, і пайшоў паспытаць шчасця ва “Універсаме”. Там, зразумела, выбар тытунёвых вырабаў быў значна бяднейшы, чым у прыватных гандляроў, і праз колькі хвілін Васіль выходзіў на вуліцу ва ўзмоцненым раздражненні духу. Як на бяду, аступіўся на апошняй прыступцы ганка і патрапіў у не вельмі глыбокую, але гразкую лужыну. Ратуючы раўнавагу цела, няшчасны вершаскладальнік незнарок апырскаў брыдкай жыжкай акаляючых яго людзей, але не думаў прасіць прабачэння і рушыў наперад. Ззаду далятала неадабральная гамана, выкрыкі абурэння. Апанаваны думамі аб сваім набалелым, хлопец не зважаў на гэта.

Аднак праз некалькі крокаў нехта рашучы тузануў яго за плячо і адначасова схапіў за каўнер, намагаючыся спыніць. Сурмач, моцна здзіўлены такім паваротам, тут жа абярнуўся. Перад ім у беспарадкавым асвятленні ад вітрын, рэдкіх ліхтароў і вокнаў жылых дамоў вырысавалася такая карціна: малайцаватага выгляду, але худы і нізкарослы дзядзька гадоў трыццаці пяці і відная кабета прыкладна такога ж узросту. Жанчына трымала дзядзьку пад руку і была на паўгалавы за яго вышэйшая. Абое апрануты па апошняй модзе.

– Ты што, не чуў, як я цябе аклікаў?! – сурова і самаўпэўнена выкрыкнуў нізкарослы мужык высокім голасам і тыцнуў указальным пальцам Сурмачу ў грудзі.

– А што такое? – у шчырым недаўменні зверху ўніз пазіраў на дзядзьку Васіль.

– Ён яшчэ пытаецца, хамула! – ускінуўся пеўнем нізкарослы, звяртаючыся да сваёй спадарожніцы. – Напаскудзіў – і наўцёкі? – Ён ізноў сунуў палец у Сурмача.

– Ды што вы, уласна кажучы, хочаце? – Праўда ж, Васілю было зараз не да яго.

– Вось нахаба! Яны цяперака ўсе такія, – кіўнуў мужык сваёй сяброўцы, яўна казырачыся перад ёй. – Ён не разумее! То я табе растлумачу зараз. – Ён адвёў рукой полу свайго скуранога плашча, адарваў левую нагу ад долу і ўказаў на ніз калашыны. – Ты гэта бачыш?!

– Штаны як штаны. – Сурмач пачынаў разумець, што, відаць, трохі абляпаў гэтага зуха па выхадзе з крамы, але тое выглядала такой драбязой у параўнанні з уласнымі праблемамі, што выдавала проста на нешта надуманае і неістотнае – на глупства.

– Гэй! Ты са мной не жартуй, скаціна! – рыкнуў дзядзька і таргануў за адварот Васілёвай курткі. – Вылізваць будзеш! Я цябе ракам пастаўлю, малакасос!

Збоку гэта падавалася смешным і незвычайным, таму на іх пачалі азірацца людзі. Некаторыя прыпыняліся і з цікаўнасцю чакалі развязкі.

– Так, шаноўны спадару, – як мага спакойна вымавіў Сурмач. – Па-першае, я не піў з вамі на брудэршафт, і таму вы мне не тыкайце. Па-другое, шыбуйце сваёй дарогай – яй-бо, у мяне зараз паганы настрой.

– Што?! – нізкарослы захліпнуўся ад лютасці, страсянуў з сябе руку спадарожніцы і зверам кінуўся на Васіля, які быў прынамсі на галаву за яго вышэйшы.

– Пеця! – жаласна віскнула жанчына, падазраючы нядобрае.

І не памылілася.

Яе гарачы сябар ударам нагі выбіў дыпламат з Сурмачавых рук і тут жа ўчапіўся аберуч за каўнер непрыяцеля. Намагаўся душыць.

– Морду развалю, падла! – чулася шматлікім цікаўным даўка-лютае хрыпенне нізкарослага нападніка. – Прасі прабачэння! На каленях! Ты мне новыя штаны купіш!

…Далібог, Васіль не хацеў яго біць. Але ў той момант, калі храбры дзядзька з нездаровай злосцю сіліўся ўпіцца хлопцу ў горла, ягоны бляклы твар, уся яго натапыраная маленькая постаць жахлівым чынам перастварыліся ў Сурмачавай свядомасці ў вобраз адзінага сапраўднага ворага – душыцеля літаратуры, цемрашала Івана Іванавіча. Уся гнятлівая крыўда, увесь боль і роспач, якія безвыходна выношваліся ў паэтавай душы цягам апошніх дзвюх гадзін, знайшлі сабе неспадзяванае выйсце.

Як ката, адарваўшы нападніка-недамерка ад грудзей, Васіль прыўзняў яго і з сілай шпурнуў вобзем. Аднак перш чым нага забіякі кранулася долу, правы чаравік Сурмача шмаргануў па ёй і пазбавіў цела апоры. Ад гэтае падсечкі дзядзька грымнуўся на зямлю плазам, ёкнуў, але, у запале бойкі не адчуваючы болю, вокамгненна спружыніў на калені і ўжо быў спрабаваў устаць… Як страшэннай сілы ўдар між лапатак зрынуў яго долу – Сурмач гахнуў з вышыні свайго росту сашчэпленымі кулакамі. Затым яшчэ па крайняй меры разы чатыры ў немым утрапенні ўзнімаў Васіль абмяклае ненавіснае цела і абрынаў яго на зямлю. Бурая павалока засціла вочы, а з яе вылучаўся адно расплыўчаты твар агорклага рэдактара аддзела паэзіі ды нязломна паўтараў: “Чытайце класіку, малады чалавек, працуйце са словам!”

Помніцца, вісла на Васілёвых руках спадарожніца нізкарослага агрэсара, штосьці крычала; адрынутая, ляцела прэч. Яшчэ сёй-той спрабаваў суняць раз’юшанага хлапчыну. З бяспамяцтва яго вывеў адно аддалены свісток міліцыянта.

Распіхваючы разявак у бакі, да месца злачынства на скрут галавы бег дужы ахоўнік правапарадку. Сурмач адарваўся ад сваёй ахвяры і неяк асуджана знерухомеў.

– Забілі!

– Вось ён – стаіць, дылда…

– Вунь той, расхрыстаны, – недзе паверх галоў акаляючых прашалахцелі трывожныя словы.

Васіль чамусьці асабліва выразна разгледзеў рашучы і няўмольны твар міліцыянта. Не прадвяшчала нічога добрага і гумавая дубінка ў ягоных руках. Хлопец з тугой зірнуў на свой дыпламат, які валяўся ў двух метрах наперадзе – акурат па ўяўнай лініі, што злучала яго і здаравеннага дзядзьку ў камуфляжнай міліцэйскай форме. Усё адбывалася, нібы ў замаруджаным кадры, хаця насампраўдзе доўжылася некалькі секунд. За гэты час па меншай меры разоў пяць парывалася ўся Васілёва істота даць драла, пяць разоў разважлівы розум тармазіў гатовыя спружыніць ногі, пяць разоў станавілася ясна, што па пакінутым дыпламаце, дзе ляжаў заводскі пропуск, Васіля адшукаюць за некалькі гадзін.

І тут, па чыёйсьці магутнай волі, менавіта гэты пракляты дыпламат і адыграў у Сурмачавым жыцці выратавальную ролю. Менавіта аб гэты плоскі і малапрыкметны на цёмным асфальце прадмет спатыкнуўся імпэтны міліцыянт, паляцеў потырч. А самае галоўнае, што грозная дубінка, якая прымяралася прагуляцца па Васілёвай спіне, пры падзенні грузнага свайго гаспадара адляцела прэч і скрылася пад нагамі і сумкамі абывацеляў.

Як па камандзе, ірвануўся Сурмач з месца, адляпіў некалькі рук, што, асмялеўшы пры паяўленні вартаўніка парадку, былі ўчапіліся за куртку хулігана. Разважліва, не губляючы ні сантыметра і ні долі секунды, падляцеў самадзейны паэт да дыпламата, схапіў яго мёртвай хваткай і магутнымі скачкамі памчаўся назад – да аўтобуса, у які якраз заканчвалася пасадка. Але спляжаны нізкарослы забіяка, што дагэтуль змярцвела валяўся на зямлі, раптам ажыў, ускочыў на карачкі і кульнуўся непрыяцелю пад ногі з сіплым крыкам:

– Трымай! Уцячэ, душагубіна!

Нізкарослы прамахнуўся. Васіль наступіў яму на кісць рукі, калі пераскакваў цела. Хлопцу здалося, што хруснулі дробныя косткі. “Усё: калі не ўцяку – турма! – адразу ж шчоўкнула ў галаве. – Заадно, чаго і не было, наматаюць. Гэх! Ногі мае быстрыя!”

Дзверы “Ікаруса” пачалі зачыняцца перад самым носам. Аднак Сурмач паспеў-такі ўсунуцца ў салон, закінуць туды дыпламат і ўхапіцца за чыйсьці локаць… Дзвярныя створкі ён растуляў ужо на хаду, непарыўна бегучы за аўтобусам, нібы вядомы воўк з мультфільма. Жывёльны страх перад пагоняй надаў Васілю дужасці і спрыту, і ўжо праз хвіліну бягляк цяжка аддыхваўся ў цеснаце салона пад навіслымі над ім жыватамі і спінамі.

– Што ж гэта робіцца! Анідзе спакою нямашака! – бедаваў нехта ў двух кроках ад Васіля. – Ужо на людным месцы грабежнікі нападаюць. Бачылі?

– Ды не грабежнікі гэта! – пярэчыў тут жа нехта прыдушаным мужчынскім голасам. – Два мужыкі бабу не падзялілі.

– Што ж вы лухту мелеце, паважаны! – далучаўся да спрэчкі далёкі і ледзь улоўны жаночы голас. – Я сама бачыла, як у чалавека сумку з рук выбілі. Шпана гэта. Цяперака не такое бывае. Вось у мяне надоечы ў пераходзе…

– Разуйце вочы, спадарынька, – перакрываў гэтыя довады мужчынскі бас. – Разборка гэта была. Аднаго дурня “братва” пакарала за грошы – і квіта, дзядзька Мікіта. І не трэба немаведама што прыдумляць… Казачнікі…

– Сам ты казачнік, – нервавалася кабета. – Ты на мяне не налягай, не налягай! Налёг так аднойчы адзін, а выйшла я – уся сумка парэзаная і кашалька нямашака.

– Во дурная цётка! – дабрадушна апеляваў да пасажыраў басавіты мужчына. – Мяне ж таксама ззаду піхаюць. Нябось не ў таксі едзем.

Васіль пакутліва чакаў наступнага прыпынку. Унутраны голас падказваў, што трэба выходзіць.

19

Сурмач пакінуў аўтобус, борздзенька перабег малалюдную і даволі асветленую пляцоўку за прыпынкам і пайшоў уздоўж цагляных дамоў. Хаваўся пад заценню голых таполевых прысадаў. Ужо калі прасунуўся метраў дваццаць наперад, убачыў, як аўтобусу, што набіраў хуткасць ад прыпынку, перарэзаў шлях “Масквіч” апошняй мадэлі. Ён абагнаў непаваротлівы “Ікарус”, віскнуў тармазамі і стаў паперадзе метрах у дзесяці як укапаны. Аўтобус ледзьве ў яго не торкнуўся. Тады з вадзіцельскага месца “Масквіча” выскачыў знаёмы Васілю міліцыянт, кінуўся да лабавога шкла “Ікаруса” і, нешта выкрыкваючы, замахаў рукамі. Тут жа раздаўся гвалт сірэны, і ні стуль ні ссюль наўпрост на прыпынак выруліў міліцэйскі “жыгулёнак”. З яго вынікнулі яшчэ два міліцыянты ў камуфляжнай форме і рашуча памкнуліся да задніх дзвярэй аўтобуса.

Лагічным дзеяннем для Сурмача было б узяць ногі ў рукі і – памінай як звалі. Але ён паступіў даволі рызыкоўна і дзіўна: шмыгнуў у падваротню, павярнуў налева, заляцеў у другі па ліку пад’езд і размашыста пабег па сходах. На апошнім лесвічным пралёце, цяжка аддыхваючыся, назіраў хлопец праз паўкруглае закратаванае акенца, як вартаўнікі правапарадку праводзілі грунтоўны ператрус “Ікаруса”. Пасажыры выпускаліся праз пярэднія дзверы, і кожнага з іх пільна разглядаў высокі і дужы міліцыянт, якому собіла некалькі хвілін таму спатыкнуцца аб Васілёў дыпламат.