Сцежка дадому

СТАРАДАРОЖСКІ РАЁН

На карце хай загнаны ў рог,

Ды не ўбаку ні трошкі

Ад новых пуцявін-дарог

Раён Старадарожскі!

Ля ўсіх пасёлкаў і шляхоў

Тут пад смыкамі ветру

Пяюць штодня ў руках слупоў

Драты — цымбалы веку.

А колісь пушча скрозь гула,

Калі ішла віхура.

I дзесь Алелькава страла

Тут наганяла тура.

Тут «сакуны» жылі ў лясах

З мядзведзямі сам-насам.

Гаворка й сёння ў нас на «са»:

«Намаяўса», «суняўса».

Матычыў ляды хлебароб,

А трэ было, дык добра

Касіў у сечы — лоб у лоб —

Татар ды обраў орды!

Быў і фашысту ў нас не дом —

Сядзеў, ад страху сівы.

Наш партызанскі грозны гром

Трос прыхадняў, як слівы.

Вёў мсціўцаў па барах старых

Крапак мажны, як шула,

Цудоўны баявы камбрыг

Хірург раённы Шуба.

Змёў час чужынцаў след з зямлі,

Іржа паела каскі.

У лузе чэрвеньскім чмялі

Апанавалі краскі...

А трэба на баравікі

Напасці з кашалямі,

Кіруй адразу пад Ляўкі. —

Ўвесь Мінск там з «Жыгулямі»!

Заўсёды ў працы мой раён,

Работнік цягавіты.

Здаўна славуты ў свеце ён

Ліповым мёдам, жытам,

Ільноў нябеснай сінявой,

Сасною, звонкай, гонкай,

Ну і вядомай за Масквой...

Старадарожскай горкай.

Будуе, косіць, сталь куе,

Арэ — ушыр і ўдоўжкі —

I песню новую пяе

Раён Старадарожскі!

* * *

Палессе...

Рэха правадоў сустрэчных.

Ваюе наш аўтобусік з пяском.

Пад вечар — песня ціхая — Славечна

Дарогу перайшла нам пад мастком.

Куды ляцім, этнографы?

Ля песні

Палатку ўскінем —

Пачакае час!

Тут, пад зарой,

Калі камар не з'есць нас,

Палесся нораў вывучым мы ўраз!

Якая ціш!

Чуваць крынічкі мова —

Хто кінуў нітку срэбную са стром?

А звечарэла —

З чарнаты альховай

На ўсё Палессе —

Салаўіны гром!..

Зялёнакрылы край славян — Славечна...

Дзесь скрыпнуў граб —

Ці мо чумацкі воз?..

Стаю і слухаю самую вечнасць,

Што захавалі

Голлі вербалоз.

ІСЛАЧ

Яшчэ ў жыцці адкрыцце — Іслач:

Як яшчарка, сярод травы

Пад шчырым сном вярбы навіслай

Па камяньках — струмень жывы.

Між двух бароў, паўз сосны-промні

Лужкоў прырэчных дываны.

У калідор шырокі поймы

Заходзяць ранкам туманы.

Праз бор-гусцёр неспадзявана

Малая сцежачка з сяла

У гэта стойбішча туманаў

Мяне таксама прывяла.

Над рэчкаю з вярбой-гарбулькай

Стаю і ў прозалаці дня

Лаўлю, як ласку, ціхі булькат

Пад нізам дзесь, у каранях.

КАМЕННЫЯ БАБЫ

Каменныя бабы...

Язычнікаў ідалы...

I сёння па стэпе яны —

бачыў я —

там-сям параскіданы.

Валяюцца ў пыле яны пад нагамі —

то бокам,

то ўніз тварам грозным.

Спакойненька птушкі садзяцца на іх,

пасуцца побач каровы ды козы.

А некалі ж тут

на люд навакольны

унь які страх яны наганялі!

Да іх, як у Меку,

ішлі з караванамі,

дары перад імі складалі,

Малітвы ім, моцным,

шапталі,

Каменныя ногі іх

цалавалі,

Слязьмі

аблівалі...

О як выдатна тыранам

яны памагалі

Людзей трымаць

на павадку!

ЛЕГЕНДА ПРА ВУЛЛЯНУ

Што чуў, раскажу я. Не знаю —

праўда гэта ці казка.

...Млелі пагоркі пад небам

у белых і жоўтых красках.

А ўверсе кудысь аблачыны

плылі — гарбатыя стругі —

і пчолы ў дарозе да борцяў

званілі ў нябачныя струны.

Па разнатраўі ў сукенцы

ля курганоў, што заснулі,

бегла лёгка Вулляна,

гнуткая, бы казуля.

Даўгая каса Вулляны

нібы з ручаёў была звіта,

сінела ў касе дзявочай

валошка простая з жыта.

Там, за пагоркам лабатым,

пад галінастым дубам

чакаў у рамонках хмельных

яе Сцяпан светлачубы.

Хоць ён бядняк, хоць са зрэб'я

у Сцяпана кашуля,

ды што ні вечар ляцела

ў рукі яго казуля.

А потым па вуліцы вёскі —

няўжо ж угледзяць аконцы? —

на белых плячах насіла

яго пацалункаў сонцы!..

I вось да яго зноў імчала,

і ёй — па лытках, па лытках —

галоўкамі шлёгалі смолкі,

шчаўе ды хвосткая снітка.

I раптам — дзяўчына не знала,

як атрымалася гэта,—

ледзь яе з ног не збіла

праезджага пана карэта.

— Тпру! — нацягнуліся лейцы

і з карэты багатай

скочыў на дол травяністы

пан той, круглы, вусаты.

Штосьці сказаць хацеў ён,

ды з паўадкрытым ротам

так і застыў на месцы —

бы мову яму адняло тут.

Красы такой аніколі

нэ бачыў ён і за морам:

тварык — як месяц ясны,

а вочы яе — азёры.

Апамятаўшыся неяк,

загаварыў з Вуллянай,

што палахліва глядзела

на незнаёмага пана.

— Калі ты і праўда ява,

а не сон і не казка,

будзь жонкай маёй ад сёння

сказаў ён дзяўчыне з ласкай.—

Я — князь, і за мною таксама

станеш сама ты княгіняй,

у крышталёвых палацах

будзеш ты гаспадыняй.

Я ўсё табе дам, ты будзеш

жыць без турбот, як галубка.

Будзеш віно залатое

піць з сярэбраных кубкаў.

Ад ласкавых слоў тых Вулляна

уся расцвіла, як вяргіня —

якая ж паненка, скажыце,

не марыла б стаць княгіняй!

Есці смачныя стравы,

у шаўкі апранацца!..

У думках была ўжо Вулляна

ў сонечных тых палацах.

Ды ўспомніла тут дзяўчына

мілую ўсмешку Сцяпана...

Як жа яна прамяняе

каханне сваё на пана?

— Не,— аглядзела Вулляна

панскі ўбор асцярожна,—

я не магу даць згоды,

князю яснавяльможны...

Ты мне даруй за гэта

і не судзі мяне строга:

пайсці б за цябе я рада,

ды... я кахаю другога.

— Хто ж ён? Якога звання? —

нахмурыўся твар у пана.

— Кравец ён, Сцяпанам клічуць,-

горда ў адказ Вулляна.

— Што? Ты смяешся з князя?

падскочыў пан, як ад джала.—

Я не дарую! — I віхрам

карэта з тым князем памчала.

Нідзе дасюль і ніколі

Не ведаў князь перашкоды:

прывык ён, што б ні надумаў,

свайго дабівацца заўсёды.

Не думаў і тут адступаць ён,

разгневаны не на жарты.

— Ты будзеш маёй, ганарліўка! -

сказаў сабе князь упарта.

Была падуладна князю

не толькі гэта зямля ўся,

але і нябёсы: ён нават

з самім усявышнім знаўся!

Князь да яго і пастукаў

ў нябесныя дзверцы.

На чорную справу ўсявышні

даў згоду — не меў, пэўна, сэрца.

На крыллях сваіх нябачных

памчаў туды, дзе на грудзе

сядзеў Сцяпан каля дуба,

адзенне шыючы людзям.

Сыпнуў на Сцяпана паганым

зеллем з нязнаных гародаў,

і хлопец светлавалосы

каменем стаў назаўсёды.

Прымчала Вулляна птушкай

на стрэчу чаканую з любым,

ды замест хлопца сустрэла

камень немы пад дубам.

Падбегла туды і з плачам,

што трос яе плечы рыўкамі,

акамянелага хлопца

абхапіла рукамі.

А князь той ужо Вулляну

чакаў ля зялёных пагоркаў,

ды, не прычакаўшы, пад'ехаў

к дзяўчыне,

што плакала горка.

— Не плач дарэмна, Вулляна,—

крануў яе князь нецярпліва,—

пакінь гэты камень — ты станеш

у свеце самай шчаслівай.

Ды князя нават і слухаць

Вулляна не пажадала —

да сэрца тулячы камень,

яшчэ мацней зарыдала.

Так плакала несуцешна,

што ад слёз яе горкіх

між незабудак і братак

пабег ручаёк з пагорка.

А потым у полі зялёным

пад зарою калянай

сама слязамі сышла ўся

і стала ракою

Вулляна.

Па сёння цячэ між красак

яна беларускай зямлёю.

Па сёння й завецца Вуллянай,

Віліяю, Вяллёю.

ЯЦВЯГІ¹

Хто ўкраў сёння сонца з неба,

пераплёў шляхі каранямі?

Хоць крычы: дзень, як луг у цэбры,

затапіла свет туманамі.

Недзе пікамі далеч ашчэрыў

вораг —

што ж, аб крыжацкія лбы

памацуем нашы сякеры:

мы — яцвягі,

мы — не рабы.

Дзеці лесу, мы воляй гордыя —

віся, восеньскіх лісцяў рой!

Колькі раз чужацкія орды

край капыцілі пад зарой!

Нам багоў сваіх неслі і ёрмы,

ды праз вываратні і равы

гналі прэч іх ад нашых зор мы:

мы — яцвягі,

мы — не рабы!

Сойкі сокат ускрай дарогі...

Граюць сосны па-над грудом...

Пушчы звонкія, пералогі —

гэта наша радзіма, наш дом.

I яго мы, яго мы, яго мы,

покуль жывы — ведай любы! —

адабраць не дадзім нікому:

мы — яцвягі,

мы — не рабы!

Неба чорным услана дымам,

нашы хаты гараць і ёўні:

у цісках чужынцаў радзіма,

вораг хіжы лютуе сёння.

Асталася нас жменька толькі

ад крывавае малацьбы,

ды ізноў мы шукаем бойкі:

мы — яцвягі,

мы — не рабы!

Край зрабіўся суцэльнай магілай,

крык дзіцячы ў хвоях растаў,—

як атаву, смерць нас касіла,

ды ніхто на калені не стаў.

Рвіце, коні, глей капытамі!

Стан варожы!

Няма ў нас слабых —

мужна зложым галовы там мы

мы — яцвягі,

мы — не рабы!

Станем зорамі.

Як паходні,

будзем з неба свяціць заўжды.

Ад Драгічына да Гародні

пашукайце нашы сляды!

Завірыць хай завея над імі,

ды ў вякі панясуць,

сцяг нібы,

рэкі чыстыя наша імя:

мы — яцвягі,

мы — не рабы!

ФРАНЦЫСК, СКАРЫНІН СЫН

Блукаў па свеце пілігрым —

Развеяў столькі лет і зім!

Цяпер ад тых чужых дымоў

Спяшыць Скарынін сын дамоў.

Паўз балаты — далёкі шлях! —

Ляціць кібітка, нібы птах.

Як плешча возера ў лазе!

Як блешча сонца ў полазе!

Як пахнуць вязелем лугі,

Дзе кнігаўчыныя кругі!

А вунь і першы йдзе зямляк!

Хто ж гэта? З торбаю жабрак!

А там хто — нейкія крукі?

Ды гэта ж полюць лён жанкі,

Сагнуўшы спіны. Стаўбуном

Цівун над імі з бізуном!..

Ляціць кібітка. Паўз бакі

Мільгаюць хаткі-катушкі,

Дзе вечны чад, дзе вечны бруд,

Дзе слепне ў цемры родны люд...

Ляціць кібітка ўдаль, ляціць,

Спяшае доктар Русь лячыць —

Ад нематы, ад глухаты,

Ад пракавечнай цемнаты.

КАЗІМІР ЛЫШЧЫНСКІ²

Я — тару!

Агонь мае ногі ліжа,

Скача — на грудзі, на грудзі! —

раз'ятраным лісам.

Я — тару!

Патушыце мяне, патушыце!

Людзі!!!

Што ж вы маўчыце?!

Што ж ад мяне адвярнулі —

такія лядовыя! — твары?

А, гэта ж і вам я —

«пачвара»!

Вам, каму расказаць

гэтак прагнуў,

Як, хіжыя,

укралі ксяндзы ў вас

праўду.

Душы вашы прыдбаўшы,

заслаўшы кадзілам вочы,

Вякамі водзяць зладзеі

вас сярод ночы.

Водзяць, водзяць,

нібы авечак на пасту,

Вас —

сляпую паству!

Я прыйшоў да вас, каб скрануць

замшэлы валун іх догмаў.

Як кінуліся ксяндзы на мяне!

Люцей за догаў!

Хаця ж бы ад ерасі-яду

ўратаваць вашу веру —

У агонь, у агонь

хімеру!..

Я — гару! Я — гару!

Тры стагоддзі гару —

З вамі ўсё

гавару...

ДЗЕКАБРЫСТЫ

Вірам — плошча Сенацкая:

мы паўсталі —

Сцяну векавую маўчання

узарвалі.

О як шчыра ляпілі цары

(што аж праглі народ ашчаслівіць)

гэту сцяну!

Як яе мацавалі,

сцераглі, пільнавалі,

гэту сцяну!

Шабля жандара

кроіла крыва краіну — сцяна,

Свісталі бізун ды нагайка па спінах —

сцяна.

Ці ж не даволі

праўды шукаць у двары мужыкам — сцяна,

Жыць на Русі толькі добра

цівунам ды шпікам — сцяна.

Край навылёт пранізалі

іх вочы-пікі — сцяна,

Шчыліны ўсе абляпілі

чуйныя вушы без ліку — сцяна...

О, за гэтай сцяною глухою,

людскою бядой мураванаю,

Было як у бога за пазухай

Дому Раманавых.

Думкамі голаў цары не забівалі

у светлым раі:

Пра ўсё за іх дбалі

іхнія халуі.

Рукамі тых халуёў

грэблі яны

з душ падданых даніну,

Рукамі тых халуёў

з дзіцячых ратоў

выдзіралі яны

хлеба скарыну.

Трэба былі царам

з золата толькі палацы,

Трэба ж былі царам

сабакары ды паяцы.

О як апявалі яны цароў, халуі,

О як у ладкі пляскалі з усіх бакоў, халуі

(Вы думаеце, гэта нішто — ладкі?

На гэтых ладках, бяздумных ладках,

Растуць тыраны, як на аладках).

А як таленавіта

лікі цароў

халуі малявалі —

сонцы нібы!

Якія ясныя вокал галоў

выводзілі німбы!

Як перад тронам падалі на калені,

як білі чалом у зале!

З якой шчаслівай усмешкай

яго вялікасці

боты лізалі!

Таго ж, хто не ўмеў боты лізаць,

халуі навучыць кляліся,

Прысягалі дарам: усіх, як ёсць, закілзаць —

ліся, золата, ліся!

Так, і кілзалі, кілзалі, кілзалі,

Рукі і ногі «няверным» вязалі,

Вучылі шпіцрутэнамі, штыкамі,

Лютымі нерчынскімі руднікамі.

Таўклі ў мазгі ўсім — год за годам,

Што цары — гэта слугі народа,

Хоць было зусім наадварот:

Не цары былі для народа,

Для іх быў народ.

Спрадвеку раджаліся ўсе і жылі — для цара,

На смерць, не думаючы, ішлі — за цара,

Малілі,

каб бог зберагаў (шмат зім і лет) — цара,

Думалі, скончыцца свет — без цара.

Ды падданых сваіх

цар ясналікі

Нават не бачыў з трона —

быў занадта вялікі.

Для яго людзі ўсе — мухі:

Якія ў іх могуць быць мукі?

Яны толькі пешкі ў царскіх забавах — войнах,

Людскіх недарэчнейшых бойнях.

Імі, бязмоўнымі мужыкамі,

Біцца можна з другімі царамі,

Біцца, як бітамі, як шарамі,

Біцца галовамі іх,

ілбамі.

Усё роўна не скажуць яны ні слова:

На тое ж аднята ў іх мова.

Можна смела іх кідаць у бой,

Гнаіць у акопах...

Не!

Хопіць!

Гулкім грукам па бруку — боты:

На плошчу, на плошчу, паўстанцкія роты!

Локаць да локця (духам слабыя, прэч!)

Строяцца, строяцца роты ў карэ.

Досыць маўчаць —

у бой з пракаветным горам!

Мы выйшлі на плошчу,

мы сёння гаворым!

Мы кажам: род царскі — тыранскі,

пад корань яго, да семя!

Каб і ў вяках не было яму

уваскрасення!

Хай тыя, што сеюць, што веюць,

што жнуць, што аруць, што будуюць,

Краінай і доляй уласнай

кіруюць.

У іх ёсць свой розум —

ну, хіба ж яны калекі?

Яны ані ў кога

не просяць апекі...

Мы на плошчы Сенацкай.

За ёю — прасторы, прасторы...

Мы доўга маўчалі,

мы сёння гаворым!

О як ад той мовы трон скаланула —

крывавае катаў крэсла!

О як ад той мовы прачулай

дробна каленкі ў цара затрэсла!

Апекуна-цара ратаваць

выбеглі ўсе лізаблюды

(О як ірвуцца яны паказаць

сваю адданасць усюды!).

Трымацца, паўстанцы: між здрадніцкіх плеч

цар артылерыю коціць!

Акружана плошча... і вось карцеч

нас косіць, нас косіць, нас косіць.

Ды голас высокі наш — не заглушыць

гулам гармат грымотным!

Ён да краю зямлі даляціць,

мур часу праб'е, несмяротны!

Хай ведае свет: на цара з гайнёй

меч пометы смела ўзнялі мы.

Мы выйшлі вайной, мы выйшлі вайной

на рабства — гора радзімы.

...Меч Расіі

аголены, чысты —

Дзекабрысты.

КВЕТКІ ЧАРНЫШЭЎСКАМУ

Як квэцалі ўшыр і ўдоўжкі

(пабольш каламазі на швабры!)

Таго эшафота дошкі,

куды вялі яго шаблі!

Закасвалі рукі каты

І — на вачах у Расіі —

Да слупа прыкоўвалі клятага

яе найвялікшага сына.

Стаяў ён, з журбою на твары,

і, ланцугом бразгочучы,

За частаколам жандараў

людскія шукаў вочы.

Ды стулена, уся ў парасонах —

няўжо гэтак дождж палошча? —

Маўчала ўперадзе сомам,

вады ў рот набраўшы, плошча.

Маўчала... Ні голасу... Чайкай

білася сэрца аб грудзі:

Усё ж злавілі — крычаць бы! —

ў сіло хлусні вас, людзі?

Як жа пайшлі на прыманку

злачынцаў, што гэтак царуюць,

Што кінулі Русь у ахранку

і чацвяртуюць?

Змірыліся як, што каты —

трэба ж гэтак злаўчыцца! —

Краіны усёй адваката

запісваюць у злачынцы?

А можа, сябе, як паходню,

у свет выносіў дарэмна?

Няўжо ж і не ўстане, уходаны,

агромністы край пад'ярэмны?.

Грымеў прыгавор над вухам,

ды падалі словы трухою:

Біла яго абухам

маўчанне людское.

I вось — як узнагарода,

як выбух над небам імглістым

У ногі... яму... калодніку —

ружаў букет агністы!

Ад плошчы абуджанай рэха

ляцела майскім абшарам:

У мёртвай цішы прарэху

ужо не залатаць жандарам!

Яснеў небасхіл за палеткамі,

зноў вочы глядзелі ўперад...

Пісаць бы паэму пра кветкі,

што ўратавалі веру!

Былі потым лёду годы,

але і ў вілюйскія сцюжы

Грэлі яго заўсёды

тыя ясныя ружы.

* * *

Кажуць, тысяча год,

як няма ўжо той зоркі ў сусвеце.

А святло ж яе

ў небе нашым па сёння — глянь —

засталося:

як яна хораша свеціць!

Кажуць, даўно на свеце няма

доктара Францыска (Георгія) Скарыны,

Міколы Гусоўскага,

Джардана Бруна,

Гамера...