Прыгоды Шэрлака Холмса (зборнік)

Саюз рудых

Летась у адзін з восеньскіх дзён я завітаў да майго сябра, містэра Шэрлака Холмса, і заспеў яго за гутаркай з мажным і чырванатварым немаладым джэнтльменам з вогненна-рудой шавялюрай. Я выбачыўся за тое, што з’явіўся без папярэджання, і хацеў пайсці, але Холмс рашуча ўцягнуў мяне ў пакой і прычыніў дзверы.

– Немагчыма ўявіць сабе лепшага выпадку для вашага візіту, дарагі Ўотсан, – сардэчна сказаў ён.

– Мне падалося, вы заняты.

– Так і ёсць. Вельмі.

– Тады я пачакаю ў суседнім пакоі.

– Ні ў якім разе. Містэр Ўілсан, гэты джэнтльмен шматкроць дапамагаў мне ў самых паспяховых справах, і я не сумняюся, што ў вашым выпадку ён будзе мне надзвычай карысным.

Мажны джэнтльмен прыўзняўся з крэсла і адвесіў мне паклон. У яго маленькіх, заплылых тлушчам вачах бліснула цікаўнасць.

– Сядайце на казетку, – сказаў мне Холмс, заняўшы сваё месца ў фатэлі і злучыўшы пальцы рук лодачкай, як рабіў штораз, калі збіраўся паразважаць. – Я ведаю, дарагі Ўотсан, што вы раздзяляеце маю прыхільнасць да ўсяго надзвычайнага, якое выбіваецца з тужлівай аднастайнасці шэрых будняў. Пра гэта сведчыць той імпэт, з якім вы ўзяліся апісваць і, калі даруеце мне такую заўвагу, часам падаваць мае сціплыя прыгоды занадта прыгожа.

– Мяне напраўду вельмі зацікавілі вашыя справы, – адказаў я.

– Памятаеце, днямі, акурат перад тым як узяцца за вельмі простую справу міс Мэры Сазэрлэнд, я сказаў, што нават самае багатае ўяўленне не здольнае прапанаваць нам такіх дзіўных з’яваў і нечаканасцяў, як жыццё?

– Сцверджанне, у якім я насмеліўся сумнявацца.

– Так, доктар, але ўсё ж вам давядзецца раздзяліць маё меркаванне, бо я магу падмацаваць яго такой колькасцю прыкладаў, што пад ціскам фактаў вам не застанецца нічога іншага, як прызнаць маю рацыю. Вось, напрыклад, містэр Явіс Ўілсан завітаў да мяне сёння раніцай. Мяркуючы па тым, што ён паспеў расказаць, яго выпадак можа стацца адным з самых адметных за апошні час. Вам вядома, што, на маю думку, самыя дзіўныя і выключныя абставіны часцей датычаць дробных злачынстваў, а гэтым разам наогул незразумела, ці ўчыніў тут хто нешта ліхое. Пакуль я не магу зрабіць з пачутага выснову, ёсць тут злы намер ці не, але падзеі, несумненна, з самых незвычайных, якія толькі могуць быць. Містэр Ўілсан, ці не зробіце ласку паўтарыць тое, што ўжо мне расказалі? Я прашу не толькі таму, што мой сябар доктар Ўотсан прапусціў пачатак гісторыі, але і таму, што асаблівы яе характар моцна мяне зацікавіў, і мне хочацца атрымаць як мага больш падрабязны аповед з вашых вуснаў. Зазвычай, калі я ў агульных рысах валодаю карцінай, гэтага даволі, каб я мог параўнаць выпадак з тысячамі падобных здарэнняў, што прыходзяць мне ў галаву. Але пакуль вымушаны прызнаць, што з такімі акалічнасцямі сутыкаюся ўпершыню.

Мажны кліент самазадаволена выпнуў грудзі і выцягнуў з унутранай кішэні паліто брудную пакамечаную газету. Пакуль ён, падаўшыся наперад і расправіўшы газетную старонку на калене, шукаў патрэбнае месца ў калонцы аб’яваў, я ўважліва разглядаў яго, спрабуючы па абліччы і вопратцы здагадацца, што за чалавек перада мной, як гэта рабіў Холмс.

Але намаганні мае былі не дужа плённымі. Увесь выгляд наведніка казаў, што мы маем справу з нічым не адметным шараговым брытанскім гандляром – тлустым, пыхлівым і тугім на розум. На ім былі мехаватыя шэрыя нагавіцы з клятчастага цвіду, не сказаць каб надта чысты чорны сурдут, гузікі якога ён расшпіліў, і шэракарычневая камізэлька з цяжкім медным ланцужком, на якім вісела нейкае металічнае ўпрыгожанне з квадратнай адтулінай. Побач на фатэлі ляжалі ягоны паношаны цыліндр і выцвілае карычневае паліто з памятым аксамітным каўняром. Агляд не даў амаль нічога, можна было адзначыць хіба што неверагодную рудзізну валасоў і выраз прыкрасці і незадаволенасці на твары.

Мае спробы не засталіся таямніцай для пільнага вока Шэрлака Холмса. З усмешкай ён паківаў галавой, заўважыўшы мае цікаўныя позіркі.

– Апроч відавочных прыкметаў таго, што некалі містэр Ўілсан займаўся фізічнай працай, цяпер нюхае тытунь, уваходзіць у масонскую ложу, пабываў у Кітаі і зусім нядаўна спісаў процьму папераў, я і сам не патраплю сказаць болей.

Явіс Ўілсан падскочыў на крэсле, усё яшчэ прыціскаючы да газеты ўказальны палец, але скіраваўшы позірк на майго сябра.

– Але як, напрамілы Бог, вы пра ўсё гэта даведаліся, містэр Холмс? – выгукнуў ён. – Як вы, напрыклад, здагадаліся, што я займаўся фізічнай працай? Бо гэта чысцюткая праўда – я пачынаў як карабельны цясляр.

– Па вашых руках, мой дружа. Вашая правая рука заўважна большая за левую. Вы шмат працавалі, таму цягліцы на правай больш развітыя.

– Ну а пра тытунь тады і пра тое, што я масон?

– Мне не хочацца крыўдзіць вашую кемлівасць тлумачэннем, асабліва з улікам таго, што насуперак строгім правілам вашага ордэна вы носіце брошку з выявай цыркуля і навугольніка*.

– Праўда вашая, зусім забыўся на гэта. А што наконт пісаніны?

– А пра што яшчэ можа сведчыць пацёртасць вашай правай манжэты на пяць цаляў і зашмальцаваная латка на левым рукаве каля локця ў тым месцы, якім вы абапіраліся на пісьмовы стол?

– Ну а Кітай?

– Рыба, вытатуяваная над кісцю вашай рукі, магла быць зробленая толькі ў Кітаі. У свой час я крыху цікавіўся тэмай знакаў у татуіроўках і нават зрабіў свой унёсак у літаратуру па прадмеце. Фарбаванне рыбнай лускі ў далікатны ружовы характэрнае толькі для Кітая. А калі ў дадатак я бачу кітайскую манету на вашым ланцужку для гадзінніка, пытанне робіцца зусім простым.

Містэр Явіс Ўілсан гучна разрагатаўся.

– Гэта ж трэба! – выгукнуў ён. – Спачатку я быў падумаў, што вы адгадалі нейкім разумным спосабам, а цяпер бачу, што тут няма нічога такога.

– Я пачынаю падазраваць, Ўотсан, – сказаў Холмс, – што дарэмна ўсё патлумачыў. Ведаеце, omne ignotum pro magnifico.[1] Калі-небудзь недарэчная шчырасць загубіць маю рэпутацыю. Вы не знайшлі аб’яву, містэр Ўілсан?

– Ды вось жа яна, – адказаў той, трымаючы тоўсты чырвоны палец пасярэдзіне калонкі. – Тая самая, з якой усё пачалося. Вы самі пачытайце, сэр.

Я ўзяў у яго газету і прачытаў наступнае:

– І што ўсё гэта значыць? – усклікнуў я, калі двойчы прабег вачыма незвычайную абвестку.

Холмс задаволена ўсміхнуўся і адкінуўся на спінку крэсла, як рабіў, калі быў у гуморы.

– Не надта шараговы выпадак, праўда? – сказаў ён. – Ну, а цяпер, містэр Ўілсан, раскажыце пра сябе, чым і як вы жывяце і якім чынам гэтая аб’ява паўплывала на вашае жыццё. Але спачатку вы, доктар, запішыце назву газеты і дату яе выхаду.

– Гэта «Монінг кронікл» за 27 кастрычніка 1890 году. Двухмесячнай даўніны выпуск.

– Выдатна. Вашая чарга, містэр Ўілсан.

– Ну, як я ўжо гаварыў вам, містэр Холмс, – пачаў Явіс Ўілсан, прамакнуўшы лоб насоўкай, – я трымаю невялікі ламбард на Кобург-сквер каля Сіці. Абарот не вельмі вялікі, і ў апошнія гады прыбытку хапае толькі на жыццё. Раней я яшчэ мог дазволіць сабе двух памочнікаў, цяпер жа ў стане ўтрымліваць усяго аднаго, і тое толькі таму, што ён пагадзіўся працаваць за палову заробка, каб мець магчымасць вучыцца нашай справе.

– Як завуць гэтага спагаднага маладзёна? – пацікавіўся Шэрлак Холмс.

– Завуць яго Вінсэнт Сполдынг, і я б не сказаў, што ён такі ўжо малады. Цяжка зразумець, колькі яму гадоў. Але галава ў яго працуе як трэба, містэр Холмс. Не сумняюся, што ён мог бы знайсці сабе лепшае месца і зарабляць удвая болей, чым у мяне. Але калі ён задаволены, навошта мне падказваць яму такія думкі?

– І сапраўды, навошта. Здаецца, вам здорава пашанцавала займець работніка за палову рынкавай цаны. У яго ўзросце рэдка хто пагодзіцца на такія ўмовы. Нават не ведаю, што мяне дзівіць больш – вашая абвестка ці ваш памочнік.

– Але ж і ён не без хібаў, – сказаў містэр Ўілсан. – Трэба яшчэ пашукаць такога звар’яцелага на фатаграфіі. Шчоўкае паўсюль камерай у той час, як мусіць вучыцца, а потым бяжыць у склеп, як трус у нару, каб фотакарткі праяўляць. Гэта ягоны галоўны недахоп, але агулам ён добры працаўнік. Неблагі хлопец.

– Я так разумею, ён усё яшчэ з вамі?

– Са мной, сэр. Ён ды яшчэ дзяўчына чатырнаццаці гадоў, яна кухарыць і прыбірае. А больш у доме нікога няма, бо я ўдавец і дзяцей не маю. Жывем мы вельмі ціха, сэр, утраіх, дах над галавой маем, па рахунках плацім, вось і ўсе нашыя справы.

Толькі з гэтай абвесткай усё змянілася. Сполдынг прыйшоў на працу акурат восем тыдняў таму з гэтай самай газетай у руцэ і кажа: «Мець бы мне Божую ласку быць рудым, містэр Ўілсан».

«Гэта навошта?» – пытаюся.

«А вось, – гаворыць, – тут у Саюзе рудых вакансія. Любому, хто яе атрымае, будуць плаціць кругленькую суму, і, наколькі разумею, месцаў больш, чым прэтэндэнтаў, таму апекуны не ведаюць, куды ім грошы падзець. Калі б толькі мае валасы змянілі колер, меў бы я добрую магчымасць крыху разжыцца манетай».

«Дык якая такая магчымасць?» – пытаю яго. Рэч у тым, містэр Холмс, што я вялікі дамасед, кліенты самі да мяне ходзяць, а мне да іх хадзіць не даводзіцца. Часта я тыднямі за ганак не сунуся, таму ведаю няшмат пра тое, што адбываецца ў свеце, і заўжды рады паслухаць навіны.

«Вы што, ніколі не чулі пра Саюз рудых?» – кажа мне ён з вырачанымі вачыма.

«Ніколі».

«Дзіўна, што так, бо вы цалкам падыходзіце на адну з іх вакансіяў».

«А колькі там плацяць?»

«О, усяго пару сотняў на год, але абавязкі лёгкія і асноўнай працы не замінаюць».

Няцяжка здагадацца, што тут я натапырыў вушы. Мае справы ўжо некалькі гадоў ішлі не найлепшым чынам, і дадатковая пара сотняў была б мне вельмі дарэчы.

«Раскажыце пра гэта падрабязней», – прашу я яго. Ён мне паказвае абвестку і кажа: «Самі можаце бачыць, што ў Саюзе ёсць вакансія. Вось адрас, куды звяртацца па інфармацыю. Як я разумею, Саюз заснаваў амерыканскі мільянер Езекія Хопкінс, які быў трохі дзівакаватым. Ён сам быў рудым і цёпла ставіўся да ўсіх рудавалосых, а калі памёр, высветлілася, што ўсю сваю немалую маёмасць ён пакінуў апекунам, наказаўшы ім забяспечваць лёгкай падпрацоўкай людзей з такім колерам валасоў. Я чуў, што плацяць там добра, а рабіць трэба мала».

«Але ж, – кажу, – тады б мільёны рудых адпраўлялі туды заявы».

«Не так шмат, як можа падацца, – ён мне адказвае. – Бяруць толькі лонданцаў і толькі поўнагадовых мужчын. Той амерыканец у маладосці пачынаў кар’еру ў Лондане і хацеў аддзячыць старому гораду. Да таго ж я чуў, што не мае сэнсу падаваць на вакансію, калі ты рудаваты бландын ці шатэн з рудым адлівам, карацей, нікому, апроч сапраўды яркіх, відавочных, вогненна-рудых, нічога не свеціць. І калі б вам захацелася падаць заяву, містэр Ўілсан, вас бы акурат узялі. Але, мабыць, вам не захочацца асабліва варушыцца дзеля нейкай пары сотняў фунтаў на год».

Валасы ў мяне, джэнтльмены, як вы самі можаце пераканацца, вельмі насычанага і багатага колеру, таму мне падалося, што калі рэч менавіта ў гэтым, то я магу скласці канкурэнцыю каму заўгодна. Вінсэнт Сполдынг выказаў вялікую абазнанасць у тэме, таму я падумаў, што ён можа быць мне карысны, загадаў яму зачыніць жалюзі і ўзяў з сабой. Ён вельмі ўзрадаваўся выходнаму, мы замкнулі ламбард і выправіліся на адрас, пазначаны ў абвестцы.

Наўрад ці мне давядзецца яшчэ калі-небудзь убачыць такое відовішча, містэр Холмс. З поўначы, поўдня, усходу і захаду цягнуліся ў Сіці ўсе, хто прачытаў абвестку і меў хаця б якую рудзізну. Фліт-стрыт была проста забітая рудымі, а Поўпс-корт нагадваў вулічны латок з апельсінамі. Я і не думаў, што ў краіне набярэцца столькі рудых, колькі прыйшло па адной-адзінай аб’яве. Там былі ўсе адценні: саламянае, лімоннае, апельсінавае, адценні цэглы, ірландскага сэтэра, пячонкі, гліны, але, як Сполдынг і казаў, сапраўднага вогненна-рудога колеру было не так і шмат. Калі я ўбачыў, як шмат ахвочых, то хацеў быў кінуць дурное і пайсці, але Сполдынг не жадаў і чуць пра гэта. Не знаю, як яму гэта ўдалося, але ён уплішчыўся між людзей, пацягнуў мяне за сабой, прасоўваў наперад і неўзабаве правёў скрозь натоўп проста да сходаў. Там было дзве плыні: адны з надзеяй рухаліся ўверх, а іншыя з сумнымі тварамі спускаліся, але мы, як і раней, праслізнулі міма і хутка зайшлі ў кантору.

– Ваш расказ здаецца мне ў найвышэйшай ступені займальным, – зазначыў Холмс, калі кліент спыніўся, каб асвяжыць успаміны ладнай панюшкай тытуню. – Майце ж ласку, працягвайце свой надзвычай цікавы аповед.

– У канторы не было нічога, апроч пары драўляных крэслаў і простага стала, за якім сядзеў невысокі чалавек, яшчэ рудзейшы за мяне. Ён казаў некалькі словаў кожнаму кандыдату, які да яго падыходзіў, і штораз патрапляў знайсці нейкую хібу, якая рабіла таго непрыдатным. У такім святле атрымаць пасаду здавалася справай зусім нялёгкай. Тым не менш, калі падышла нашая чарга, той карантыш паставіўся да мяне з нашмат большай прыхільнасцю, чым да ўсіх астатніх, і прычыніў дзверы, каб пагаварыць з намі прыватна.

«Гэта містэр Явіс Ўілсан, – сказаў мой памочнік, – ён жадае заняць вакансію ў Саюзе».

«І ён найлепшым чынам нам пасуе, – адказаў той. – Адпавядае ўсім патрабаванням. Не прыгадаю, каб я бачыў штосьці настолькі цудоўнае».

Ён адышоў на крок, задзёр галаву, нахіліўшы яе набок, і пачаў так захоплена разглядаць мае валасы, што я ажно засаромеўся. Потым нечакана рвануўся наперад, сціснуў мне руку і цёпла павіншаваў з поспехам.

«Сумнявацца тут не даводзіцца, – сказаў ён. – І ўсё ж я спадзяюся, што вы прабачыце мне неабходныя меры перасцярогі».

З гэтымі словамі ён абедзвюма рукамі ўхапіў мяне за валоссе і цягнуў, пакуль я не ўскрыкнуў ад болю.

«Вашыя вочы ўвільгатніліся, – сказаў ён, калі адпусціў мяне. – Мяркую, усё так, як і мусіць быць. Але мы вымушаныя быць асцярожнымі, бо двойчы нас падманвалі з дапамогай парыкоў і аднойчы – з дапамогай фарбы. Я мог бы расказаць вам гісторыі пра шавецкі воск, якія пазбавілі б вас веры ў чалавечую дабрадзейнасць».

Ён адышоў да акна і на ўсю моц крыкнуў, што вакансія занятая. Знізу пачуўся стогн расчаравання, і народ пачаў разыходзіцца ў розныя бакі, пакуль у ваколіцах не засталося ніводнага рудога, апроч мяне і майго наймальніка.

«Мяне завуць Дункан Рос, – сказаў ён, – і я сам адзін са стыпендыятаў фонду, які пакінуў наш высакародны дабрачынец. Вы жанатыя, містэр Ўілсан? У вас ёсць дзеці?»

Я адказаў, што не. Ягоны твар адразу ж спахмурнеў.

«Як недарэчы! – сказаў ён з прыкрасцю. – Гэта сапраўды вельмі важна! Мне шкада гэта чуць. Фонд, вядома ж, створаны для таго, каб рудыя множыліся і распаўсюджваліся і маглі ўтрымліваць свае сем’і. Так няўдала, што сродкі пойдуць на падтрымку халасцяка».

У мяне пры гэтым выцягнуўся твар, містэр Холмс, бо я падумаў, што не лёс мне атрымаць гэтую працу. Але па нядоўгім роздуме Рос запэўніў мяне, што ўсё мусіць быць добра.

«Калі раптам што, – сказаў ён, – пярэчанні непазбежна будуць вельмі сур’ёзныя, але будзем ціснуць на тое, што вы чалавек з выключным колерам валасоў. Калі вы можаце прыступіць да сваіх новых абавязкаў?»

«Невялікая нязручнасць у тым, што я ўжо маю бізнэс», – заікнуўся я.

«О, пра гэта не хвалюйцеся, містэр Ўілсан! – сказаў Вінсэнт Сполдынг. – Я прасачу за ім замест вас».

«А якія гадзіны працоўныя?» – запытаўся я.

«З дзясятай да другой».

У ламбард людзі збольшага ходзяць вечарамі, містэр Холмс, галоўным чынам у чацвяргі і пятніцы перад заробкам, таму мне была б вельмі зручнай падпрацоўка ў ранішні час. Апроч таго, я ведаў, што памочнік мой – чалавек надзейны і дасць рады ў любой справе.

«Мне гэта вельмі пасуе, – сказаў я. – А плата якая?»

«Чатыры фунты на тыдзень».

«А абавязкі?»

«Чыста намінальныя».

«Што вы маеце на ўвазе пад намінальнымі абавязкамі?»

«Ну, вам давядзецца прысутнічаць у канторы ці, прынамсі, у гэтым будынку ўвесь працоўны час. Калі сыдзеце, то назаўжды пазбавіцеся пасады. У тэстаменце гэты пункт вельмі ясна прапісаны. Калі пакідаеце кантору ў гэтыя гадзіны, то парушаеце ўмовы».

«Гэта ўсяго чатыры гадзіны на тыдзень, наўрад ці мне захочацца кудысьці пайсці», – сказаў я.

«Тут нішто не можа лічыцца выбачэннем, – сказаў Дункан Рос, – ні хвароба, ні справа, ні нешта іншае. Мусіце заставацца на месцы або страчваеце пасаду».

«Дык а рабіць што трэба?»

«Перапісваць энцыклапедыю «Брытаніка». Вось тут, у шафе, стаіць першы том. Вы мусіце мець сваё чарніла, асадкі і прамакальную паперу, мы вас забяспечваем вось гэтым сталом і крэслам. Заўтра зможаце пачаць?»

«Вядома», – адказаў я.

«Ну, то да сустрэчы, містэр Явіс Ўілсан, і дазвольце мне яшчэ раз павіншаваць вас з важнай пасадай, якую вам пашчасціла атрымаць».

Потым мы раскланяліся, і я са сваім памочнікам пайшоў дахаты, не ведаючы, што пасля ўсяго казаць ці рабіць, – так я быў задаволены сваім шанцаваннем.

І вось я разважаў пра гэтую справу ўвесь дзень і ўжо ўвечары зноў быў не ў гуморы, бо пераканаў сябе, што ўся гэтая заварушка – мабыць, вялікая афера, нейкае махлярства, хоць для чаго яно патрэбнае, не мог узяць на цям. Ва ўсё разам верылася цяжка – і ў тое, што нехта мог пакінуць такі тэстамент, і што вялікія грошы будуць плаціць за настолькі простую працу, як перапісванне энцыклапедыі «Брытаніка». Вінсэнт Сполдынг як мог падбадзёрваў мяне, але перад сном я быў пэўны, што выходжу з гэтай справы. Тым не менш зранку я вырашыў усё-ткі схадзіць зірнуць на тую працу, купіў шклянку чарніла на пені, прыхапіў пер’евую асадку, сем вялікіх аркушаў і выправіўся на Поўпс-корт.

Я быў прыемна здзіўлены, што ўсё аказалася так, як мы і дамаўляліся. Для мяне стаяў падрыхтаваны стол, і містэр Дункан Рос быў на месцы, каб праверыць, ці выйшаў я на працу. Ён разгарнуў перада мной энцыклапедыю на літары «А» і неўзабаве пайшоў, але час ад часу вяртаўся, каб паглядзець, ці ўсё добра. А другой ён пазычыў мне добрага дня, пахваліў за колькасць перапісанага і замкнуў кантору.

Так паўтаралася з дня ў дзень, містэр Холмс, а ў суботу мой кіраўнік паклаў мне на стол чатыры залатыя саверэны за тыднёвую працу. Гэтак жа было на наступным тыдні і яшчэ праз тыдзень. Штораніцы я прыходзіў а дзясятай і сыходзіў удзень а другой. Праз нейкі час містэр Дункан Рос прыходзіў ужо толькі адзін раз уранку, а потым і зусім перастаў. І ўсё ж, вядома, я не адважваўся пакідаць кабінет ні на імгненне, бо не ведаў, калі той можа завітаць, да таго ж пасада была настолькі добрая і так мне падыходзіла, што я ніколі не рызыкнуў бы страціць яе.

Гэтак прайшло восем тыдняў, і я ўжо перапісаў пра абатаў, і Абісінію, і абмундзіраванне, і археалогію, і архітэктуру і спадзяваўся пры належнай руплівасці неўзабаве дайсці да артыкулаў на «Б». На перапіску пайшло даволі шмат паперы, спісаныя аркушы займалі амаль усю паліцу. І тут раптам прыйшоў канец усёй справе.

– Канец?

– Менавіта, сэр. Гэтай во самай раніцай. Як звычайна, я з’явіўся на працу а дзясятай, але дзверы былі зачыненыя і замкнёныя, а пасярэдзіне прыбітая квадратная кардонка. Вось яна, можаце самі паглядзець.

Ён паказаў нам кавалак белага кардону памерам з аркуш для нататак. Надпіс быў наступны:

Мы з Шэрлакам Холмсам сузіралі гэтую абвестку і маркотны твар за ёю, пакуль камізм сітуацыі не перамог усе астатнія думкі і мы проста не разрагаталіся.

– Не бачу тут нічога смешнага! – выгукнуў наш кліент, пачырванеўшы да самых кончыкаў свайго вогненнага валосся. – Калі не можаце прыдумаць нічога лепшага, як пасмяяцца, дык я магу пайсці да каго іншага.

– Не-не, – паспяшаўся супакоіць Холмс, вяртаючы кліента на крэсла, з якога той ужо амаль ускочыў. – Ні за што на свеце мне б не хацелася прапусціць ваш выпадак. Ён незвычайна свежы. І ўсё ж ёсць у ім, калі вы прабачыце мне гэтыя словы, штосьці вясёлае. Прашу, раскажыце, што вы зрабілі, калі знайшлі гэтую кардонку на дзвярах.

– Я быў агаломшаны, сэр. Не ведаў, што і рабіць. Прайшоўся па канторах па суседстве, але, падобна, ніхто нічога не ведаў пра гэта. Нарэшце я зайшоў да домаўладальніка – гэта бухгалтар, які жыве на першым паверсе, – і спытаўся ў яго, што здарылася з Саюзам рудых. Той адказаў, што ніколі не чуў пра такую арганізацыю. Тады я спытаў, хто такі Дункан Рос. Ён сказаў, што ўпершыню чуе гэтае імя.

«Гэта ж джэнтльмен з канторы № 4», – сказаў я.

«Такі рудавалосы?»

«Так».

«О, – сказаў ён, – яго завуць Ўільям Морыс. Ён адвакат і выкарыстоўваў маё памяшканне часова, пакуль не будзе гатовы яго новы прыёмны пакой. Ён выехаў учора».

«А дзе я магу яго знайсці?»

«Ён даў мне новы адрас. Кінг-Эдвардс-стрыт, 17, каля сабора святога Паўла».

Я паехаў туды, містэр Холмс, але там толькі мануфактура па вырабе штучных каленных чашачак, дзе ніхто ніколі не чуў ні пра містэра Ўільяма Морыса, ні пра Дункана Роса.

– І што вы зрабілі потым? – запытаўся Холмс.

– Паехаў дахаты на Сакс-Кобург-сквер, каб параіцца са сваім памочнікам. Але ён ніяк не змог дапамагчы. Толькі сказаў мне, што калі я пачакаю, то, мусіць, атрымаю поштай паведамленне. Але мяне гэта не задаволіла, містэр Холмс. Мне не хацелася страчваць такое месца без барацьбы, і таму, ведаючы пра вас як пра добрага чалавека, гатовага даваць парады бедакам, якім патрэбная дапамога, я проста да вас і прыйшоў.

– І вельмі мудра зрабілі, – сказаў Холмс. – Ваш выпадак неверагодна адметны, і я з радасцю займуся ім. Мяркуючы па вашым расказе, наступствы гэтай гісторыі могуць быць больш сур’ёзнымі, чым падаецца з першага погляду.

– Яшчэ б яны былі несур’ёзнымі! – абурыўся Явіс Ўілсан. – Я ж страчваю фунт на тыдзень.

– Што да вас асабіста, то не думаю, што вам варта скардзіцца на гэты дзіўны саюз, – зазначыў Холмс. – Наадварот, як я разумею, вы разбагацелі больш чым на трыццаць фунтаў, не кажучы ўжо пра грунтоўныя веды, якія набылі па ўсіх прадметах, што пачынаюцца на «А». Тут вы ніяк не пацярпелі.

– Не, сэр. Але я хачу даведацца пра той Саюз, хто яны такія і чаго хацелі дамагчыся сваімі хітрыкамі – калі ўсё ж тут ёсць нейкія хітрыкі. Дарагаваты выйшаў у іх жарт, каштаваў ім трыццаць два фунты.

– Мы паспрабуем разабрацца з гэтым для вас. Для пачатку адкажыце мне на некалькі пытанняў, містэр Ўілсан. Гэты ваш памочнік, які прыцягнуў вашую ўвагу да абвесткі, на той момант даўно на вас працаваў?

– Дзесьці месяц.

– А як вы яго знайшлі?

– Па аб’яве.

– Ён быў адзіны, хто прыйшоў?

– Не, прэтэндэнтаў быў цэлы тузін.

– А чаму вы абралі менавіта яго?

– Бо ён меў досвед і прасіў мала.

– Паўзаробка, вы казалі.

– Так.

– Як выглядае гэты Вінсэнт Сполдынг?

– Нізкага росту, таўставаты, увішны такі, вусы ў яго не растуць, хоць яму ўжо пад трыццаць. На ілбе белы шнар ад кіслотнага апёку.

Холмс сядзеў на крэсле, заўважна ўзрушаны.

– Я так і думаў, – сказаў ён. – А вы не заўважылі, ці праколатыя ў яго вушы?

– Праколатыя, сэр. Ён мне сказаў, што ў дзяцінстве іх пракалола цыганка.

– Хм! – Холмс задумаўся, адкінуўшыся на спінку крэсла. – Ён усё яшчэ з вамі?

– Вядома, сэр. Я толькі што яго пакінуў.

– А кліенты да вас хадзілі ў вашую адсутнасць?

– Тут можна не хвалявацца, сэр. Уранку працы збольшага не бывае.

– Што ж, фактаў дастаткова, містэр Ўілсан. Праз дзень-два я з задавальненнем паведамлю вам, да якіх высноваў прыйшоў. Сёння субота, і, спадзяюся, да панядзелка ў нас ужо будзе разгадка.

– Ну, што думаеце, Ўотсан? – спытаўся Холмс, калі госць нас пакінуў.

– Ніводнай думкі, – шчыра адказаў я. – Вельмі дзіўны выпадак.

– Звычайна, – сказаў Холмс, – чым дзіўнейшай падаецца справа, тым менш дзівосаў яна ўтрымлівае. Найцяжэй разабрацца з тыповымі, нічым не адметнымі злачынствамі, гэтак жа як пазнаць чалавека з тыповым тварам. А тут, мяркую, я спраўлюся ў імгненне вока.

– З чаго ж вы пачняце? – запытаўся я.

– З курэння, – адказаў мне ён. – Гэта праблема на тры люлькі, і я папрашу вас не размаўляць са мной пяцьдзясят хвілін.

Ён згорбіўся на крэсле, узняўшы вострыя калені так, што ледзь не ўпіраўся ў іх сваім ястрабіным носам, заплюшчыў вочы і сцішыўся – яго чорная гліняная люлька нагадвала дзюбу нейкай дзіўнай птушкі. Я прыйшоў да высновы, што ён заснуў, і ўжо сам пачынаў вадзіць носам, калі раптам Холмс сарваўся з крэсла з выглядам чалавека, які на нешта наважыўся, і адклаў люльку на камін.

– Сарасатэ* грае сёння ўвечары ў Сэнт-Джэймсхоле, – сказаў ён. – Ўотсан, як думаеце, вашыя пацыенты абыдуцца без вас некалькі гадзін?

– Я не заняты. Мая практыка не адбірае шмат часу.

– Тады надзявайце капялюш і складзіце мне кампанію. Спачатку мне трэба ў Сіці, а па дарозе можам дзе-небудзь паабедаць. Бачу, што ў праграме даволі шмат нямецкай музыкі, якая падабаецца мне больш за італьянскую ці французскую. У ёй больш рэфлексіі, а мне хочацца рэфлексаваць. Хадземце!

Мы дабраліся на метро да Олдэрсгейта, адтуль крыху прайшліся да Сакс-Кобург-сквер, дзе разыграліся падзеі, пра якія мы чулі ранкам. Раён выявіўся заняпалым і цесным, чатыры шэрагі старых будынкаў глядзелі на маленькі сквер, дзе за агароджай удзірванелы газон з некалькімі бляклымі кустамі лаўравішань змагаўся за жыццё ў неспрыяльных умовах атручанага чадам паветра. Тры пазалочаныя шары і карычневая шыльда з надпісам белай фарбай «ЯВІС ЎІЛСАН» на вуглавым доме паказвалі на тое, што менавіта тут вядзе справу наш рудавалосы кліент. Шэрлак Холмс спыніўся і, нахіліўшы галаву набок, уважліва агледзеў будынак, пры гэтым вочы яго ярка блішчэлі пад прымружанымі павекамі. Потым ён нетаропка прайшоўся далей па вуліцы, а затым назад да рога, усё гэтак жа дапытліва паглядаючы на дамы. Нарэшце ён вярнуўся да ламбарда і, папярэдне двойчы ці тройчы моцна стукнуўшы па ходніку кіем, падышоў да дзвярэй і пагрукаў. Іх імгненна адчыніў прыемны з твару чыста паголены хлопец, які запрасіў Холмса ўвайсці.

– Дзякуй, я проста хацеў спытацца, як прайсці адсюль да Стрэнда, – сказаў Холмс.

– Трэці паварот направа, чацвёрты налева, – хутка адказаў памочнік, зачыняючы дзверы.

– Кемлівы хлопец, – заўважыў Холмс, калі мы пайшлі адтуль. – Мяркую, чацвёрты па кемлівасці ў Лондане, а па дзёрзкасці можа прэтэндаваць і на трэцяе месца. Я ведаю пра яго тое-сёе.

– Відавочна, што памочнік містэра Ўілсана згуляў не апошнюю ролю ў таямнічай гісторыі з Саюзам рудых. Я ўпэўнены, што вы спыталіся пра дарогу толькі каб разгледзець яго.

– Не яго.

– А што тады?

– Яго штаны на каленях.

– І што вы ўбачылі?

– Тое, што і чакаў убачыць.

– А чаму вы стукалі па ходніку?

– Дарагі доктар, цяпер час для назіранняў, а не для гутарак. Мы выведнікі ў тыле ворага і ўжо штосьці ведаем пра Сакс-Кобург-сквер. А зараз давайце паглядзім, што месціцца па суседстве.

Вуліца, на якую мы выйшлі, павярнуўшы за рог закінутага раёна Сакс-Кобург-сквер, уяўляла сабой поўную яму супрацьлегласць – гэтак жа карціна адрозніваецца ад свайго адваротнага боку.

Гэта была адна з галоўных магістраляў Сіці, па якой транспарт рухаўся на поўнач і захад. Па дарозе шчыльнымі шэрагамі ў процілеглых кірунках ішлі дзве плыні экіпажаў, на ходніку было не прапхнуцца ад працоўнага люду, які спяшаўся па сваіх справах. Калі мы глядзелі на шэраг дарагіх крамаў і велічных будынкаў, нават цяжка было ўявіць, што адваротным бокам яны выходзяць на непрыкметны і занядбаны сквер, які мы толькі што пакінулі.

– Дазвольце, я зраблю агляд, – сказаў Холмс, спыніўшыся на рагу і акідаючы вокам вуліцу. – Хачу запомніць парадак дамоў. Збіраць дакладныя веды пра Лондан – маё хобі. Вось тытунёвая крама Мортымера, газетны кіёск, Кобургскае аддзяленне Гарадскога і прыгараднага банка, вегетарыянская рэстарацыя, карэтнае дэпо Макфарлена. Далей пачынаецца наступны квартал. А зараз, доктар, паколькі мы з вамі зрабілі справу, час адпачыць. Спачатку – сэндвіч і філіжанка кавы, а потым – у свет чароўнай скрыпкі, дзе ўсё – слодыч, далікатнасць і гармонія і няма ніякіх рудых кліентаў, якія б назалялі нам сваімі загадкамі.

Мой сябра быў заўзятым музыкам і пры тым не толькі здольным выканаўцам, але і кампазітарам немалога таленту. Рэшту дня ён прабавіў у партэры з выразам найвышэйшага шчасця на твары, аддаючыся мелодыі і злёгку водзячы ў паветры доўгімі тонкімі пальцамі. У далікатнай усмешцы на твары, адсутным і летуценным позірку не было анічога ад учэпістага Холмса, нястомнага Холмса, кемлівага шпега, дапытлівага вышукальніка. Так выяўлялася дваістасць яго цэльнай натуры. Я часта думаў пра тое, што яго надзвычайная дакладнасць і востры розум сілкуюцца момантамі, калі паэтычна-сузіральны настрой цалкам валодае ім. Ён увесь час вагаўся паміж двума полюсамі: ад скрайняй млявасці да неўтаймаванай энергічнасці, і я добра ведаў пра тое, якая бура наспявае, калі днямі навылёт ён сядзіць у фатэлі, заглыблены ў свае музычныя імправізацыі ці старадрукі з гатычнымі літарамі. На змену гэтаму стану на яго раптам находзіла апантанасць пагоняй, і яго бліскучая логіка ўзрастала да ўзроўню інтуіцыі, калі людзі, не знаёмыя з метадамі Холмса, пачыналі глядзець на яго з недаверам, як на чалавека, чые веды пераўзыходзяць магчымасці простых смяротных. Калі я ўбачыў яго тым вечарам, настолькі аддадзенага музыцы ў Сент-Джэймс-холе, я зразумеў, што для тых, каго ён вырашыў упаляваць, надыходзяць змрочныя часіны.

– Вы, вядома, хочаце пайсці дахаты, доктар, – сказаў ён мне, калі мы выйшлі.

– Так, і туды таксама.

– А ў мяне ёсць справа на некалькі гадзін. Гісторыя на Кобург-сквер сур’ёзная.

– Чаму сур’ёзная?

– Тут плануецца буйное злачынства. Маю падставы думаць, што мы паспеем яго спыніць. Але тое, што сёння субота, усё ўскладняе. Увечары мне спатрэбіцца вашая дапамога.

– А якой гадзіне?

– А дзясятай будзе ў самы раз.

– Буду а дзясятай на Бэйкер-стрыт.

– Выдатна. І паслухайце, доктар, можа стацца, што там будзе небяспечна. Зрабіце ласку і пакладзіце ў кішэню рэвальвер, які застаўся ў вас са службы.

Ён махнуў мне рукой, павярнуўся і імкліва знік у натоўпе.

Даю слова, што я не дурнейшы за іншых, але маючы справу з Шэрлакам Холмсам, я часта пачуваўся прыгнечаным праз пачуццё ўласнай тупасці. Вось жа, я чуў тое самае, што і ён, назіраў тое самае, але з ягоных словаў вынікала, што ён ясна бачыў не толькі ўжо здзейсненае, але і тое, што яшчэ мае здзейсніцца, у той час як для мяне ўсё заставалася гэткім жа заблытаным і абсурдным. Едучы дахаты ў Кенсінгтан, я спрабаваў прыгадаць усе дэталі гэтай гісторыі, ад дзіўнага расказу рудавалосага капіявальніка энцыклапедыі да нашага візіту на СаксКобург-сквер і злавесных словаў, якія сказаў мне Холмс на развітанне. Што за начная вылазка нас чакала і чаму мне трэба было браць рэвальвер? Куды мы збіраліся ісці і што рабіць? Холмс даў зразумець, што той гладкашчокі памочнік у ламбардзе – грозны супернік, чалавек, які, магчыма, вядзе гульню з высокімі стаўкамі. У маёй галаве ніяк не складалася агульная карціна, і я роспачна здаўся, спадзеючыся, што ўначы атрымаю ўсе тлумачэнні.

А палове дзясятай я выйшаў з дому і праз парк, а потым праз Оксфард-стрыт скіраваўся да Бэйкер-стрыт. Ля дзвярэй майго сябра стаялі два экіпажы, а калі я зайшоў у вітальню, то пачуў галасы зверху. Па лесвіцы я ўзняўся ў пакой Холмса і ўбачыў, што той ажыўлена гутарыць з двума наведнікамі – агентам паліцыі Пітэрам Джонсам і незнаёмым мне цыбатым і сумным чалавекам у бліскучым цыліндры і гнятліва бездакорным сурдуце.

– Ха! Уся кампанія ў зборы, – сказаў Холмс, зашпільваючы верхні гузік марской курткі і здымаючы з паліцы цяжкае дзяржальна ад паляўніцкай пугі. – Ўотсан, вы, мусіць, памятаеце містэра Джонса са Скотланд-Ярда? Дазвольце вас прадставіць містэру Мэрыўэзэру, які далучыцца да нашай сённяшняй вылазкі.

– Бачыце, доктар, мы зноў выходзім на паляванне разам, – сказаў Джонс з уласцівай яму фанабэрыяй. – Наш сябар выдатна ладзіць пагоні. Усё, што яму патрэбна, – гэта каб бывалы ганчак дапамог яму загнаць звера.

– Спадзяюся, у паляванні мы не абмяжуемся дзікай гуссю, – змрочна заўважыў містэр Мэрыўэзэр.

– Вы можаце цалкам давяраць містэру Холмсу, сэр, – фанабэрліва адказаў агент паліцыі. – У яго свая хітрая метода, магчыма, ён трохі зашмат тэарэтызуе і фантазіруе, калі мне будзе дазволена так сказаць, але падае надзеі як дэтэктыў. Варта згадаць хаця б тое, што ў справе з забойствам Шолта і скарбамі Агры ён раз ці два ледзь не абскакаў афіцыйны вышук.

– О, калі вы так кажаце, містэр Джонс, то ўсё добра, – пачціва сказаў незнаёмец. – І ўсё ж мне так шкада прапускаць гульню ў робер-брыдж. Гэта мая першая субота без брыджу за дваццаць сем гадоў.

– Мяркую, вы разумееце, што вашая стаўка ў сённяшняй гульні нашмат вышэйшая за ўсе ранейшыя і што гульня больш захапляльная. Вы, містэр Мэрыўэзэр, згуляеце на трыццаць тысяч фунтаў, а вы, містэр Джонс, – на чалавека, да якога хочаце дабрацца.

– Джон Клэй, забойца, злодзей, махляр і фальшываманетчык. Гэта малады чалавек, містэр Мэрыўэзэр, але ў сваёй прафесіі ён пераўзышоў усіх. Сярод крымінальнікаў Лондана менавіта на яго я больш за ўсё хачу надзець кайданкі. Ён адметны чалавек, гэты маладзён Клэй. Яго дзед – герцаг, а сам ён вучыўся ў Ітане і Оксфардзе. Яго розум такі ж вёрткі, як і пальцы, і нягледзячы на тое, што яго след сустракаецца нам тут і там, мы ніяк не можам знайсці яго самога. Вось ён абкрадае багаты дом у Шатландыі, а на наступным тыдні ўжо збірае грошы на будаўніцтва дзіцячага дома ў Корнуале. Я іду па ягоным следзе ўжо некалькі гадоў, але так і не пабачыў яго на свае вочы.

– Спадзяюся, сёння мне выпадзе магчымасць вас прадставіць. Раз ці два я таксама сутыкаўся з тым, што ўчыніў Джон Клэй, і пагаджуся, што ў сваёй прафесіі яму няма роўных. Між тым цяпер палова на адзінаццатую, час выходзіць. Прапаную вам двум сесці ў першы экіпаж, а мы з Ўотсанам паедзем следам у другім.

Падчас доўгай паездкі Шэрлак Холмс быў не асабліва гаваркі і, адкінуўшыся на спінку сядзення, вуркатаў мелодыі, пачутыя ўвечары. Колы кэба грукаталі па бясконцым лабірынце асветленых газавымі ліхтарамі вуліц, пакуль мы не прыбылі на Фарынгтан-стрыт.

– Адсюль ужо недалёка, – сказаў мой сябар. – Гэты Мэрыўэзэр – дырэктар банка, ён асабіста зацікаўлены ў справе. Я падумаў, што добра будзе задзейнічаць і Джонса. Ён хлопец неблагі і, хоць у сваёй прафесіі абсалютны ідыёт, мае станоўчыя рысы. Ён бясстрашны, як бульдог, і ўчэпісты, як амар, калі ўжо нехта трапіцца яму ў клюшні. Дарэчы, мы прыехалі, вунь яны нас чакаюць.

Мы апынуліся на той самай люднай вуліцы, дзе былі раніцай. Адпусціўшы экіпажы, мы скіраваліся за містэрам Мэрыўэзэрам, які правёў нас праз вузкі праход і бакавыя дзверы, якія ён адчыніў. За імі быў кароткі калідор, які заканчваўся таўшчэзнай жалезнай брамай. Яе нам таксама адчынілі, і мы спусціліся па каменных прыступках пакручастай лесвіцы да другой вялізнай брамы. Містэр Мэрыўэзэр спыніўся, каб запаліць ліхтар, а потым павёў нас праз цёмны праход, дзе пахла зямлёй, і нарэшце, ужо пасля трэціх дзвярэй, мы ўвайшлі ў нейкае шырокае сховішча ці склеп з мноствам вялікіх скрыняў, пастаўленых адна на адну.

– Зверху да вас няпроста прабрацца, – заўважыў Холмс, прыўзняўшы ліхтар, каб агледзецца.

– Знізу таксама, – адказаў містэр Мэрыўэзэр і пагрукаў кіем па падлозе, выкладзенай плітамі. – Хм, што такое? Падобна, там паражня! – здзіўлена выгукнуў ён.

– Калі ласка, трошкі цішэй! – сярдзіта шыкнуў Холмс. – Вы толькі што рызыкавалі поспехам усёй нашай аперацыі. – Магу я папрасіць вас ласкава сесці вось на гэтыя скрыні і больш не ўмешвацца?

Паважны містэр Мэрыўэзэр узбіўся на скрыню з вельмі пакрыўджаным выглядам, а Холмс укленчыў на падлозе і, падсвечваючы сабе ліхтаром, уважліва агледзеў шчыліны паміж камянямі з дапамогай павелічальнага шкла. На гэта яму спатрэбілася некалькі секунд, пасля чаго ён зноў падхапіўся і сунуў лупу ў кішэню.

– У нас яшчэ прынамсі гадзіна, – сказаў ён. – Наўрад ці яны адважацца на нейкія крокі, пакуль наш добры гаспадар ламбарда не пакладзецца спаць. Але потым яны не будуць губляць ні хвіліны, бо чым хутчэй яны зробяць справу, тым больш часу ў іх застанецца на ўцёкі. Доктар, як вы, безумоўна, ужо здагадаліся, мы знаходзімся ў сховішчы гарадскога аддзялення аднаго з галоўных лонданскіх банкаў. Містэр Мэрыўэзэр – старшыня рады дырэктараў, і ён можа патлумачыць вам, чаму самыя дзёрзкія крымінальнікі Лондана сёння маюць асаблівую цікавасць менавіта да гэтага сховішча.

– Гэта ўсё праз нашае французскае золата, – шапнуў дырэктар. – Нас неаднакроць папярэджвалі, што на яго могуць паквапіцца.

– Французскае золата?

– Менавіта. Некалькі месяцаў таму нам выпала магчымасць падмацаваць свае рэсурсы, і з гэтай мэтай мы пазычылі трыццаць тысячаў напалеандораў у Банка Францыі. Нейкім чынам вонкі прасачылася інфармацыя пра тое, што нам не давялося распакаваць грошы і што яны ўсё яшчэ ляжаць у сховішчы. У скрыні, на якой я сяджу, – дзве тысячы напалеандораў, перакладзеных свінцовай фольгай. Наш залаты запас нашмат большы за той, што звычайна захоўваецца ў асобным банкаўскім аддзяленні, гэтая акалічнасць вельмі непакоіла раду дырэктараў.

– І далёка не беспадстаўна, – заўважыў Холмс. – А зараз самы час падрыхтавацца. Мяркую, што праз гадзіну справа ўжо будзе зробленая. Але пакуль што, містэр Мэрыўэзэр, нам трэба прыкрыць ліхтар шторкай.

– І сядзець у цемры?

– На жаль. Я паклаў у кішэню калоду карт са спадзевам, што, паколькі нас акурат чацвёра, такая сабе partie carrée,[2] вы ўсё ж атрымаеце сваю партыю ў робер-брыдж. Але бачу, што вораг ужо блізка, таму мы не можам рызыкаваць, пакідаючы святло. Перш за ўсё нам трэба заняць пазіцыі. Гэта дзёрзкія людзі, і, хоць мы будзем для іх нечаканай нязручнасцю, яны могуць быць небяспечнымі, калі не засцерагчыся. Я стану за гэтай скрыняй, а вас папрашу схавацца за вунь тымі. Калі я запалю святло, неадкладна хапайце злодзеяў. Ўотсан, каля яны стрэляць, не вагайцеся і страляйце ў іх таксама.

Я ўзвёў курок і паклаў рэвальвер на драўляную скрыню, за якой мне давялося скурчыцца. Холмс спусціў шторку ў лямпы, і нас агарнула абсалютная цемра, з якой я ніколі раней не сутыкаўся. Толькі пах гарачага металу сведчыў, што святло ўсё яшчэ з намі, гатовае разліцца ў імгненне вока. Праз напружанае чаканне мае нервы былі напятыя як струны, таму раптоўны змрок і халоднае сырое паветра сутарэнняў прыгняталі.

– Шлях да адступлення ў іх толькі адзін, – шапнуў Холмс. – Назад праз дом на Сакс-Кобург-сквер. – Спадзяюся, вы зрабілі тое, аб чым я вас прасіў, Джонс?

– Ля галоўнага ўвахода чакаюць інспектар і два афіцэры.

– Значыць, мы перакрылі ўсе выхады. Цяпер нам трэба стаіцца і чакаць.

Як толькі мы ператрывалі гэты час… Пазней, пераглядаючы свае запісы, я падлічыў, што прайшла ўсяго гадзіна з чвэрцю, але тады мне падалося, што прамінула амаль цэлая ноч і наверсе ўжо разгараўся світанак. Я стаміўся і здранцвеў, бо баяўся варушыцца, але ўсё ж быў напагатове, мой слых так абвастрыўся, што я не толькі чуў сцішанае дыханне маіх кампаньёнаў, але і мог адрозніць глыбейшае і цяжкае дыханне мажнога Джонса ад тонкіх гукаў, якія выдаваў дырэктар банка. Са свайго месца я меў магчымасць паглядаць паўзверх скрыні на падлогу. Раптоўна мой позірк ухапіў пробліск святла. Спярша гэта быў слабы бляск паміж каменнымі плітамі, які разросся ў жоўтую лінію, а потым знянацку бязгучна адкрылася нейкая адтуліна, адкуль паказалася рука, белая, падобная да жаночай, якая абмацала асветлены лапік падлогі. Хвіліну ці больш гэтая рука з рухавымі пальцамі вытыркалася з падлогі. Потым яна знікла гэтак жа нечакана, як і з’явілася, усё ізноў ахутала цемра, і толькі тонкая палоска святла пазначала сабой расколіну паміж камянямі. Але цягнулася гэта нядоўга. Адзін з шырокіх белых камянёў цяжка пасунуўся ўгару і адваліўся ўбок. На яго месцы цяпер зеўрала квадратная дзіра, з якой струменілася святло ліхтара. Адтуль паказаўся гладкашчокі хлапечы твар і цікаўна агледзеўся, потым дзве рукі ўхапіліся за берагі праёма, паказаліся плечы і тулава, і нарэшце чалавек, абапёршыся на калена, вылез цалкам. У наступны момант ён ужо стаяў побач з праёмам і выцягваў свайго супольніка, такога ж спрытнага і невысокага, як і ён сам, з вельмі светлай скурай і кучмай надзвычай рудога валосся.

– Усё чыста, – шапнуў ён. – Давай сюды стамеску і торбы. Вось жа чорт! Назад, Арчы, назад, я сам разбяруся!

Тут Шэрлак Холмс схапіў нязванага госця за каўнер. Яго прыяцель знік пад зямлёй, і я пачуў, як парвалася яго вопратка, бо Джонс паспеў учапіцца за яе. У промні ліхтара бліснула руля рэвальвера, але дзяржальна паляўніцкай пугі Холмса прыйшлося акурат па руцэ, якая яго трымала, і пісталет бразнуўся аб каменную падлогу.

– Усё скончана, Джон Клэй, – спакойна рэзюмаваў Холмс. – У вас няма выйсця.

– Я разумею, – адказаў той з найввялікшай вытрымкай. – Але прынамсі я рады, што мой сябар выбраўся, хаця, гляджу, вы захапілі ў палон фалду яго сурдута.

– На выхадзе яго чакаюць тры палісмены, – сказаў Холмс.

– Праўда? Падобна, што вы дасканала падрыхтаваліся. Мушу зрабіць вам камплімент.

– А я вам, – адказаў Холмс. – Вашая ідэя з Саюзам рудых вельмі свежая і ўдалая.

– Хутка вы зноў убачыцеся са сваім дружбаком, – сказаў Джонс. – У скоках у норы ён спрытнейшы за мяне. Але трымайцеся, калі я сам ладжу дэрбі*.

– Прашу не чапаць мяне бруднымі рукамі, – сказаў наш палонны, калі Джонс зашчоўкнуў на яго запясцях кайданкі. – Хай вам будзе вядома, што ў маіх жылах цячэ каралеўская кроў. І калі звяртаецеся да мяне, заўжды кажыце «сэр» і «калі ласка».

– Добра, – сказаў Джонс, уважліва зірнуўшы на яго і ўхмыльнуўшыся. – Ну што, сэр, калі ласка, крокам руш наверх, дзе вам пададуць кэб, які завязе вашую вялікасць у паліцэйскі пастарунак!

– Так ужо лепей, – сцішана сказаў Джон Клэй.

Ён кіўнуў нам тром на развітанне і ціха выйшаў у суправаджэнні інспектара.

– Містэр Холмс, я не ведаю, як банк можа аддзячыць ці адплаціць вам, – сказаў містэр Мэрыўэзэр, калі мы выходзілі са сховішча за імі. – Без сумневаў, вы раскрылі і змаглі прадухіліць найбольш дзёрзкую на маёй памяці спробу абрабаваць банк.

– Мне і самому трэба было звесці такія-сякія рахункі з містэрам Джонам Клэем, – сказаў Холмс. – Спадзяюся, банк мне кампенсуе невялікія выдаткі ў гэтай справе, але што да ўсяго астатняга, я ўжо шчодра ўзнагароджаны самой магчымасцю атрымаць такі ўнікальны досвед – паслухаць цудоўную гісторыю пра Саюз рудых.

– Разумееце, Ўотсан, з самага пачатку было відавочна, што адзінай магчымай мэтай усяго гэтага фантастычнага пражэкта з Саюзам і перапісваннем энцыклапедыі было прыбраць з дарогі на некалькі гадзін кожны дзень нашага не надта кемлівага ўладальніка ламбарда, – патлумачыў мне Холмс ужо на світанку, калі мы сядзелі з ім за келіхам віскі з содавай на Бэйкер-стрыт. – Абставілі ўсё незвычайна, лепш і не прыдумаеш. Несумненна, ідэя прыйшла ў светлы розум Клэя дзякуючы колеру валасоў яго суўдзельніка. Чатыры фунты на тыдзень – прынада, якую яны скарысталі. Страта нязначная для тых, хто вядзе гульню на тысячы. Змясцілі абвестку, адзін з жулікаў зняў на сваё імя часовае памяшканне, а другі падштурхнуў уладальніка ламбарда адгукнуцца на яе. Такім чынам яны забяспечылі яго адсутнасць штораніцы. Як толькі я пачуў, што памочнік пагадзіўся працаваць за палову заробка, я зразумеў, што ён мае важкі матыў, каб заставацца ў доме.

– Але як вы зразумелі, у чым матыў?

– Калі б у доме жыла жанчына, я западозрыў бы банальную інтрыжку. Але гэтая версія адпадала. Абарот у ламбарда невялікі, у доме няма нічога, што запатрабавала б такой грандыёзнай падрыхтоўкі і такіх выдаткаў. Тады гэта штосьці па-за домам. І што ж? Я падумаў пра захапленне памочніка фатаграфіяй і яго наведванні склепа. Склеп! Вось і канец гэтай заблытанай вяровачкі. Я правёў маленькае расследаванне што да асобы гэтага загадкавага памочніка і вось што высветліў: мы маем справу з адным з самых разумных і дзёрзкіх крымінальнікаў Лондана. Ён чымсьці займаўся ў склепе, чымсьці, што збірала ў яго шмат гадзін на дзень да канца месяца. І зноў пытанне: чым менавіта? Мне не прыйшло ў галаву нічога іншага, як падкоп у суседні будынак.

Я хацеў спраўдзіць гэтую думку, калі мы з вамі прыйшлі на месца падзей. Вы здзівіліся, калі я пагрукаў кіем па ходніку. Мне трэба было высветліць, спераду ці ззаду дома знаходзіцца склеп. Спераду яго не было. Тады я пазваніў у дом. Як я і спадзяваўся, адчыніў памочнік. Мы мелі некалькі завочных сутычак, але адзін аднаго не бачылі. Мяне і не цікавіла, як ён выглядае. Я жадаў зірнуць на яго калені. Вы, мусіць, заўважылі, якія выцертыя, памятыя і брудныя былі ў яго штаны на каленях. Усё паказвала на тое, што ён прабавіў гадзіны за капаннем. Заставалася толькі высветліць, куды вядзе падземны ход. Я прайшоў да рога вуліцы і зазірнуў за яго. Убачыўшы Гарадскі і прыгарадны банк, які суседнічае з ламбардам нашага сябра, я адразу ж зразумеў, што развязаў загадку. Калі пасля канцэрта вы паехалі дахаты, я наведаўся ў Скотланд-Ярд і да старшыні рады дырэктараў з вядомым вам вынікам.

– А як вы здагадаліся, што сваю вылазку яны плануюць на сёння?

– Калі кантору Саюза зачынілі, значыць, прысутнасць містэра Явіса Ўілсана ім болей не перашкаджала, іншымі словамі, падкоп завершаны. Для іх важна было скарыстацца падземным ходам як мага хутчэй, пакуль яго не знайшлі і пакуль золата не перавезлі ў іншае месца. Субота пасавала ім найбольш, бо тады яны б мелі два дні на ўцёкі. Таму я чакаў іх менавіта сёння.

– Вашая логіка проста бліскучая, – усклікнуў я са шчырым захапленнем. – Ланцужок разважанняў вельмі доўгі, але вы не схібілі ні ў адным пункце.

– Мяне гэта ратуе ад нуды, – адказаў Холмс пазяхаючы. – Але як шкада! Адчуваю, што яна зноў на мяне находзіць. Маё жыццё – суцэльныя ўцёкі ад шэрасці існавання. Гэтыя маленькія загадкі дапамагаюць мне.

– А вы дапамагаеце чалавецтву змагацца са злом. Ён паціснуў плячыма:

– Мабыць, ёсць з усяго гэтага нейкі плён. «L’homme c’est rien – l’oeuvre c’est tout»,[3] як напісаў у лісце да Жорж Санд Гюстаў Флабэр.