Сцежка дадому

* * *

А мы і не бачылі шчасця,

А мы, як ваўчкі, былі

Такія яшчэ віхрастыя

На зраненай нашай зямлі.

Адно было ў нашых марах,

У зрэнках дзіцячых, у снах:

Святога амаль, з прыгаркаю

Хлеба жытняга смак і пах.

Вясны ручаямі звонячы,

Адкрыты — дзе плот, дзе брод?

Ішоў і горкі і сонечны

Пасляваенны год.

Ці помнім хоць мы, як маткі

Уздыхалі штовечар не раз,

Слязу выціраючы ўкрадкам —

Чым пакарміць бы нас?

Удовы вайны Айчыннай,

Глядзела з надзеяй на іх

Уся краіна ў руінах

I вочы іх дзетак малых.

Так рана ў матак лажыліся

Каля вачэй кругі!

Ды зноў яны рвалі жылы,

Упрагаючыся ў плугі.

Ды зноў зляжалыя глыбы

Варочалі — плач не плач.

Як яны біліся, рыбіны,

У сецях тугіх

нястач!

А скаргі на ўдовіну долю

Дамоў, у падушку няслі —

Усё яны пераадолелі,

Усё, што трэба, змаглі.

Стаіўшы боль свой глыбінны,

На лямках з разрухі ў той час

Выцягнулі ўсю краіну

I выгадавалі нас.

Мільгаюць дзесь каля Вегі

Зорныя караблі.

З рук матак нашых, я ведаю,

Старт свой яны узялі.

БАЛЛАДА ПРА МАЦІ

Кіёк у руцэ, за спіной хатулёк,

Запылена хуста —

Прасёлкам, здалёк,

Сівая, як голуб, ішла яна.

Звінела жаўранкамі вясна.

— Куды гэта, бабка, вы, дайце адказ,

Што зрушыла з дому, старэнькую, вас?

Шасцеў пры канаве зялёны трыснік...

— Я, дзеткі, да сына іду, на Палік...

— А сам што ж да вас не прыедзе ваш сын?

Няўжо так зазнаўся? Які ў яго чын?

— Зазнаўся? Ды не, яшчэ змалку ён быў

Ласкавым і чулым і матку любіў.

Бывала, не дбаў аб гульні, як усе:

Цялушку напасвіць і дроў прынясе.

Калі ж ён падрос, пачалася вайна,

Пазвала яго ў партызаны яна.

Пайшоў ён да возера Паліка —

Там, кажуць, балоты: чарот, асака.

Там вельмі цяжкая блакада была —

Ад бомбаў нямецкіх зямля ўся гула.

Адтуль не вярнуўся ён — на Паліку

Так і астаўся. У тым унь баку.

Адзін у мяне ён, к яму я іду —

А можа, дзе-небудзь яго там знайду?..

Кіёк у руцэ, за спіной хатулёк,

Запылена хуста,—

Прасёлкам, здалёк,

Сівая, як голуб, ішла яна.

Звінела жаўранкамі вясна.

* * *

Можа, і ў мяне над галавой

Ходзіць зорка ўласная, якая

Узышла ў дзень нараджэння мой

I ў дзень смерці ўпадзе небакраем?

Забабон звычайны? Прызнаю.

Ды не зачыняйце ў мару дзверы:

Я у тую зорку, у сваю,

Як-ніяк, хацеў бы ўсё-ткі верыць!

Мы — не безымянная трава,

Не шурупы ў нечай калясніцы.

Кожны з нас — хай кружыць галава!

Вымпел свой нясе праз бліскавіцы.

Людзі, верце: ёсць у нас свае

Зоркі зіхатлівыя ў сусвеце!

Хай іх бачыць доля не дае,

Ды яны нам свецяць, свецяць, свецяць!

Чыркнула па чорнаму агнём,

I няма ўжо знічкі — мы галовы

Над труною друга ціха гнём:

Адляцеў у вырай вечаровы...

Кажуць, у вайну быў зарапад!

У траву, у белыя азёры

О як густа сыпаў зораў град!

Як яны гарэлі ў небе, зоры!

Хлопцы, што краіну бераглі,

Не прыйшлі дамоў з дарог няблізкіх.

У палях расквечаных ляглі —

Юныя навек — пад абеліскі.

Не, яны й дасюль для нас — не тло,

Не бясследны попел з поля бою.

Покуль мы жывыя, іх святло

Носім, непагаснае, з сабою.

* * *

Янку Сіпакову

Ці ж ведаў хлапчук,

на якую раду

Тату з мамай пагналі

ад ганка прыклады?

Толькі гэтак калола

нязвыклае слова — гестапа!

...Двое добрых людзей

да нелюдзяў трапілі ў лапы.

О, як іх дапытвалі ўмела —

з падмогай навукі!

Жалезам хітрым выкручвалі

іх сялянскія рукі.

Рукі, што ведалі толькі

тронку плуга ды граблі.

Што над пасцелькай дзіцячай

снавалі, як гралі!..

I вось да сцяны іх паставілі —

крычы не крычы пад вачэй гэтых лёдам...

I ўпалі яны — бывайце, няспраўджаныя надзеі!

У тым лёху,

Глухім,

голым...

Ды ў свеце застаўся

іх голас.

* * *

Не, не кажыце мне — вайна

Не пахавана ў сорак пятым,

Усё яшчэ курыць яна

У свеце, як струна, напятым.

Ад галасоў эфір гудзе,

Ляцяць газеты ў свет гайнёю.

Не на жыццё, на смерць ідзе

Вайна між праўдай і маною.

Памалу топіць лёд вясна,

Ды шчэ далёка да парадаў.

О як жа часта шчэ мана

Усё-ткі верх бярэ над праўдай!

Дык ці ж сядзець байцу ўбаку

Ад бітваў ярасных стагоддзя?

На фронце мы з табой, пакуль

Пад сінім небам крыўда ходзіць!

* * *

Трасе, трасе планету праз гады,

I ходзім мы па ёй, як па плытах.

Трывожна ў сэрцы: можа, сапраўды

Трымаецца зямля на трох кітах?

Кіты, кіты, я знаю, цяжка вам:

Ад складаў бомб трашчыць наш шар

зямны.

О як бы памагчы мне тым кітам,

Кіты — хаця б не падвялі яны!

* * *

Жыць без трывог? Не злавацца?

Не лаяцца? Не кіпець?

Не гневацца? Не абурацца?

Крыўду і здзекі — цярпець?

Адно берагчы свае нервы —

Сябе б надалей захаваць?

На ўсё ж астатняе, што пад небам,

Пляваць?

Б'е чалавека кіем

П'яная хеўра — хай?

Мары хавае людскія

У стол-труну бюракрат — чхай?

Хай, што нейкі праныра

Уладу — няма саладзей! —

Недзе за морам-вірам,

Як торбу, украў у людзей?

Радуецца: як з воска,

Усё цяпер з іх ляпі —

Гаці гаці, у войска

Стрыжы ўсіх — стойце, слупы!

Рот жа адкрыеш, пярэчачы,

Рукамі вашымі ж вас

(Чакаць ад яго чалавечнасці?),

Як мух, перагубіць ураз.

Край стрыножыўшы страхам,

Душ валадар,

Дзесь бомбай ужо размахвае,

Са светам гуляе ў пажар.

Не згледзіш — пагоніць вецер

Іскры далей, без дарог...

Жыць без трывог у свеце,

Поўным трывог?

* * *

Жыцця нястрымны ход!

Не згледзеў: бы пірога,

Яшчэ адзін во год

Адчаліў ад парога.

Ён толькі ж што званіў,

Нібы званамі, днямі,

А ўжо — глядзі — з агнямі

Паплыў, паплыў, паплыў.

Не павярнуць назад

Яго ніякай сілай:

Уміг яго ў свой спрат

Гісторыя ўмясціла.

Падлічваю, чым год,

Мне дадзены, я поўніў:

Ці мо не варт таго,

Каб я яго запомніў?

Не, год змаганцам той

Усё ж быў: зацяжную

З адвечнай цемнатой

Упарта вёў вайну ён.

Пабач: з эпох сляпых

Дайшоўшы нейкім шляхам,

Сядзяць шчэ, як струпы,

Ў людзей на шыях шахі.

Ды цёмныя з вякоў

Народы уваскрэслі:

Хапуг-гвалтаўнікоў

Страсаюць з тронаў-крэслаў.

Світае на зямлі.

Ды ўсход такі чырвоны:

Хто ж без крыві калі

Зрываў з сябе карону?

Свет кабалы — на злом!

Мацнее рэха боя:

У барацьбе са злом

Хай не ржавее зброя!

З няпраўдаю вайна

Кіпіць у нас у кожным:

Ці ж быць у свеце нам

Староннімі ў ёй можна?

Ты што, скажы, зрабіў,

Каб час прыблізіць зорны?

Ці дарам пратрубіў

Год, гэткі непаўторны?

* * *

А ўсё-такі Розум —

наш, не электронны —

Айсбергі догмаў

у свеце тараніць,

I падаюць — чую —

з наседжаных тронаў,

Як пераспелыя грушы,

тыраны.

А гэтак жа шчыра,

а гэтак жа чэпка

За троны трымаліся —

рук не расчэпіш!

Тыраны над тронамі

трэсліся трасцай —

Не адарваў бы ад тронаў іх

трактар!

А як жа старанна —

з розумам, з толкам —

Сябе ўцэментоўвалі —

утрымацца б толькі!

У кожным скверы маленькім,

бонзы,

Свой лік адлівалі

ў бетон ды ў бронзу!

У зубы гісторыі

ўкладвалі цуглі,

На мову людскую

вешалі пломбы —

Хадзілі ля іх толькі

еўнухі цугам,

Фіміям ім курылі

паэтаў плоймы!..

Званчэюць у свеце

свабоды бомы,

Маўчанне людское

ўзрываецца бомбай,

I падаюць з тронаў

(каму патуралі),

Як пераспелыя грушы,

тыраны.

* * *

Мы — людзі, зямляне.

Званы яднання, званіце!

Звязаны ўсе між сабой мы

нябачнымі ніцямі.

Белы ці чорны,

грэк ці панамец —

Усе мы зямляне:

такая радня мы!

Мы —

экіпаж аднаго карабля,

Імя якому —

Зямля.

Мы плывём, мы плывём,

бясконцым такім

акіянам сусвету —

Ці ты бачыш, сусвет,

нашу зорачку светлую?

О якія на ёй

узыходы і поўдні!

Як гуляюць у рэках яе

акуні ды промні.

Шчасце — жыць на зямлі!

Ды, нікчэмныя, сваркі

Разрываюць па сёння яе,

як аўчаркі.

ІНТЭРНАТ

Нашто нам сваркі, людзі!

На планеце

Народ народу — друг, таварыш, брат.

Хай свеціцца між зорак у сусвеце

Зямля —

людскі наш інтэрнат.

ДАРОГІ

Я слаўлю дарогі.

Яны прыйшлі на зямлю

з чалавекам:

дарог у звяроў няма.

Ад дыма да дыма,

ад дзядзінца і да дзядзінца

пратоптвалі

нястрымныя ногі людскія

дарогі.

Вялі заўсёды дарогі туды,

дзе дабрыня вачэй,

усмешак сонцы,

гаворкі людской пералівы —

ці ж чалавек без гэтага

быў бы шчаслівы?

(Гэта ж воўк толькі можа

сядзець у сваім лагве

ды выць у зоры.)

Валіла людзей бясхлебіца

(як страшна закатваліся ў іх вочы,

гледзячы ў свет бялкамі!),

але, як жывая вада,

зноў ставілі іх на ногі

дарогі.

Яны развейвалі ў момант бяду,

прыносячы людзям

жытняга хлеба скарынкі,

парад людскіх падарункі найдаражэйшыя,

песні

ды сэрцаў шчодрых іскрынкі.

(Не віна дарог,

што на іх выпаўзала так часта

страшыдла з пашчаю крыважэрнай —

вайна.)

Дарогі —

найвыдатнейшыя помнікі чалавецтва.

Але на іх не трэба вешаць таблічкі

са словамі: «Ахоўваецца дзяржавай»

дарогі будуць датуль,

пакуль будуць людзі.

* * *

Ідзём мы проста

ў свой час світальны.

Не збіцца б толькі —

0 век асляпляльны!

Нас слепіць сонца,

нас слепяць горы,

Сляпні нас слепяць

І слепіць гора.

Ідзём, ідзём мы

праз рыфы, рыфмы,

Нас слепяць міфы,

нас слепяць німфы.

I пот нас слепіць —

нам жыць бы лепей!

Нас думка аб хлебе

маланкаю слепіць.

Ды я не жадаю

быць асляплёным.

З вачэй здзіраю

святла заслону.

Хай наша зорка

зіхціць выразна.

Нам трэба зоркасць,

нам трэба яснасць!

* * *

Як ні абдумваў я шлях свой —

на ім, як тычак, памылак!

Па марах юнацкіх,

што ў сны мае заляталі,

я столькі справіў памінак!

Можа, глядзеў на свет

зялёнымі вачыма?

Цвярозым быць,

Прадбачліва жыць

памылкі мяне вучылі.

I я абдумваць пачаў кожны крок:

перш, чым ступаць на дарогу,

Перад ёю

(хаця б скіраваць туды, куды трэба!)

маячыў доўга.

А калі праходзіў уперад,

часам ізноўку бачыў,

Што мне і зараз пайсці

трэба б было

іначай...

* * *

Чым звівацца вужакаю, лепш

Развітацца з зямлёй назаўсёды.

Як вада, як паветра, як хлеб,

Чалавеку патрэбна свабода.

Без свабоды ён — птушка без крыл,

Што ў карчэўі, падбітая, скача:

Па блакіце — ці чуеш той крык? —

Дзень і ноч душа яе плача.

* * *

Вылузваючыся з бітком набітага тралейбуса

(У мяне аж пырснулі гузікі з пінжака),

Я раптам стаў ля дзвярэй як укопаны:

Над імі — белым па чорнаму —

Мне проста ў вочы грозна крычалі словы:

«Выйсця няма!»

Хацеў я ізноў малаціць па баках локцямі,

Каб прабіцца назад

I знайсці дзе-небудзь выйсце,

Ды бачу: усе спакойненька праходзяць і тут!

Я рушыў за ўсімі і яшчэ раз пераканаўся,

Што заўсёды можна знайсці выйсце —

Нават там, дзе

Выйсця няма!

ТАПОР

Ці ў бор яго пусціш, ці ў двор,

Ці ў сад, залаты ад пладоў,

Усюды наробіць дроў

Тупы, хоць і востры, тапор.

Хіба ж пра што думае ён —

Усё без разбору ссячэ:

Рабінку, у квецені клён

Ці галаву з плячэй.

Гатоў ён жыццё загубіць,

Скірованы гаспадаром...

Аднаго толькі бойся:

быць

У чужых руках тапаром!

МАРНАТРАЎСТВА

Так, не пазнаць сёння вёскі:

Дзе яе кроснаў лёскат?

Не тчэ, не прадзе ўжо: яе

Крама цяпер адзяе.

Ды прыйдзе зіма ў госці —

Няма дзе рук дзець вёсцы.

I вось — не смешкі, не жарты —

Гуляе вясковец у карты!

Як прыкра: старыя дзядзькі,

Былыя майстрыхі — жанкі

У воблаках дыму сівога

Б'юцца ў падкіднога!

Іх і нядзелі і будні

Крадуць чырвы ды бубны.

Крычу ім: куды гэта варта —

Вяскоўцам гуляць у карты!

Спрадвечная працаўніца,

I ткалля, і пралля, і жніца,

Часам — дзён гэткіх транжырка!

Вёска, як пасажырка,

Што села на поезд недзе

I ўдалеч іншую едзе

З Учора свайго ў Заўтра...

Хто там гуляе ў карты?

АВЕЧАЯ СПРАВА

Бляялі раз-пораз ды, кідаючыся ў нецярпенні

па хляве,

глуха грукаліся бакамі аб сцены.

А цяпер, выпушчаныя на волю,

клубкамі коцяцца

па густа запыленай вуліцы —

Хутчэй, хутчэй на выган!

Там да травы прыпадаюць адразу,

пыскамі вострымі шнырачы па купінах —

Ні на міг не адрываюцца ад зямлі,

За цэлы дзень і на неба не глянуць —

што ім воблакаў белыя ветразі,

што ім сусвету вечна юная сінь!

Адным заняты яны — назбіраюцца травы,

каб потым, лежачы ў цёплым хляве,

лена зубамі яе перажоўваць,

то заплюшчваючы,

то зноў прыадплюшчваючы вочы,

у якіх адно: сытая задаволенасць.

I так — кожны дзень.

Ніякіх клопатаў у галаве —

Пра ўсё за іх думае гаспадар:

жытло ім ладзіць,

выпускае на пашу,

сена рыхтуе ім на зіму.

Шчаслівыя,

знаць не знаюць яны,

што іх чакае пасля.

Ды што ім тое «пасля» —

ім толькі б цяпер пад'есці.

Пад'есці!

Да ўсяго ж астатняга —

якая ім авечая справа!

ДВУЛІКІЯ ЯНУСЫ

Калісьці жыў на зямлі

двулікі Янус:

На адным твары —

два розныя лікі.

Сёння (я сам сустракаў)

таксама бываюць на свеце

двулікія янусы.

Толькі свае два розныя лікі

хаваюць яны

пад маскай адналікасці!

* * *

На падмурку хлусні

Ты будуеш дом свайго шчасця?

Абклейваеш гэты падмурак паперай,

на якой з такім майстэрствам

ён намаляваны —

на выгляд, і праўда, як з цэглы!

Адно: трэба заўсёды

яго падмалёўваць і падмалёўваць,

бо, не давядзі бог, заўважаць,

на чым стаіць дом твайго шчасця.

Гэта ж любы можа тады падысці

і ткнуць у падмурак пальцам —

Рухне вобзем адразу ж

дом твайго шчасця.

ПРАЎДА I КРЫЎДА

Калі праганяецца Праўда,

Вылазіць на свет Крыўда.

О, бойцеся Крыўды —

яна — сляпая:

Забойцу — міне,

бязвіннага — пакарае.

* * *

На тое ж у нас

галава на плячах —

Каб думаць.

На тое ж у нас

галава на плячах,

Каб разабрацца,

дзе золата,

дзе гніль блішчыць на карчах.

На тое ж у нас

на плячах галава,

Каб на кручок хлусні

не брацца,

Каб палічыць хаця б,

што два на два —

Чатыры,

а не дваццаць.

На тое ж у нас

галава на плячах —

Каб — без завалаў, ясны —

у Заўтра пракласці шлях.

ЧАС

Час —

ён складаецца з нас

(і віну

за людскія заганы і болькі

не ўскладвай на час):

час — гэта мы,

мы — гэта час.

* * *

Прыстаў да льду каліны ліст —

Няўжо былі тут хвалі?

Раку пад злы хаўтурны свіст

Мяцеліцы хавалі.

Маўчала доўга ў берагах

Яна глухой парою,

Згубіўшы след свой у снягах

Пад ледзяной карою.

I хоць не бачыла святла —

Ці ходзіць небам поўнік? —

Але і ў цемры той жыла,

Як і заўсёды, поўна.

Рабіла зноў у схове льду

Работу несціхана:

Каб не мялеў, сваю ваду

Нясла да акіяна.

* * *

Мо ў тым і ўсе нашы пралікі,

Уся памылка, можа, ў тым:

Мы часта марым аб вялікім,

Задавальняемся ж малым.

I тое, чым жывём употай,

Што ў сэрцы носім мы здавён,

Усё адкладваем на потым,

Усё чакаем лепшых дзён.

Дні ж лепшыя — адкрыйма вочы!

Нясуцца міма. Назаўжды!

А мы бразгочам, мы бразгочам

Той драбязою праз гады!

Пасля спахопімся, ды — позна:

Ўжо рыбка выслізнула з рук!

Гадоў былых ніякай позвай

Назад не вернеш, мілы друг!

Так па прывычцы губім сілу

Мы зноў на спраў маленькіх рой.

Ну, а вялікае?

Ў магілу

Нясём з сабой, нясём з сабой!

* * *

А можа б, ён і жыў між нас,

Каб мы былі дабрэй на трошкі?

Мо дабраты яму якраз

I не ставала нейкай крошкі?

Хто ведаў з нас, што, франтавік,

Хаваў ён, ціхі, ранаў немач

I што на болю наступ звык

Зубамі толькі скрыгаць нема?

Няпраўда, што мы дбаем больш,

Як кажуць, аб сваёй кашулі.

Ды ўсё ж бяды прадвеснік — боль

Яго

мы ў лёце дзён не ўчулі.

Не ўбераглі, не ўсцераглі...

Магчыма, тут зусім няварта

Нас дакараць — што мы маглі? —

Ды ўсё ж я — нібы вінаваты.

Так апусцела ўсё кругом!..

I думка лезе мне ў самоце:

А як жа будуць без яго

Людзі на балоце?

* * *

Быць дабрэй,

Быць чысцей,

Пра людзей (яны ж усе

бездакорныя па прыродзе!)

Думаць часцей.

Не, гэта — не мода,

Гэта (зноў жа адтуль,

з краіны маленства,

Адкрытай, як неба) —

Душы патрэба.

* * *

Белы верш —

як распрэжаны конь,

што пусцілі на канюшыну.

А можа, ўсё-такі часам —

каб бег куды трэба —

Цуглямі рыфмаў

яго закілзаць?

ДЗЕДАЎ НАКАЗ

Не забыць бы дзедавага

Слова залатога:

Не рабі ліхога,

Не кажы пустога.

* * *

Разбегліся думкі мае,

як мурашкі —

якая куды.

Я хацеў іх сабраць

у клубок —

спакайней бы было,

калі б былі яны ўсе пры мне.

Але паспрабуй ты за імі ўгнацца!

Зловіш адну — другая ўцячэ.

Я лаўлю іх, лаўлю.

Покуль якая - небудзь не зловіць мяне

I не павядзе за сабою.

А астатнія будуць чакаць сваёй чаргі...

СЯБРАМ-ПАЭТАМ «ПРЫЗЫВУ» ПЯЦІДЗЕСЯТЫХ

Вось і прыйшла пара для справаздач.

Ніл Гілевіч

Як непазбежна льецца

Вада жывая — Час!

Яшчэ ж мы ўчора, здэцца

(Не прызнавалі нас?),

Насілі — разам з краем —

Празванне «малады».

А ўжо — глядзі — збіраем

У зборнікі гады.

Як вехі — даты, даты.

Тасую годы, рад,

I вершы, як салдаты,

Выстрайваюцца ў рад.

Байцы святла, любою

Пагодай, першацвет,

Ішлі на поле бою —

На поласы газет.

Няслі з сабой ад стрэхаў

Зямлі трывогі-сны,

Нямоўкнучае рэха

Бяды людской — вайны,

Усё паведаць праглі:

I горкую, без слоў,

Жальбу удоў, і скаргі

Закінутых палёў.

У людзі ў строфах неслі

Пах лесу, дым расы,

Звон жніва, роднай песні

Жывыя галасы.

А з імі, з казкай красак —

Жыцця ў радках стае! —

Няслі й памылкі часу,

А часам — і свае.

Зару зямлі трубілі.

Бывала — неўпапад.

I, як салдат, іх білі,

Любілі, як салдат.

Пазналі, і не скупа,

Яны — не падаць ніц —

I вастрыню і тупасць

Рэдактарскіх нажніц.

Ды хоць смылелі раны

I кліч часамі глух,

А ўсё-ткі ветэраны

Свой захавалі дух.

Дык ці ж у новым часе —

Шумі, жыцця прыбой! —

Ляжаць ім у запасе?

Ізноў — у бой!