Тры вымярэнні [Выбраная лірыка]

* * *

Праверыць можна нервы, склад крыві,

Убачыць мозг i сэрца на рэнтгене,

А па якіх зубцах або крывых

Праверыць можна чысціню сумлення?

Як зазірнуць у глыбіню душы

I як узважыць шчодрасць чалавека?

Якія тут рэцэпты ні пішы,

Ніякая не выручыць аптэка.

Я разгадаць сябе як след хачу

I плямы ўсе з душы сваёй сціраю,

Бо ўсё жыццё па Ільічу

Уласнае сумленне правяраю.

1964 г.

МАЁ ПАКАЛЕННЕ

I я у дзяцінстве не ведаў калыскі,

Не ведаў утульнае цёплае хаты,

Замест калыханкі, схіліўшыся нізка,

Спяваў у цяплушцы салдат барадаты:

«Віхуры варожыя веюць над намі»...

I ў нашай цяплушцы свісталі вятры,

Смяяліся хлопцы: «Пакончым з панамі,

Як толькі усе даядзім сухары».

I мне аддавалі шурпаты i горкі

Сухар са свайго баявога пайка,

A самі круцілі цыгаркі з махоркі

I песню зацягвалі пра Ермака.

Пасля, пасадзіўшы на мулкім калене,

Чырвонаармеец пытаўся не раз:

«Ты ведаеш, браце, а хто такі Ленін

I што ён гаворыць пра нас?»

I я, ашчаперыўшы шыю худую,

Услед паўтараю за ім:

«Мы наш, мы новы свет збудуем,

Хто быў нічым, той стане ўсім!»

Салдацкія вочы адразу цяплелі

I бачылі заўтрашні дзень прад сабой,

А побач матросы натхнёныя пелі,

Што гэта апошні, рашаючы бой.

Вось так у цяплушках, у дымных бараках

Мае аднагодкі раслі.

Не ведалі мы, што ужо аб рабфаках

Ільіч гаварыў у Крамлі.

Што ён ужо бачыў агні Днепрагэса,

Адзначыў на карце Кузбас

I марыў, што ў нетрах сібірскага лесу

Уздымецца горад для нас.

I разам з бацькамі мае пакаленне

Валіла тайгу i драбіла каменне,

Закладвала домны, капала каналы —

Лажылася позна, а рана уставала,

Жыло у палатках у сцюжы i ў буры,

Каб горад узняўся хутчэй на Амуры,

Стаяла на варце дзяржаўнай граніцы

I помніла: трэба вучыцца, вучыцца.

Трымала вінтоўку, кайло i лапату

I слухала лекцыі па сапрамату,

Ішло вечарамі ў партыйную школу

I ворагаў біла каля Халхін-Гола.

Маё пакаленне, мае аднагодкі,

Пачуўшы трывогу, надзелі пілоткі

I ў цеснай зямлянцы кляліся ўрачыста:

— Лічыце

мяне

камуністам!

I кожны быў братам,

I кожны быў другам

Ля сцен Ленінграда,

У пекле над Бугам.

Куды б ні вяла нас крутая дарога,

За намі заўсёды ідзе перамога —

У льды Антарктыды, у неба прасторы,

Дзе новыя ўсходзяць савецкія зоры.

1957 г.

КАМІСАРЫ

Тачанкі i коні знікаюць за хмары —

У дыме i ў пыле ляцяць камісары:

На чорных скуранках — чырвоныя банты,

А ў сёлах гуляюць кулацкія банды.

Па ўсім небасхіле шугаюць пажары...

Ляцяць конармейцы, ляцяць камісары.

Грукочуць тачанкі, напяліся лейцы,

Шалёныя коні ірвуць павады,

Чырвонагвардзейцы, чырвонаармейцы

У дыме i ў пыле ляцяць праз гады.

На шапках сузор'і гараць, як стажары,

Над сцягам чырвоным у першых радах

У полымя бою ідуць камісары,

I дым асядае ў дваццатых гадах.

Як толькі на Захадзе хмары навіслі,

Крывёй замуціліся хвалі на Вісле

I бомбы на брэсцкія ўпалі бульвары,

Зноў першымі сталі у строй камісары.

Чубы пасівелі, прыгнуліся спіны,

Пакуль распісацца дайшлі да Берліна.

Гарачыя коні знікаюць за хмары —

I толькі ў адстаўку не йдуць камісары.

1966 г.

ДЗЕНЬ НАРАДЖЭННЯ

Яшчэ на ўзлессі снег ляжыць,

Але шпакі ужо шчабечуць,

Звіняць да змроку капяжы,

I кроплі падаюць на плечы.

Ідзе вясна, а Не адліга,

З вятрамі, ліўнямі, цяплом:

I крыгі крушацца аб крыгі,

А хутка грымне першы гром.

Плывуць над Волгай хмары нізк а>

Маланкі тушачы ў вадзе.

Вось у такі вясновы дзень

Радзіўся хлопчык у Сімбірску.

У свет з'явіўся чалавек

З вялікім сэрцам i натхненнем.

I ў дзень ягоны нараджэння

Пачаўся новы светлы век.

1957 г.

НА ВОЛЗЕ

На Волзе непагадзь.

Ляцяць на бераг пырскі,

Над Волгай не змаўкае ветру свіст.

Завулкамі купецкага Сімбірска

Ідзе на стромкі бераг гімназіст.

Яму ад нараджэння дарагая

Вялікая расійская рака.

Ён бачыць, як у змроку дагарае

На тым баку агеньчык рыбака,

Ён бачыць, як у непагадзь i спёку

На узбярэжжах бурлакі снуюць,

I чуе, як над Волгаю шырокай

Тужлівую «Дубінушку» пяюць.

Ён бачыць вочы гнеўныя i шыі

У пісягах ад мулкага ярма.

Яму здаецца, што уся Расія

Прыйшла сюды, а ёй канца няма;

Няма канца i краю цяжкім стратам

I песням пра пакуты i бяду,

Няма канца i тым, што брат за братам

У турмы i на катаргу брыдуць.

Яны праходзяць, скутыя у пары,

З узнятаю высока галавой...

Гарцуюць захмялелыя жандары,

I ляскае затворамі канвой.

Стаіць адзін хлапчук каржакаваты,

I бліскаюць агеньчыкі ў вачах.

Ён паўтарае сам сабе, як клятву:

«Мы адшукаем самы пэўны шлях».

Над Волгаю заняўся золак сіні,

Над Волгай непагадзь, над Волгай ветру свіст...

Глядзіць i бачыць заўтрае Расіі

Пакуль што невядомы гімназіст.

1957 г.

АГАНЁК УНАЧЫ

Ідуць дажджы i днём i ноччу,

Апалі мокрыя лісты,

Вада асенняя булькоча,

Старыя зносячы масты.

Размокла на дарозе гліна,

Канавы поўныя вады,

I у разбітых каляінах

Па трубкі грузнуць абады.

Світае днём, i днём змяркае,

Куды ні глянеш — змрок i змрок,

Нібы над Енісейскім краем

Замкнулі сонца на замок.

I ночы чорныя, як сажа,

Здаецца, бездань за сцяной.

Ніхто дарогу не пакажа,

Ніхто не пусціць на пастой.

А ты ідзеш, прамок дазвання,

Закляклі ногі, ледзь жывы.

Цябе, нібы на пакаранне,

У воласць кліча станавы.

Збіраўся дабрысці да ночы,

Ды не прайшоў i тры вярсты,

Як зніклі сцежкі ля абочын,

Як раптам выраслі кусты.

Куды ісці?

У чорным полі

Адзін блукаеш, як сляпы,

Табе шыпшыннік шчокі коле,

Малоціць дождж у тры цапы.

На паўаршына грузнуць ногі,

Чыркі размоклі у вадзе.

Ды па загаду станавога

У воласць Пронікаў ідзе.

Кляне i цемрадзь, i парадкі,

Ураднікаў, i станавых,

Што за патравы i падаткі

У воласць гоняць ледзь жывых.

Ды болей не ступіць ні кроку,

Прысеў, намацаўшы пянёк,

Зірнуў навокал:

дзесь далёка

Мільгнуў маленькі аганёк.

Жывы, трапечацца, палае,

Яго й дажджы не залілі,

Нібыта зорачка малая

Адна гарыць на ўсёй зямлі.

Рукамі расхінуўшы вецце,

Устаў стары, прыбавіў крок,

Ідзе туды, дзе ярка свеціць

Жывы маленькі аганёк.

Канавы, зараснікі глогу

Ужо мінуў стары даўно.

Яму паказвае дарогу

Чыёсьці светлае акно.

У раму стукнуў асцярожна

I кажа:

— Госпадам прашу,

Пусціце ў хату, калі можна,

Ратуйце грэшную душу.

— Хутчэй заходзьце, калі ласка...

Усё, усё здымайце прэч,

Чыркі сушыце,

апаяску

I світку вешайце на печ.

Сядайце, вось i чай дарэчы,

Кладзіце цукар... ну, нішто? —

I гаспадар яму на плечы

Сваё накінуў паліто.

I чай гарачы уиакладку

Спакойна сёрбае стары,

Вядзе размову пра падаткі

I беззямельныя двары:

— Прапала матухна-Расея,

Жабрачыць з восені сяло.

Яшчэ у нас на Енісеі

Такога зроду не было.

А гаспадар прыжмурыў вока,

Па светлай гладзіць барадзе,

Устаў, прайшоў шырокім крокам

I кажа:

— Не, не прападзе!

Мы не дазволім ёй прапасці,

I вы, i. вашы землякі.

У нас такое будзе шчасце,

Настане лад у нас такі,

Што свет Расіі пазайздросціць,

Унукам нашым i сынам.

Патрэбна толькі болей злосці,

I болей сілы трэба нам!

...На дзень займалася патроху

У глухой сібірскай старане.

Усім паказвала дарогу

Святло у ленінскім акне.

1960 г.

САЛДАЦКІ ХЛЕБ

У салдата груз не цяжкі,

Бо ідзе не на кірмаш, —

Скатка, торбачка, біклажка,

Стрэльба, штык i патранташ.

Вось i ўсё яго багацце.

Каптэнармус сухары

Выдае яму не ў хаце,

А на полі ці ў бары.

Не заўсёды ёсць махорка,

Не заўсёды ёсць вада.

Паліняла гімнасцёрка,

Пасівела барада.

Месяц солі ён не бачыў

У Палескай старане,

Хоць яна ў баях гарачых

Выступала на спіне.

Не было калі уцерці

Рукавом крывавы пот.

I не раз у вочы смерці

Ён глядзеў за гэты год.

Біў Дзянікіна, Марусю,

Адмірала Калчака,

А цяпер у Беларусі

Стаў разведчыкам палка.

Ён тут ведаў кожны мосцік

Ад Бярозы да Дзвіны...

Застагналі ягамосці,

Заспяшаліся паны.

Не шукаючы, дзе мелка,

Не пытаючы, дзе брод,

З Мінска, з Глуска, з Рудабелкі

Пакаціўся гэты зброд.

А разведчык той, вядомы

З грамадзянскае вайны,

На дзянёк зайшоў дадому,

У мястэчка Курганы.

Пазбіраліся суседзі,

I суседкі, i дзяды.

Далажыў салдат, што едзе

У Маскву на два гады.

— Трэба трохі падвучыцца,

I таму мяне з палка

Пасылаюць у сталіцу,

Аж у школу ЦБК.

Зажурыліся кабеты:

— Гэта ж госць у нас такі,

А у беднае Альжбеты —

Ані круп, ані мукі.

I панеслі хто што мае:

Скварку, шклянку малака,

Тут i каша прасяная,

Тут i жытняя мука.

Завіхаюцца салдаткі.

Печ гудзе, звіняць нажы.

На сталы нясуць аладкі,

Цеста месяць у дзяжы.

Бохан кмінам пасыпаюць:

Будзе смачны хлеб, круты,

I у печ яго саджаюць

На кляновыя лісты.

Стол накрылі так, як трэба,

Як бывала да вайны.

I запахла свежым хлебам

Над мястэчкам Курганы.

Пасядзелі, паспявалі,

А на золку акурат

Хлеб у торбачку паклалі,

I пайшоў далей салдат.

У салдата груз не цяжкі,

Бо ідзе не на кірмаш, —

Хлеб у торбачцы, біклажка,

Тытуню на тры зацяжкі,

Стрэльба, штык i патранташ.

Дзе пад'едзе, дзе падыдзе,

Дзе задрэмле на траве,

I не болей як за тыдзень

Апынуўся у Маскве.

Тут сустрэлі на вакзале,

Да начальства павялі,

Накармілі i сказалі,

Што служыць яму ў Крамлі.

Ён прыйшоў. Наўкол палацы,

За сцяной цячэ рака.

У каго б яму спытацца,

Дзе тут школа ЦБК.

А насустрач невысокі

Чалавек якраз ідзе.

Паглядзеў, прыжмурыў вока,

I салдат яму здалёку

Крыкнуў:

— Браце, школа дзе?

Незнаёмы ўсміхнуўся

I гаворыць на хаду:

— Калі так, дык я вярнуся,

Вас да месца давяду.

Вы адкуль, з якога фронту?..

Што там добрага чуваць?

— Добра ўсё. Шкада, што з контрай

Не далі даваяваць.

Кажуць: «Трэба падвучыцца».

— Так, вучыцца трэба ўсім...

— Але брацца за табліцу

Не з характарам маім:

Гаспадарка ж не ў парадку,

Жонка колькі год адна.

А цяпер — ізноў салдатка,

Хоць i кончыцца вайна.

Прыпыніліся ля дома

З нейкай шыльдай на сцяне,

I гаворыць незнаёмы:

— Можа зойдзем да мяне?

Абмяркуем гаспарадку,

Як жывуць у вас, i чым

Не адной, a ўсім салдаткам

Трэба нам дапамагчы.

У прасторным кабінеце

Сеў салдат каля стала.

I пра ўсё, што ёсць на свеце,

Лёгка гутарка пайшла.

Пра зямлю, пра хлеб i школы

Доўга гутараць яны,

Пра ячэйку камсамола

У мястэчку Курганы.

Увайшла ў пакой дзяўчына,

Азірнулася наўкол,

Чай прынесла i нішчымны

Хлеб паставіла на стол.

— Калі ласка чым багаты... —

Прапануе гаспадар

I падсоўвае салдату

Хлеб шурпаты, як сухар.

Зняў салдат мяшэчак, скатку,

Аж забыўся: што ў Крамлі,

Хлеб вымае што салдаткі

На дарогу напяклі,

Падае суседу лусту:

— Не пагрэбуйце i вы,

Можа прыйдзецца па густу

Хлеб салдацкі, франтавы.

— Хлеб адменны, скажам прама.

Хто яго пячэ i дзе? —

А салдат ніяк не ўцяміць,

З кім ён гутарку вядзе.

Развітаўшыся, гаворыць

Клапатлівы гаспадар:

— Вас чакае ў калідоры

З вашай школы камісар.

Камісар на тратуары

Дакрануўся да пляча

I спытаў:

— Ну як, таварыш,

Гасцяваў у Ільіча?

1958 г.

ТРЫ ВЫМЯРЭННІ

Апоўначы, калі сціхае горад

I тухнуць вокны у суседнім доме,

Калі ляцяць апошнія сняжынкі

I гімн яшчэ ў прыёмніку гучыць,

Дачка дамоў прыходзіць з інстытута,

Прыносіць коцікі i весела жартуе,

Што пахне снег вясноваю вадою,

А снегам пахне ранняя вясна.

Яна прыносіць тоўстыя канспекты,

Тугія скруткі ватманскай паперы,

Бярэ лагарыфмічную лінейку

I, мабыць, да світання не засне.

А на стале — часопіс «Юны тэхнік»

I карта нашай сонечнай сістэмы,

Цвічкі, стамескі, лобзікі, свярдзёлкі

I сынаў папяровы самалёт.

Пра што сягоння мараць нашы дзеці?

Ix вабяць электроніка i космас,

У ix свае праблемы i трывогі,

Якія нам нялёгка зразумець.

А каб зірнуць на ix гадоў праз дваццаць,

Дазнацца, што яны зрабіць паспелі,

Куды праклалі новыя дарогі,

I ці не вельмі збіты Млечны Шлях,

Узяць білеты на касмічны лайнер

I паляцець у госці к марсіянам...

Фантастыка?

A колькі год мінула,

Як першы спадарожнік стартаваў?

I тут я ўспомніў пра сваё дзяцінства

Пад цёмнай саламянаю страхою,

З шаптухамі, папамі, знахарамі

I невялічкім дымным каганцом.

Здаецца гэта мне былым стагоддзем.

Здаецца, нешта каляндар наблытаў:

Калі лічыць па зробленай рабоце, —

Прайшло не пяцьдзесят, а дзвесце год.

Я азіраюся i думаю заўсёды:

А што было б, каб не радзіўся Ленін,

Каб у кастрычніку не паднялі паўстанне,

Каб не ўвайшла «Аўрора» у Няву?

Сядзеў бы я i сёння ў курнай хаце,

Тачыў бы верацёны пры лучыне,

Насіў бы лапці, зрэбныя кашулі

I вечным бы нядоімшчыкам быў,

Баяўся б старасты, урадніка i бога,

Глядзеў бы на чыгунку, як на дзіва,

Насіў бы крыж усё жыццё на шыі,

Як цяжкае i мулкае ярмо.

А белы свет канчаўся б за узгоркам,

I толькі б не канчаліся нястачы,

I толькі крыўды, гора i знявагі

Я ў спадчыну б унукам перадаў.

He ведаў бы ні Пушкіна, ні Гётэ,

Не бачыў бы палотнаў Рафаэля,

Застаўся б невядомым Цыялкоўскі,

A Маякоўскі кайданы б насіў.

Галоўнага канструктара не мелі б,

Не сустракалі б нашых касманаўтаў,

Не рыхтавалі б новых да палётаў,

Бо ix у нас напэўна б не было.

Калі б не рэвалюцыя, не Ленін,

Калі б не камсамольскія пуцёўкі,

Не светлыя чытальні інстытутаў,

Нам бы сваіх каханых не сустрэць.

Усё жыццё тады пайшло б іначай:

Былі б у нас цяпер другія сем'і,

Другія дзеці i сябры другія,

А тых, што ёсць, ніколі б не было.

Руда рудзела б пад гарой Магнітнай,

Гула б тайга на берагах Амура,

Каля Старобіна ляжалі б сільвініты,

А на Палессі панаваў каўтун.

Вякамі людзі марылі пра шчасце,

Складалі казкі пра сваё збавенне,

Шукалі мужных волатаў, а потым

За імі ўслед на катаргу ішлі.

Павінен стаць быў Леніным Ульянаў,

Каб увабраць любоў i гнеў народа,

Паклікаць самых дужых i адважных

I павярнуць усёй планеты лёс.

Мы ўсе яго сучаснікі i сведкі,

Як ён жыццё i лёсы перайначыў.

I нашыя нашчадкі пазайздросцяць,

Што продкі ix пры Леніне жылі,

Што бачылі той самы дождж i хмары,

Якія бачыў Ленін над Масквою,

Чыталі тыя самыя газеты,

Што Ленін кожнай раніцай чытаў.

Той самы хлеб, цяжкі, шурпаты, глёўкі,

Што еў Ільіч i мы ў дзяцінстве елі,

I пакляліся Леніну жывому

Быць гэтай клятве вернымі заўжды.

Апошні раз мы не стрымалі слёзы

У студзені, калі гулі сірэны,

I сцюжа лютавала над зямлёю,

I ўпершыню пачулі — Маўзалей.

Мы ўсе за тую зіму пасталелі

Так, як у горы сіраты сталеюць,

I сталі вочы вострымі, сухімі,

А плечы i дужэй, i трывалей.

Здавалася, што ленінская воля

I сіла перайшлі ў мільёны сэрцаў,

Што гэтай сілы, мужнасці i веры

I гэтай праўды хопіць на вякі.

Нам стала неабходна, як паветра,

Нялёгкая гарачая работа,

Бо сэнс жыцця, i нашае бяссмерце,

I шчасце пакаленняў толькі ў ёй.

Прымаюць нашы дзеці эстафету

Ад першых трактарыстаў i вучоных,

Ад сталявараў, дойлідаў, хірургаў,

Каб новым пакаленням перадаць.

Спрачаецца, працуе, марыць Ленін,

I кожны з нас, калі бывае цяжка,

К яму ідзе па мудрую параду,

Бо ён вось тут, у сэрцы i ў душы.

Ён выступае на Дваццатым з'ездзе,

Усе мы чуем ленінскую праўду,

Суровую, адкрытую, святую,

Што вучыць нас, вядзе i беражэ,

Што адкрывае нам такія далі,

Дае такую ўпэўненасць i сілу,

Такую мудрасць i такую волю,

Якая зможа ўсё перамагчы.

То свеціцца блакітнымі агнямі,

Гартуе сталь, то праз сівую сцюжу

Вядзе цяжкія гулкія саставы

Энергія жывога Ільіча.

Мы Леніна маглі б i сёння бачыць

Не ў гранітным строгім Маўзалеі,

А на трыбуне, на Чырвонай плошчы,

З заціснутаю кепкаю ў руцэ.

Ён мог бы жыць не толькі ў нашых сэрцах,

A i ў сваёй маленечкай кватэры,

Убачыць Брацк i зорныя вышыні

I слухаць бой курантаў у Крамлі.

А мы за гэты час прайсці паспелі б

Яшчэ далей, яшчэ вышэй узняцца,

Калі б хоць два ці тры дзесяцігоддзі

Ён з намі жыў i з намі працаваў.

Яшчэ ж яго паплечнікі працуюць

I выступаюць на партыйных з'ездах,

Любуюцца святочнаю Масквою.

Яшчэ яго равеснікі жывуць.

А што было б, каб Ленін жыў дагэтуль?

Нікога б мы не страцілі ніколі,

Пабудавалі б, што збудуем заўтра,

Зрабілі больш i менш перажылі б.

Магчыма, што фашысцкая навала

Не падпаўзла б да нашага парогa,

А каб адважылася, каб паспрабавала,

Ніколі б не пусцілі за парог;

Не ведалі б трывог i недаверу,

Не чулі б пра унжлагі i сіблагі,

A Постышаў, Якір i Тухачэўскі

Былі б заўсёды ў баявым страі.

Салдаты, што загінулі пад Брэстам,

Касілі б сена i стагі вяршылі,

Заводы i плаціны будавалі б

I адпраўлялі ў космас караблі.

Слупкі дагэтуль невядомых формул,

Сімфоніі i оперы пісалі б,

Карціны i натхнёныя паэмы,

Якіх за ix ніхто не напісаў.

Мы ix напішам, мы усё здабудзем,

Бы кожны сёння за траіх працуе,

Бо кожны прагне ўсё зрабіць, што трэба,

I нават немагчымае зрабіць.

Бо кожная цагліна, кожны колас,

Сагрэтыя шурпатымі рукамі

I клопатамі партыі пра шчасце,

А шчасце ў нас завецца — Камунізм.

Заўжды жыве у нашых сэрцах Ленін,

Што свет i нашы лёсы перайначыў,

Што нам адкрыў бязмежныя вышыні,

Што партыю ў баях загартаваў.

Яна — наш розум, нашае сумленне,

I праўда непадкупная, i вера,

Надзейны компас у цяжкой дарозе

I самы ясны, самы мудры зрок.

Мы ведаем, што наша пакаленне

Узыдзе на вышыні камунізма

Пад ленінскім непераможным сцягам,

I ўслед за намі пойдзе цэлы свет.

Няхай растуць спакойна нашы дзеці,

Няхай рашаюць цяжкія задачы,

Няхай працуюць, думаюць i мараць

Пра новы дзень i пра наступны век.

1964 г.

ПАМЯЦЬ

За ўсё жыццё я столькі слоў сказаў

I выслухаў, што ix ніхто не злічыць,

Што ix ніхто ніколі не запомніць,

Ды i ці варта ix запамінаць?

Яны знікаюць, як у полі вецер,

I галасы змаўкаюць назаўсёды,

Што мне калісьці сэрца хвалявалі

I не давалі да зары заснуць.

A ў памяці жывуць сяброў абліччы:

На ix то боль, то радасць, то усмешка,

Святыя слёзы першага кахання,

Адкрыты рот, як у нямым кіно.

Я зноў гляджу ў бяздонныя глыбіні

I хлопчыка маленькага гукаю...

У шарачку, у лапціках лазовых

Ён ажывае ў памяці маёй.

I я пазнаць у ім сябе спрабую,

Гляджу зусім староннім чалавекам,

Як ён у спёку барануе ляды,

Дужэе, i сталее, i расце.

Як ён ідзе мурожнымі лугамі,

Пад белымі аблокамі, з касою.

Як на узлессі спелыя суніцы

Губамі ловіць, лежачы ў траве.

То возіць дровы ён у завіруху

I падае ў сыпучыя сумёты,

Дрыжыць ад лютай сцюжы заінелы,

Аж слёзы прымярзаюць да шчакі.

А ўвечары гудзе агонь у печы,

Цвыркун тугу да раніцы пілуе,

Шуміць завея па замшэлых сценах

I вокны замятае да брывей.

Мігае кнот у трохлінейнай лямпе,

У цёплай хаце рошчынаю пахне,

Сухімі смалякамі, сырадоем

I снегам, што ў парозе растае.

Пяе паціху каля печы маці,

А чорны цень ад прасніцы здаецца

То лесуном, то казачнікам-дзедам

З кудлатаю густою барадой.

Такім жыве у памяці дзяцінства.

Няхай такім яно i астаецца

Да самае апошняе хвіліны

I да апошняй кропкі у жыцці.

Ідзе хлапчук асеннімі шляхамі

У свет прасторны i адкрыты насцеж.

А што ён знойдзе, што ён можа страціць?

Kaго сустрэне? Пасябруе з кім?

Ніхто ж не чуў, што ён жыве на свеце,

Ніхто яго нікуды не чакае,

Ніхто у хату першы не запросіць,

А ён ідзе ў адкрыты насцеж свет.

Бо ўсюды ёсць прытулак чалавеку,

У сэрцы, за сталом i пад страхою,

I хлеб i соль дзяліць умеюць людзі

З далёкімі i з блізкімі людзьмі...

Ляцяць лісты па вуліцах Бабруйска,

Галосіць сівер у пустых завулках,

Я ўпершыню іду на біржу працы

I станаўлюся ў доўгую чаргу.

Яшчэ апошні ў горадзе рамізнік,

Па сумяшчэнню мабыць, кожны ранак

Пілсудскага i Чэмберлена лае

i прадае газету «Камуніст».

Дзяўчаты у юнгштурмаўках i ботах,

У паркалёвых хустачках чырвоных

Бягуць на сход, на маладзёжны дыспут,

I я за імі назіркам хаджу.

Ды нечакана сэрца засмылела

Па роднай хаце, па асеннім полі

З гусінымі чародамі ў тумане,

З трывожным крыкам позніх журавоў.

Падумалася з болем i надзеяй:

Адны ляцяць, другія астаюцца

I вышыню ніколі не пабачаць,

Не заляцяць за першы небасхіл.

А мне тады здаваўся вышынёю

Зашклёны дах у беладрэўным цэху,

Пракопчаны густым сталярным клеем,

Прапахлы пілавіннем i смалой.

Я не шукаў тут лёгкае работы...

З жалезнаю аднакалёснай тачкай

Мы абагнулі тры разы экватар,

Хоць i не выйшлі з цэхавых варот,

Мы цэлы лес за зіму перавезлі,

Набраклы шкіпінарам i жывіцай,

З чырвонымі празрыстымі сучкамі

I меткамі гарачае пілы.

Нам не ігралі урачыстых маршаў,

Не выдавалі граматаў i прэмій.

Ніхто пра ix ніколі i не думаў,

Ніхто сябе героем не лічыў.

А я хлапцам, бязвусым i бясслёзным,

Што мерзлі ў сцюжу першай пяцігодкі,

Дзяўчатам у пацёртых целагрэйках

Паставіў бы найлепшы манумент.

Цяпер адны спраўляюць юбілеі,

Другіх скасіла смерць пад Ленінградам,

Над Мінскам, пад Варшаваю, Берлінам,

A іншых — на дарогах Калымы.

Але жывуць у памяці заўсёды

Вясёлыя, гарачыя, худыя

Рамантыкі, паэты, алтымісты —

Далёкія равеснікі мае.

Я клічу вас, я запрашаю ў госці —

Прыходзьце да мяне хоць кожны вечар,

Хай будзе цесна, дымна, як калісьці, —

Нам з вамі ёсць пра што пагаварыць.

Вы, мабыць, не паверыце адразу,

Што мы кіруем электронным мозгам,

Што з Марса далятаюць пазыўныя,

A касманаўты — нашы землякі,

Што каля Мінска — атамны рэактар,

Што б'ецца сэрца у руках хірурга,

Што без пасадкі рэактыўны лайнер

Пералятае з лета у зіму.

Вы чуеце, як на далёкай Кубе

Чытаюць па складах: «Масква» i «Ленін»

Як на зямлі на ўсіх вядомых мовах

Даўно пяюць «Інтэрнацыянал»?

Вы чуеце?

А мне паверыць цяжка,

Што вас няма сягоння побач з намі,

Што вы даўно замоўклі назаўсёды,

Што кожны толькі ў памяці жыве.

Здаецца мне, што бачу вашы спіны,

Прысыпаныя першым мяккім снегам,

Здаецца, вы бяжыце на работу

I не было вам часу пасівець...

Мы ведаем, што замянілі паўшых

На маршы, за канвеерам i ў полі.

А чым заменіш трапяткія сэрцы,

Што так любілі родную зямлю?

А чым заменіш неспакойны розум,

Што біўся да апошняе хвіліны,

Што ўрэзваўся ў глухую невядомасць,

Што мог бы неадкрытае адкрыць,

Што мог знайсці гаючую вакцыну

Ад страшнай неадольнае хваробы,

Што растапіў бы лёд у Запаляр'і,

Каб красавала i цвіла зямля?

А колькі фізікаў, паэтаў, астраномаў,

Няўрымслівых, лабастых, непакорных,

Сказаць галоўнай праўды не паспела.

I гэта ўсё — равеснікі мае.

Яны не прыйдуць болей на спатканне,

Яны нічога болей не адкрыюць,

I толькі маці доўгімі начамі

Ў трывожных снах усё калышуць ix.

Калышуць i спяваюць калыханкі,

То ў дальнюю дарогу выпраўляюць.

А дачакацца аніяк не могуць,

I ўсё глядзяць на захад i на ўсход.

I берагуць лісты i «пахаронкі»,

I кажуць: «Гэта ўсё, што асталося

Ад самых дарагіх i самых кроўных,

Што не прыйшлі з апошняе вайны».

Не!

Асталася нашая Радзіма,

Чырвоны сцягi ленінская праўда,

Што стала вечным компасам сумлення,

Што ў строй вярнула мёртвых i жывых.

Не!

Асталася дабрата людская,

Любоў i дружба, ласка i спагада.

I першыя сустрэчы, i каханне

Тых, што прыйшлі у свет пасля вайны.

Яны бягуць з ракеткамі на корты,

Гуляюць у футбол i пішуць вершы,

Даследуюць пратоны i нейтроны

I часта ў неба зорнае глядзяць.

А падрастуць, паходзяць з мазалямі, —

I поруч з намі стане пакаленне

Няўрымслівых, трывалых, неспакойных,

За ўсё адказных на зямлі людзей.

Я уяўляю змену пакаленняў

Жывою шматступенчатай ракетай:

Яшчэ адна ступень у поўнай сіле —

Наступная ўключаецца ступень

I працінае новыя вышыні,

Адвечныя знаходзіць таямніцы.

Што не паспела наша пакаленне,

Паспеюць дзеці нашыя зрабіць.

Яны, упартыя, цыбатыя, худыя,

Заўзятыя плыўцы i футбалісты —

Курчатавы, Гагарыны, Купалы

Спяшаюцца у дваццаць першы век.

Я ім зайздрошчу, i заўжды здаецца,

Што зноў іду з равеснікамі побач,

Вясёлымі i вечна маладымі,

I сам на дваццаць год памаладзеў.

1963 г.

ПАЧАТАК ДАРОГІ

Я ў кажушку, што колісь маці

У спадчыну пакінуў дзед,

Апошні раз прайшоў па хаце

I выйшаў першы раз у свет.

Мне маці ў торбачку паклала

Ручнік, кашулю з палатна,

Скрылёк пазычанага сала

I жменьку цёплага пшана.

I павучала, як умела:

— Глядзі ж, сыночак, не зблудзі,

Калі спытаць прыйдзецца, смела

У вочы кожнаму глядзі.

I не лянуйся, не ад працы

Твой бацька жыў кароткі век.

Пачнеш вучыцца i старацца,

Глядзіш — i выйдзе чалавек.

Тут рукі матчыны худыя,

Што учарнелі ад зямлі,

Здаецца, ўпершыню за шыю

Мяне так моцна абнялі.

Так пачыналася дарога

У новы дзень, у новы свет,

Хоць я тады зусім нічога

Яшчэ не ўмеў рабіць як след.

Майго умельства i навукі

Адным пасведчаннем былі

З вясны парэпаныя рукі

I на далонях мазалі.

Былі маёй пуцёўкай мары

Пра тысячы работ i спраў.

I на паўстанку Камунары

Я ўпершыню заначаваў.

I не пытаючы парады,

Ісці далей ці можа не,

Прасіў хлапцоў, каб у брыгаду

Уключылі зранку i мяне.

Мы секлі лес, часалі шпалы,

Калолі тоўстыя камлі,

I к дваццаці гадам нямала

Ужо зрабілі на зямлі.

I грузчыкам, i лесарубам,

I грабаром быў кожны з нас.

Ад смагі трэскаліся губы,

I сівер твары сек не раз.

Так пачыналася дарога

У новы дзень, у новы свет.

Я не цураўся анічога,

Каб на зямлі пакінуць след,

Каб шпалы сто гадоў звінелі

I словы, што ў радкі ляглі,

Ca мною разам не старэлі,

А каб мяне перажылі.

1963 г.

ЗЯМЛЯНІН Я

Няхай не зарубцоўваецца памяць,

Няхай i кроваточыць, i баліць,

I смагай неўтаймованаю паліць,

Якой ніхто не можа наталіць.

Жыву нібыта тысячу стагоддзяў:

Пры мне, здаецца, маманты раўлі,

Раслі лясы на захадзе i ўсходзе

I не было ні жыта, ні раллі,

Паўзлі пачвар раз'ятраныя пашчы,

Звісаў з хвашча пражэрлівы павук,

I ўпершыню мой валасаты прашчур

Падняўся i сагнуў рагаты сук.

Не слухаліся скручаныя пальцы,

Не выпрастацца згорбленай спіне,

I ўсё ж перамаглі неандэртальцы

У бойцы за сябе i за мяне.

Я i цяпер яшчэ ад жаху стыну,

Хоць i не ўспомню, у каторы век,

Ад зайздрасці разгневаны,

дубіну

Падняў на чалавека чалавек.

Гартае памяць новыя стагоддзі,

Хоць я не бачны, але ўжо жыву,

I за мяне кладзе пры ўсім народзе

На плаху Сценька Разін галаву.

Гудзе казённых барабанаў пошчак.

Я помню год i ведаю, калі

Грымелі залпы на Сенацкай плошчы

I пяцярых на кару павялі.

Я ведаю заплаканыя вёскі

(Апроч жыцця, усё было ў цане).

Тады з пятлёй на шыі Каліноўскі

Апошні ліст пісаў i да мяне.

Наўкол палалі панскія палацы.

Сярод лясоў i здратаваных ніў

Ішоў i я з паўстанцамі ў паўстанцы,

A герцанаўскі «Колокол» званіў...

Я помню барыкады Краснай Прэсні,

У Смольным — варанёныя штыкі

I крокі Ільіча.

Па ўсходцах лесвіц

Яны вядуць у новыя вякі.

Як кроў у кроў, як пругкае дыханне,

Як вочы, бровы, як гарачы рот,

Удары сэрца, пачуццё кахання,

Так памяць пераходзіць з роду ў род.

Няхай свайго не ведаю пачатку,

Не ведаю апошняе мяжы,

Бо жыў у продку, бо жыву ў нашчадку

У чулым сэрцы, у жывой душы.

Я перадам святую праўду века,

Што ў промнях сонца, з дыму i крыві

Да новых зор узнесла чалавека

Для шчасця i вялікае любві.

Паклічу ў сведкі спаленых, распятых,

Але заўсёды юных i жывых,

Каб нашы ўнукі ў будні i у святы

Не забываліся пра ix.

Я раскажу пра пекла ў Хірасіме

Прапраўнуку прапраўнука майго,

I ні адзін разумны не падніме

Смяротны смерч адзін на аднаго.

Зямля жыве: у бераг б'юць прылівы,

У вырай адлятаюць жураўлі...

Зямлянін я. I я таму шчаслівы,

Што ўсім хапае месца на зямлі.

Мы не дадзім яе крывёй запляміць,

Жывое растаптаць i спапяліць!

Няхай не зарубцоўваецца памяць,

I не дае спакою, i баліць.

1964 г.

ДУБОВЫ ЛІСТ

Стаяць дубровы ў жнівеньскай красе,

Дарогі — у ячменнай пацярусе.

Дубовы ліст, у жылках i ў расе,

Мне нагадаў абрысы Беларусі.

Яго мая кранаецца рука,

А ён нібыта выкаваны з броні,

I жылка кожная дубовага лістка

Злілася з кожнай жылкай на далоні.

1962 г.

БАБІНА ЛЕТА

Ты часта казала, што песенька спета, —

Вясна мінавала, a бабіна лета

Цябе замятае сухімі лістамі,

Што болей ніхто не трывожыць лістамі,

Ніхто не чакае цябе на спатканне,

Ніхто на цябе, як калісьці, не гляне.

A колісь глядзелі, a колісь чакалі,

Спачатку ля школы, пасля на вакзале.

Ты ночы не спала, лічыла мінуты,

Калі ён прыедзе дамоў з інстытута.

Да рання сядзелі у скверы, ля клуба,

I доўга смылелі гарачыя губы.

Ты шчасцю свайму пазірала ў вочы,

Ты чула, як сэрца ля сэрца стукоча,

Любіла начамі пад ліўнямі мокнуць,

Хадзіць, аж пакуль салаўі не замоўкнуць,

Глядзець, як знікае каханы ў тумане,

I думаць: «А колькі гадзін да спаткання?»

Вы разам чыталі, смяяліся, пелі,

I ўсе гаварылі, што хутка вяселле.

Адна ты казала: «Ніколі не позна»

I бегла дахаты сцяжынкаю роснай.

Цяпер ты шкадуеш, што ў майскія ночы

Залішне сумленна заплюшчвала вочы,

Што сцерлася ў памяці нейкая рыса,

Што болей нікому не скажаш: «Вярніся»,

Другога не стрэнеш, другіх не шукаеш,

Калі аднаго назаўжды пакахаеш.

Табе нічыёй не патрэбна спагады,

Што бабіна лета, што час лістападу,

Што косы завеяла першая замець,

Што нумар застаўся на целе на памяць.

А памяць, яна не старэе ніколі:

Дарога ў Майданак, i голае голле,

I сівер насустрач, i тысячы босых,

Скаваныя рукі, абрэзаны косы.

А дым, нібы хмара, вісіць над парканам

«Як хутка мяне разлучылі з каханым,

Нявестай была, a зрабілі ўдавою...»

Ды свішча бізун над тваёй галавою.

Цябе бессаромна салдаты раздзелі —

Лічылі радзімыя плямкі на целе,

Глядзелі у вочы i з нейкаю мэтай

Запісвалі доўга імя i прыкметы.

Ты тройчы ўцякала ад смерці i згубы.

Свістала завея ў жалобныя трубы,

Як здані, стаялі сівыя фальваркі,

I рвалі дзявочае цела аўчаркі.

Цябе на світанні вялі ў крэматорый,

Апошняя хмарка плыла над табою...

Ды раптам аднекуль чырвоныя зоры

Уляцелі, як іскры гарачага бою.

Чырвоныя зоры, знаёмыя твары,

Знаёмыя вочы глядзелі з-пад каскі,

Засмяглыя губы шапталі: «Таварыш»,

I падалі слёзы ад братняе ласкі.

Чамусьці сягоння ты ўспомніла гэта —

У час лістападу, у бабіна лета.

Не ведаеш ты i паверыць не хочаш,

Што вернуцца зноў салаўіныя ночы,

Што познім каханнем зардзеюцца шчокі,

Калі ты пачуеш знаёмыя крокі.

Каханне ніколі само не знікае,

Каханы заўсёды цябе адшукае.

Ты чуеш, ты чуеш — асенняю ноччу

Ляцяць самалёты i поезд грукоча,

У дзверы твае асцярожна, нясмела

Пастукае любы, крыху пасівелы.

Ты скажаш, што песня яшчэ не прапета,

Што сёння вясна, а не бабіна лета.

1958 г.

ВЕЧНЫ САЛДАТ

Тут цішыня.

Пад хвояю пахілай

Стаіць без каскі

Бронзавы салдат,

Як вартавы,

над брацкаю магілай.

Яго дажджы сякуць

I хвошча град.

Зімою снег лажыцца на нагоны,

А ён глядзіць на простыя імёны,

Нібы вядзе паверку,

Ці ў нарад

Гатоў паслаць таварышаў па роце,

Ці затрубіць пад'ём, як прыйдзе час.

Ён тут стаіць не па сваёй ахвоце.

Яго ніхто не зволіць у запас.

Яго сябры, як ён,

Навек салдаты,

На ix магілах

прозвішчы

i даты.

Апошнюю дату

паставіла куля...

А недзе пад Каневам плача матуля,

Суседскага сына убачыць здалёку,

I здасца, што гэта яе яснавокі,

Што вечарам прыйдзе, пастукае ў раму

I скажа паціху: «Прачніцеся, мама».

Цыгарку закурыць, адмовіцца есці

I будзе да рання ўздыхаць аб нявесце...

Хоць маці не верыць, а часам чакае,

Напэўна, ўжо матчына доля такая:

Сыноў гадаваць, выпраўляць у дарогу...

Пачуць, што нявестка ідзе за другога,

Насіць пачастункі маленькаму ўнучку,

Вадзіць, як ягонага бацьку за ручку

Калісьці вадзіла з сабою у поле

I зычыла самую лепшую долю,

I здымак паказваць на белай сцяне

Таго, што застаўся навек на вайне,

Таго, хто не прыйдзе у матчыну хату,

Чый вырасце сын, не пабачыўшы таты.

Растуць непрыкметна салдацкія дзеці.

Iм хопіць работы на нашай планеце,

Ім хопіць зямлі і блакітнага неба,

Крынічнай вады i духмянага хлеба.

Для шчасця растуць i мужнеюць яны,

Каб болей ніколі не ведаць вайны,

Каб болей не плакалі маці i ўдовы,

Каб ix не сівелі дачасна галовы,

Каб мір, што крывёю бацькі здабылі,

Ніхто не парушыў на нашай зямлі,

Каб слухалі дзеці, як песню, як казку,

Пра подзвіг салдата, што, скінуўшы каску,

Нязменна стаіць вартавым на пагосце

У грознай красе баявой маладосці.

1957 г.

НОЧ НА ПЛОШЧЫ ПЕРАМОГІ

Сыходзяцца ваенныя дарогі

Ля вечнага агню, на плошчы Перамогі.

Сціхае горад, а жывыя сведкі

Вяртаюцца з далёкае разведкі.

Крыж-накрыж грудзі ў кулямётных лентах —

Заслонаўцы сыходзяць з пастамента,

У маскхалатах, белыя як здані,

Спяшаюцца на новае заданне.

А снег ляціць, i колкі вецер вые,

Стаяць да раніцы на плошчы вартавыя,

Схіліўся камандзір каля агня,

Ён чуе тупат вернага каня,

I высякаюць іскры капыты,

Гудуць пад імі плошчы i масты.

Захутаныя замеццю i сцюжай,

Ідуць услед за Вераю Харужай

Па Ленінскім праспекце к абеліску

Падпольшчыкі i Обаля i Мінска.

Ідуць танкісты энскага палка

I лётчыкі, што ў небе спапялелі,

Што дапісаць нявесце не паспелі

Апошняга галоўнага радка.

Гарыць агонь, i завіруха вые,

Ідуць па плошчы юнакі жывыя,

Разведчыкі, сапёры, партызаны,

Яны яшчэ не кончылі вайны,

Пакуль яшчэ баляць старыя раны,

Байцамі застаюцца i яны.

А на світанні па праспектах Мінска

Ідзе мой сын i партызан кубінскі,

Стаяць на плошчы i глядзяць штодня,

Як б'ецца сэрца вечнага агня.

1961 г.

РАЗМОВА З МАЦІ

Я ўсё шукаю матчыну магілу

I не магу знайсці пасля вайны.

Дзе бэз буяў i крыж стаяў пахілы,

Сівыя адцвітаюць палыны.

На могільніку — бомбавыя ямы,

На соснах — абламаныя сукі,

Крышылі ix i «юнкерсы», i «рамы»

I ў чорных павуках штурмавікі.

Цяпер спакой i ціша на пагосце.

У добрую асеннюю пару

Прыходжу я сюды, нібыта ў госці,

I да змяркання з маці гавару.

Яна у памяці маёй жыве заўсёды,

Яна — ў крыві, у сэрцы i ў душы;

Здаецца, проса поле ў непагоду,

То месіць хлеб на досвітку ў дзяжы

То абувае лапці на узмежку,

То ціхенька ўздыхае па начах,

I радасці, i гора, i усмешку

Я пазнаю ў зажураных вачах.

Яна мяне люляла i лячыла,

Збірала зёлкі, травы i кару,

Яна мяне з маленства навучыла

Так гаварыць, як сёння гавару.

Такою ў памяці i асталася маці,

Калі ішла сцяжынкай за сяло,

Калі збірала збожжа да зярняці,

Каб кожнае сцяблінкай узышло.

Напэўна, ў жыце, што шуміць сягоння

I зіхаціць іскрынкамі расы,

Згінаюцца, калышуцца, гамоняць

З яе зярнят жывыя каласы.

Ты чуеш, маці, вось твае унукі;

З маленства ім цябе недастае;

Здаецца мне, што ў ix такія рукі

I валасы, i вочы, як твае.

Тваім унукам свет увесь адкрыты,

I сняцца ім сягоння нездарма

Далёкія блакітныя арбіты.

Жыццё ідзе.

Жыццю канца няма.

1964 г.

* * *

Баліць душа за кожнага калеку.

Сляпога праз ручай перавяду,

Бязногага сустрэну чалавека

I кланяцца гатовы на хаду.

Ідуць на мулкіх мыліцах салдаты

Апошняе сусветнае вайны,

А я пакутую, нібыта вінаваты,

Што за мяне пакутуюць яны.

З ix, мабыць, сніцца кожнаму начамі

Над полем сонца i на градах мак,

I дзеўчына з вільготнымі вачамі,

Што толькі з ім танцуе кракавяк.

Ім часта сніцца голас камандзіра

I зыркі бляск каля чужой ракі...

Таму хачу, каб дзве мае рукі

Заўсёды працавалі за чатыры.

1962 г.

СЛЯДЫ

Памяці Н.А. Войтка

Месячныя ночы, як тады,

Калі мы, не верачы ў разлукі,

Па сцяжынцы беглі да вады

Удваіх, пабраўшыся за рукі.

Ты пытала: «Ну нашто, зачым

Гэтыя таемныя сустрэчы?»

Але зноў да берагу Пцічы

Мы з табой хадзілі кожны вечар.

Ты, нібы шукаючы гусей,

Берагам ішла ка мне з усмешкай,

I на дымнай чэрвеньекай расе

Засталіся толькі нашы сцежкі...

...Месячныя ночы на Пцічы

Пахнуць мёдам i мурожным сенам,

Але, даўняй сцежкай ідучы,

Я цябе ніколі не сустрэну.

Пахне свежым сенам на Пцічы,

Месяц за дуброваю знікае...

Я адзін блукаю уначы

I цябе да раніцы гукаю.

Дагараюць росы на траве,

Засцілае вочы горкім дымам.

Клічу я, хоць знаю, што табе

Не прыйсці ніколі з Асвенціма.

Пад вярбой ля самае вады

Двое незнаёмых абняліся,

Дзе твае маленькія сляды

На пяску вільготным засталіся.

1958 г.

РАВЕСНІЦА

Ужо не лета

і яшчэ не восень,

A павуцінне ў кропельках расы

Плыве, трымціць i туга заплялося

Табе у залатыя валасы.

Яшчэ цвіце i дзяцельнік i мята,

А плечы зводзіць першым халадком.

Ты помніш,

як калісьці у трыццатым

Хадзілі мы з табою у райком?

З далёкай камсамольскае ячэйкі

Паслалі нас даведацца сябры,

Калі i як i на якія рэйкі

Перавядуць сялянскія двары.

А нашы сходы, першыя лікбезы,

Пытанняў i адказаў вечары,

Калі на нас дзесяткамі абрэзаў

Кулацкія глядзелі хутары.

I на сяле хадзілі пагалоскі,

Што мы нібыта дзеці сатаны.

Тады яшчэ не вельмі дружна вёскі

Ішлі на свята першай баразны.

Мы самі уставалі да світання,

Аралі межы, кулакам на зло,

Збіралі сходы, толькі пра каханне

Пагаварыць нам часу не было...

Ты ганарышся сталымі сынамі,

Ты замуж аддаеш сваіх дачок,

Але i сёння побач з ардэнамі

Ляжыць маленькі кімаўскі значок.

1958 г.

СЕЙБІТ

Плыве, як човен, вузкая труна

Над полем, над даспелымі жытамі —

Дзяды, кабеты i малыя дзеці

Хаваюць сейбіта, аратага, касца.

Хаваюць без аркестраў i вянкоў,

Без ганаровай варты i прамоўцаў.

Няма ні ардэноў, ні некралогаў,

I толькі ў полі гнуцца каласы.

Ён пяцьдзесят разоў пасеяў жыта

I пяцьдзесят разоў абмалаціў,

Ён пяцьдзесят гадоў карміў уволю

Людзей, якіх ні разу не сустрэў.

Ніхто яму не дзякаваў ніколі,

Не ўспамінаў за шумнаю бяседай

Імя таго, хто малаціў i сеяў

I аддаваў усё, што мог аддаць.

Хаваюць сейбіта. Маўчаць дзяды,

a дзеці

Нясуць у жменьках вялыя рамонкі,

I над палямі не заходзіць сонца,

Якое ён заўсёды сустракаў.

Стаяць прысады ў ганаровай варце,

A ластаўкі лятаюць нізка-нізка

Над пыльным шляхам, над высокім жытам,

I журацца пры студнях жураўлі.

Ён першы раз патурбаваў вяскоўцаў,

I ўпершыню яго ўзнялі высока

Мужчыны над жытнёвымі палямі...

А недзе песня жніўная звініць.

1966 г.

ВЕРАСЕНЬ

I туманныя слівы i яблыкі — вось яны —

На саломе ляжаць у іскрынках расы,

Пахнуць мёдам i верасам сонечнай восені,

I рыпяць па дарогах цяжкія вазы.

Халадком задыміліся травы збуялыя.

З агародаў паўзуць праз платы гарбузы,

Шамаціць на іржэўніку лісце апалае,

I рыпяць па дарогах цяжкія вазы.

Аж здаецца, зямля пацяжэла за верасень,

Падабрэла, прыціхла ў асенняй красе.

Чалавек ёй з маленства да скону даверыўся,

Пра яе i турботы, i клопаты ўсе.

I яна адарыла пладамі багатымі

Працавітыя рукі шчаслівых людзей.

Чырванеюць рабіны над новымі хатамі,

Спелы верасень з мёдам i хлебам ідзе.

1963 г.

МАЦІ ПРАВАФЛАНГОВАГА

Жанчыну ў старамодным плацці

Праз доўгі клубны калідор,

Пад руку ўзяўшы, нібы маці,

На сцэну вёў сівы маёр.

I без каманды, без загаду

Казах, літовец i грузін, —

Плячо к плячу, салдат к салдату,

Усе ўзняліся

як адзін.

Жанчына хустку развязала

I, глянуўшы на ўсе бакі,

На прывітанне адказала:

— Дзень добры, родныя сынкі!

Здалося ёй, што, зняўшы каскі,

Абтросшы горкі пыл вайны,

Па воінскаму абавязку

Сюды сабраліся яны.

I кожны ёй напомніў сына,

Таго, што пісем больш не шле,

Што ў сорак трэцім на хвіліну

Прылёг з гранатай на скале,

А ўстаў праз тры гады

з граніту

На скрыжаванні дзвюх дарог.

Шумела ядранае жыта,

А ён не чуў i чуць не мог.

І не сказала больш ні слова

Жанчына, ўспомніўшы сынка,

Што стаў навек правафланговым

Байцом гвардзейскага палка.

1959 г.

КРЫЛАТЫЯ ДЗЯЎЧАТЫ

Пасля санбатаў на гарачым целе

Яшчэ смылелі раны i рубцы.

I зноў на «кукурузніках» ляцелі

Дзяўчаты на Растоў i на Клінцы.

Для ix былі бранёй камбінезоны,

Ix прыкрывалі хмары з галавой.

A ўнізе дагаралі гарнізоны

I захлынаўся шквал перадавой.

Гарэзныя i грозныя дзяўчынкі,

Яшчэ не цалаваныя нікім,

Ляцелі ў пекла, i парой з аўчынку

Зямля i неба бачыліся ім.

Здавалася, ix абмінаюць кулі

У бітвах за Дняпро i за Дзясну,

Хоць кожнай з ix зеніткі, як зязюлі,

Прарочылі апошнюю вясну.

Яны ж ляцелі жураўліным клінам

Насустрач перамозе i агню.

I, зняўшы шлемафоны пад Берлінам,

Заплакалі упершыню,

1963 г.

КАЛЯ КРЫНІЦЫ ХАРАСТВА

У ліпеньскай красе Друскінінкай

Стаіць над нёманскаю кручай.

Мне раілі: «Крыніцу адшукай

Жывой вады. празрыстай i гаючай».

I доўга я шукаў тае вады,

Што ад хваробы кожнаму паможа,

Што нават сівы стане маладым,

А малады — i дужым, i прыгожым.

I я хацеў крыху памаладзець,

Напіўшыся вады, як сырадою,

I думаў, што сцяжынка прывядзе

Мяне к таму людскому вадапою,

Дзе у чарзе чакаюць хараства,

I дужасці, i сілы чалавечай,

Дзе робіцца яснейшай галава

I маладзеюць згорбленыя плечы.

Шуміць лістамі старасвецкі парк,

Схіліўся лебедзь над вадой фантана.

Курортніцы двухмесячны загар

Паказваюць умела i старанна.

I толькі на узгорку, ля варот,

Дзе кветак i курортніц небагата,

Стаіць адна, ужо каторы год,

Маленькая дзяўчынка з аўтаматам.

Адкінуў пругкі вецер валасы,

На сонцы вылінялі бровы.

I я ніколі гэтакай красы

Не бачыў, светлай i суровай,

Не сустракаў такое чысціні,

I хараства, i шчырасці дзявочай,

Хоць i здаецца — тысячам зрадні

Яе прыжмураныя вочы.

Параіў мне літовец малады:

«Гаючую крыніцу не шукай ты...»

I хараство адчуў я сапраўды

Ля помніка Марытэ Мельнікайтэ.

1958 г.

НАД СІВАШОМ

Мы з добрым другам — латышом

Часопісы гартаем.

Пілот сказаў:

— Над Сівашом

Мы зараз пралятаем.

Унізе сцелецца туман,

Як шэрыя папахі:

Здаецца, сотні партызан

Ідуць уброд па пахі,

Паўзуць, пакінуўшы акоп,

Смыляць рубцы на целе,

Каб за Сіваш i Перакоп

Спакойна мы ляцелі.

Унізе — горы i лясы

Затканы срэбнай пражай,

I толькі кропелькі расы

Дрыжаць на фюзеляжы.

I месяц да крыла прымёрз

Асколкам сіняй крыгі,

I самалёт яго давёз

Да старажытнай Рыгі.

1963 г.

ГАНЧАР

Ганчарны круг без перадышкі

Гудзе, імчыцца з веку ў век,

I кожны дзень з яго гладышкі

Здымае добры чалавек.

То задуменны, то шчаслівы,

Ён грэе гліну ў руках

I сінім золатам палівы

Выводзіць зоры на гляках.

А потым у ганчарнай печы

Гаршкі, карчагі, гарлачы,

Расправіўшы крутыя плечы,

Гудуць, нібыта трубачы.

У зыркім полымі свіцяцца,

Як маладзіцы, гладышы,

Агонь стараецца дабрацца

Да ix вясёлае душы,

Каб над крынічнаю вадою

Звінела залатое дно,

Каб хмельнай сілай маладою

У ix іскрылася віно.

Каб у спякоту пад снапамі,

Падняўшы гладышы з зямлі,

Дзяўчаты прагнымі губамі

Густы бярозавік пілі,

А на світанні па суніцы

Пайшлі з гладышкамі ў гушчар.

Ім будзе мроіцца i сніцца

З усмешкай добраю ганчар.

Ён зноў бярэцца за работу,

Агонь у печы не патух,

I падаюць расінкі поту,

I зноў гудзе ганчарны круг.

1964 г.

ПАТРЭБЕН ЧАЛАВЕКУ ЧАЛАВЕК

Заўжды хто-небудзь некага чакае,

Заўжды хто-небудзь некага шукае —

Патрэбен чалавеку чалавек,

Што прыйдзе у бядзе на дапамогу,

Што пракладзе надзейную дарогу

Над кручамі i над вірамі рэк,

Што стане часткай сэрца i сумлення,

Што прыйдзе, як высокае натхненне,

I цеплыню i ласку прынясе.

I я яму аддам усё дазвання:

Агонь душы, любоў, i хваляванне,

I радасці, i клопаты усе.

Хай свята дружбы лепшым будзе святам,

Хай векам дружбы наш завецца век,

Хай другу друг заўсёды будзе братам

I другам — чалавеку чалавек.

1959 г.

ЯШЧЭ ЎСЕ ТРЫВОГІ НЕ ПРАЙШЛІ

Часамі нас хвалюе драбяза

I глупства нам трагедыяй здаецца:

То набяжыць гарачая сляза,

То ў сэрцы след надоўга застанецца,

Што не назвалі i тваё імя

У маленечкай газетнай справаздачы,

I самалюбства слізкая змяя

I дзень i ноч адразу перайначыць,

Што прэмію да свята не далі

I тры пустых білеты ў латарэі,

Што зноў дажджы падворак залілі,

А ў хаце слаба грэюць батарэі.

Вось так сваю разменьваеш душу

I тым жывеш, што крыўдзішся i лаеш

Бюро пагоды, дрэнную шашу

I толькі «фельетончыкі» чытаеш.

Прыслухайся, на ўсе бакі зірні:

Яшчэ

вайна

блукае па планеце,

Яшчэ паўстанцы курчацца ў агні

I ў Хірасіме паміраюць дзеці.

Яшчэ усе трывогі не прайшлі,

Яшчэ не ўсе развязаныя рукі,

Яшчэ жывуць на свеце каралі

I каты Гітлера, i кайзеравы ўнукі.

Разменьвацца на дробязі не час!

Заўсёды трэба памятаць пра гэта,

Каб не было трагедый больш у нас,

Каб не згарэла ў полымі планета.

1966 г

СЕВАСТОПАЛЬ

Я тут дагэтуль не бываў ніколі,

Я не ступаў на гулкую панель

У горадзе, што стаў, як на прыколе

Вялікі акіянскі карабель.

Яго калыша шторм i лёгкі вецер

Ля самай чарнаморскае вады.

Але ніхто не чуў, што ёсць на свеце

Падобныя на гэты гарады.

Я узышоў на бераг, шапку зняўшы,

Нібы пераступіўшы праз вякі,

Равеснікам, сябрам i продкам нашым

На ўсе чатыры кланяўся бакі.

Світала на Малахавым кургане,

У бераг ледзьве стукаўся прыбой,

На крылах чаек зіхацела ранне,

А мне здалося, не сціхае бой.

Здавалася, што ў полымі i дыме

Яшчэ стаіць да гэтае пары

На ратным полі адмірал Нахімаў

I камсамолец на Сапун-гары,

Стаіць, шынель накінуўшы напашкі,

I прагна пазірае з-пад рукі,

Як навылёт прабітыя цяльняшкі

Прыкладамі прыкрылі маракі.

Здавалася, узяўшы з толам ношку,

Пад кулямі, па пнях, па лебядзе,

Даўно знаёмы чарнаморац Кошка

Маіх сяброў на подзвігі вядзе.

Здавалася, што ў ранішнім тумане

Не яхты i байдаркі праплылі,

A Шмідт вядзе пад сцягамі паўстання

З «Ачакавым» у мора караблі...

На курганах да самай Балаклавы,

Не згодныя ніколі паміраць,

Адлітыя не з бронзы, а са славы,

Героі Севастопаля стаяць.

Стаяць танкісты, лётчыкі, сапёры

I ў пехацінскіх ботах маракі,

Каб Ленін, углядаючыся ў мора,

Стаяў на гэтым беразе вякі.

Я думаў — пачынаецца світанне,

У горад славы трапіўшы да дня,

А гэта на Малахавым кургане

Гарыць паходня вечнага агня.

1958 г.

ТРЫВОГА

Вайны няма, магчыма, i не будзе,

Калі зусім не звар'яцее свет,

Вайны няма, a паміраюць людзі

За сотні міль ад выбухаў ракет.

Імкліваю нячутнаю хадою,

Прыкінуўшыся снегам, ці дажджом,

Ці свежаю крынічнаю вадою,

Прыходзіць смерць неспадзявана ў дом

Яна паўзе у ранішнім тумане

То кропелькай, то чорным павуком,

То плешчацца у Ціхім акіяне

Спалоханым кстовым касяком.

Нябачаным праменьчыкам свідруе

Яна усё жывое навылёт,

Збівае з ног рыбачку маладую,

Спыняе сэрца радасны палёт.

Яна ляціць у снежнай крутаверці, —

Лупатая, сляпая, як сава.

I дзіўна, што дагэтуль востраў смерці

Яшчэ завецца «Востраў Ражджаства».

1962 г.

ВЕРА

Ул. Мяжэвічу

Ты помніш калючыя сінія зімы?

Ты помніш глухія сігналы адбою?

Ты помніш разлукі?

I толькі Радзіма

Была неразлучна, ca мной i з табою.

Здавалася, ўсё засталося ў мінулым,

I мы анікога на свеце не мелі,

Мы клікалі... Ноч азывалася гулам,

I белыя сосны ў трывозе нямелі.

Мы трацілі ўсё да апошняе ніткі,

I толькі ніколі не трацілі веры,

Мы чулі здалёку, як білі зеніткі

I білася сцюжа ў настылыя дзверы.

Нам сніліся часта гудкі паравозаў,

Дарога на фронт i свінцовыя буры,

Мы марылі разам прайсці, як Матросаў,

Апошнія крокі к чужой амбразуры.

Ніхто не паслухаў, ніхто не паверыў,

I дзеці забыліся нашы імёны...

Ад рання да ночы грымелі сякеры

I падалі наўзніч бярозы са звонам.

Нас бачылі толькі глухія дарогі,

Сляды замяталі суровыя зімы.

Мы ў дні адступлення i ў Дзень Перамогі

Былі неразлучны з табою, Радзіма.

Бо верылі ў праўду тваю неадступна,

Таму i жылі i любілі без меры

Трывогі, салюты, i дзень твой наступны,

I сілу тваёй непадкупнае веры.

1961 г.

СОН

Міколу Аўрамчыку

Ты рурскі пыл яшчэ не выдыхаў,

I, мабыць, сняцца па начах

Жывыя мошчы Янаў, Фрыдрыхаў

З адчаем у сухіх вачах.

I ваганеткі ў чорным змроку

Па штрэку, быццам па трубе,

Як прывіды з чырвоным вокам,

Паўзуць начамі на цябе.

Імчыцца клець, a канагонаў

Сякуць сырычныя бічы.

Ты дрот пілуеш, а з палону

Ніяк не можаш уцячы.

I толькі, як у жменьцы вугалю,

У душы агеньчык не пагас,

I мроіцца табе, што цуглі

Грызе не Тойфель, а Пегас.

Вільготных стоек дух смаловы

Дайшоў ад роднае зямлі,

I рыфма ў рыфму, слова ў слова,

Як куля ў кулю, увайшлі

I заіскрыліся радкамі,

Як трапяткі бікфордаў шнур.

Загаласіў, завыў гудкамі

Яшчэ дзядамі кляты Рур...

А ранкам белыя аблокі

I журавоў нясе вясна...

Пякельны Рур даўно далёка,

I толькі ў скронях сівізна.

1964 г.

* * *

Жыццё часамі мачахай было:

Сляпіла вочы, шчокі секла,

То праз чысцілішча вяло,

То зноў кідала нас у пекла.

А я не здаўся, не зачах,

Не набрыняў атрутай злосці,

Таму i сёння у вачах

Гараць іскрынкі маладосці,

Таму так прагна я люблю

Жыццё, людзей.

I веру свята:

Што не паспеў зрабіць — зраблю

I пражыву другую рату.

1962 г.

* * *

Кароткі век у чалавека,

А ўсё ж такі завецца век.

Адзін задоўга да паўвека

Ужо сядзіць сярод калек,

Штодня штурмуе медыцыну,

Да слёз даводзіць дактароў

I без усякае прычыны

Псуе сабе i людзям кроў.

Другі збірае горы хлеба,

Шляхі пракладвае ў Сусвет

I падае, як зорка з неба,

Каб сто гадоў свяціўся след.

1964 г.

* * *

Мы ўсё пазналі i прайшлі —

Пакуты, радасці, трывогу,

I жменьку роднае зямлі

Заўсёды бралі у дарогу.

Тае зямлі, што поіць нас,

Што пахне росамі i хлебам,

Тае зямлі, што не аддасць

Нікога ў крыўду без патрэбы.

Зямлі, што не даруе здрад,

Што ад няпраўды халадзее,

Што i ў пару вялікіх страт

Не траціць лепшыя надзеі.

Надзея ратавала нас,

I мы яшчэ мацней любілі

Сваю зямлю ў той грозны час,

Калі трывогу пратрубілі.

I на дарогах Калымы

Мы свята помнілі прысягу,

I верылі заўсёды мы

Жывому ленінскаму сцягу.

1961 г.

ДУША

Мяне выхоўвалі,

Мяне захоўвалі,

Я то з'яўляўся,

То знікаў,

Мяне вадзілі

I ахоўвалі,

Хоць я нікуды

Не ўцякаў.

I замыкалі,

I пад пломбамі,

Нібы каштоўнасць,

Бераглі,

I неба клеткамі

I ромбамі

Разлінавалі

Як маглі.

Мяне ўзважвалі

I мералі,

Здымалі ў профіль

I анфас,

Але ні разу

Не праверылі

Душы наяўнасць

I запас.

Шкада,

Што не здымаюць

З яе юрысты

I ўрачы,

I ні адна дактыласкопія

He можа

Тут дапамагчы.

Мая душа

Супраціўлялася,

Бо верыла i тым жыла,

Бо не чарсцвела,

Не ламалася —

Была такою, як была.

Хоць дзіўна,

У чым яна трымалася,

А паспрабуй

Яе сагні!

Яна ж з маленства

Гартавалася

На чыстым,

Праведным агні.

1964 г.

ЦІШЫНЯ

Я слухаю начную цішыню:

Чуваць, як б'ецца сэрца птушаняці

I матылёк да зыркага агню

Ляціць i кружыцца, як на вялікім свяце.

Звініць, звініць начная цішыня,

З ліста на ліст скацілася расінка,

Чуваць — каля апаленага пня

Ca скрыпам прабіваецца асінка.

Чуваць, як зоры сінія дрыжаць —

На небе i зямлі такая ціша!

Не хочацца ні думаць, ні зважаць,

Што ў гэты час сейсмограф недзе піша

Крывыя кожнага падземнага штуршка,

Што днём i ноччу кружацца радары,

Што можа застаецца паўвяршка

Да страшнага наступнага удара.

A ўсё чакае сонечнага дня,

Дрыжыць paca, i роўна сэрца б'ецца.

Няхай у ясным небе цішыня

Заўсёды цішынёю застаецца.

1962 г.

ЖАДАННЕ

Ці пахаваў ты блізкага калі,

Ці ўмееш кулаком заціснуць спазмы плачу,

Калі расце грудок сырой зямлі

Над тым,

каго ніколі больш не ўбачыш?

Я пахаваў бацькоў i мацярок.

На ix магілах расцвітае рута.

Крывёю быў адзначан кожны крок

Ад Брэста да апошняга салюта.

Я пахаваў сто тысяч сваякоў —

Братоў, сясцёр, дзяцей i пабрацімаў

На скрыжаваннях сальскіх бальшакоў,

Над Нёманам i у цяснінах Крыма.

Калі цяпер дзяўчаты запяюць

I загудзе паводка на прадвесні,

Перад вачыма твары паўстаюць

Тых,

што сваёй не даспявалі песні.

Мы помнім ix жывыя галасы,

Усмешкі i задумлівыя вочы,

Хоць i не ўсіх знаходзім адрасы

Каля дарог i лугавых абочын.

Ix дзеці i унукі падраслі,

У ix такія ж вочы i усмешкі,

Яны ступаюць смела па зямлі,

Свае пратоптваючы сцежкі,

I ціха шэпчуць першае «люблю»

Дужэюць, распраўляюць крылле,

I любяць тое неба, i зямлю,

I тыя песні, што бацькі любілі.

1960 г.

БЯССМЕРЦЕ

Ці забываецца навек,

Калі сканае чалавек?

Па-мойму, не,

Па-мойму, ў свет

Вядзе заўжды ягоны след.

Яго няма, а ён жыве

У даўняй песні i ў траве,

У цвеце веснавых садоў

I сто i тысячу гадоў.

Няхай яго няма між нас,

Няхай імя закрэсліў час,

А ён жыве ў маёй крыві

I мне загадвае: «Жыві

I за сябе i за мяне,

Каб соль трашчала на спіне,

Каб рукі стомаю гулі,

Каб песні кожны дзень былі».

Я п'ю бярозавік густы

З таго надрэзу, што і ты

Калісьці піў у даўні век,

Мой прашчур, добры чалавек.

I нада мной шумяць лісты

Прысадаў, што дагледзеў ты,

Галінку кожную і сук

Сагрэў цяплом шурпатых рук.

Гудуць пад коламі масты,

Дзе перакінуў кладку ты,

Красуюць жыта i авёс,

Што ты за пазухай прынёс

На ляды ў даўнюю вясну —

На колішнюю цаліну.

Ты ставіў хаты, дровы сек,

Мой дзед, рабочы чалавек,

Не шкадаваў ні рук, ні жыл —

Ты ўсё умеў, ты прагна жыў,

Твае сагрэлі мазалі

Пясчынку кожную зямлі.

Ідуць гады, шумяць гады,

Твае ж не сцерліся сляды.

Ты прагна жыў, жывеш, жыві

Крывінкай у маёй крыві.

А нашы ўнукі ўспомняць нас

На віражах касмічных трас.

Так у бяссмерце, з веку ў век,

Ідзе рабочы чалавек.

1962 г.

ІСЦІНА

Я ўсё калісьці мудрасцю лічыў,

Хацеў дайсці да самае асновы,

Хацеў знайсці да ісціны ключы,

А паланілі формулы i словы.

I самы мудры пасміхаўся ў вус,

Вучыў, i павучаў, i быў прарокам,

Настаўнікам філосафаў i муз,

Адзіным i не адзінокім.

Ён часам сонца засланіць умеў,

Сабе грамы прысвоіць i праменні.

Мінула ўсё, i кожны зразумеў:

Было ўсяго няпоўнае зацьменне.

Для кожнага цяпер не навіна,

Што ёсць на свеце ісціна адна —

Ленін.

1964 г.