Свята для сэрца

22-23. “ІШЛА ВАЙНА НАРОДНАЯ...”

22 чэрвеня 1941 года. Нядзеля, чатыры гадзіны раніцы. Высока ў небе равуць маторы самалётаў. На іх крылах – крыжы. Ляцяць на зямлю бомбы...

Так пачаўся чорны дзень для нашай зямлі.

Вайна. Фашысцкія войскі перайшлі Буг. Гараць гарады. Самалёты з чорнымі крыжамі бамбяць Брэст, станцыю Жабінка. Ужо полымя ахапіла ўскраек Кобрына.

Вайна. Людзі ў разгубленасці. Цягнуцца савецкія войскі на ўсход. Адступленне.

Здаецца, сёння фашысцкія самалёты – поўныя гаспадары нашага неба. Але раптам у 10 гадзінаў раніцы каля Брэста з’яўляюцца чатыры савецкія самалёты-знішчальнікі. Заварваецца гарачая справа, якімі кіруе лейтэнант Пётр Рабцаў, адчайна смелы лётчык. Пачынаецца зацяты бой. Ужо падбітыя, гараць два самалёты праціўніка. Але сілы няроўныя: варожых машын удвая больш! І Пётр Рабцаў упершыню ў вайне вырашае ісці на таран.

А ў гэты самы час адважна змагаецца пад Жабінкай лейтэнант Аляксандр Жмаеў. Ён адзін б’ецца з сям’ю нямецкімі самалётамі. Гэта яго апошні бой. Вось ужо загарэлася баявая машына лейтэнанта Жмаева. Загінуў герой. Пахавалі яго мясцовыя жыхары каля вёскі Стрыганец. Над ёй здзейсніў авіятар свой подзвіг. Гэтая зямля зрабілася яму апошнім прытулкам.

Адважныя лётчыкі ведалі, што загінуць у баі, але ўсё роўна змагаліся з ворагам. Мінула шмат гадоў, а пра іх людзі ўспамінаюць з удзячнасцю. Для нас яны героі, што стварылі подзвіг. Подзвігам мы завем учынак, пры якім чалавек рызыкуе жыццём дзеля іншых людзей. Воін адчувае, што ідзе на верную смерць, але выконвае сваю справу да канца.

Імёны герояў выбітыя на помніках. Пра іх подзвігі гавораць у школе, пішуць у часопісах і газетах, згадваюць па тэлебачанні. Але гераічнымі былі не толькі людзі, але і гарады. Калі ехаць па галоўнай вуліцы Брэста, можна ўбачыць алею гарадоў-герояў. Тут сустракаюцца назвы сталіцы нашай краіны горада-героя Мінска і крэпасці-героя Брэста.

Вуліца вядзе да крэпасці, якая першай сустрэла фашыстаў. Мужна змагаліся пагранічнікі. Многія абаронцы загінулі ў першыя дні вайны. Але амаль месяц салдаты Брэсцкай крэпасці стрымлівалі наступ фашыстаў. Абаронай кіравалі капітан Іван Зубачоў і камісар Яфім Фамін.

Агонь мінамётаў, цяжкой артылерыі бурыў векавыя муры, але байцы трымаліся да апошняга. Час захаваў надпісы, пакінутыя невядомымі героямі. На сцяне крэпасці нехта выцарапаў: “Я паміраю, але не здаюся! Бывай, Радзіма!”

Мужнасць змагароў выклікала павагу нават у ворага. Месяц біўся маёр Пётр Гаўрылаў, але цяжка паранены патрапіў у палон. Уражаны гераізмам савецкага маёра, нямецкі афіцэр загадаў сваім салдатам аддаць яму чэсць. Так любіць Айчыну і так змагацца за яе мог толькі сапраўдны воін!

Першы пра подзвіг абаронцаў Брэсцкай крэпасці расказаў пісьменнік Сяргей Смірноў. Ён пісаў: “Калі гавораць пра мужнасць, успамінаюць Брэст. Калі гавораць пра выпрабаванні, успамінаюць Брэст. Калі гавораць пра жыцці, аддадзеныя за нашу зямлю, успамінаюць Брэст. Гэта агульны для нас пачатак вайны, сімвал гэтага пачатку – трагічнага і гераічнага”.

У лічаныя дні ўся Брэстчына была занятая ворагам. Пачаўся адлік доўгай акупацыі. (Акупацыя – гэта захоп ворагам чужых земляў).

Вайна бязлітасна абышлася з нашымі вёскамі і гарадамі. У Баранавічах было знішчаны больш за дзве тысячы дамоў, большасць прамысловых прадпрыемстваў. З кожных дзесяці жыхароў даваеннага горада жывы застаўся толькі адзін!..

А зусім недалёка – у Калдычэва, некалі прыгожа апетым Адамам Міцкевічам, месціўся лагер смерці, у якім забівалі людзей. У наваколлі знойдзены шматлікія пахаванні мірных жыхароў.

У Брэсце, Баранавічах, Кобрыне, Пінску, Драгічыне, Іванава фашысты арганізавалі вялікія гета. Тут нараджаліся, жылі і гінулі сотні яўрэяў. У многіх месцах гучалі стрэлы. Найбольш сумна вядомым стала ўрочышча Бронная Гара ў Бярозаўскім раёне. Тут было знішчана каля 50 тысяч чалавек.

Забойцы спрабавалі запалохаць жыхароў Беларусі. Але наш народ не скарыўся фашысцкай няволі. З першых дзён вайны для барацьбы з ворагам пачалі ўтварацца партызанскія атрады.

Першы тыдзень вайны. У Старасельскім лесе шэсцьдзесят партызан даюць клятву біць гітлераўцаў, гнаць прэч іх з нашай зямлі. Сярод змагароў былыя воіны Брэсцкай крэпасці і мясцовыя жыхары.

Адзін з самых актыўных стваральнікаў атрада – Міхаіл Мікітавіч Чарнак. Чалавек ён тутэйшы: нарадзіўся ў Старым Сяле. Дасканала ведае ўсё наваколле. Яму даручана весці разведку. Бясстрашны, самаатданы партызан. А якая ў яго вынаходлівасць! Не хапае партызанам узбраення. Чарнак пераапранаецца простым селянінам, тайна з’яўляецца ў Брэсце і пад самым носам у немцаў і паліцыі выкрадае шэсць кулямётаў і дзесяць скрынь з гранатамі і патронамі. У Кобрынскім, Жабінкаўскім, Маларыцкім раёнах гараць фашысцкія гарнізоны. І тут “папрацавалі” разведчыкі Чарнака. Гераічны камандзір у разведчыкаў. Не дае ён захопнікам вольна адчуваць сябе на нашай зямлі.

За першым атрадам сталі ўзнікаць іншыя. Па ўсёй Брэстчыне пашыраецца партызанскі рух.

Каб утаймаваць народных мсціўцаў, гітлераўцы пачынаюць вялікую карную аперацыю.

Вясной 1944 года каля вёсак Здзітава і Спорава Бярозаўскага раёна адбылася сапраўдная бітва, названая Здзітаўскай абаронай.

З боку Івацэвічаў, Бярозы, Іванава рухаліся буйныя сілы гітлераўцаў. Каля тыдня карнікі жорстка абстрэльвалі партызанскія пазіцыі, бамбілі іх з самалётаў, атакавалі з зямлі.

Ад выбухаў прыціхлі гукі вясны, не было чуваць птушыных галасоў і першых ручаёў. Толькі кулі ды бомбы ўздымалі зямлю. Партызаны трымаліся, адважна адбіваючы наступы. Аднак сілы былі вельмі няроўнымі. Гэта прымусіла лясных байцоў перайсці цераз раку і зноў замацавацца. Яны стварылі другую лінію абароны. Адкуль ворагі ўжо не змаглі выбіць партызан. Фашысты гублялі зброю і хавалі ў дрыгве сваіх салдат. Вораг быў вымушаны пакінуць гэтыя мясціны, каб ніколі больш сюды не прыходзіць.

Праз гады ў розных кутках Брэстчыны паўсталі сотні помнікаў, прысвечаных партызанскаму руху. У лясным урочышчы Хованшчына (Івацэвіцкі раён) захаваліся хаты і зямлянкі, створаныя партызанамі. У вайну тут знаходзіліся штаб Брэсцкага партызанскага руху, друкарня абласной газеты “Зара”, шпіталь і “лясная школа”, у якой вучыліся дзеці. Побач – памятны знак з “Прысягай беларускага партызана”.

У памяць пра подзвіг удзельнікаў знакамітай абароны ў Здзітаве адкрыты мемарыяльны комплекс. А ў Старым Сяле ёсць помнік Міхаілу Чарнаку. Загінуў партызан у баі з карнікамі. Старасельскі атрад атрымаў ягонае імя. Пахавалі адважнага разведчыка каля магутнага векавога дуба. На магіле пакляліся партызаны жорстка адпомсціць ворагу за гібель свайго баявога таварыша.

І клятву стрымалі. Чым маглі дапамагалі, каб хутчэй прыйшло на нашу зямлю вызваленне.

І яно прыйшло.

Гэты дзень чакалі ўсю вайну. 28 ліпеня 1944 года быў вызвалены Брэст – горад, які першым прыняў удары вайны. Савецкія войскі правялі аперацыю “Багратыён”. Салдаты і афіцэры дзейнічалі мужна, імклівым ударам ачысцілі ад ворага беларускія землі. Мясцовыя жыхары цёпла сустракалі сваіх вызваліцеляў.

Сярод лета і кветак прыйшло вызваленне. Толькі пахла яно яшчэ порахам… Гэта было сапраўднае “свята са слязьмі на вачах”. Цяжкі, крывавы след пакінулі на Брэстчыне захопнікі: загінулі сотні тысяч нашых землякоў.

Болем у сэрцах людзей па сённяшні дзень адбіваецца лёс вёскі Драмлёва ў Жабінкаўскім раёне.

Мясцовы паэт Іван Арабейка так напісаў пра гібель вёскі:

Цяпер ні хат, ні свят, ні мовы,

Цяпер тут памяць і трава.

Не ўстаць табе, сяло Драмлёва,

Не ўстаць – цяжкая галава.

Гэта адбылося 11 верасня 1942 года. Было журботнае свята Галавасек. Карнікі ў чорных мундзірах са свастыкай і чарапамі на рукавах акружылі вёсачку на досвітку. Людзей будзілі, выганялі з хат. Мужчын прыкладамі аўтаматаў заганялі ў адзін хлеў, жанчын і дзяцей – у два суседнія. Аблілі бензінам. Успыхнула страшнае полымя. Людзі задыхаліся ў агні і дыме. Апошнія крыкі драмлёўцаў былі чуваць нават у суседніх вёсках. Восеньскі вецер расцярушыў па палях попел.

Так перасталі бачыць сонца, радавацца сонцу 196 жыхароў Драмлёва. У агні загінула каля 90 дзяцей. Замест вёскі засталіся толькі абгарэлыя дрэвы, ды страшнымі абеліскамі тырчэлі над папялішчамі пячныя коміны.

Больш Драмлёва ніколі не адрадзілася. Людзі не вярнуліся на папялішчы. Бо не было каму вяртацца.

“Дрэмле памятка дзён, што ў нябыт уцяклі”... Няма Драмлёва. На месцы знішчанай вёскі насыпаны вялікі Курган. Побач з насыпам – бронзавыя фігуры трох жанчын. Яны назаўсёды зкамянелі ў журботным маўчанні.

На Беларусі 186 вёсак былі спаленыя з усімі жыхарамі ў гады вайны. Людзі называюць іх “вогненнымі”. Самая вядомая “вогненная” вёска – Хатынь пад Мінскам. На Брэстчыне найбольш пацярпелі жыхары лясістага Пружанскага раёна. У самым цэнтры Пружанаў стаіць велічны помнік з пералікам усіх вёсак, што былі знішчаны і не адрадзіліся. Гэта напамін жывым, наколькі цяжкім быў шлях да Перамогі.

1. Чым вядомы ў гісторыі дзень 22 чэрвеня 1941 года?

2. Якія подзвігі здзейснілі лётчыкі Рабцаў і Жмаеў?

3. Чаму Брэсцкую крэпасць называюць крэпасцю-героем?

4. Як фашысты спрабавалі запалохаць жыхароў Беларусі?

5. Дзе і калі ўтварыўся першы партызанскі атрад? Якія партызанскія атрады дзейнічалі ў тваім раёне?

6. Што ты даведаўся пра Здзітаўскую абарону?

7. Як ты думаеш, чаму дзень Перамогі называюць “святам са слязьмі на вачах”?

8. Якія вёскі людзі называюць “вогненнымі”? Чаму? Ці ёсць у вашай мясцовасці такія вёскі?