Учебник белорусского языка

Управление как один из способов формальной связи двух (и более) слов в целостное словосочетание, в отличие от их соединения путем согласования и простого примыкания друг к другу без формальной зависимости, характеризуется большим разнообразием конкретных конструкций. Обусловлено это тем, что при управлении одно из слов (главное) связывается с другим (зависимым) в соответствии с придаваемым ему значением в словосочетании в разных его формах (беспредложное управление) и при участии различных предлогов (предложное управление). Главным словом в таких словосочетаниях выступает глагол, а также существительное, прилагательное, местоимение, числительное и наречие. Зависимым же словом может быть существительное, местоимение, в отдельных случаях прилагательное и числительное.

При бесп р едл ож н о м управлении зависимое слово в соответствии с тем или иным значением, с которым оно выступает в словосочетании, связывается с главным при помощи разных форм косвенных падежей. Вот несколько отличительных особенностей беспредложного управления в белорусском литературном языке:

1. Существительные в значении прямого объекта при переходных глаголах с отрицанием не употребляются в родительном падеже. В винительном же падеже они выступают лишь в том случае, если в словосочетании акцентируется внимание не на значении процесса, а на его объекте: не рашыў задачы — не рашыў задачу, не купіў цукерак — не купіў цукеркі, не бачыў сястры — не бачыў сястру.

2. В значении объекта принадлежности, переживания или использования при главном слове (глаголе) наряду с употреблением зависимого слова в родительном падеже с предлогом у (баліць у мяне) довольно обычным является зависимое слово в дательном падеже: баліць мне, засталася яму (адна дачка), пасівела дзеду (галава), слабое яму (здароўе).

Обязательно в дательном падеже употребляется зависимое слово в значении объекта благодарности, прощения, извинения: дзякаваць вам (людзям, пагодзе, Богу), дараваць яму — прощать его, прабачыць ёй — извинить ее.

3. В дательном падеже, как правило (а не в родительном с предлогом для), употребляется зависимое слово в значении субъекта признака: блізкі мне, варожы грамадству, уласцівы чалавеку и т. д.

4. Характерна как норма при определении качественной особенности процесса форма именительного (а не творительного) падежа зависимого слова (прилагательного): рос дужы, зрабілася пахмурная, прыйшла вясёлая, з'явіліся самыя першыя.

5. В значении места движения, а также средства перемещения распространено употребление зависимого слова в творительном падеже: ісці лесам, ехаць дарогаю, прабірацца зарасцямі, накіравацца полем; даехал і аўтобусам, дасталіся лодкаю, прыляцеў самалётам. Но здесь также обычно и употребление зависимого слова в предложном падеже с предлогами па и на (ісці па лесе, прыехаць на машыне).

При предложном управлении главное слово связываегся с зависимым с участием разнообразных предлогов, обусловливая вместе с предлогом и в соответствии со значением, придаваемым в словосочетании зависимому слову, его форму косвенного падежа. Типов и смысловых видов сочетания слов с управлением при участии различных предлогов очень много. Поэтому обратим внимание лишь на некоторые из наиболее отличительных.

1. Довольно заметной особенностью предложного управления белорусского литературного языка является употребление предлога да и зависимого слова в родительном падеже не только в значении границы, предела процесса, но и в значении объекта его направленности, а также объекта направленности качества: пайсці да брата — пойти к брату, запрасіць да стала, звярнуцца да прысутных, цяга да вучобы, лі ст да бацькоў, чулы да людзей, здатны да моў и т. д.

2. Предлог з(са) с зависимым словом в родительном падеже выступает в белорусском литературном языке не только тогда, когда зависимое слово употребляется в значении внешнего места осуществления процесса, обозначенного главным словом словосочетания (злезці з печы(зняць з плеч), но также и тогда, когда оно употребляется в значении исходной базы процесса, качества, предметности: глядзець з акна — смотреть из окна, паўстаць з руін, прыгатаваць з бульбы, выйсці з раўнавагі, букет з руж, мужны з твару, румяны з марозу, лепшы са студэнтаў и т. д.

3. Подобным в какой-то мере своеобразием характеризуется и употребление предлога у(ва). Он выступает при завнсимом слове, когда оно употребляется в значении объекта размещения, обладания в родительном падеже (жыве у яго, спытаўся ў маці, браў у суседзяў), и также в винительном и предложном падежах в значении места, времени, цели движения, пребывания, действия: пайсці ў лес, забралі ў салдаты, гуляць у карты, працаваць у вёсцы, схавацца ў тумане, перажыць у дзяцінстве, дарога ў рай, чалавек. у космасе, фота ў рамцы, жвавасць у рухах и т. п.

4. Своеобразны некоторые сочетания зависимого слова и иредлога па.

Зависимое слово в винительном падеже с предлогом па выступает, как правило, в значении цели движения:

паехаць па дровы, зайсці па цябе, паслаць па ваду.

В винительном падеже с предлогом па зависимое слово употребляется также в значении границы определенных процессов: улез па пояс, было па горла, аброс па плечы, скасіў па канаву.

В значении места, времени, причины, способа действия, а также предметного определения, ограничения зависимое слово с прсдлогом па употребляется, как правило, в предложном падеже: паляваць па лясах, расці па балотах, ісці па полі, вучыцца па падручніку, гараваць па ім, паслаць па пошце, называць па прозвішчы, размова па тэлефоне, беларус па паходжанні, камісія па прыёме, меры па выхаванн і и т. д.

Однако последовательно выступает зависимое слово в предложном падеже в подобных условиях лишь во множественном ччсле (хадзіць па дварах, но не па дварам). В единственном числе оно нередко употребляется и в дательном падеже. Это отражается на его окончании (если это существительное мужского и среднего рода), а также на окончании согласуемых с ним местоимений, прилагательных: жыць па суседству, устанавіць па аўтарскаму рукапісу, збіралі па ўсяму полю, параіцца па гэтаму пытанню, удаўся па свайму дзеду, калега па пяру, пастанова па падаткаабкладанню, глыбокі па зместу, дзяжурны па пакою и пр. Но предпочтительнее все же в данных условиях зависимое слово в предложном падеже.

5. При обозначении объекта речи, воспоминания, мысли, чувства, а также содержания явления характерно употребление предлога пра и зависимого слова в винительном падеже: забыцца пра хваробы, успомніць пра яе, гаварыць пра ўсё, разважаць пра лёс, ведаць пра гэта, кн іжка пра звяроў, песня пра каханне. Однако в этом значении выступает и предлог а б(аба) и зависимое слово в предложном падеже: гаварыць аб ім, мары аб шчасці и т. д.

6. Характерным для белорусского литературного языка является также употребление предлога за и зависимого слова в винительном падеже в сравнительных словосочетаниях (бялейшы за снег, мацней за яго, хутчэй за ўсё), предлога а и зависимого слова в предложном падеже с временным значением [пачаць а шостай гадзіне, прыйшоў а гэтай пары, устаў апоўначы); предлога аб и зависимого слова в винительном падеже в значении временной меры действия (схадзіу аб дзень, справі л іся аб тры дні, скончым аб тыдзень); предлога па и зависимого слова в предложном падеже в значении времени действия или события после названного им явления (прыйшоў па вайне, адпачну па абедзе, па ласым кусе я і вады нап'юся)', предлога пры. и зависимого слова в предложном падеже в значении места действия рядом с названным им объектом (сядзець пры агні, жыць пры дарозе, сустрэцца пры клубе). Особенностью белорусского языка является употребление предлога паўз, в сочетании с которым зависимое слово выступает в винительном падеже в значении места действия или нахождения чего-либо около и вдоль названного зависимым словом объекта (ішлі паўз рэчку, касілі паўз канаву, дарога паўз сяло)

ПОЖЕЛАНИЯ И ОТВЕТЫ НА НИХ

Памагай Бог, памагай Божа (дапамагай, спамагай Бог)! — Бог в помощь! Дзякую (дзякуй), иногда добавляют в шутку казаў Бог, каб і ты памог; казала бажніца. я не памачшца; Ды й ты памажы, нябожа.

Спору ў працы! Спорна вам! Спешна вам! Прыспары Божа! — Пожелание хороших результатов в работе и быстрейшего ее завершения.

Зарадзі, Божа! Радзі, Божа! — Пожелания работающим весною и летом в поле, в огороде.

Лавіся, рыбка! Рыбна вам! — Пожелание рыбаку.

Спажываеце на здароўе! На добры спажытак! Добра спажываць! — Пожелание при приготовлении и закладке продуктов впрок, разборке туши и др.

3 новай сяліцьбай! 3 новай хатай! На добрае здароўе і пражыванне! — Пожелание новоселам.

3 лёгкай парай! 3 лёгкім духам! Паздароў, Божа! — Пожелание после бани (мытья в ванне).

3 Богам! У добры час/ Гладкай дарожкі! Ручніком (калясом) дарожка! Шчаслівай дарогі! Шчасліва! Шчасці Божа ў дарозе! — Пожелание при расставании с теми, кто уезжает или вообще отправляется в путь.

Вялік (вялікі) расці (і шчаслівы. будзь)! — П ожелание ребенку в ответ на его благодарность за угощение.

Барані Божа цябе! Баронь Бог! — Строгое предостережение при запрете на действие, поступок и т. д.

Дай (вам) Бог! Дай (вам) Божа! — Слова при пожеланиях здоровья, счастья, благополучия, долгих лет жизни и т. д.

Дай Бог, каб дзяды не ведалі бяды, а ўнукі — прынукі!

Дай Божа, каб вам вочы свяцілі, а рукі рабілі!

Хай (няхай) вам Бог памагае! — Пожеланиеприуходе.

Прадаўжы. (падаўжы), Божа, веку добраму чалавеку! — Заочное пожелание человеку при разговоре о нем

ТЕКСТ

(Я Купала)

трапляць — здесь уметь

сеч — рубить обычно сячы

квол — болен обычно хворы

стрэліць — здесь в значении приспичить (метафора)

пры—повелительная форма от перці —п ереть

сцяміць — сообразить

лек — лечение

бацькаўшчына — родина, отечество

абнчць вокам—окинуть глазом

забыцца праз прыгон і здзек — забыть из-за принуждения и издевательства

забраны — здесь. з ахваченный

1. Замените данные в скобках слозосочетания на русском языке соответствующими словосочетаниями белорусского языка с беспредложным или предложным управлением (для самопроверки они даны в конце упражкения в порядке следования предложений)

1. Лыжня была пракладзена (через глубокий снег). 2. (Не к кому) звярнуцца. 3. Усё на мне (было мокрым). 4. Трэба перастаць (думать о нем). 5. Ніхто (не обращался ко мне). 6. Слёзы (текли по лицу). 7. Мілыя і (дорогие для меня) людзі! 8 Пагода (была теплой и тихой). 9. Ен баяўся (более всего) чечаканай сустрэчы. 10. Мы (рыли в тот день) бульбу. 11. (Через канаву) палажылі кладку. 12. (Через открытое окно) моцна дзьме. 13. Я (ради друзей готов) пайсці і на гэта. 14. Незнаёмы (подошел к ребенку). 15. Уночы (пришли во двор к леснику). 16. Наш атрад (остановился на ночевку у рощи около озера). 17. (Продирались сквозь чащу), потым (тащились по кочкам через болото). 18. (Всю ночь) брахалі сабакі. 19. (Видно по всему), што будзе дождж. 20. Ен ужо (с час брел вдоль болота), але яму не было канца. 21. Я не зусім (уверен в удаче). 22. Ён цяпер (по этой причине стал нужен всем). 23. Пачыналася (беседа об этом) з успамінаў. 24. (Не было о чем) спрачацца. 25. Няма ў нас ясляў, як (плохо с детьми без яслей). 26. Хто ведае, што (будет через пять лет). 27. Нейкая была (утомленность, усталость рук и ног). 28. Ен (видел над собой) неба. 29. Прайшліся (по лугу вдоль реки). 30. Хату пабудаваў (болышую, о семи окнах). 31. Недзе там, (около огородов есть) і дарога. 32. Каровы (ходят по лугу). 33. У суботу трэба (сходить за ягодами). 34. (Около дома были) гародчыкі. 35. (Вокруг него собрались) людзі. 36. Нехта (есть около кустов) або (по ту сторону от них). 37. Высокія ёлкі (стояли одна подле одной). 38. (Ради чего живет) такі чалавек! 39. Праз усю ноч (поют над речкой) салаўі. 40. Пасылалі не ўсіх адразу, а (по одному). 41. Сцежка не праз сад, а (около нсго).

1) праз глыбокі снег, 2) няма да каго; 3) было мокрае; 4) думаць пра ягс (аб ім), 5) не звяртаўся да мяне; 6) цяклі па твары; 7) дарапя мне, 8) была цеплая і ціхая, 9) больш за ўсе, 10) капалі той дзень (таго дня, у той дзень), 11) праз канаву, 12) праз адчыненае акно, 13) дзеля сяброу гатовы, 14) падышоў да дзіцящ; 15) прыишлі на двор да лесніка, 16) спышўся на начлег каля гаю паўз возера, 17) прадзіраліся праз зарасці, цягнуліся па куп'і цераз балота, 18) праз усю ноч (усю ноч), 19) відаць па ўсім, 20) з гадзіну цягнуўся паўз балота, 21) упэўнен ва ўдачы, 22) з гэтай прычыны сгаў патрэбны ўсім (для ўсіх); 23) гутарка пра гэта (аб гэтым), 24) не было пра што, 25) кепска з дзецьмі без ясляў, 26) будзе праз пяць год, 27) стома, змога ў рукі і ногі; 28) бачыў над (па-над) сабой, 29) лугам паўз раку (уздоўж ракі), 30) вялікую, на сем акон; 31) паўз гароды есць, 32) ходзяць па лузе, 33) схадзщь па ягады, 34) пры хатах былі, 35) вакол яго сабраліся, 36) есць каля кустоў, па той бок іх (на той бок ад іх), 37) стаялі адна пры адной, 38) дзеля чаго жыве, 39) пяюць (спяваюць) над (па над) рэчкай, 40) па адным; 41) каля яго (при движении — паўз)

2. Определите, при каких условиях уиотребляются обычно предлоги праз, скрозь и цераз

Паехаў праз поле, пераскочыў праз канаву, перагналі праз мост, пераход праз канаву, лінія праз балота, сцежка праз луг, прадзіраліся праз зарасці, пралезці праз шчыліну, глядзіць праз вакно, уваход праз дзверы, сустрэліся праз колькі год, буду праз гадзіну, гаварыў праз увесь вечар, улезці праз плот, хапіў праз меру, цячэ скрозь столь, зазірну ў скрозь шыбу, сее як скрозь сіта, як скрозь зямлю праваліўся, праціснуўся скрозь людзей, пераляцелі цераз мора, пераскочыў цераз плот, мост цераз раку, перабег цераз палянку, было ўсяго цераз край, вядуць цераз сяло, сачыцца скрозь бінты, загінул і праз хваробу, спазніўся праз дождж.

3. В словосочетачиях с управлением при помощи предлогов, образованных от знаменатыьных частей речи, зависимое слові поставьте в нужном падеже (для гамопроверки они даны в конце упріжнения в порядке следования предложений)

1. Скрозь (галіны) лесу свеціцца шэрае, агорнутае воблакамі неба. (Я. Колас) 2. Побач (чыгунка) ўжо цягнулася доўгая жоўтая паласа адтаўшай зямлі. (Я. Колас) 3. Уздоўж (дарога) чынна з краю слупы стаяць у два рады, і, нібы гусл і- самаграі, звіняць іх струны-правады. (Я. Колас) 4. Там буйна буяюць кусты зеляніны абапал (заглухлая старая азярына). (Я. Колас) 5. Застаўшыся на месцы са жменькай мужчын, Сцёпка нерухома глядзеў услед (натоўп). (Я. Колас) 6. Насустрач (я) прыходзяць людзі, і мне і м хочаица сказаць: няхай дастаткаў вам прыбудзе, хай родзяць нівы, сенажаць! (Я. Колас) 7. Напярэдадні (вяселле) вырашылі паехаць на рыбу, каб і рыба была на вясельным стале. (У. Караткевіч) 8. Хата стаяла крыху ўглыб (двор), і перад ею раслі клёны і каштаны. (К… Чорны) 9. Блізка (рэчка Самацечка) камары таўкуцца. (М Багдановіч) 10. Паабапал (вузкая палявая дарога), па якой яму належала ісці, ляжала іржышча. (1. Шамякін) 11. Некалькі хвоек наводдалек (лес), на полі пры самай дарозе. (К… Чорны) 12. Андрэй пайшоў пасустрач (сын). (Я. К.олас) ІЗ.Абапал (дарога) — т оўстыя выносістыя сосны. (Б Сачанка) 14. Нічога гусі не сказалі і патанулі край (сяло). (П. Трус) 15. Калі прыехалі на месца, было ўжо блізка (вечар). (К… Чорны) 16. П ісаць трэба паводле (правапіс). (3 газет) 17. Так што сёе-тое адносна (мінулае) я таксама магу расказаць (У. Краўчанка) 18. Але прайшоўшы крыху, ён памеркаваў наконт (кірунак). (К… Чорны) 19. Наперарэз (цячэнне) плысці было цяжка. 20. Птушкі ляцелі насустрач (сонца), якое павольна выкочвалася з-за небасхілу. 21. Не здарылася бяды толькі дзякуючы (ён).

1) скрозь галіны, 2) побач чыгункі, 3) уздоўж дароп, 4) абапал заглухлай старой азярыны, 5) услед натоўпу, 6) насустрач мне, 7) напярэдадні вяселля, 8) углыб двара, 9) блізка рэчкі Самацечкі, 10) паабапал вузкай палявой дароп, 11) наводдалек лесу, 12) насустрач сыну, 13) абапал дароп, 14) край сяла, 15) блізка вечара, 16) паводле правапісу, 17) адносна мінулага, 18) наконт кірунку, 19) наперарэз цячэнню, 20) насустрач сонцу, 21) дзякуючы яму

Модальность — это выраженный в строе простого или сложного предложения вид сообщения говорящего, отражающий его отношение к этому сообщению и отношение данного сообщения к действительности. Любое сообщение подается и оформляется как предложение в той или иной модальности. Выражается модальность предложения различными грамматическими и лексическими средствами (формы наклонения, частицы, интонация, модальные глаголы и т. п).

В зависимости от отношения говорящего к сообщению, которое содержится в предложении, предложение может быть повествовательным, вопросительным, побудительным, восклицательным, а также условным.

1. Повествовательные предложения. Это модальный вид предложений в ответах на вопросы при диалоге, в рассказах и т. п. При помощи повествовательных предложений высказываются сообщения, реальные по своему содержанию в действительности в настоящем, прошлом и будущем. Повествовательная модальность предложения выражается формально главным образом изъявительным наклонением его сказуемого — приданием ему формы первого, второго или третьего лица единственного или множественного числа настоящего, прошедшего или будущего времени. Повествовательные предложения отличает также восходяще-нисходящая интонация с логическим ударением на ее вершине и часто с паузой между составом подлежащего и сказуемого (при отсутствии инверсии в их положении): Яна першая / / зайшла ў кватэру. Я // не стану ўпоперак тваёй дарогі. Нейкі неакрэслены страх / / быў у гэтай цішыні.

2. Вопросительные предложения. Этот модальный вид предложений обычен в обращении за ответом при диалоге. Вопросительные предложения содержат или просто вопрос с экспрессивной оценкой познавательного желания либо с указанием той или иной его направленности, или одновременно с этим и сообщение о сущности того, о чем ставится вопрос. Языковыми средствами выражения вопросительной модальности предложения являются вопросительные слова, интонация, порядок слов.

Вопросительные слова — это прежде всего вопросительные частицы ці(ці ж), няўжо (няўжо ж), хіба (хіба ж), а (га), ну, што за, ці не и др. Выступают они, в том числе и ці(ці ж), в самом начале предложения или в определенных случаях перед сказуемым: Ці ведаеш ты? — Знаешь ли ты? Няўжо ты не ведаеш? — Неужели ты не знаешь? Хіба ты не ведаў? — Разве ты не знал? Ці не дождж пайшоў? — Дождь, что ли, пошел? Ты. ц і ўстанеш сам? — Сможешь ли ты встать сам?

Частицы няўжо — неужели, няужо ж — неужто, хіба (хіба ж) — разве могут выступать и как самостоятельные предложения-вопросы (в этом случае они выражают одновременно с вопросом удивление, сомнение и пр.), остальные же, в том числе и ці, соответствующая по смыслу вопросительной частице ли в русском языке, — только в сочетании с каким-то сообщением: Дождж пайшоў? Няўжо? Ці не дождж ідзе? — Дождь, что ли, идет? Што за дзіва? — Что за чудо?

Вопросительные предложения образуются и при помощи знаменательных слов Э то вопросительные местоимения, которые выступают в разных формах и в сочетании с различными предлогами:

хто — кто як і — какой што — что каторы — который чый — чей колькі — сколько

А мне што? А вам што да таго? Дык вы тут пры чым? Які ж вы палкоўні к? А хто яшчэ ёсць? У чыіх гэта? А што такое? Да каго звярнуцца? Чаго вы так уздыхаеце? Што, не давяраеш? 3 кі м жа ён заняты? У чым справа? 1 колькі ж часу зойме гэта праверка? Каторага вам? У нас жа іх два — дырэктар і Чарнавус. (Паводле К. К.рапівы)

Это также вопросительные наречия-местоимения:

дзе — где як — как куды — куда калі — когда адкуль — откуда чаму — почему дакуль — докуда навошта — зачем скуль — откуда нашто — зачем

Дзе вы, яе маглі бачыць? Адкуль у цябе такія весткі? Вы куды цяпер? Як. ж ывём? Чаму ж вы гэта робіце? А нашто гэта вам? Як гэта сталася? — Как это случилось? Ну дык, як? Як, як вы сказалі? Дзе ж я яе вазьму? Дзе гэта? (Паводле К. Крапівы)

Любое простое или сложное предложение может быть превращено в вопросительное и при помощи только одной интонации. Вопросительная интонация характеризуется резким повышением тона при простом вопросе (Няужо? Чаму?) или соответственно на слове, представляющем сущность того, о чем ставится вопрос (Няўжо ты не ведаеш?).

3. Побудительные предложения. Побудительная модальная трансформация простых, а также иногда и сложных предложений обычна при обращении. Эти предложения выражают побуждение к тому, о чем в них говорится. Это может быть просьба, приглашение, совет, призыв, приказ, предупреждение, предостережение, запрет, протест, разрешение и пр. Формальным средством придания предложениям побудительного наклонения является главным образом форма сказуемого в сочетании с императивной (повелевающей) интонацией. Для этого специально имеются прежде всего формы повелительного наклонения глаголов: Сцеражыся, браце! — Берегись, браток! Заходзьце да нас! — Заходите к нам! Хадзем дадому! — Идем домой! Паспявайма яшчэ! — Давайте споем еще! Няхай (хай) гуляюць! — Пусть играют! Давай уставай! — Давай вставай!

Используются в сочетании с императивной интонацией, а также с частицами (няхай, хай, давай, дай, каб. бы) и некоторые иные формы глаголов Ты у мяне атрымаеш! — Ты у меня получишь! Будзеце слухацца цяпер! — Будете слушаться теперь! Папомшш яшчэ мяне! — Вспомянешь еще меня! Пагулялі б яшчэ з гадзіну! — Посидели бы еще с часок! Ты б усе ж схадзіў! — Т ы все же сходил бы! Ну, дык маладзець табе! — Ну, так молодости тебе! Гэй, пайшлі! — Эи, пошли! Даи я пагляджу! — Давай я посмотрю! Няхай (хай) вучацца! — Пусть учатся! Глядзіце, каб мне вучыліся добра! — Смотрите, чтобы учились хорошо! К. аб усё добра было! — Пусть все будет хорошо! Ляжаць! — Лежать! Адбой! — Отбой!

4. Восклицательные предложения. Восклицательным может бьпь повествовательное, вопросительное и побудительное предложение, если тому, что сообщает и выражает такое предложение, сопутствует еще сильное чувство радость, восторг, восхищениі., умиление и т. д. Эти чувства представляют смысл восклицательных предложений. Основное языковое выражение данной модальности в предложении — эмоциональная интонация (при написании — знак ', а иногда и і") Было так ціха усе ў прыродзе! (Я Колас) Я помню летнія часіны і вас, грыбныя баравіны! (Я Колас) Да спаткання ж, рэчка! Да другога лета, дарагія пушчы, нівы і лугі! (П Глебка) Мой чароўны беларускі край, бацькаў шчына светлая мая! (У Караткевіч) Жыве Беларусь! (Восклицание)

Дополнительно используются также междометия и частицы

Эх, час касьбы, вясёлы час! (Я Колас) Ой вы, гусі, паняслі вы за сабою лета! (Я К. олас) 0, як яны збіраюцца! Як плывуць і растаюць у сіняве! [воблакі] (І Грамовіч) Слава людзям дружнай працы, слава ім! (П Глебка) А нялегка, ой, браточкі, змалку быць закутым! (Я Купала) Вунь наша рэчка, вунь школа ля гаю! (П Броука)

5. Условные предложения. В них заключают такие сообщения, в которых реальность или желательность того, что они содержат, только возможна или достижима О тличает эти предложения сказуемое Если это глагол, он употребляется в сослагательном наклонении (формы прошедшего времени с условной частицей б или бы) І дзень не вытрываў бы. Знайшлося б месца і вам. А ён зрабіў бы.

При иных видах сказуемого при нем употребляется в сослагательном наклонении глагол быць. А гэта было б добра. Не дрэнна было б бульбачкі. Вядома, было б дастаткова. Ноч была б карацейшая. Ужо былі б дома.

Частица б(бы) может выступать в предложении в отдалении от глагола (пристраиваться к слову в начале предложения и в той или иной степени срастаться с ним):

Ен бы не так зрабіў. Добра б адпачыць. Лепш бы квасу. Хай бы зайшлі да нас. Хоць бы як дастацца на ноч у вёску. Хоць бы халоднай вады зараз. Каб ды снегу хоць крыху. Вось каб ды ён прыйшоў.

РЕЧЕВЫЕ ОЦЕНОЧНЫЕ ВСТАВКИ

бадай — пожалуй

бач — видишь ли

бясспрэчна — бесспорно

ведама — вестимо

відаць — видимо

вядома — известно

дакладней — точнее

дарэчы — кстати

здаецца — кажется

і да таго падобнае — и тому подобное

і гэтак далей — и так далее

і іншыя — и другие

кажуць, казалі — говорят, говорили

калі падумаць — думается

карацей — короче

мабыць — может быть, пожалуй

магчыма — возможно

маўляў — дескать

м іж іншым — между прочим

можа — может

мусіць — вероятно, пожалуй

наадварот — наоборот

на жаль — к сожалению

найперш — прежде всего

на маю думку — по моему мнению

на мой погляд — на мой взгляд

напэўна — наверное

наогул — вообще-то, вообще говоря

нарэшце — наконец

няўрокам кажучы — чтобы не сглазить

па-першае — во-первых

перш за усё — прежде всего

праўду кажучы — откровенно говоря

прынáмсі — по крайней мере

разумееш — понимаешь

скажам так — так сказать

скажу вам — собственно говоря

спадзяюся — надеюсь

так бы мовіць — так сказать

такі м чынам — итак, таким образом

так кажучы — так сказать

тым часам — тем временем

уласна кажучы — собственно говоря

у рэшце рэшт — в конце концов

шануючы вас — из уважения к вам

шчыра кажучы — честно говоря

як кажуць — как говорится

як той казаў — как говорится

як я мяркую — как мне кажется

як я памятаю — как мне помнится

ТЕКСТ

(У Караткевіч)

брама — ворота

небакрай — горизонт

месяц — луна

хмызы — кустарник

павець — навес

м ігцець — мигать

паплавы — луга

юнь — юность

бэзавы — сиреневый

шкадаванне — жалость, сожаленье

цмокаць — чмокать

раска — ряска

луска — чешуя

чароўны — чудесный

бацькаўшчына — родина, отечество

1. Обратите внимание на построение этих довольно обычных в речевом общении вопросительных предложений и на их лексико грамматические средства в белорусском языке. Используйте их при построении более развернутых и содержательных вопросительных предложений (или при переводе):

Пра што гаворка? — О чем речь? Вы да каго? — Вы к 'кому? А гэта для каго? — А это кому? Ці пазнаеш? — Узнаешь? Гэта што? — Что это? Хто тут? — Кто здесь? Гэта хто такі? — Кто это такон? Што так? — Чего так? Што жадаеце? — Чего желаете? Што хочаце? — Чего хотите? Чего изволите? Што чакаеце? — Чего ждете? Што ты? — Чего ты? Што чуваць? — Что слышно? Што ім трэба? — Чего им нужно? З чаго б гэта? — С чего бы это? Ці есць хто? — Есть ли кто? Ці няма ц вас? — Нет ли у вас? Ну, дык як? — Ну, так как? Пра каго гэта? — О ком это? За кім я? — За кем я? Чаму ты плачаш'? —

Почему ты плачешь? Што ты хочаш? — Чего ты хочешь? Чаму ты не на працы? — Почему ты не на работе? Нашто гэта табе? — Зачем тебе это? Навошта нам? — Зачем нам? Чаму так? — Отчего так? Навоіита так? — К чему это? У чым справа? — В чем дело? За што ты мяне? — За что ты меня? Па колькі прадаеш? — Почем продаешь? К. аторы дзень сёння? — Какое число сегодня? Каторага дня будзеце? — Какого числа будете? Да якога тэрміну? — К какому сроку? У які бок? — В какую сторону? Чый (чыя, чыё, чые) гэта? — Чей (чья, чье, чьи) это? Якая гадзіна? — К оторый час? Колькі часу (гадзін)? — Сколько времени? Ці трэба? — Нужно ли? Ці скора? — Скоро ли? Ці добра? — Хорошо ли? Ці не зарана? — Не рано ли? Ці варта? — Стоит ли? Ці ёсць? — Есть ли? Ці няма? — Нет ли? Ці зразумела? — Понятно? Ці ж я не казау? — Я ль не говорил? А гэта хіба ваш? — А это разве ваш? Няужо гэта абавязкова трэба? — Н еужели обязательно нужно? Ці не можна крыху гучней? — Нельзя ли погромче? Як справы? — Как дела? Як маецеся? — Как живете? Адкуль я ведаю? — Откуда мне знать? Куды. вы? — Куда вы? Вы, ці што? — Вы, что ли?

2. Установите, какие предложения являются побудительными, а какие — восклицательными.

Але ша! Там штось мільгнула. (Я. Колас) Дружа! Кінь на неба вока — колькі зорак, колькі зор! (Я. Колас) Адпачылі б трохі, прагуляліся ці схадзілі б на паляванне. (7. Гурскі) Слава слову такому, што людзей узрушае! (П. Панчанка) А-я-яй! Хто ж бы мог падумаць! (К. Крапіва) Ды к іньце вы! (К, Крапіеа) Колькі сонца тут і прастору, колькі радасці на зямлі! (Р. Няхай) Эх, Сымон!.. ды ты не пара, не таварыш ты мне, друг. (Я. К.олас) Верны будзь слову, якое ўпала з матчыных вуснаў, як з неба, у душу. (Л. Геніюш) Сяброўка! Вядзі на прастор іх да роднага слоўка. (М. Лужанін) Калі ласка, калі ласка ў хату! (П. Броўка) О матчына мова! Маленства вясна! Ніколі ніхто мне цябе не заменіць, бо ты, як і маці, на свеце адна. (А. Бачыла) Ах, Беларусь, мая ты доля, мая сляза і пацалунак, маё ў бярозках белых поле, мой песнямі набіты клунак! (Е. Лось) Як ты дорага мне, мая родная мова! Мілагучнае, звонкае, спеўнае слова! (Н. Гілевіч) Дзень добры, юная вясна! Дзень добры вам, лясы і гоні! (Я. Колас) „Ды вось яно што!.." — усклікнуў ён. (Г. Далідовіч) Ясны блакіт вам, прасторы зялёныя, хай жа над вамі з зары да зары радасна жаўранкі звоняць натхнёныя, сонца гарыць (Р Барадулін) Ах, Чарнобыль Чарнобыли Чарнобыль! Неславутая ў свеце АЭС! (А Грачашкаў) Хай для нас па нашаму раскладу смаліць сонца і шумяць дажджы! (А Вялюгін) Ну, час ісці ўжо Годзе! Пайшлі! (А Куляшоу) Спаць пайшоў. Заўтра каб не летаў без ра бот ы((К. Чорны) Анежка, бягом па бінты, вату! (П Броука) Давайце крыху перакусім (Я Колас)

Отношение сообщения, содержащегося в предложеА нии, к действительности выражается в двух видах модальности — в утверждении наличия какой то определенной реальной связи между предметом речи и тем или иным про цессом, признаком, явлением или в утверждении отсутствия такой связи И в соответствии с этим каждое пред ложение имеет или утвердительную, или отрицатеіьную модальность

1. Утвердительные предложения. Утвердительная мо дальность предложения выражается формально обычно через определенную грамматическую связь слов в нем в со ответствии с содержанием сообщения (Сонца свеціць. Дарогу ведаеце? Спякота на дварэ!) Однако имеются и некоторые специальные средства утверждения.

Это прежде всего утвердительные (или, может быть, точнее, подтвердительные) частицы:

але — да

ага — да (разговорное)

так — да

ну — да (разговорное)

«А дзедка ўсе госціць у нас?» — «Але, сынку мой!» (Я Купала) Але, варта б схадзіць (К. К.рапіва) Так так. Цяжкія часы паслаў Бог (К Кратва) «Праясняецца», — сказаў я — «Ага!» (1 Шамякін) «Ты што адзін дома?» — «Угу» (1 Мележ) «Ф ігу выставілі!» — «Ото-ж» (К. Крапіва) «Падаваў я заяву тыдні два таму назад, каб вы мне падатку крыху знялі» — «Ну» (К К. рапіва)

Это утвердительные слова и сочетания слов с основным оценочным значением Добра, я пайду запрагаць. Ну добра, пасля будзеш хваліцца. Вядома, пашукаем. Ладна, ладна, мамаша, мы ведаем, што нам рабіць. Дальбог не буду гаварьщь! Вось, вось. Дык тады ж і мне папала асколкам у бок (К Крапіва) Праўда, я сам бачыў. Да праўды, не ведаю. Дзіва што! Вядома, пастарэў. Так ёсць, сяржант! А нягож, заяц быў!

Утвердительная модальность предложения достигается также формально при помощи удвоения отрицания:

Гэтай бялявай худзенькай дзяўчыне нельга было не верыць. (І. Мележ) Не магу не згадзіцца з вамі.

Утвердительную модальность имеют сложноподчиненные предложения, в которых главная часть начинается относительными местоименными наречиями хто, што, які, чый, каторы, дзе, куды, адкуль, дакуль, скуль, як в сочетании с усилительной частицей н і: У каго ні спытай, кожны адкажа. Што ні скажу, павераць. Які н і ёсць, а свой. Што б там н і здарылася, я прыйду. Знайду, дзе б ты н і быў. Як ні старайся, не выйдзе ў цябе. Куды, ні глянь, усюды прыгожа.

Кстати, иногда здесь произносят и пишут вместо н і отрицательную частицу не, что является грубой ошибкой.

2. Отрицательные предложения. Утверждение отсутствия связей между предметом речи и процессом, признаком, явлением представляет собой обычно утвердительное предложение, но с отрицательной частицей не перед сказуемым или перед подлежащим, а также другими членами предложения: Ды не выцерпеў абабак: з моху выглянуў, гарэза. (П. Глебка) Не сціхае вецер над асеннім полем… (С. Грахоўскі) Свае сілы не марна мы трацім. (А. Астрэйка) Гэта зрабіў не ён.

Отрицательные предложения, в которых сообщается только об отсутствии в настоящем времени того, о чем идет речь, образуются при помощи отрицательного слова нямб (нет) в сочетании с родительным падежом названия субъекта: Няма грыбоў у Булонскім лесе… (К. Крапіва) А для салдат, чые навек закрыты векі, няма ўжо дат, ніякіх дат. (П. Панчанка)

Отрицательными по содержанию и форме являются всегда предложения с отрицательными местоимениями н іхто, нішто, ніякі, ніколькі и местоименными наречиями нідзе, нікуды, ніадкуль, ніяк, ніколі, нізашто (нізавошта):

Дзень ідзе, другі ідзе — не відаць гары нідзе. (К. Крапіва) Ніхто з дамашніх не згадае, чым рэчка Костуся займае. (Я. Колас) І ніколі не ўзыдзе зерне, што ўпала у бясплодны пясок. (В. Вітка)

Подчеркнутую отрицательную модальность имеет отрицательная частица не (разговорное не-а), если она используется как отрицание сообщения, противоположного по рассматриваемой модальности тому, при котором оно выступает Не, народ ад мовы не адрокся колькі жыў ён, мову не мяняў (Ю Свірка) Не, напэўна і прама не пракласці сцяжыны (К К ірэенка) Не, браток, мы яшчэ папрацуем. Мы яшчэ пазмагаемся (Я Брыль)

Усиливает отрицательную модальность предложения частица ні (ані) Ні песень нашае радзімы, ні казак не пачуеш ты (П Глебка) Матуля, не цураўся я ніколі ш мовы, ні гісторыі твае (Р Тармола) Няма ні ягад, ні грыбоў. На небе ні хмурынкі.Ні кроку назад!

Отрицательную модальность придают инфинитивным предложениям слова-сказуемые нéльга, нямужна Т ут курыць нельга Няможна так гаварыць

ЭМОЦИОНАЛЬНЫЕ ВОЗГЛАСЫ

А! — А!Ба! (догадка, удивление, у довлетворение)

Га! — А! (при ответе на обращение)

О! — О! (восторг, глубокое волнение)

Го! — О! (радостное удивление, уверенность)

Ах! — Ах! (радость, восторг, сожаление, удивление, горе)

Вох! 0x! — Ох!

Ух! — Ух! Уф!

Эх! — Эх! Эхма!

Гэх! — Эх!

Вой! (Ой!) — Ой!

Гэй! (Эй!) — Эй! Гей!

Эйч! Эйш! — Ишь!

Аеб! — Ага! Ба! А! (при обнаружении, воспоминании, догадке)

Ого! — Ого!

Эге! — Э! Эге! (при обнаружении значительного, неожиданного, при изумлении, недоверии)

Уга! — Ну да!

Уго! — Ого!

А-я-яй! — Ох!

Ого-го! — Ого!

Эге-гй! — Эге-ге!

Го-гу! — О!

Пхе! — Пфе!

Ш-ш! Шы! — Ш-ш! Ша! (при обращении с просьбой о соблюдении спокойствия, прекращении разговоров)

Цсс! — Тсс!

Хм! (Гм! Хмы!) — Хм!

Ну! — Ну! (при обращении в случае необходимости і. ействия, при удивлении, разочаровании)

Ну-ну! — Но но! (предупреждение об отпоре)

Цю-цюі —Т ю тю! (при сообщении об исчезновении, пропаже)

Цыц! — Ц ыц! (решительный возглас при требовании прекратить ругань, плач)

Ху! (Фу!) — Фу!

Цур! — Чур!

Гайда! — Айда!

Далібаг! — Ей богуі Ей-ей!

Божачка! — Бог мой!

Бацюхны! — Батюшки!

Матухны! — Мать честная!

Вохці мне! — Охти мне!

На табе! — На тебе!

Чуй! — Чу!

Чорт! Д'ябал! — Ч ерт! Дьявол! Бес! Сатана!

Шабаш! — Шабаш!

Вёска, о родная вёска мая! (У Караткевіч) Эх, луг шыром! Як жывы ты, праменнем сонечным заліты! (Я Колас) А, такі адгукнуўся! (Я Колас) Шафёр на сяле — ого! (М Воранаў) Ах, як цудоўна навокал! (М Лынькоў) Ой, час цяжкі! (Я Колас) Эй, восень, восень, скуль ты ўзялася! (Я Купала) Гм! Вось дзе ты! (М Лынькоу) Гэй, гарніст, над ракой затрубі ў прастор! (В Вялюгін) Го, тата! Дзядзька! Выйшлі пчолы. На вішні селі каля плоту! (Я Колас) Давай падужаемся, ну! (А Чарныіиэвіч) Ну, вясна была на дзіва! (Я Колас) Цс-с! Нехта ідзе! (3 Бядуля) А вохці мне! Як тут прыгожа! («Тарас на Парнасе») Ша! Хмарка, хмарка дарагая паўзе па небе з-за лясоў (Я Колас) Што ведаеш пра лес — ні гу-гу! (Я Колас) Тай рыбы — ого-го! (Я Маўр) Павага мне — уга — ад сыноў у хаце (А Бялевіч) Фу, мароз які пякучы — уваччу іскрыцца! (Я Колас)

ТЕКСТ

(П. Панчанка)

пагарджаць — пренебрегать

сум — кручина, тоска, грусть

здарацца — случаться

пахмурны — хмурый

ралля — пахота, вспаханное поле

духмяны — пахучий

вясельны. — свадебный

ручнік. — полотенце

справа — дело

ежа — еда

жытні — ржаной

І. Установите, какими лексико-грамматическими средствами достигается отрицательная модальность предложения.

Яна не адводзіла вачэй ад сына. (Т. Хадкевіч) І здаецца, што на свеце нічога больш няма. (1. Пташшкаў) Ні травінкі не шапнуцца, ні жыцінкі — у палях… (В. Зуёнак) Ні самалёта. Ні сініцы. Стаяць бярозы, нібы ў сне … (Г. Бураўкін) Тады пазналі мы ўсе: быць прыгажэйшым немагчыма! (У. Дубоўка) Здаецца ім: не снег, не слота, не шэрань ззяе на рацэ, а чайкі кружаць над балотам і смычка з багуном цвіце. (М. Танк) Ён нікому і ніколі не даручаў тое, што мог зрабіць сам (П. Кавалёў) Хлопец ён не гультай па натуры. (Т. Хадкевіч) Не адзін пуд солі разам з'елі мы, не адну цыгарку выкурылі мы, не адна атака апаліла нас, не адна і песня падружыла нас. (М. Танк) Нам н іколі не памерці ані ў якім горы. Бо з зямлі маёй не сцерці сі н ія азёры. (С. Панізнік) Сцюдзёны бярозавік вечных слоў п'ю і ніяк не нап'юся. (С. Законнікау) Божа! Як жа навокал ціха, цішыня і тая знямела, а н і руху табе, ні дыху ў паветры мярцвяна-белым. (С. Сокала ў- Воюш) Калі нельга вынішчыць мову, то імкнуцца хаця б параніць. (С. Сокала ў- Воюш)

2. Обратите внимание на условия употребления частиц не и н і в отрицательных по форме предложениях, но с утвердительным смыслом.

Слухай, як табе не сорам? (К… Крапіва) Якія б там наогул чуткі ні хадзілі, праўда адно — усе вельмі шкадавалі пакойніка. (К. Крапіеа) А чаму не даць рэкламы якой-небудзь? (К, Крапіва) Кожны чалавек па сваёй натуры творца. І п раяўляецца гэта ўсюды і ва ўсім, дзе б ён ні жыў, што б ні рабіў. (Б. Сачанка) І ўсё мне тут, дзе вокам я ні кіну, нагадвае аб жорсткасці вайны. (Я Колас) Каму ж, як не нам, заступіцца, каму ж, як не нам, бараніць! (А. Бачыла) Хто вырас тут, той не любіць не можа, табой не жыць, табой не даражыць. (Д. Бічэль-Загнетава) Толькі дзе за морам ні жыў я, Беларусь мая снілася мне. (Г. Бураўкін) І як н і гне мароз, ні гладзіць, але нічога не парадзіць. (Я. Колас) Дзе н і жыву — успамінаю да рыскі ўсё, аб чым слова ў душы берагу, кожны куточак, знаёмы і блізкі, усюды са мной, (К. К.ірэенка)

Значение отвлеченного (абстрактного) количества имеют числительные. Неотвлеченное же количество выражается при помощи сочетания числительного с названием объекта счета.

1. Сочетания с порядковыми числительными. Порядковые числительные по грамматическои природе являются прилагательными. Поэтому они, как и другие прилаііітельные, при сочетании с названием объекта счета соіласуются с ним в роде, числе и падеже: першы дзень, другое вакно, дваццаць чацвёртая кватэра, шостыя суткі.

В белорусском языке преимущественно таким же образом согласуется порядковое числительное с назваиисм объекта счета не только при определительной (атрибутивной) связи с ним, но и при употреблении этого числительного в составе сказуемого: Першая трапілася бабк а Наста. (Я Колас) І воблік зямлі стаў адменны, другі. (М. Танк) «К іно прыехала! К іно прывезлі!» — мы першыя пачулі з дружбаком і беглі вуліцай, і колькі ўлезе крычалі з радасцю каля акон. (Н. Гілевіч)

Однако возможно в подобных условиях употребление порядкового числительного в творительном падеже:

Яна зайшла першай. Вы выступаеце восьмым. Гэты ход белых быў дваццаць трэцім.

Порядковые числительные в сочетании с названием месяца употребляются для обозначения порядкового дня месяца (даты), а также в качестве названия такого дня как знаменательного и как праздника. Эти сочетания слов выступают в белорусском языке несколько своеобразно.

При употреблении подобного сочетания слов для обозначения порядкового дня месяца, если оно выступает в предложении в качестве подлежащего или в составе сказуемого, название месяца и порядковое числительное при нем имеют обычно форму родительного падежа:

Заўтра будзе ўжо пятнаццатага студзеня. Трыццаць першага красавіка — твой дзень нараджэння.

Если это сочетание слов является зависимым компонентом того или иного словосочетания, название месяца имеет также форму родительного падежа, однако порядковое числительное выступает в соответствующей строению словосочетания форме косвенного падежа:

прыехалі дваццатага лютага; узяць білет на восьмае (на восьмага) чэрвеня; вярнуўся перад дваццаць першым студзеня; буду каля дваццатага жніўня; прызначана нарада на дваццатае (и дваццатага) жніўня; у ноч з трынаццатага на чатырнаццатае (и чатырнаццатага) студзеня.

При употреблении же таких сочетаний слов в качестве названий знаменательных дней и праздников, если подобное название составляет предложение, является в нем подлежащим или составной частью сказуемого, порядковое числительное должно иметь, как это рекомендуется, форму именительного падежа в сочетании с формой родительного падежа названия месяца: Дваццаць сёмае ліпеня — Дзень незалежнасці Беларусі. 9 Мая — свята Перамогі. Хутка 1 студзеня, Новы Год. 1518 год. 9 студзеня. Знамянальны дзень у гісторыі кн ігадрукавання ў Беларусі. Однако не будет ошибкой употребление в подобных условиях и порядкового числительного в родительном падеже (если не вдаваться в семантические тонкости этого различия).

При употреблении данных сочетаний слов в качестве зависимых компонентов словосочетаний с подчинительной связью (управления) они выступают как обычные обозначения порядкового дня месяца: у дзень 1 Мая, на свята 8 Сакавіка, знамянальная дата 27 ліпеня, у ноч на 9 Мая, вярнуўся перад 9 Мая.

2. Сочетания с количественными числительными. Количественное числительное со значением единицы, как и порядковые числительные, согласуется с названием объекга счета в грамматическом роде, числе и падеже: адзін узень, адна ноч, адны суткі. Остальные числительные выступают в таких сочетаниях в качестве главного слова, с которым согласуется определенным образом название объекта счета.

С числительными два, тры, чатыры название объекта чета согласуется по форме, можно сказать, во всех падежах, а также и в числе (формы некоторых существительных женского и среднего рода как названия объекта счета в именительном падеже в этих сочетаниях итличаются от их обычных форм в именительном падеже множественного числа местом ударения). Правда, числиіельное два имеет две формы согласования в роде с согласуемым с ним названием объекта счета:

два сталы, чалавекі; два словы, акны (И. п. мн. ч. вокны); дзве жанчыны, сястры (И. п. мн. ч. сёстры);

тры, чатыры стилы, чалавекі, словы, акны, жанчыны, сястры;

двух сталоў, чалавек, слоў, акон; Дзвюх жанчын, сясцер; трох, чатырох сталоў, чалавек, слоў, акон, сясцёр;

двум сталам, чалавекам, словам, вокнам; дзвюм жанчынам, сёстрам и т. д.

С числительными же пять и последующими, если они выступают в именительном падеже, название объекта счета не согласуется. Оно имеет форму родительного падежа: пяць, дзесяць сталоў, слоў, жанчын, но: пяцісталоў, слоў, жанчын; пяці сталам, словам, ясанчынам и т. д.

В составе сочетаний с количественными числительными два (дзве), тры, чатыры при названии объекта счета может быть в качестве определения прилагательное. Оно, естественно, согласуется с этим названием в числе и падеже, в том числе если название в сочетании имеет форму именительного падежа: два новыя сталы, тры маладыя асобы, дзве буйныя перамогі, чатыры палескія вёскі. Бачыу два белыя, а трэці —я к снег (поговорка). Употребление в подобных условиях несогласованного определения в родительном падеже имеет место, но для белорусского языка не характерно.

Сочетания с количественными числительными, но с обратным порядком слов выступают в значении приблизительного количества. В белорусском языке при числительных два (дзве), тры, чатыры название объекта счета в подобных сочетаниях выступает обычно в родительном падеже множественного числа: гадоў тры, дзён чатыры, гадзін дзве, слоў два, месяцаў два. Однако хотя и не характерна, тем не менее употребительна здесь и форма именительного падежа: гады тры, дні чатыры, гадзіны дзве и т. д.

3. Сочетания с собирательными числительными. С собирательными числительными названия объектов счета согласуются формально таким же образом, как и с количественным числительным пяць и следующими за ним:

двое нажнічак, пяцёра дзяцей, трое вакон; траіх дзяцей;

траім дзецям и т. д. Только с парным собирательным числительным абодва названия объектов согласуются, как и с количественным числительным два:

абодва чалавекі абедзве постаці абодвух чалавек абедзвюх постацей абодвум чалавекам абедзвюм постацям

Нужно отметить (хотя это и не имеет отношения к строению количественно-именных сочетаний слов), что сочетания количественных и собирательных числительных с названиями объектов счета, когда эти сочетания выступают в качестве подлежащего в предложении, согласуются со сказуемым как в форме множественного числа, так и в форме единственного числа (а с глагольным сказуемым в форме прошедшего времени — в форме среднего рода): Пяць чалавек ідзе (и ідуць). Два гады м інула (и мінулі). Трое хлапчукоў сядзіць (и сядзяць). Шасцёра коней пасвілася (и пасвіліся}.

Однако сочетание с парными собирательными числительными абодва, абедзве в качестве подлежащего согласуются со сказуемым только в форме множественного числа: Абодва хлопцы маўчалі. Абедзве каровы ацяліліся. Абодва гаспадары спалі. Абедзве ўнучкі йылі ў гасцях.

ЭКСПРЕССИВНЫЕ ОБРАЩЕНИЯ

Мать. Маці — мама, мамка, мамачка, матуля, матулька, — л ечка, — ленька, мамуся, мамуська, — сечка, — сенька.

Отец. Бацька — тата, татка, татачка, татуля, татулька, — л ечка, — ленька, татуся, татусь, татуська, — сечка, — сенька

Бабушка. Бабка — бабуля, бабулька, — л ечка, бабачка, бабуся, бабуська, — сечка, бабуня, бабунька.

Дедушка. Дзед — дзядуля, дзядулька, — л ечка, дзеда, дзедка, дзядок, — дочак, дзедзя, дзедзік.

Брат. Брат — братка, братачка, братулечка, браток, браточак, браціку, брацейка, брахненька, — н ейка

Сестра. Сястра — сястрыца, сястрычка, сяструля, — л ечка, — ленька.

Дочь. Дачка — дачушка, дачушачка, дочачка, дочанька, дачуля, дачулечка, — л енька, доча, дочухна, дачухна, доня, донька

Сын. Сын — сынок, сыночак, сыночачак, сынуля, сынулька, — л ечка, — ленька, сынку.

Внук. Унук — унучак, унучачак.

Внучка. Унучка — унучачка, — ч анька

Тетя. Цётка — цётачка, цётухна, цёця, цятуля

Дядя. Дзядзька — дзядзечка, дзядзя, дзядзюля

Жена. Жонка — жоначка, маці, жанчынка, сябрынька, бабка

Муж. Мужык — мужычок, чалавеча, стары

Ребенок. Дзіця — дзіцятка, — т ачка, дзетка, дзетачка, — танька

Друг. Сябра — сябрук, братка, браток, брацец, брат, дружа

Подруга. Сяброўка — сястрыца, сястрычка, дарагуша, мілка, галубка.

Парень. Хлопец — хлопча, малец

Девушка. Дзяўчына — дзеўчына, дзяўчо

Мальчик. Хлопчык — хлапец, хлопча, хлапечак, дзіцятка

Девочка. Дзяўчынка — дзяўчыначка, дзяўчо

Женщина. Жанчына — жанчынка, кабетка, бабка, цётка, цётухна

Мужчина. Мужчына — мужчынка, чалавеча, чалавечак, дзядзька

Девчата. Дзяўчаты — дзяўчаткі, -тачкі

Ребята (парни). Хлопцы — хлопчыкі, хлапцы.

Ребята (дети). Дзеці — дзеткі, дзетачкі, дзетвара,

дзятва, хлопцы і дзяўчаткі

Мужчины. Мужчыны — мужчынкі, дзядзькі, дзядзечкі

Женщины. Жанчыны — жанчынкі, жанчыначкі, кабеткі, кабетачкі, жоначкі, бабачкі, жанкі

Люди. Людзі — людцы, людзечкі

Братья. Браты — браткі, браточкі

Гости. Госці — госцейкі, госцікі

ТЕКСТ

Прыгожа ўлетку ў весцы Зяленічах!

Адзін канец вескі амаль што губляецца ў лесе. Лес той цягнецца далёка-далёка ўніз па Дняпры, і чым далей, чым глыбей удацца ў нутро яго, тым шчыльней ахіне ён дыханнем адвечнай дзікасці, тым мацней зачаруе глухім звонам глыбокай сваёй цішыні.

У лесе ўлетку бывае шмат ягад і грыбоў. У святочныя дні там шумліва блытаюцца песні птушак з песнямі шустрых дзяўчат, з віскам і смехам, з гулкім гойканнем моладзі. Жыве тады лес пярэстазвонкім жыццём, і ў тым жыцці — у зяленым, у сонечным — чуваць гармонія шчасця, гармонія светлае радасці

А вечарамі, калі па весцы клапатліва задзынкаюць начныя жукі ды пачнуць моўчкі ныраць з-за вуглоў чорныя шаптуны-кажаны калі пранясецца над вескаи ці хам ірны подых начнога спакою — над Дняпром тады сакавіта пальецца беларуская звонкая песня, разальецца ў працяжлівых ядраных гуках надрыўны сум беларускае вескі.

Добра пайсці тады ў лес аднаму, убіцца ў глухі хмызняк над Дняпром і моўчкі слухаць, як у сівым кудлатым тумане над соннай вадой б'юцца прыгожыя гукі, як растаюць яны водгуллем недзе там, за Дняпром, дзе спяць сенажаці, дзе адгукаецца на песню адзін аднастайны крык дзергача.

І яшчэ добра тады ўпарта ўглядзецца ў спавітыя туманам і змрокам воды Дняпра, увабраць у сябе іх таемнасць, маўклівую, сугучную чароўнаму маўчанню чорнага лесу. Тады могуць паўстаць у душы цені дзівосных людзей, цені наіўных дзіцячых трызненняў. Тады можа здацца, што рассуваецца ціха туман над Дняпром, раздаецца вада і ўсплывае наповерх цудоўнай красы дзяўчына Яна асцярожна азіраецца, яна, пэўна, хоча выйсці на бераг, каб пагойтацца на гнуткім вецці бяроз.

Мо, гэта русалка? А мо, гэта Дзеўка-Паланянка, што ў моры з сонцам купаецца?

(М Зарэцкі)

амаль што — почти что

губляцца — теряться

удацца — углубиться

ах інуць — укрыть

адвечны — извечный

блытацца — смешиваться

віск — визг

пярэсты — пестрый

чуваць — слышно, чувствуется

клапатліва — хлопотливо, беспокойно

кажан — летучая мышь

сум — грусть тоска

хмызняк — кустарник

кудлаты — косматый лохматый

водгулле — отголосок

сенажаць — сенокос, сенокосные луга

аднастайны — однообразный

дзяргач — драч

упарта — упрямо, настойчиво, упорно

спав іты — спеленатый

змрок — сумрак

таемнасць — таинственность

сугучны — созвучный

дзівосны — удивительный, дивный

трызненне — бред

здацца — показаться

цудоўны — чудесный

азірацца — осматриваться

пэўна — наверное

пагойтацца — покачаться

гнуткі — гибкий

1. Из названий данных в скобках цифр и слов образуйте количественно-именные сочетания и включите их грамматически в конте кст пр едложений

Як помнік старыны, стаяць (2 рослая сасна) ля завадской сцяны (А Александровіч) (20 смуглыя рукі умелыя) кожны лісцік берагуць (Э Агняцвет) (2 высокія клёны) каля гумна здаваліся сінімі і мокрымі (К Чорны) (Першы 6 раздзелы) аповесщ і замыкаюць яго (Я Колас) Перарабіў першы акт і напісаў (4 новы) (Я Колас) Толькі (2 ніжн і галіна) значна патаўсцелі, сталі даўжэйшымі, адна з іх звесілася цераз плот на вуліцу, а другая — на прыгуменак (П Пестрак) Ніякага ўражання (гэты 3 год) на мяне не зрабілі (Я Колас) (Другі з 3 дзень) мы зноў адсядзелі ў цемным карцэры (Я К. олас) Не ведаю, як яно ўжо далей было, а толькі загадчыку акруговага аддзела асветы прынеслі рач два лісты, (2 жудасны лі ст) (К Крапіва) Трое (астатні) з цікавасцю разглядалі незнаемых ім людзей (К Крапіва) Паабапал ракі (2 чыгуначны будка) (М Лужашн) Нават у сне бачыліся тыя расцяробы і печышчы, дзе правеў не (1, а цэлы 2 доўгі зіма) (І Чыгрынаў) Абедзве (першая навальніца) былі літасцівыя (І Мележ)

2. Проанализируйте примеры разного согласования сказуемого (подлежащим в количественно-именных сочетаниях и объясните смысловую разницу между предложениями при употреблении в них сказуемого в единственном и во множественном числе

Адзін сыцее — дзесяць пацее (прымаўка) Было ў бацькі два сыны (А Якімовіч) Узкія два канцы і абодва б'юць (Ф Янкоўскі) Усе чацвёра хлопцаў скончылі васьмігодку сёлетняй вясной (І Навуменка) 3 дзесятага класа пайшло на фронт шаснаццаць, прыйшло толькі чацвера (І Навуменка) Пераезд сціх. За лініяй чыгункі ў траншэі стаілася яго чацвёра абаронцаў (В Быкаў) Праз хвіліну яму ўжо добра было відаць, што ідуць двое людзей (К Чорны) А з дзецьмі ен абы ходзіцца горай, як з якой жывёлаю. Двое з яго пабояў ужо ляглі ў труну, трое аглухлі, а пяцера ляжаць у пасцелі (К Крапіва) Два галубы купаюцца ў праменнях, цвітуць, абняўшыся, дзве вішні ля акна (А Александровіч) У адным мяшку два каты не пагодзяцца (Ф Янкоўскі) У Пасадні былі дзве карчмы (3 Бядуля) Два снепры, дзве кропелькі зары — на мокрую галінку вольхі ўпалі (Н Мацяш) Дзве дзявочыя постаці мільгаиулі на фоне лугавой зеляніны (Т Хадкевіч) Два чалавекі сядзяць у чоўне (Я Колас) Два св істы прарэзалі мрок (Я Колас) У пратаколе было чатыры пункты. Чалавек з пятнаццаць прыйшло. Два браты пайшлі на раку купацца, а трэці на беразе валяецца (Коромысло и ведра)

3. Познакомьтесь с различпыми способами и формами выражения приблизительного количества в белорусском языке и сравните их с аналогичными выражениями в русском языке.

1 Ён досыць высока, сажняў на тры, а можа і болей узнімаецца над вадою (Я Колас) У бясхвостых земнаводных заднія канечнасці звычайна ў 1,5–3 рачы даўжэйшыя за пярэднія (М П ікулік) Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны у Мінску налічвалася 400 вуліц і жыло каля 250 тысяч жыхароў (У К. арпаў) Каля сотні рабочых працавала на пабудове дома (Я Колас) Гадоў чатыры таму назад каля Крышыч цэлае лета працавала вялікая група геалагічнай разведкі (У Краўчанка) Кіламетраў за тры ад лесу зелянеюць на полі прысады (М Лынькоў) Нарэшце п ісьмо прыйшло як выявілася, нейкія 100 км яно ішло пяць дзён (І Шамякін) Янукевічу было гадоў пад пяцьдзесят (Т Хадкевіч) А збоку крокаў якіх за 200 зноў былі відаць кусты (І Чыгрынаў) Больш 3-х гадзін блукалі дзеці па сх ілах Гаруноўскіх узвышшаў (У Краўчанка) Разоў тры ці чатыры Язэп пытаўся ў сустрэчных пра дарогу на Нёман (А Якімовіч) Да горада было кіламетраў 3–4 (М Лынькоў) Тым дубкам па 15 гадкоў, а мне — пад 60 (У Мяжэвіч) Праўда, ён не так і бедны: грошай мае рублёў тры ды дзве грывенькі з гары і траяк яшчэ той медны (Я Кочас) Але прайшло якіх са дзве хвіліны, як я ўжо асвоілася і стала разглядаць усе наўкола (Я Колас) Пасля палудня 22 ліпеня настаўнікі, якіх было каля 25 чалавек, невялічкімі групкамі і рознымі сцежкамі пацягнуліся ва ўмоўленае месца на бераг Нёмана, вярсты за чатыры ад сяла (Я Колас) Вучняў было з 30, а па спіску 107 (Я Колас) На ўсю вёску і на ўсе хутары (іх вакол вёскі з дваццаць) толькі адна хата-мураванка (Ф Янкоўскі) Нядзелек за год — за пяцьдзесят (Ф Янк. оўскі) Ен амаль пяць кіламетраў поўз з сваімі сябрамі (К. Крапіва)

2. Якіх дваццаць — дваццаць два будзе яму. Пераход быў кіламетраў за дваццаць. Яму гадоў за шэсцьдзесят. Ты ж гадоў на пяць старэйшы за Пятра. Гады з чатыры не было. Мне ўжо пад восемдзесят, а старомуза дзевяноста! Нешта каля ста пяцідзесяці ці што. Александрыйская бібліятэка ў Старажытным Егіпце налічвала каля 700 тысяч тамоў. Вышыня дуба 42 метры, а гадоў яму больш за 650. А гэта больш за дзве тысячы каштуе. Гэтай секвоі штось каля 4 тысяч год. Нарыхтавалі больш за 200 тон сена. Ён — аўтар 14 кніг і брашур, больш 100 значных артыкулаў і каля 500 заметак і паведамленняў. У 24-м ці 25-м годзе прадаў хату ў вёсцы і перабраўся ў горад.

Сказуемое в белорусском, как и в русском, языке обычно выражается глаголом и по существу одинаково в обоих языках. Оно может быть как простым, так и составным. Отличия касаются в основном составного сказуемого, но имеются некоторые особенности и простого глагольного сказуемого.

Специфически белорусским является сказуемое, выраженное сложной формой прошедшего времени, состоящей из основного глагола и вспомогательного быць в прошедшем времени: Дождж быу пайшоў, але хутка спыніўся. Необходимо обратить внимание, что в этом случае вспомогательный глагол быць согласуется в роде и числе с подлежащим, как и основной: ён быу зрабіў, яна была зрабіла, яно было зрабіла, яны былі зрабілі. Как видно, такое сказуемое обозначает прерванное действие в прошлом, которое сменяется другим действием.

В именном составном сказуемом, когда основное лексическое значение выражается именем существительным, прилагательным, числительным или местоимением, наряду с общей для обоих языков глагольной связкой быць могут употребляться также глаголы з'яўляцца — являться, станавіцца — становиться, звацца — зваться, называться, рабіцца — делаться, стаць — стать, лічыцца — считаться и др. Обычно при этих глаголах именная часть ставится в творительном падеже: Васіль будзе студэнтам. Васіль з'яўляецца студэнтам (Васіль ёсць студэнт, Васіль — студэнт). Васіль становіцца (стане, стаў) студэнтам. Васіль робіцца студэнтам. Васіль лічыцца студэнтам и т. д. При этом фактически только фразы со связками быць и з 'яўляцца полностью тождественны по значению. Другие связки вносят определенные дополнительные значения. Так, вспомогательные глаголы рабіцца, станавіцца указывают обычно на начало приобретения какого-либо свойства, связка л ічыцца вносит оттенок условности, мнимости какого-либо свойства или состояния.

Для такого типа сказуемого характерен пропуск не только глагольной связки быць в настоящем времени, но и з 'яўляцца. Настаўнікам Васіль тут. Ён тут галоўным гандляром. Часто вместо творительного падежа имени в том же значении употребляются конструкции с предлогом за и винительным падежом: Васіль тут за настаўніка. Ён тут за галоўнага гандляра. Такая же конструкция употребляется и со вспомогательным глаголом бьщь:

Яна была за афіцыянтку. Важно подчеркнуть, что конструкция с предлогом за чаще всего имеет значение 'быть кем-то' и только в отдельных контекстах — 'быть вместо кого-то': Дан іла стаў яму за бацьку. Суседка была ім за маці.

При глагольных связках зваць, быць, стаць и некоторых других нередко употребляется наряду с творительным и именительный падеж: Яе завуць Алесяй. — Яе завуць Алеся. Асіна бывае прыгожай восенню. — Асіна бывае прыгожая восенню. Именительный падеж предпочтителен при сравнительной степени прилагательных: Ён быў старэйшы і вышэйшы ростам. Тон стаў павольнейшы і мякчэйшы. Тады ён быў маладзейшы і дужэйшы.

В составном сказуемом прилагательные и причастия, как правило, употребляются в полной форме: Яна была вясёлая і жартаў л івая. Я быў хворы. Камандзі р быў паранены. Краткие формы допускаются в тех случаях, когда прилагательные и причастия имеют модальное значение (готовы, абавязаны, вымушаны, схільны и т. д.): Гэты прадмет мне патрэбен. Я быў вымушан. гэта зрабіць. Яму ён абавязан усім. Если краткая форма односложная, то в составе сказуемого предпочтение отдается полной форме: Ён быў смелы. Поле было белае. Салдат варты, ўзнагароды. Притяжательные прилагательные в качестве сказуемого выступают только в краткой форме: Гэта кн іга сынава. Гэты дом сынаў. Гэта поле сынава. Встречающиеся иногда в художественной литературе полные формы (типа паход Ігаравы, матчыныя слёзы) нельзя считать правильными.

Следует отметить специфически белорусские формы прилагательных, имеющих относительное значение качества, выражаемое приставкой з а-: Гэты пакой замалы для работы (слишком мал, маловат). Праход быў завузкі (узковат, слишком узок).

В качестве сказуемого страдательные причастия прошедшего времени мужского рода могут быть как краткие, так и полные, но предпочтение должно отдаваться полным формам: Дакумент прызначаны для выканкома. — Дакумент прызначан для выканкома. Причастия женского и среднего рода, а также во множественном числе обычно употребляются в краткой форме: Справа адаслана ў выканком. Жыта патоптана коньмі. Участкі агароджаны. Если же такие причастия имеют пояснительные слова, то они могут быть и полной формой: Дзверы былі толькі прычыненыя. Пшаніца сёння зжатая.

Причастия на — ш -, -ўш- (диалектное Мы не прывыкшыя да працы}, встречающиеся в художественной литературе, не соответствуют литературной норме. В некоторых случаях возможна их замена причастиями на — л -. которые вполне отвечают норме: Двор цяпер зусім запусцеўшы. — Двор цяпер зусім запусцелы. Ен быў прамокшы, да н іткі.— Ен быў прамоклы да ніткі. Не стали литературной нормой также составные сказуемые, у которых при глагольной связке употребляются деепричастия прошедшего времени на — ўшы: Ён быў толькі ўстаўшы з пасцелі. Ен быў добра выпіўшы. Яна пайшоўшы была. Однако в художественной литературе в качестве характеристики речи действующих лиц такие формы вполне уместны.

В белорусском языке широко представлены глагольные и именные сказуемые с глагольными связками стацца — стать и мецца — иметь намерение: Ты стаўся нам родны і блізкі; Мясціны сталіся блізкімі і дарагімі; Ен меўся пайсці начаваць; Кафедра мелася рэкамендаваць яго ў аспірантуру.

Определенным своеобразием характеризуются также составные сказуемые, у которых именная часть выражена наречием н ішто или выражением нішто сабе: Гаспадарка была н ішто. Яна была н ішто сабе. Эти и подобные фразы обычно означают наличие положительного качества улица или предмета, выступающего в качестве подлежащего (достаточно хороший, неплохой)

СЛОВА И ВЫРАЖЕНИЯ

Пошта — почта

Тэлеграф — телеграф

Телефун — телефон

Авіяпошта — авиапочта

П ісаць на адрас — писать по адресу

Адрасат, атрымальні к — адресат, получатель

Адпраўшчык — отправитель

Зваротны, адваротны адрас — обратный адрес

Паштовы індэкс — почтовый индекс

П ісьмо (ліст) да запатрабавання — письмо до востребования

Атрымаць (паслаць) п ісьмо, ліст — получить (послать) письмо.

Паштоўка — открытка, открытое письмо

Віншавальная паштоўка — поздравительная открытка

Канверт — конверт

Паштовая скрынка — почтовый ящик

Апусціць (кінуць) лі ст у паштовую скрынку — опустить письмо в почтовый ящик

Заказное п ісьмо(заказны ліст) — заказное письмо

Пасылаць заказным — посылать заказным

Наклеіць дадатковую марку — наклеить дополнительную марку

П ішыце правільна адрас! — Пишите правильно адрес!

Хатні (дамашні), службовы адрас — домашний, служебный адрес

Паштовая папера — почтовая бумага

Бандэроль — бандероль

Простая (заказная) бандэроль — простая (заказная) бандероль

Пасылка простая, заказная, з аб'яўленай цэннасцю — посылка простая, заказная, с объявленной ценностыо

Паштовы перавод — почтовый перевод

Тэлеграфны перавод — телеграфный перевод

Аддзяленне сувязі — отделение связи

Хатні (дамашні), службовы тэлефон—домашний, служебный телефон

Вы няправільна набралі нумар — вы неправильно набрали номер

У Мінску тэлефонныя нумары шасцізначныя — В Минске телефонные номера шестизначные

Міжгародні тэлефон-аўтамат — междугородный телефон-автомат.

Паралельны (спараны) тэлефон — параллельный (спаренный) телефон.

Пазвані це а шостай гадзіне — позвоните около шести.

Унутраны тэлефон — внутренний телефон.

Міжгародні перагаворны пункт — междугородный переговорный пункт.

Дадатковы нумар — дополнительный номер.

Аўтаматычная тэлефонная станцыя (АТС) — автоматическая телефонная станция.

Прыміце тэлефонаграму — примите телефонограмму.

Віншавальная тэлеграма — поздравительная телеграмма.

Тэрміновая тэлеграма — срочная телеграмма.

Тэлеграфаваць — телеграфировать.

Кв іток (квітанцыя) — квитанция.

І льготны (льготны) тарыф — льготный тариф.

Узяць (зняць) трубку — взять (снять) трубку.

Вешаць трубку — вешать трубку.

Тэлефонны даведні к — телефонный справочник.

Тэлефонны апарат (тэлефон) — телефонный аппарат (телефон).

Гэта не тэлефонная размова — это не телефонный разговор

Заказоць тэлефонную размову — заказать телефонный разговор.

Зняць (паўтарыць) заказ — снять (повторить) заказ.

Паклікаць да тэлефуна — попросить (позвать) к телефону.

Тэлефон і тэлеграф працуюць кругласутачна — телефон и телеграф работают круглосуточно.

Злучаць — соединять.

Злучаю, гаварыце! — соединяю, говорите!

Раз'яднуўваю — разъединяю.

Абанент не адказвае — абонент не отвечает.

Тэлетайп — телетайп.

Тэлефакс — телефакс.

Радыётэлефон — радиотелефон.

ТЕКСТ

Жыў сабе так Несцерка, меў дзетак шэсцерка. Рабіць ляніцца, красці баіцца, папрасіць не пасмее — не з чага яму пражыць. Вот ён узяў ды й пайшоў к Богу. І д зе, ажно ідзе Юр'я — залатое сядло.

— Здароў, святы Юр'я!

— Здароў! Хто ты такі?

— А я, — кажа, — Несцерка, маю дзяцей шэсцерка, рабіць лянуюся, красці баюся, папрасіць не пасмею!

— Куды ты ідзеш?

— К Богу!

— Чаго?

— А вот чаго: не з чага мне пражыць, дык пайду к Богу спрашу, чым мне займацца: ці чытаць, ці п ісаць, ці з гаршкоў хватаць? А ты куды, святы Юр'я?

— К Богу й я!

— Зачым?

— А пра свае надабнасці!

— Ну, успомні там, святы Юр'я, чым мне займацца?

— Добра, спытаюся!

— Забудзеш, святы Юр'я?

— Не, не, спытаюся!

— Не забудзеш? Дай мне ў заставу сваю залатую страмяну, што не забудзеш!

— А як жа я паеду?

Несцерка ўзяў лазінку, зрабіў страмяну і прывязаў, а залатую ў заставу ўзяў. Паехаў той Юр'я к Богу, а Несцерка дажыдае, пакуль ён вернецца. Тады святы Юр'я распрасіў у Бога пра свае надабнасці і стаў садзіцца на каня. А Бог убачыў лазовую страмяну і пытаецца:

— А дзе твая страмяна?

— А, госпадзі, Несцерка атабраў,— мае дзетак шэсцерка, рабіць ляніцца, красці баіцца, папрасіць не пасмее, з чаго яму пражыць?

— А няхай круціць ды матае і душу п ітае! Юр'я і паехаў. Пад'ехаў ён к Несцерку, той Несцерка пытае:

— А што, святы Юр'я, што табе Бог казаў?

— А во што Бог казаў: «Няхай круціць ды матае і душу п ітае!» Ну, дай жа, Несцерка, маю страмяну, што ты ў мяне ўзяў у заставу, залатую!

— А калі я ў цябе яе браў? Я яшчэ сам табе даў страмяну лазовую. Падавай мне яе назад! Во мая страмяна, ля сядла!..

Што той Юр'я набраўся з Несцеркам, але-такі мусіў заплаціць за лазовую страмяну.

Той Несцерка пабег у хату:

— Троху пажытку ёсць, слава Богу! Мне-ткі не напрасна бог сказаў, што як салгу, дык жыў буду і з таго хлеба!

Пражыў тое, што заплаціў яму Юр'я за лазовую страмяну, тады ўзяў і павесіў залатую страмяну на варотах. Ажно едзе пан багаты. Убачыў страмяну, што вісіць на варотах, і кажа свайму кучару:

— Зайдзі, папытайся, ці не ёсць у яго прадажныя сёдлы?

Кучар зайшоў у хату і спрашвае:

— Што, ты сёдлы дзелаеш?

— Дзелаю, — кажа Несцерка, — ды толькі на заказ, патаму я дзелаю сёдлы дарагія — сярэбраныя, залатыя!

Кучар пайшоў і сказаў пану. Той пан злез і стаў дагаварвацца. Дагаварыліся, каб ён здзелаў яму сядло за сто рублё ў і з гары-грошы. Узяў Несцерка грошы ды і сядзіць на печы. Прыязджае той пан за сядлом, а ён ляжыць босы на печы.

— Дзе сядло?

— Якое сядло, паночак?

— Ды тое, што я табе даваў грошы. Несцерка толькі ксціцца:

— А вой, а вой! Якое ў мяне сядло? Я не ўмею лапцей сплесці.

Пан той крычаў, крычаў ды і кажа:

— Адзявайся, пойдзем на суд! А Несцерка кажа:

— А што, ці я босы пайду?

— Ах д'яблы яго вазьмі! Кучар, дай яму мае валенцы! Ну, адзявайся, пойдзем!

— А што, ці я голы пайду?

— А нех ці, пане, д'яблы ўзялі! Дай яму, кучар, маю хутру!

Кучар прынёс хутру, Несцерка абуўся, адзеўся. Выйшлі вон. Пан стаў садзіцца на каня. А Несцерка паглядзеў ды кажа:

— А што я, ці сабака, ці што, што я пяшком пабягу!

— А нех ці д'яблы, пане, узялі! Дай яму, кучар, прысцяжнога каня!

Сеў той Несцерка, і паехалі на суд. Прыехалі туды. Сталі іх судзіць.

— Ну, што ты, Несцерка, грошы пану не аддаеш?

— Ды я ж яму не вінаваті Ен ка мне вяжацца, сам не ведаю чаго. Хоча, мусіць, сарваць што-небудзь! Зараз скажа, што гэта і боты яго на мне!

Пан той кажа:

— Дурань ты' Дык гэта ж мае боты'

— Ну во, бачыце' Ен во кажа, што боты яго на мне. Можа, ён скажа, што і хутра гэта яго' Пан зноў

— Ах, каб цябе д'яблы, пане! Гэта ж мая хутра!

— Ну во, бачыце, гаспадзіны суддзі ен ужо кажа, што і конь яго!

Суддзі тыя думалі, думалі ды і кажуць пану

— Не, брат, відаць, што ты маніш, што гэта ўсе твае:і хутра, і боты, і конь, і грошы!

І нічога не прысудзілі Несцерку. Сеў той Несцерка на каня і паехаў у двор. Засталіся яму і конь, і боты, і грошы 1 цяпер ен жыве з тых грошай.

Несцерка — ласк от Несцер герой белорусских народных сказок

Юр’я—разг. от Юрый, под влиянием названия праздника Юр'е

у заставу — в заклад

страмяна — диалектная форма, лит. стрэмя (ср р)

дажыдае—диалектная форма лит. ч акае

надабнасці — диалектная форма лит. п атрэбы

атабраў — диалектная форма лит. адабраў

але ткі — разг от але такі

напрасна — диалектная форма, лит. д арма

спрашвае — диалектная форма лит. п ытае

дзелаеш — диалектная форма лит. р обіш

з гары грошы — деньги сразу

ксціцца — диалектная форма лит. х рысціцца

А нех ці, пане д'яблы цэплі! — А няхай цябе, пане, д'яблы возьмуць! — Пусть тебя, пан, черти возьмут!

хутра — диал., лит. футра — шуба

во — лит. вось — вот

маніць — врать, лгать

1. Выпишите сначала предложения в которых именная часть составного сказуемого стоит в именительном, затем в творительном падеже

3 цягам часу Ліда стане яшчэ больш прыгожым горадам («Звязда») Здарэнне было больш недарэчна смешнае, чым крыўднае. (Л. Куляшоў) Шурпатая кара дрэва была цёплай, пахучай. (М. Лынькоў) Саша і Пеця тады яшчэ малыя былі. (І. Шамякін) На гнілую багну з ліхарадкаю пусцім стрэлы светлыя канаў, каб зямля была сухой і гладкаю, каб палескі змрок навек сканаў. (П. Панчанка) Тады нейкімі светлымі рабіліся яе цёмныя вочы, і ўся яна здавалася лёгкай і простай. (М. Паслядовіч) Здавалася, што і хата стала зусім іншая. (І. Шамякін) Яна была і спраўная і працавітая, ды гэта ўсё— не тое. (Я Брыль) Каўрыжка яго прозвішча. (І. Мележ) Усмешка рабіла яго маладзейшым нават за свае васемнаццаць год. (І. Мележ) Быстроў выступіў апошні. (І. Мележ) Поле было бяскрайнім і бязлюдным. (Т. Хадкевіч) Ты жадала, каб я быў харобрым, статным і вучоным. (П. Панчанка)

2. Спишите, подчеркивая сказуемое. Определите, как их можно было бы перевести на русский язык, чтобы сохранить смысл предложения.

Адтуль пачалася была страляні на. Неба дажджліваю хмарай абложана. На жывой касці мяса мусіць нарасці. Ен быў купец. Яго няма дома. Ходзіць ні гола, ні адзета. Чужая хата горшая за ката. Сталіца А нгліі называецца Лондан. Камандзі р прызначыў яго за старшыну. Ен быў за машыніста. Яму было шкада дзядзьку, які ратаваў яго жыццё і быў за бацьку. Мне хацелася б у механікі падацца, ці ў крайнім выпадку за дарожнага майстра. Сам начальнік меўся прыехаць. Сталы былі непрыбраныя. Усе крэслы былі заняты. Чалавек прыкуты цяжкай хваробай да пасцелі. Яна сядзела скамянелая ад жудасці. Ты стаў проста двурушні к. Хлопцы завуцца Уладзік і Шура. Ен быў прыкінуўся хворым. Стрэлачнік памкнуўся быў даць лататы. Сам начальнік меўся прыехаць. Ніякіх асаблівых навін не чуваць было. Былі відаць толькі пні. Мы цябе за разумнага ўважаем. Каўнер у цябе завялікі. Гарнітур быў н ішто, але няспрытна ж вельмі сядзеў.

3. Сравните употребление кратких и полных форм прилагательных и причастий в качестве именной части составного сказуемого. В каких случаях отдается предпочтение кратким формам?

Хай думае лепш, што здароў я і жыў… (М. Танк.) І вы будзьце ўсе здаровы, будзь і ты здароў, дзядок. (Я. Колас) Яна быццам знарок пазбягала яго, станавілася далёкай і недаступнай. (Т. Хадкевіч) Дождж ішоў спорны і цёплы. (7. Шамякін) Лагчына пасярэдзіне была забалочаная (І Мелелс) Голас аднаго з хлопцаў быў вяселы і жартаўлівы (К Чорны) Сто гадоў рос ты, дуб, быў нам дораг і люб (П Броўка) Руды наш стаў дабёр і гладак, аж чуць цягае ўжо азадак (К. Кратва) Ад гора горбіцца бедная маці, і белы свет ей зрабіўся не міл (П Гнанчанка) Пытанне гэта для Саўкі было небяспечнае (Я Колас) Вада была пакрыта перламутравым блескам (3 Бядуля) Здароўе Захара было падарвана гадамі вайны і голадам (П Пестрак) Сталы і столікі былі засланы чыстымі настольнікамі і настольшчкамі (Я Колас) Муры, якія і былі ў ім, асталіся пабітыя гарматамі (К. Чорны) І гэтае вялікае вынаходства так і засталося незаўважаным (Я Маўр) Міхал ідзе туды, на поле, дзе Нёман, выгнуўшыся дужкай, абводзщь лес прыгожай стужкай, але цяпер марозам скован і ад людскіх вачэй захован, і толькі жолаб, нізка ўгнуты, ды лед, ад снегу ветрам здзьмуты, яго дарогу вызначалі (Я Колас)

4. Определите значение следующих фраз путем перевода их на русский язык

Пан Зыгмусь пачаў быў гаварыць, які ён яшчэ мужчына, але не скончыў, бо Алена не хоча яго слухаць, не спыняецца (Я Колас) Спачатку Ганарджыя быў вырашыў ад'ехаць куды нібы на пэўны час, але потым пакінуў пра гэта думаць (Э Самуйленак) 3 разварушанага сена відаць былі ногі (М Лынькоў) У яго тоне чуваць былі кпіны моцнага чалавека над слабейшым (3 Бядуля) Постаць Ігната не растаяла яшчэ ў цемры, і глухія хлюпкія крокі яго чуваць былі выразна (Р Мурашка) Вось як дзед Талаш стаўся атаманам (Я Колас) Што снілася некалі ў снах — праўдзіваю сталася явай (П Глебка) Душны закапцелы барак і штодзеннае тузанне са шпаламі, бярвеннямі сталіся лячэбнщай ад усіх знямог (П Пестрак) Нікому Бушмар ні ў чым не прызнаўся, нават самой Амілі, якая пасля прыйшла была сама да яго бледная і трывожная (К. Чорны) Поташ быў прыкінуўся хворым (М Паслядовіч) Потым Домна ўзяла патушыла лучыну, каб Віктар ведаў, што ў яе цяпер нікога няма (М Лобан) Абодва ўзбуджаныя, спацелыя, расхрыстаныя, з сякерамі за папружкамі і пугамі ў руках (К Чорны) А ты — я чытаў — запусцелы, зусім занядбаны цяпер (П Панчанка) Заснуў пасёлак анямелы. Д аўно патушаны агні (Я Колас)

Причастия в предложении выполняют роль определения, указывая на время, а также на субъектно объектные отношения, находящие выражение в категории залога В белорусском языке степень употребления причастии действительного и страдательного залогов настоящего и прошедшего времени неодинакова. Следовательно, неодинаково употребительны и причастные обороты — причастия вместе с относящимися к ним словами

В качестве определения наиболее широко употребляются причастия прошедшего времени страдательного Залога, образованные с помощью суффиксов — н -, -т-, -л-, и соответственно обороты с этими причастиями / рад нагружаных фурманак паволі зрушыў, мінуў ганак (Я Колас) 3 нержавеючага сплаву гэты быў жэтон адліты (М Танк) Паблеклыя вочы яе глядзелі на свет з-пад шзк. а насунуіай хусткі, здаецца, зусім абыякава (Я Брыль)

Причастия страдательного залога настоящего времени, образованные с помощью суффиксов — е м-, -ім-, и обороты с ними встречаются главным образом в научных текстах, иногда в газетах, очень редко в художествеиных текстах. Значна палепшылася якасць апрацоўваемай паверхні, павысілася стойкасць інструментаў («Звязда») Чалавек, торапка бег, падганяемы пургой, начнымі сполахамі, глухімі гукамі лесавымі, звярынымі (М Лынькоў) В связи с этим многие считают их вообще не свойственными белорусскому языку, появившимися под влиянием русского языка В о всяком случае рекомендуется избегать их употребления Обычным способом замены таких оборотов является превращение их в определительные придаточные предложения, опускание и подыскивание каких-то синонимических форм Т ак, в примере из «Звязды» можно сказать Значна палепшылася якасць паверхні, якая апрацоўваецца, павысілася стойкасць інструментаў или Значна палепшылася якасць паверхні пры апрацоўцы, павысілася стойкасць інструментаў В случаях, аналогичных другому примеру, иногда употребляются причастия прошедшего времени Например, у А Кулешова:

Родны Мінск я пакінуў, нямецкай бамбёжкаю гнаны;

у Я Купалы: Доляй мучаны паганай, след слязой пачнеш. крывіць.

Причастия действительного залога настоящего времени с суффиксами — уч- (-юч-), — ач- (-яч-), а также прошедшего времени с суффиксами — ш-, -ўш- в форме именительного и винительного падежей являются омонимами с деепричастиями Т ак, в предложениях Студэнт, выканаўшы кантрольнае заданне датэрмшова, можа адпачыць. Чалавек, плывучы праз рэчку, не спыняўся формы выканаўшы, плывучы. можно понимать как причастие и как деепричастие В связи с этим причастия чаще всего заменяются определительными придаточными предложениями Чалавек, прыехаўшы з вёскі, спыніўся ў знаёмых — Чалавек, які прыехаў з вёскі, спыніўся ў знаёмых Рабочы, працуючы на гэтым станку, некалькі разоў вымушаны адпачываць — Рабочы, які працуе на гэтым станку, некалькі разоў вымушаны адпачываць К огда же подобные обороты разумеются как деепричастные, они заменяются обычно придаточными предложениями времени Калі чалавек прыехаў з вёскі, ён спыніўся ў знаёмых. Калі рабочы працуе на гэтым станку, ён некалькі разоў вымушаны адпачываць.

В других падежах омонимия не возникает, но употребление причастий и причастных оборотов ограничивается, так как они, несомненно, отражают влияние русского языка, хотя, выражая мысль более кратко, чем придаточные предложения, они встречаются даже у классиков белорусской литературы: Паветра напоена ціха пусцеючым мрокам (М Багдановіч) Іхаладнеючую руку Антось цалуе і рыдае (Я Колас) Радамі ліпы маладыя ўсталі ў зелянеючым уборы веснавым (М Танк) Дайце разгону, прастору дрэмлючым песням і сілам (Я Купала) Па доўгаму калідору хадзілі ўзад і ўперад толькі што прыехаушыя сяляне (К Чорны) Асудзіць патрабуюць яны чалавека без веры, уцякаушага ад вайны, да вышэйшае меры (А Куляшоў)

Не соответствующими литературной норме являются иногда встречающиеся причастия с суффиксами — у шч-и — ашч- или оканчивающиеся на — ся Знайшоўся падхадзяшчы чалавек і ў нашых прыяцеляў.Узбіўся на шчыльна пераплеўшыйся лазняк.

Причастия и причастные обороты могут заменяться не только придаточным предложением, но и другими синонимическими средствами в зависимости от контекста:

абгарэушыя дрэвы — абгарэлыя дрэвы

згніушыя дошкі — спарахнелыя дошкі

спацеушыя рукі — спацелыя рукі

замерзшая рака — замерзлая рака

дзеясловы, абазначаючыя рух — дзеясловы са значэннем руху

схаваліся за растучымі кустамі — схаваліся за кустамі

кіруючыя кадры — кадры кіраўшкоў, кіраўшкі

паясняючыя словы — паясняльныя словы

пагасшыя вочы — пагаслыя вочы

зацвярдзеўшыя гукі — зацвярдзелыя гукі

змяняемыя часціны мовы — змяняльныя часціны мовы

вышэйстаячая аргашзацыя — вы ш эйшая аргашзацыя

н іжэйстаячая аргашзацыя — шжэйшая арганізацыя

зачарсцвеўшы хлеб — зачарсцвелы хлеб, чэрствы хлеб и т. д.

Все сказанное не относится к некоторым причастиям тогда, когда они фактически утрачивают приметы глагола в контексте или полностью превратились в прилагательные: ляжачы, гарачы, гаючы, калючы, скрыпучы, будучы, бліскучы, знаймы, цярпімы, вядомы, рухомы, ажыццявімы и т. д. Выражения типа ляжачы конь, бягучы чалавек, стаячы гадзіннік редко встречаются в литературе, ибо тут причастия сохраняют глагольные приметы, но совершенно нормальными следует считать выражения ляжачы камень, бягучы год, стаячая вада.

Деепричастия, оканчивающиеся на — у чы, — ючы настоящего времени и оканчивающиеся на — ўшы, — шы прошедшего времени, а также обороты с ними очень широко представлены в литературной речи: Потым, як Мар'я, узяўшы п ісьмы і газеты у вёску, пайшла, ён, пакінуўшы кантору, хадзіў па вуліцы і, гледзячы, як, весела гаворачы, з'язджаліся людзі на кірмаш, стараўся дадумацца, ці ёсць на свеце прычыны для пастаяннай чалавечай радасці. (К. Чорны)

Деепричастия в белорусском языке, в отличие от русского языка, образуются практически от всех глаголов, в том числе и односложных:

бегчы — бегучы ехаць — едучы рэзаць — рэжучы хацець — хочучы і жаць — жнучы.

ліць — льючы даваць — даючы, есці — еўшы, мець — маючы, меўшы и т. д.

Деепричастные обороты передают действие, поэтому они должны относиться к подлежащему в двусоставном предложении: Яе халодныя сталёвыя струмені ціха усхліпваюць, б'ючыся аб гладкі каменны бераг. (Я. Колас) — струмені ўсхліпваюць і б'юцца. Вёска грэлася на сонцы, гледзячыся ў рэчку з узгорка, і кожны дзень усход сонца сустракала яна шумам працы (К Чорны) — веска грэлася і глядзелася При нарушении этого условия получается неправильно построенное предложение. І ч асам, ідучы дадому са станцыі, утаміўшыся выгрузкай дроў з вагонаў, у яго з'яўлялася жаданне, як бы хутчэй зноў вярнуцца туды — жаданне з'яўлялася, но оно не ішло дадому, не ўтамілася. Вторую часть предложения следовало бы оформить так ён адчуў, што з'яўляецца жаданне. Тогда ён ішоў, утаміўся і адчуў

Деепричастные обороты употребляются в безличных и обобщенно-личных предложениях Добра ў садзе хадзіць, сустракаючы сонечны, ранак. (П Панчанка) Ідучы паляваць на зайцаў, рыхтуйся да сустрэчы з мядзведзем.

Деепричастия, которые стали предлогами, сохранили глагольное управление

дзякуючы каму чаму, нягледзячы на каго, што, зыходзячы з чаго, уключаючы, выключаючы каго што.

СЛОВА И ВЫРАЖЕНИЯ

Колькі ў Мінску вакзалаў? — Сколько в Минске вокзалов?

Вы пытаеце пра чыгуначныя ц і аўтобусныя? — Вы спрашиваете о железнодорожных или автобусных?

Як хутчэй трапіць у аэрапорт? — Как быстрее попасть в аэропорт?

Віды гарадскога транспарту: трамвай, тралейбус, аўтобус, таксі, метро — Виды городского транспорта: трамвай, троллейбус, автобус, такси, метро

Прыпынак — остановка

На якім прыпынку выходзіць? — На какой остановке выходить?

Вы выходзіце? Ці выходзіце вы? — Вы выходите? Выходите ли вы?

Падкажыце, калі ласка, як прайсці на плошчу Незалежнасці (Перамугі, Свабоды, Ванеева)? — Подскажите, пожалуйста, как пройти на площадь Независимости (Победы, Свободы, Ванеева)?

Расклад руху аўтобусаў — расписание движения автобусов

Даведка (бюро даведак) — справочная, справка (справочное бюро)

Мінгардаведка — Мингорсправка.

Калі ідуць пауднёвыя паязды на Санкт-ПецярбургпразОршу? — Когда идут южные поезда на Санкт-Петербург через Оршу?

У колькі мы павінны быць на вакзале? — Во сколько мы должны быть на вокзале?

Калі трэба быць у аэрапорце? — Когда надо быть в аэропорту?

Гэты рэйс прамы ці з перасадкай? — Этот рейс прямой или с пересадкой?

Гэты рэйс мне не падыходзіць. — Этот рейс меня не устраивает.

Камера захоўвання ручной паклажы — камера хранения ручной клади.

Пачакальная (зала чакання) — зал ожидания.

Зала чакання на другім паверсе. — Зал ожидания на втором этаже.

Папярэдні продаж б ілетаў — предварительная продажа билетов.

Зваротны білет — обратный билет.

Праязны білет — проездной билет.

Б ілет туды і назад — билет туда и обратно.

Сезонны праязны білет (імянны) — сезонный проездной билет (именной).

Вагон для некурцоў — вагон для некурящих.

Агульны, плацкартны, купэйны вагон — общий, плацкартный, купейный вагон.

Хуткі (скоры) поезд, цягнік — скорый поезд.

Хуткасны (скарасны) аўтобус — скоростной автобус.

Мяккі, цвёрды аўтобус — мягкий, жесткий автобус.

Вадзіцель (шафёр), як мне знайсці сваё месца? — Водитель, как мне найти свое место?

Гэтыя месцы вольныя? — Эти места свободны?

Ці можна прыпыні ць аўтобус на хвілінку? — Можно ли остановить автобус на минутку?

Колькі гадзін мы будзем у дарозе? — Сколько часов мы будем в дороге?

Крышку пасуньцеся, калі ласка. — Немножко подвинь

тесь, пожалуйста.

Транзітны (прахадны) аўтобус — проходной автобус.

Спадарожны аўтобус — попутный автобус.

Поезд (цягнік) ідзе да Масквы. — Поезд следует до

Москвы.

Па шляху руху поезда (цягніка) — по пути следования поезда.

Поезд (цягнік) далёкага накіравання (накірунку) — поезд дальнего следования.

Вам трэба звярнуцца ўбюро даведак. — Вам следует обратиться в справочное бюро.

Бюро знаходак — бюро находок.

Пакой маці і дзіцяці — комната матери и ребенка.

Пакой адпачынку — комната отдыха.

Стаянка 10 мінут—стоянка 10 минут.

Поезд (цягнік) адыходзіць ад трэцяй платформы, шостага пуці.— Поезд отправляется от третьей платформы, шестого пути.

ТЕКСТ

У родным доме і сцены памагаюць. Неўзабаве пры рынку, у доме «найстаршага бурмістра слаўнага і вялікага горада Віленскага», запрацавала Скарынава друкарня. І вось Вільня трымае ў руках першыя друкаваныя кн ігі ў гэтых землях — «Малую падарожную кніжыцу» і «Апостал».

Давайма і мы з ірнём на гэтыя першыя ў нашай бацькаўшчыне выданні…

Надрукаваныя ў дзве фарбы, з прыгожымі літарамі-ініцыяламі і віньеткамі з раслінным арнаментам, яны, здаецца, знарок створаны на радасць воку. Як прыгожа глядзіцца старонка! Вось багатая шырокая застаўка адкрывае раздзел, пад ёю назва, пад назваю зноў застаўка, але больш вузкая…

Міжволі згадваюцца словы выдатнага рускага гісторыка мастацтва і крытыка У. Стасава: «Тая прыгажосць малюнка, тое майстэрства гравюры, якія на кароткі час прамільгнулі ў выданнях… скарынінскіх, ніколі ўжо больш не паўтарыліся ні ў адным выданні царкоўнаславянскага друку на працягу ўсёй другой паловы ХУІ, усяго ХУІІ і першай паловы ХУІІІ стагоддзяў»…

Добра прадуманы фармат выданняў. Ужо сваім выглядам «Апостал» кажа, што ён разлічаны не для царкоўнай службы, а для хатняга чытання. Памер невялікі — самы раз, каб, узяўшы ў рукі кн ігу, прысесці з ёю ў нядзельку за сталом. Не той шыкоўна вялізны, з якім «служка божы» выходзіў чытаць парафіянам у царкве. І зусім кішэнны фармат у «Малой падарожнай кн іжыцы», разлічанай на купцоў і рамеснікаў, якім не раз даводзілася выпраўляцца ў далёкую дарогу.

Францыск Скарына, як у Празе, так цяпер у Вільні, выдае свае кн ігі з асветніцкімі мэтамі для небагатых людзей, як ён сам піша, «людзям паспалітым на добрае навучанне».

3 гэтага боку асабліва цікавая апошняя частка «Малой падарожнай кн іжыцы», дзе змешчаны розныя каляндарныя, астранамічныя і нават медыцынскія звесткі — усё тое, што найнеабходней было чалавеку ў дарозе.

1 для нас з вамі цікава прачытаць, скажам, такія радкі: «месець септеврий зовемы вресень», «февраль… люты», «июнь… чирвець», «июль… липець». Нягледзячы на старое п ісьмо, здаецца, бруіць у іх наша сённяшняя беларуская мова.

Скарына тут падае такія каляндарныя звесткі, якіх не было раней у падобных, нават самых лепшых заходнееўрапейскіх выданнях. Яго каляндар добра адрозніваецца ад царкоўных, якія зводзіліся толькі да пераліку рэлігійных свят ды дзён «святых». Дбаючы пра асвету, Скарына паведамляе чытачу, колькі які месяц мае дзён, якая даўжыня дня і ночы ў розныя месяцы (напрыклад, пра 17 ліпеня: «День имать годин 17, а нощ 8»), а таксама даты веснавога і восеньскага раўнадзенства, летняга і зімовага сонцастаяння.

Гэтая каляндарная частка «Малой падарожнай кн іжыцы» паказвае нам Скарыну яшчэ і як выдатнага матэматыка і астранома. Скарына зрабіў падлі к і, якіх ніхто да яго не рабіў на ўсходнеславянскіх землях і якіх ніхто не падасць і пасля Скарыны аж да 18 стагоддзя. Ён прадказаў шэсць месячных і адно сонечнае зацьменні, якія змаглі ўбачыць жыхары Беларусі і Літвы ў 1523–1530 гадах. 1 ўсё гэта дакладна збылося…

(Отрывки из книги: А. Клышка. Францыск Скарына, альбо Як да нас прыйшла кн іжка)

неўзабаве — вскоре, в скором времени

друкаваны — печатный

выданні— издания

л ітара — буква

знарок — нарочно, намеренно, умышленно

старонка — страница

разлічаны — рассчитанный

хатняе чытанне — домашнее чтение

памер — размер

нядзелька — уменьш, воскресенье

шыкоўна вялізны — шикарно огромный, большущий

кішэнны — карманныи

парафіяне — верующие одной парафии — территории, относящеися к одному костелу

асветніцкі — просветительский

паспаліты — польск. уст., простонародный

звесткі — сведения

цікава — интересно

бруіць — струиться

дбаць — заботиться

падлі к — подсчет

дакладна — точно

1. Спишите, подчеркивая причастия одной чертой, деепричастия— дв умя.

Азірнуліся на пакінутыя ззаду кусты ды пайшлі к лясам. (К. Чорны) Здаецца, аж сюды, да самага лесу, далятаў гул вялізнага пажару, узнікшага за якую хвіліну. (М. Лынькоў) Пасядзеўшы крыху такім чынам, ён падымаўся з месца і і шоў у свой пакой на супачынак. (Я. Колас) Адпачыўшы крыху, Рыгор падняўся з крэсла і пачаў тупаць па пакоі. (Ц. Гартны) Нават неба на захадзе, святлеючы доўгі час пасля заходу сонца, стала тускнець і агортвацца ў лёгкую летнюю цемру. (Я. Колас) Бліснуў лысінай пень, елка вырвала з ценяў свой цень, на паляне лясной кладучы яго побач з сабой. (А. Куляшоў) На парце, сціснуўшы галаву далонямі, сядзела з акамянелым тварам Рая, ды ў праходзе паміж партамі стаяла з абыякавым выглядам другая вучаніца — кульгавая, хваравітая Ніна Кулікава. (І. Шамякін) Паднятыя і ачышчаныя баравікі грыбнік клаў на чыстае месца ў кучу. (Я. К.олас) Стомленыя за дзень людзі хутка паснулі. (М. Лынькоў) І колькі ў іх прывабнага, заспакойваючага душу хараства! (Я. Колас) Пачуўся званок, абвяшчаючы падыход поезда. (Ц. Гартны) Атрад, прыбыўшы сюды на св ітанні, размясціўся ўздоўж чыгункі на сушэйшым месцы. (П. Пестрак) Хачу высветліць фактам усе маючыяся быць непаразуменні. (К. Чорны)

2. Произведите замену причастий действительного залога более приемлемыми для белорусского языка выражениями.

Апусцеўшыя палі выглядалі сіратліва. Паружавеўшыя ад марозу шчокі пахарашэлі. Сон зусім адышоў ад разамлеўшага хлопца. Чуваць крыкі птушак, адлятаючых у вырай. 3 саду даносіўся ап'яняючы пах. Рэчывы, стымулюючыя рост раслін, можна набыць у аддзеле бытавой хіміі. Калі ўзяць атрымліваемыя прыбаўкі ўраджаю ў разлі ку на цэнтнер высяваемага насення, то можна ацаніць эфектыўнасць прымяняемага ўгнаення. Заходзячае сонца чырваніла неба. Пераспеўшае збожжа пачынала асыпацца. Голас, спяваўшы песню, рэзка абарваўся. Ад вады патыхала гаркатой гніючага алешніку. Хістаючымся крокам ён ішоў па дарозе. У надышоўшым змроку цвецень выглядала снегавой замеццю. Для гэтай пасады ён падхадзяшчы чалавек.

3. Спишите, вместо глаголов в скобках употребите образованные от них причастия или деепричастия.

(Прыслухоўвацца) да ціхага плёскату нарачанскіх хваляў, Якуб Колас расказваў нам шматлі к ія гісторыі са свайго багатага жыцця. (М. Лынькоў) Далячынь віднелася па-асенняму задуменная, маркотная, са сваімі (апусцець) палямі, з (пагалець) там і тут дрэвамі. (І Мележ) Сцёпка доўга стаяў, (любавацца) горадам, і нейкае новае адчуванне калыхала яго, прыцягвала да гэтага горада і ў той жа час палохала і непакоіла. (Я. Колас) (Угледзець) людзей, якія беглі к яму, ён махнуў нагамі, скінуў з іх жалезныя лапы, (дзякаваць) якім узлез на слуп, і, (ссунуцца) па гладкім дзераве на зямлю, к інуўся бегчы. (К. Чорны) І ветры прынеслі ёй вестку ліхую, што сын яе ў бітве загінуў, жыццё, (дараваць) роднай матуляй, (аддаць) за мац і- Краіну. (Ю. Таўлай) І знямела, як арліны клёкат, слова (набаліць) ў грудзях. (А. Пысін) Есць хараство і ў гэтых зімах і ў мёртва-белых тых кілімах, што віснуць-ззяюць хрусталямі над (занямець) лясамі. (Я. Колас) Жытняя рунь нагадвала цёмна-зялёны аксаміт, (разаслаць) на вялізным абшары поля. (Т. Хадкевіч)

4. Переведите с русского языка на белорусский.

Горы, поросшие деревьями, уродливо изогнутыми норд-остом, резкими взмахами подняли свои вершины в синюю пустыню над ними, суровые контуры их округлились, одетые теплой и ласковой мглой южной ночи…

Хорошо одному на краю снежного поля, слушая, как в хрустальной тишине морозного дня щебечут птицы, а где-то далеко поет, улетая, колокольчик проезжей тройки, грустный жаворонок русской зимы…

Нас выпороли и наняли нам провожатого, бывшего пожарного, старичка со сломанной рукою, он должен был следить, чтобы Саша не сбивался в сторону по пути к науке. Но это не помогло: на другой же день брат, дойдя до оврага, вдруг наклонился, снял с ноги валенок и метнул его прочь от себя, снял другой и бросил в ином направлении, а сам, в одних чулках, пустился бежать по площади. Старичок, охая, потрусил собирать сапоги, а затем, испуганный, повел меня домой.

Важными строительными элементами предложения являются союзы — слова (обычно краткие), не имеющие лексического значения и употребляющиеся для связи синтаксических единиц: членов предложения, частей сложного предложения, самостоятельных предложений. Они указывают обычно на смысловые и грамматические отношения между синтаксическими единицами.

По своему происхождению союзы бывают производные и непроизводные. Непроизводные союзы не соотносятся ни с какими другими словами в языке, имеющими лексическое значение, а потому и воспринимаются носителями языка как извечные: і, а, але, ды, каб, ні, ці и т. д. Производные союзы возникли в результате перехода слов из знаменательных частей речи; эти слова стали указывать лишь на отношения между синтаксическими компонентами предложения. Так, союзы што, таму образовались из местоимения; калі, дзе, як — из наречий; н ібы, быццам — из частиц; хоць, хай — из глаголов и т. д.

Все приведенные выше союзы являются простыми. Однако многочисленны и составные: таму што, для таго каб, нягледзячы на тое што, пасля таго як, у той час як и т. д. Благодаря составным союзам достигается однозначность синтаксического значения, что важно, в частности, для делового и научного стилей (ср., например, клише делового стиля: у сувязі з тым, што; для таго, каб; за кошт таго, што; зыходэячы з таго, што; нягледзячы на тое што и т. д.).

Помимо союзов, в выражении связи между предложениями могут участвовать союзные слова — местоименные слова вопросительного типа, в которых совмещены свойства самостоятельной и служебной части речи. Это местоимения-суідествительные хто, што, местоименные прилагательные які, каторы, чый, местоименные наречия дзе, куды, адкуль, як, чаму, местоименное числительное колькі.

Существенное значение имеет функциональное разделение союзов на сочинительные и подчинительные. Сочинительные союзы оформляют отношения как между членами предложения, так и между простыми предложениями в составе сложного, если эти предложения более или менее равноправны. Подчинительные союзы и союзные слова соединяют части сложного предложения, которые находятся в подчинительной связи между собой. В этом смысле их функция напоминает функцию предлогов, обозначающих подчинительную связь членов предложения. Для связи членов предложения они употребляются редко. Например, в предложениях типа Нявопытны, бо яшчэ вельмі малады, майстар разгублена глядзеў на нас. Ён рабіў усё старанна, хоць і не хутка подчинительные союзы бо, хоць объединяют однородные члены предложения. Кроме того, в простом предложении подчинительными союзами присоединяются сравнительные обороты.

Сочинительные союзы разделяются на:

1) соединительные: і, ды, дый, ні…ні, як…так і, таксама;

2) противительные: а, але, ды (в том же значении, что и але), аднак жа, затое, а то, не толькі…але;

3) распределительные: або…або, альбо…альбо, ці, ці…ці, не то…не то, ці то…ці то;

4) присоединительные: ды і (дый), нават, прытым; в функции присоединительных могут использоваться и другие союзы, если они связывают синтаксические единицы с дополнительной информацией, не содержащейся в первой единице.

У некоторых авторов наблюдается тенденция в любых контекстах заменять союз і союзом ды или дый. Однако такая замена не всегда оправдана, так как их употребление связано с различными контекстными значениями. Союз і имеет значение перечисления равноправных членов предложения или простых предложений в составе сложного: Як пухам, сняжком пасыпала і хвою, і елку, і клён. (Я. Купала) Гугухне голас угары, і шыба ў вокнах забразгоча, і гоман пойдзе па бары. (Я. Колас) Саюз ды имеет значение категоричности, завершенности перечисления, часто придает речи неофициальный, бытовой характер:

Ва ўс іх шчасце на твары вясёлкай гуляе ды ахвоціць да працы святой. (Я. Купала) Жылі сабе дзед ды баба. Вырас засеў небывалы, ды прыгожы, ды прыўдалы, — племя арлянятаў. (Я. Колас) Этот союз употребляется также при повторении слова для усиления Усе балоты ды балоты (Я К. олас) Усе я ды я. Часто и в соединительном значении союз ды сохраняет оттенок противопоставления, в частности в примере Вырас засеў небывалы, ды прыгожы, ды прыўдалы — небывалый, но замечательный Э то значение противопоставления для него является основным, в котором он чаще всего и употребляется Ешце, ды ў вочы не лезьце! Оно может усиливаться различными частицами Вясёлы ходзіць, спявае, ды толькі ўсе гэта не ў час (К Чорны) Падступіцца да гарэўшых цыстэрнаў не было ніякай магчымасці, ды гэта было і небяспечна (М Лынькоў) Слых мой толькі праз момант ловщь музыку ціхага шуму лісця, ды і то мне спачатку здаецца, што гэта ўсе яшчэ шуміць у галаве (Я Брыль)

Союз дый образовался из сочетания ды і и также характерен для разговорного стиля В качестве соединительного союза близок по значению союзам і и ды Палазіў Януш ля воза, выцягнуў рыдлеўку, узяў сякеру дый падаўся (у лес) (Я Скрыган) Этот союз присоединяет члены предложения и предложения, уточняющие, завершающие или обобщающие ранее высказанную мысль Дома практыкавацца няма калі дый нязручна (Я К. олас) Развітаўшыся з Захарам, Андрэй палявымі дарогамі пайшоў, кіруючыся да Апанаса Хмеля Дарога была няблізкая, але дня яшчэ хопіць, дый пагода спрыяе (П Пестрак)

Союз а обычно имеет противительное значение, соединяя противоположные по смыслу члены предложения или предложения, сопоставляя их Смерць героя не прыгнятае жывых, а клі ча да новых подзвігаў (К. Крапіва) Чалавек мой яшчэ ў партызанах загінуў, а Мішка ажно да Берліна дайшоў (Я Брыль) Факт есць факт, а дакумент застаецца дакументам (Я К. олас) Однако он может иметь и прнсоединительное значение Гарьщь агонь, а на агні гатуецца вячэра (М Танк)

Подчинительные союзы по своему значению можно разделить на следующие группы временные, условные, причинные, целевые, уступительные, сравнительные, пояснительные и результативные. Каждая из этих групп связывает части сложноподчиненных предложений в зависимости от отношений, существующих между ними. Перечислим основные подчинительные союзы по группам:

временные калі, пакуль, як, ледзь толькі, чуць, толькі што, чуць што, абы, толькі, з таго часу як, з той пары як, у той час калі, да таго часу пакуль, перш чым, пасля таго як и т д,

условные: калі (б), як (бы), каб, раз, толькі, абы;

причинные: бо, што, паколькі, як, таму што, з прычыны таго што, па той прычыне што, а то;

целевые: каб, абы, для (дзеля) таго каб, з тым каб, затым каб, замест таго каб, на тое каб, для (дзеля) чаго;

уступительные: хоць (хаця), няхай (хай), хіба, балазе, дарма што, нягледзячы на тое што;

сравнительные: як, чым (чымся), нібы, нібыта, быццам. бы, што, каб, аж (ажно). п аколькі, як бы, як быццам, як і, падобна да таго як;

пояснительные: што, як, каб, быццам, нібы, нібыта, як бы, як. б ыццам;

результативные: так што, таму, дык, ад чаго.

СЛОВА И ВЫРАЖЕНИЯ

Баханк а (часцей буханка) хлеба — буханка хлеба.

Чвэртка, палова буханкі — четверть, половина буханки.

Чэрствы хлеб, свежы хлеб — черствый хлеб, свежий хлеб.

Батон — батон.

Дайце мне, калі ласка, два рагалікі і дзве булачкі, зважце паўкілаграма абаранкаў.— Дайце мне, пожалуйста, два рогалика и две булочки, взвесьте полкилограмма баранок.

Хлеб свежы? — Але (так), свежы; Не, чэрствы, прывезены ўчора. — Хлеб свежий? — Да, свежий; Нет, черствый, привезен вчера.

Перні к — пряник.

Крэндзель — крендель.

Ватрушка — ватрушка.

Пячэнне — печенье.

Колькі каш т уюць пачак чаю і 100 грамаў кавы? — Сколько стоят пачка чаю и 100 граммов кофе?

Кавярня — кофейня, кафе.

Цукар — сахар.

Цукеркі — конфеты.

Ласункі — сладости.

Воцат — уксус.

Дрожджы. — дрожжи.

Да вострых прыпраў належаць: карыца, перац (чырвоны, чорны, духмяны), гваздзіка, каляндра, гарчыца. — К острым пряностям относятся: корица, перец (красный, черный, душистый), гвоздика, кориандр, горчица.

Папрыка — паприка, красный стручковый перец

Вяндлі на — ветчина, копчености

Вэнджаная шынка — копченый окорок

Зважце, калі ласка, вось гэта колца каўбасы (кілбасы) — Взвесьте, пожалуйста, вот это колечко колбасы

Рыба сыравэнджаная, гарачага вэнджання — рыба сырокопченая, горячего копчения

Вага — весы

Шал і — рычажные весы

3 сардзін і шпротаў можна прыгатаваць смачныя бутэрброды, асабліва калі іх аздобіць скрылікамі лімона, прыпарушыць зелянінай — Из сардин и шпрот можно приготовить вкусные бутерароды, особенно если их украсить ломтиками лимона, присыпать зеленью

Сметанковае масла — сливочное масло

Сыр галандскі, мінскі, пашахонскі, дыетычны, хатні, адыгейскі стэпавы, кастрамскі, расійскі, сялянскі — Сыр голландский, минский, пошехонский, диетический, домашний, адыгейский, степной, костромской, российский, крестьянскии

Гарэлка — водка

Вінна-гарэлачны магазін — винно-водочный магазин

Шынок — шинок, трактир, кабак

Яблыкі антонаўка, каштэль, штрыфель, пуцінк а (пуціука), малінаўка, белы наліў — Яблоки антоновка, каштель, штрейфлинг, путинка, малиновка, белый налив

Адзін спелы (зялёны) яблык — одно зрелое (зеленое) яблоко

Кісла-салодкі — кисло сладкий

Гатунак — сорт, категория товара по качеству, разновидность товара

Сорт — разновидность какого либо культурного растения, реже означает то же, что и гатунак

Агародніна (гародніна) капуста, морква, бручка, буракі, цыбуля, рэпа, агуркі (гуркі), гарбузы, памідоры, кавуны — Овощи капуста, морковь, брюква, свекча, лук, репа, огурцы, тыква, помидоры, арбузы

Садавіна: вішні, чарэшні,яблыкі, лімоны, мандарыны, апельсіны, сл івы — Фрукты вишня, черешня, яблоки, лимоны, мандарины, апельсины, сливы

Ягады суніцы, маліна, чарніцы, брусніцы, ажыны, буякі, парэчкі, журавіны, трускалкі (клубшцы) — Ягоды: земляника, малина, черника, брусника, ежевика, голубика, смородина, клюква, клубника.

Чырвоныя, чорныя парэчкі — красная, черная смородина.

Грыбы: смаржок, страчок, гаварушка, апенька, лісічка, падбярозавік (бабка), падасінавік (асавік), баравік (белы грыб), св інуха, сыраежка, мухамор, зялёнка, радоўка. — Грибы: сморчок, строчок, говорушка, опёнок, лисичка, подберезовик, подосиновик, боровик (белый гриб), свинушка, сыроежка, мухомор, зеленка, рядовка.

ТЕКСТ

(Отрывок из рассказа)

Здаецца, сам свет гатовіўся як можна лепш сустрэць калядны вечар.

Было ціха. Над белай зямлёй зві сл і бясформенныя сівыя хмары. Лес перастаў хістацца, маўчаў, закрыўшыся белым інеем, усё роў на як узлажыў к святу чыстую кашулю. А стройныя елкі падымалі свае галовы высока над другімі дрэвамі, і вырысоўваліся ў небе іх вяршыні, як крыжыкі, як вежы цэркваў.

За дзень перад куццёю лясні к Тарас яшчэ досвіту ехаў гасцінцам у горад Н. Кожны год даводзілася яму ездзіць перад калядамі ў замак. Гэта язда падабалася Тарасу:

яго пасылалі, як растаропнага служаку, а ў замку яго зналі ўсе паны і любілі. А самае важнае тое, што Тарас возьме з горада свайго сына, Паўлюка, які апошні год вучыўся ў семінарыі. Паўлюк — гордасць Тараса, прычына людской зайздрасці.

Тарас купіў на дарогу пачак папярос за тры капейкі, каб не так сцішна было аднаму ў полі і каб не вазіцца з курэннем на холадзе. У палукашку ў санях ляжала штук пятнаццаць зайцаў, рыба, сушаныя грыбы. Гэта — гасцінец на куццю замкавым панам ад пана ляснічага.

Тарасава пасада стаяла каля самага лесу, што цягнуўся, як падкова, роўным паўкругам. Тут жа каля хаты цякла рэчка-крыніца. Толькі самыя траскучыя маразы засцілалі яе пялёнкаю лёду.

Цяпер у Тарасавай хаце кіпела работа, — гатовіліся да свята, да каляднага вечара, таго вечара, якога так нецярпліва чакаюць дзеці і які так многа прыносіць радаснага ў шэрае жыццё простага чалавека.

Два старэйшыя Тарасавы сыны — а яны ўжо былі праўдзівыя дзецюкі — уходжваліся на дварэ: загатаўлялі каровам трасянку, секлі і пілавалі дровы. А іх дзядзька, Андрэй, меншы Тарасаў брат, залажыўшы сякеру за пояс, пайшоў трэсці свае кошыкі. Андрэй быў заўзяты рыбак.

А самая важная работа ішла ў хаце. Сягоння Кася раней запаліла ў печы. Белаваты дымок роўна падымаўся ўгару і расплываўся высока ў ціхім марозным паветры. Каля печы стаяў ужо заслон, накрыты чыстым настольнікам. На адным яго канцы стаяла ражка з цестам. Скавароды весела брынчалі па прыпеку, і мяккія, гарачыя аладкі кі даліся, як ігрушы, спрытнаю рукою Касі. Уся лава проці печы была застаўлена міскамі, гарнушкамі, гаршкамі з усякімі прыпасамі для вячэры.

Пачынала змяркацца.

У покуце на сене ўжо важна стаяў гаршчок з куццёю. Мужчыны ўхадзіліся і цяпер мыліся ў ночвах. Дзядзька засеў брыцца. Малыя даўно памыліся, прыбраліся і гатовы былі сесці за стол.

У хаце было ціха. Усе стараліся трымаць сябе як можна прыстойней. Нават гарбуз Міхась трымаўся, як сталы чалавек.

Невялічкая лямпачка, вісячы над сталом, надавала хаце нешта незвычайнае і новае.

Вясёлы вечар! Усе нецярпліва чакалі Тараса і Паўлюка, асабліва Паўлюка. Такі ён быў слаўны хлопец! Дый бачылі яго даўно — паўгода, дзякуй Богу, прайшло ўжо, як Паўлюка не было дома.

(Я. Колас)

каляды — заимствование от латинского Са lеndае [календэ] — название первого дня каждого месяца у римлян

ёлка — в белорусском языке употребляется для названия дерева, новогодняя — елка

куцця — традиционное обрядовое блюдо на Рождество у славян и других народов, каша из перловой крупы

досвіту — диал., лит. досвета — до зари

гасцінец — большак, тракт

даводзіцца — приходиться

падабацца — нравиться

збездрасць — зависть

сцішна — диал жутко, страшно

палукашак — плетеная корзина в телеге, короб, кузов

гасцінец, — подарок

пасада — здесь усадьба

чакаць — ждать, ожидать, дожидаться

шэры — серый

праўдзівы — здесь настоящий

дзяцюк — молодой парень, кавалер

кошыл. — рыбацк корзина

заўзяты — рьяный, ретивый, усердный, завзятый

запаліць у печы — затопить печь

паветра — воздух

заслон — диал, лит услон. — скамейка, скамья (переносная)

настольшк — скатерть

ражка — шайка, деревянный сосуд с рукояткой

прыпек — шесток

спрытны — ловкий, проворный, расторопный

проці —диал, лит супраць, насупраць, однако широко употреб

ляется как часть сложных слов проціалк агольны, процілеглы проціпастаўленне и т д

гарнушак — разг горшочек

покуць — красный угол, почетное место в упу под образами за столом

гаршчок. — мн гаршкі

прыстойны — приличный, пристойный

ухадзіцца — справиться с работой

прыбрацца — красиво одеться, нарядиться, принарядиться

трымаць сябе — держаться, вести себя

дзякуй Богу — слава Богу

1 Спишите, подчеркните союзы, определив, где они соединяют однородные члены, а где предложения

Гаварылі, што ён меў тытул ні то графа, ні то барона (К Чорны) Так заўсёды рабілася на вуліцы, калі ці то ў пахмурны, ці то ў сонечны дзень раздавалася паблізу тая песня (М Лынькоў) Сялян другіх вёсак, якія жылі больш пры палях, яны называлі палянамі, і гэтым самым яны як бы адрознівалі іх ад сябе, жыхароў лесу (Я Колас) Я люблю ўсходы нашых палеткаў, і спавітыя ў зелень лугі, і шум бору пануры, глухі, і шаптанне крынічнае ўлетку (Я Купала) Так у госці сын прыехаў — а да маці, а не зблізку, — яе шчасце, яе ўцеха ад пялёнак, ад калыскі (Я Купала) Так ні конь, ні алень, ні арол не ляціць (Я Колас) Вы б раздзеліся, а то яшчэ гадзіну чакаць (К Чорны) Не бяда, што дожджык і гразка, затое прырода ажыве (Э Самуйлёнак) То ён знянацку пацалуе, то хустку з галавы здзярэ, то ў гуслі ён зайграе, то німфам песню запяе, то адным вокам ён міргае, як быццам ён каго заве. («Тарас на Парнасе») Яна думае нейкія свае думкі, але якія, сказаць трудна. (Я. Колас) Слых мой толькі праз момант ловіць музыку ціхага шуму лісця, ды і то мне спачатку здаецца, што гэта ўсё яшчэ шуміць у галаве. (Я. Брыль) А цяпер хаця малачка пакаштуй, ды хлеб вось тут у мяне прызапашаны. (М. Лынькоу) Вясёлы ходзіць, спявае, ды толькі ўсё гэта не ў час. (К. Чорны)

2. Определите, какое значение имеют подчинительные союзы в следующих предложениях (временное, причинное и т. д.).

Калі развіднела, лейтэнант Карпаў выстраіў дывізіён. (І. Шамякін) А як спаць улёгся, думкі мімаволі гаманілі ў сненні хлопчыку аб школе. (Я. Колас) На вялікай прасторы не было відаць нікога, апрача цяляці, якое, заблытаўшы адну нагу ў вяроўку, шалёна скакала. (К. Крапіва) Якая шырокая спі на! Там, дзе канчаецца загар, — белая, белая шыя, як у дзіцяці. (Я. Скрыган) «Ой, галубочкі! Забілі некага!» — загаласілі дзяўчаты і кінуліся кулём туды, адкуль чуўся крык. (Я Колас) Калі абедзве часткі няроўнасці маюць дадатны агульны множнік, то на яго можна падзяліць абедзве часткі няроўнасці. (3 падручніка) Калі глянуць у даль вуліцы, то недалёка ад вёскі, на адселі, відзён з-за каменнай аграды, у бярозах і клёнах, касцёл. (П. Пестрак.) Калі ў свабодзе такой пажывецца, то і за сонца плаціць давядзецца. (Я. Купала) І раз гэта не дазволена цыркулярна, дык і не можна. (К. Крапіва) Гурба стаяў недалёка ад зменшчыка, але за яго спіною, так што той яго не бачыў. (А. Кулакоўскі) Напішу я такую аповесць, хай сівой абрасту барадою. (У. Хадыка) І хоць твор гэты друкавацца не можа, аднак праз яго можна зацікаві цца аўтарам. (К. Чорны) Гэтая размова скора перайшла ў сварку, бо пан Зыгмусь наадрэз адмовіўся падзяліцца бульбай. (Я. Колас) Жыць яму з маладою цяжка таму, што і ёй з ім цяжка. (К. Чорны) Не для таго мы гэту гаворку пачыналі, каб вось так нічым не скончыць. (К. Крапіва) Ён цяпер ішоў гэтак няроўна і нязграбна нейк, што чапляўся, небарак, нагамі за кожную няроўнасць. (К. Чорны) Расказаў я далёка не так складна, як гэта было ўжо склалася ў маёй галаве. (Я. Колас) Я пажыў ужо крыху на свеце, тады як ты, можна сказаць, яшчэ не спрабаваў жыцця. (Ц. Гартны)

3. Спишите, подчеркивая сочинительные союзы одной чертой, а подчинительные — двумя.

Калі трапляецца ў жыцці вам рак, то, каб не каяцца нарэшце, уведайце наперад, дзе у ім смак, тады ужо толькі ешце (К Крапіва) Насцеж вокны і дзверы адчынілі кватэры, запрашаюць бацькоў і дзяцей, што жылі тут раней, каб забраць іх з сабою і рухацца разам з зямлёю ад руінаў і ад успамінаў далей і далей (Л Куляшоў) Тут Ігналя схваціўся, як бы ад цяжкага сну, азірнуўся, — ажно вакол яго стаіць грамада людзей (3 Бядуля) І зоры свецяць, а хіба ж іх паляць''' (М Лынькоў) Прыдзе новы — а мудры — гісторык (Я Купала) Што ш кажы, а жыцце, ужо само па сабе, есць радасць (Я Колас) Хоць зорачка — ды не вячэрняя, і каханачка — ды няверная (М Багдановіч) Хоць не труслівы я дзяціна, але затросся як асіна («Тарас на Парнасе») Вялікая частка зямлі была падзелена на роўныя квадраты, падобна да таго як было зроблена паўвека назад (3 падручніка) Няхай заслала неба хмаркай, а сонца вернецца да нас (Я Колас) Які дзівосны сад квітнеў бы тут, каб рука чалавека адвяла воды горных рэк, што затапляюць нізіну (Э Самуйленак) Той, хто не чуў народнай гаворкі з усім багаццем яе лексікі і фразеалогіі, хто абыякава ставіцца да гэтай найбагацейшай крыніцы, той не зможа стварыць яркіх, паўнакроўных твораў. (К Крапіва)

Среди различных по структуре простых предложений есть несколько разновидностей, которые весьма специфичны В частности такими являются безличные предложения, образуемые с помощью глаголов чуваць, відаць и некоторых других, типа Чуваць здалёк дажынкавую песню (Я Купала) Пілу цяжэй чуць будзе (К. Чорны) 3 высокага ўзбярэжжа было добра відаць усю пространь балота (Э Самуйленак)

В предложениях подобного типа объект действия обычно выражается винительным падежом имени, а при инфинитиве может быть глагольная связка, которая указывает на будущее или прошедшее время Обычным элементом таких предложений является также поясняющее глагол обстоятельство, выраженное наречием, хотя вполне нормальны и конструкции без обстоятельства, например: Чуваць ігру на скрыпцы (Я Купала) Відаць усю сцяну. Блізка відаць, ды далека дыбаць. В случае наличия отрицания дополнение может выражаться родительным падежом Не, нічога не выходзіць — не відаць Аленкі (Я Колас) Начуйце здаровы вам жа ж свае хаты на адну ноч не будаваць

Семантически тождественными с такими предложениями являются безличные предложения со словами бачна, відно, чутно. Пайсці б пашукаць свайго сына па свету — не бачна і следу (П Панчанка) Яшчэ некалькі хвілін не відно было коней (А Кулакоўскі) Не чутно, як звычайна, аукання ўлесе, толькі дождж шуміць і шуміць (М Лупсякоў) Имеются также безличные предложения, у которых сказуемое выражено качественным прилагательным среднего рода с глагольными связками быць или стаць. У мяне свайго дабра багата. Стала яму лягчэй. Страшна было салдатам.

Близки к этим конструкциям предложения, у которых главный член предложения выражен инфинитивом. До полнение в этом случае может быть в творительном или дательном падеже: Навошта козамі сена травіць? Зары чырванець, а табе здаравець!

В белорусском языке представлены безличные предложения, у которых глагол-сказуемое стоит в З-м лице единственного числа, а дополнение в дательном падеже Мертвым не баліць. Мне муляе. Нам не спіцца. Близки к безличным инфинитивные предложения, у которых главный член выражен независимым инфинитивом, часто с частицей бы (б). Пахадзіць бы ў іх гушчары, так праз месяц, калі яны ўзнімуцца казачным лесам, падыхаць бы тады іх водарам (Я Брыль) Цябе не пазнаць, Антонавіч (І Шамякін) В таких предложениях инфинитив может дополняться указанием на деятеля, название которого стоит в дательном падеже Быць заўседы і ўсюды табе неразлучнай са мной! (П Панчанка)

Сочетание инфинитива и дательного падежа обычно обозначает действие неизбежное или необходимое: Ды толькі дням не дагараць спакоина у сонечным загары, як некалі (М Танк) Неизбежность действия особенно подчеркивается отрицанием не: Старадаўняй Літоўскай Пагоніне разбіць, не спыніць, не стрымаць (М Багдановіч) В форме инфинитивных предложений нередко отдаются приказания: Ехаць заўтра. Ледзь свет (А Куляшоў) Каленіку ісці ўправа ад рэчкі (П Галавач)

Если в таких предложениях употребляется частица бы (б), то они обычно выражают желание выполнить какое-либо деиствие: Спусціць бы і нам свае балот а(Я. Колас) Вось каб яго знайсці!(1. Мележ) На сяўбу прыйсці б дамоў нам. (М. Лужанін)

Необходимо обратить внимание на правильное употребление конструкций типа у мяне ёсць — я маю. На первый взгляд они идентичны по смыслу, ибо обозначают принадлежность ког о- или чего-нибудь. Однако такая синонимичность этих оборотов наблюдается не всегда.

Выражения у мяне ёсць… могут употребляться со связкой ёсць и без нее. При этом они имеют разный смысл. Выражение со связкой обычно обозначает 'лицо чем-то владеет, в его распоряжении что-то имеется'независимо от того, имеется или нет это что-то в данный момент. В таком случае подобные предложения вполне равнозначны выражениям я маю…: У мяне ёсць новыя кнігі.— Я маю новыя кнігі. Выражения без связки не равнозначны выражениям я маю…, ибо они означают актуализованное владение, т. е. эта вещь находится у лица в данный момент. Такие выражения не заменяются на выражения я маю:

У мяне новыя кнігі — книги эти со мной, на них можно взглянуть. У мяне свежыя кветкі — вот они. Замена таких предложений на предложения с оборотом я маю… возможна только в том случае, если существительное в именительном падеже не имеет значения лица: / ў мяне новы веласіпед — 1 я маю новы веласіпед.

Если предмет, названный словоформой в именительном падеже, является неотчуждаемым, т. е. обязательно принадлежит лицу, то предложение, начинающееся с выражения у мяне ёсць…, не имеет смысла: У мяне ёсць твар. Они вполне осмысленны лишь тогда, когда перед таким существительным имеется определение и отсутствует глагольная связка: У яго вясёлы твар.

Предложения этого типа синонимичны также в тех случаях, когда отчуждаемый предмет выражен абстрактными существительными с модальным значением типа жаданне, надзея, думка, просьба: У мяне ёсць жаданне пачытаць. — Я маю жаданне пачытаць. В разговорной речи в таком случае глагольная связка ёсць может опускаться даже при наличии прилагательных: У мяне просьба да вас. У сына гарачае жаданне пачытаць.

Когда в состав предложения входят абстрактные отчуждаемые существительные, не имеющие модального значения, предложения строятся без связки ёсць и не имеют синонимичных с выражением я маю…: У мяне вялікая радасць. В предложениях типа Я маю шчасце бачыць вас слово шчасце имеет модальное значение: возможность, счастливый случай.

СЛОВА И ВЫРАЖЕНИЯ

Ранішняя зарадка — утренняя зарядка.

Лёгкая атлетыка — легкая атлетика.

Цяжкая атлетыка — тяжелая атлетика.

Скачкіў даўжыню (вышыню) — прыжки в длину (высоту).

Спартыўная пляцоўка (спортпляцоўка) — спортивная площадка (спортплощадка).

Пляцоўка для гульняў — игровая площадка.

Гульневыя віды спорту — игровые виды спорта.

Хадзем на спаборніцтвы плыўцоў.— Пошли на соревнования пловцов.

Скакун дапусціў памылку пры ўваходжанні ў ваду. — Прыгун допустил ошибку при вхождении в воду.

Які лі к у кубкавай (таварыскай) сустрэчы? — Какой счет у кубковом (товарищеском) матче?

Весляры будуць удзельнічаць у спаборніцтвах па веславанні на байдарках. — Гребцы будут участвовать в соревнованиях по гребле на байдарках.

Нашы шаблісты — адны з лепшых у свеце. — Наши саблисты — одни из лучших в мире.

Дваяборцы і пяціборцы — спартсмены, якія выступаюць па двух або пяці відах спорту. — Двоеборцы и пятиборцы — спортсмены, выступающие в двух или пяти видах спорта.

Цяжкая атлетыка развілася з народных сілавых гульняў.— Тяжелая атлетика развилась из народных силовых игр.

Калі два штангісты возьмуць аднолькавую вагу, то пераможцам стане той, чыя ўласная вага будзе меней. — Если два штангиста возьмут одинаковый вес, то победителем будет тот, у кого собственный вес меньше.

Падыманне цяжару — поднятие тяжестей.

Адвольны пісталет — произвольный пистолет.

Стральба па рухомых мішэнях — стрельба по движущимся мишеням.

Вагавая катэгорыя — весовая категория.

Спартыўная барацьба — спортивная борьба.

Маланкавы (вокамгненны) контрудар — молниеносный контрудар.

Бег з перашкодамі — бег с препятствиями.

Кіданне кап'я — метание копья.

Кіданне молата — метание молота.

Кіданне дыска — метание диска.

Штурханне ядра — толкание ядра

Колькі ваясыць ядро? — Сколько весит ядро

Самыя заядлыя аматары гандболу ездзяць разам з камандай — Самые рьяные любители гандбола ездят вместе с командой

Балельшчык, — болелыдик

Гледачы — зрители

Нашы няспынна атакавалі, а госці толькі барані ліся — Наши беспрерывно атаковали, а гости только оборонялись

Гулец (ігрок) — игрок

Трэнер-гулец — играющии тренер

Мастацкая гімнастыка — художественная гимнастика

Практыкаванніз мячом, са стужкай, з булавамі, са скакалкай — упражнения с мячом, с лентой, с булавами, со скакалкой

Каманды «На старт!» «Увага!» — команды: «На старт!» «Внимание!»

Вынікі спаборніцтва — результаты соревнования.

Асабісты залік — личныи зачет

Сусветны рэкорд — мировои рекорд

Колькі сетаў выйграла наша тэнісістка? — Сколько сетов выиграла наша теннисистка?

Двайны дотык да мяча — двойное касание мяча

Па прапанове чэмпіёна шахматысты пагадзіліся на нічыю — По предложению чемпиона шахматисты согласились на ничью

Прапаную нічыю— Предлагаю ничью

Стоклетачныя шашкі — стоклеточные шашки.

Рускія шашкі — русские шашки

Сустрэча закончылася безвынікова — Встреча закончилась безрезультатно

Абаронца — защитник

Нападаючы — нападаюшии

Паўабаронца — полузашитник

Варатар — вратарь

Суддзя — судья

ТЕКСТ

(Отрывок из рассказа)

Калі з-пад старой елкі раздаваўся пранозлівы голас:

— А ліханька! А гора ты мае хадзячае! Не лезь ты, Хрыстом цябе прашу, да печы: не з тваёй жа галавой аладкі пячы! — тады партызаны хітра падміргвалі адзін другому, усміхаючыся:

— Зноў дзед Аўсей пайшоў у наступленне. Дзед Аўсей быў, як кожны дзед: стары, крыху недачуваў, крыху недабачваў. Але, нягледзячы на свае амаль што семдзесят год, быў яшчэ рухавы, жвавы і гаваркі на ўсю акругу. Апошняя якасць і дапамагла яму, як ён казаў, прышвартавацца да атрада. Падыходзячай вакансіі для яго не было, але дзед быў майстрам на ўгаворы:

— Ты, таварыш камандзі р, не сумнявайся… Ты не глядзі, што я па гадах нібыта ўжо ў адстаўцы… Я, брат, матрос з ваеннага карабля. У японскую кампанію, бывала, стаю ля гарматы … Тут табе снарады, тут табе тарпеды, тут табе вада хлешча, тут табе…

— Ну, добра, добра… — І дзеду далі пасаду, паслалі да цеткі Палашкі дапамагаць ёй на кухні. І адразу ж усчаліся там баталіі. Дзед быў не супроць таго, каб устанавіць свой парадак у зямлянцы з кухняй. То яму не падабалася, як Палашка смажыць цыбулю. То яму здавалася, што яна не так запраўляе кулеш. То ён з ярасцю змагаўся за чысціню, змайстраваў спецыяльныя пастаўцы для лыжак, каб яны не валяліся абы-дзе, а былі б пры месцы і заўсёды сухімі.

— Кожная снасць павінна быць на месцы, як на караблі. Аднойчы, яшчэ ў японскую кампанію, калі быў я матросам на ваенным…

— Ты, матрос, вазьм і-тка лепш цэбар ды вынесі памыі…

Горшай абразы не магло быць для дзеда Аўсея, і тут пачыналася гарачая дыскусія:

— Што ты разумееш у ваеннай справе?

— Мне і разумець не трэба… Ты вось бяры лепш цэбар…

— Не, я цябе пытаю, што ты разумееш у караблі? Я, брат, не адну падзяку атрымаў за сваю баявую службу… Я Георгі я меў за свае баявыя раны… 'Шчэ цяпер рубцы відаць на жываце, даўжынёй па два пальцы… — і дзед скідаў пояс, каб паказаць гэтай неймавернай Палашцы свае раны. Але тая сарамліва адварочвалася і замахвалася конаўкай:

— Вот ашпару варам, дык будзеш ведаць, як перад чужымі бабамі загольвацца…

— Цьфу ты, нацыя бабская… — нездаволена чмыхаў дзед. — Ты да яе як чалавек, а ў яе сваё ў галаве… Ты мне не начальнік. Я, можна сказаць, на роўных правах з табой, а можа быць і вышэй… над табой… Што ў цябе? Гаршкі ды палонік і… А пад маім распараджэннем ваенны конь ходзіць…

— Які там конь! — пырскала смехам Палашка. — То ж кабыла нямецкая, ды яшчэ кульгавая…

— Няхай сабе і кабыла, але жывотная воінская…

— Воінская! — не сціхала Палашка. — Знайшоўся мне воінскі начальні к над воінскай кабылай…

Гэта было новай абразай, і дзед кідаўся ў апошнюю атаку:

— Змоў кні ты… Зацірка няшчасная… Вось хто ты! — і ўрачыста пакідаў зямлянку, адвязваў ад хвойкі сваю воінскую жывотную — звычайнага трафейнага каняку, на якім вазіў ён ваду для кухні, і вёў яе на папас.

(М. Лынькоў)

пранозлівы — то же, что и пранізлівы — пронзительный, резкий

падміргваць — то же, что и падморгваць — подмаргивать, подмигивать

гармата — орудие, пушка '

пасада — должность

супроць — то же, что и супраць — против

падабацца — нравиться

змагацца — бороться, сражаться

пастаўцы — диал., подставка

цэбар — ушат

абраза — оскораление

падзяка — благодарность

сарамліва — стыдливо, смущенно

конаўка — металлическая кружка

вар — кипяток

ведаць — знать

палушк — то же, что и апалуні к—разливательная ложка, поварешка

кульгавы — хромой

хвойка — сосенка

папас — подножный корм

1. Спишите. Определите, чем выражен главный член предложения. Какой это тип предложения?

Вечарэла. 3 балот пацягнула цёплай вільгаццю. (Я. Колас) На полі не было відаць ні душы. (І. Новікаў) І сніцца мне мой родны край, мая далёкая радзіма, кляновы лі ст, дубовы гай і ружаваты небакрай, засланы злёгку белым дымам (П Глебка) Дрэва без каранёў не бывае (Б Сачанка) Мяне памалу пераставала цягнуць у дарогу (М Гіль) Відаць было, што яму перадаваць быўшыя з ім здарэнні надта весела (Ц Гартны) І мне, старому дзіваку, усе карціць думка, што адно маглі табе там і не сказаць, забыцца (У Карпаў) Ужо вечарэла. 3 Нёмана пацягнула цеплым струменем вільгаці (П Пестрак) На безымянным кургане ім суджана вянком апасці (М Танк) Добра быць у дарозе, якую ты сам выбіраеш! (Я Колас) Зімняе неба сонейкам беліцца, вецер нямее, хмар не відаць (Я Купала) Не чуваць было ні лёскату машын, ні грукату матораў, ні людскіх галасоў (М Лынькоў) Хмары сонейка за крылі, зор у ночку не відаць (Я Колас) Світае. Далеч снежная імгліцца. Аленям не стаіцца на нагах (А Звонак) Збіралася к начы на дождж (К. Чорны) Як толькі Міхал Тварыцкі ступіў на цвёрдую ўзгоркаватую глебу, яго хаду стала чуць (К Чорны) Дождж валіў сцяною, і яго шум было чуваць яшчэ здалёк (І Мележ) Нідзе не відно і не чутно аніводнага чалавека (К Чорны) Амаль не чутно было, як працуе матор (П Кавалеў)

2. Определите, какие члены предложения зависят от инфинитива в инфинитивных предложениях Проследите, как употребляются эти предложения — самостоятельно или в составе сложных конструкций

Быць бычку на лычку, а кароўцы на вяроўцы. Ім пра вочы вяселыя граць ды граць да баяне (М Лужанін) Камень нагой разатрэ на жарству толькі б стаць добра, толькі б уняцца (У Дубоўка) Не паспець мне, не ўгнацца сягоння за ім, нешта дзіўнае робіцца з сэрцам (А Куляшоў) Век жывым звяр'ю не вырвацца і ад помсты не схавацца (М Танк.) Да поўначы раіўся Міколка з дзедам, як лепш справу зрабіць (М Лынькоў) Без працы жыць — толькі неба капціць «Падрыхтаваць зброю!» — загадаў Ярка, выслухаўшы Здэнека (Т Хадкевіч) Вакол спакойна дрэмле поле, блішчыць у росах сенажаць, — не, нашых пожняў больш ніколі чужому танку не таптаць (А Бачыла) Не звярнуць яму зноў незваротных гадоў, не забыць, хоць ліхой, але — долі сваёй, не закрэсліць той шлях — ад хаўтур да хаўтур, не забыць — ні людзей, ні завей, ні віхур, не закрэсліць жыцця, што было хай цяжкім, але ўсе ж для яго, як свае, дарагім (А Куляшоў) Ах, хіба табе зразумець мяне (М Лынькоў) 3 ваўкамі жыць — па-воўчаму выць. Убачыць толькі б родны Сож — не шкода ўсе аддаць (П Панчанка) Звоняць шыбы, звон — ясны, халодны. Толькі горад стары не пазнаць. (М. Танк)

3. Определите, какие предложения относятся к личным, безличным, инфинитивным.

Як хацелася б гэтых пабачыць сяброў: самых сціплых і самых найлепшых! (У. Дубоука) Не рабі ліхога і не бойся нікога. «Задушу!» — хрыпеў ён, як звер, сціснуўшы аб'ездчыка за горла. (Я. Колас) Не стаў сабе дачасна помні к і у бяссмерце не спяшы, лаві не ўласнай славы промні, а сонца кожнае душы. (П. Панчанка) Ад ручая, з поплава, патыхала вільгаццю і холадам. (7. Шамякін) Табе ж ёсць з кі м ісці ў кіно. (К. Крапіва) Нам, з Зарэчча зарачанцам, век з ракой не разлучацца. (А. Зарыцкі) А дарог жа, дарог, ды прасторных якіх, што яснотаю дышуць! (Я. Колас) Зайдзі да мяне, Антон. Я напаю цябе вадой. Толькі што прынеслі сіфон. (І. Шамякін) Ад дабра дабра не шукаюць. (К. Крапіва) На дзень станеш — на два адстанеш. Ну, як цябе зваць? Яська? (М. Лынькоў) Працуй. Замяніць цябе сапраўды няма кім. (І. Шамякін) Гэтаму чалавеку выпала ў жыцці многа папрацаваць і многа зазнаць. (7. Мележ) Спачатку яна трэсла яго за рукі, пасля вельмі порстка нагнулася да яго. (К. Чорны) Мусіць, сотні разоў Васіль пісаў на канвертах імя гэтага гарадка. Нарэшце, выпала і пабачыць. (І. Мележ) Пачало світаць. На ўсходзе неба пачало ружавець. Ветру не было. Чорны дым паволі валокся над зямлёю. Нават не валокся, а вісеў і ўзнімаўся ўгару. Але дзень ужо вызначыўся. Ен пачынаўся ясным сонцам. Гарматы білі бесперастанку. І раптам секанула ў куст з густым зялёным лісцем. Яго зрэзала, як касою. (К. Чорны)

Сравнительные обороты — это слова и словосочетания, которые путем сравнения уточняют смысл других слов или словосочетаний. Они вводятся в общую структуру предложения с помощью специальных союзов як, бы, нібы (нібыта), як бы, быццам, як быццам, як быццам бы, што, чым, у параўнанні з и некоторыми другими. Сравнительные обороты могут находиться в начале, середине или в конце предложения: Быццам у кручыне галаву схіляе старадаўнібор (П Глебка) У вокнах, нібы на экране, ужо загараецца ранне (С Грахоўскі) Сэрца ныла, бы з нуды (Я Купала)

Сравнительными оборотами нельзя считать слова и словосочетания, вводимые теми же союзами, но входящие в состав сказуемого: Хала была як цацка. Яны сталі нібы святыя.

Своеобразие сравнительных конструкций выявляется уже в тех союзах и соединительных выражениях, с помощью которых они вписываются в общую конструкцию предложения. Их роль сводится не столько к передаче мысли, сколько к созданию образа, который делает мысль более ясной, а речь выразительнои. Это — способ украшения речи Образность сравнительных оборотов особенно ярко обнаруживается тогда, когда в предложении отсутствует основание сравнения: Светлая хмарка, як ціхая думка шчасця, ціха і спакойна плыла у небе і зараз жа хавалася ад людзей за высокі мі каменнымі дамамі (Я Колас) Снапы, што салдаты, стаяць (П Броўка) Вярба, як дзяучына ў каралях, стаіць над вірлівай вадой (П Броўка) Такие обороты и называют образными сравнительными оборотами.

В других случаях сравнительные обороты используются для выражения соответствия, тождественности сравниваемых явлений или наоборот — их несоответствия, нетождественности: Нідзе так звонка не чуваць спеў жаваранка, як у полі (В Быкаў) Шынялі сівыя, як жураўлі (Я Брыль) Там у іх растуць дужадобрыя антонаўкі, буйныя-буйныя, і ўвосень, як паспеюць, вельмі смачныя, араматныя, усе роўна як. крымскія яблычкі (М Гарэцкі) Лес тут быў не такі, як на пясчаніку (ІМележ) Зоры на ўсходняй старане неба не былі ўжо такія зыркія, як раней (К Чорны) Такие обороты иногда называют сравнительно-параллельными.

Сравнительные обороты этого типа обычно более тесно связаны с определенными членами предложения, что свидетельствует о наличии основания для сравнения. Этому способствует и наличие специальных указательных слов такі,так и др: Такога палахлівага і баязлівага чалавека, як ён, цяжка знайсці (Я Колас) У хаце было так ясна, як у яме (П Галавач) У гэты час з палетка падышоў чалавек, вельмі малады, такі самы, як і жанчына (К Чорны) В этих же целях часто используется и усилительная частица н, которая подчеркивает соответствие явлений: Змрок, як, і заў седы ў познюю восень, наплываўхутка. (А Кулакоўскі) Пракоп, як і кожны селянін. крыху дыпламат. (Я. Колас) В некоторых случаях усиление сравнения достигается употреблением двух сравнительных оборотов, соединенных бессоюзной связью или связанных союзами ці, або: Як, віхар, як куля, імчьщца каршун. (И. Купала) У гарадку усё кіпела цяпер, як у катле або як у вуллі. (К. Чорны)

Близкое значение к союзу як придает сравнительным оборотам союз што, который в целом употребляется относительно редко: Тут так цёпла, што ў лазні. (М. Гарэцкі) Хлопчык імчаўся, што лёгкая птушка. (3. Бядуля) Шчокі зарумяніліся так, што ў мароз. (Я. Колас)

Союзы нібы (нібыта), быццам, бы, быццам бы, як бы придают сравнительным оборотам значение условности, не полного соответствия, а лишь похожести: Іван, нахмурыўшыся, паўглядаўся ў гэты зіхатлівы, бы жывое срэбра, рухавы, занадта, на яго думку, прыгожы твар: ці не жартуе яна. (В. Быкаў) А на баку ў цяльняшках паласатых ляжаць, нібы матросы, кавуны. (П. Панчанка) Цёплая летняя ноч павольна апускалася на зямлю і ўсё гусцей і гусцей церушыла над ёю, як бы прасяючы праз танчэйшае сіта малюпасенькія крупінкі змроку. (Я. Колас) Неполное соответствие может выражаться также и союзом як со словом амаль: У каморцы было холадна, амаль як на дварэ. (Т. Хадкевіч)

В художественной литературе 20–30-х гг. нередко можно встретить союзы мэрам, мэрам бы (от нем. mehr — больше), которые соответствуют союзам быццам, быццам бы, нібы и широко представлены в копыльских, несвижских, клецких и других юго-западных белорусских говорах: Ціхі нейкі, мэрам да зямлі прыбіты, стаўся Сымон Мігай. (Х. Шынклер) Алеська не адыходзіла ад маткі,мэрам бы баючыся яе адну пакінуць. (Ц. Гартны) В настоящее время эти союзы не употребляются в литературном языке.

Сравнительные обороты с союзом чым подчеркивают бульшую или меньшую степень качества или количества предметов или явлений, сравниваемых между собой. Как правило, обороты эти относятся к прилагательным или наречиям в сравнительной степени: У лесе было многа цяплей, чым у полі. (Ц. Гартны) Сярод жанчын было весялей, чым сярод мужчын. (П.Пестрак) В художественной литературе часто можно встретить разговорную форму этого союза чымся: Старыя яшчэ з болыиай заядласцючымся маладыя, валі лі высокія хвоі (3 Бябуля) Камянюкі бачылі болей, чымся дрэвы і вуліцы (М Гарэцкі)

Кроме сравнений, которые присоединяются с помощью союзов, достаточно часто встречаются сравнения бессоюзные. Наиболее распространенным является употребление в качестве сравнения творительного падежа: На кустах блішчыць шкляным шротам раса (3 Бядуля) Ізноў вісіць спакой пераспелай малінай (Р Барадулін)

Сравнительные отношения могут выражаться также с помощью предлогов з, на, у, на манер и т д: А сам дарэктар, з вузел ростам, у сваім уборы бедным, простым, у зрэбных портках і кашулі стаяў, як бы яго прыгнулі. (Я Колас) Нікуды я не пабягу, а сагну яго ў дугу. (А Чарнышэвіч) Не мог на мак змяць яму косці (Я Купала)

Часто употребляемые сравнительные обороты превратились во фразеологизмы, которые употребляются в качестве обстоятельств

Нібы (як) снег на галаву — неожиданно, внезапно:

Мой таксама заявіцца сюды як снег на галаву (А Кудравец)

Нібы (як) вады ў рот набраўшы — упорно молчать: Маўчыць, шбы вады ў рот набраўшы

Як асінавы лі ст (як асіна) — очень сильно (дрожать):

Цяпер ён калаціўся як асінавы лі ст і мусіў сашчаміць зубы, каб не ляскалі (Я Колас) Хоць не труслівы я дзяціна, але затросся як асіна («Тарас на Парнасе»)

Як бабёр — жалобно. Поўначы як бабёр плакала ў печы асіна (Р Барадулін)

Як баран на новыя вароты — растерянно, удивленно. Таму і глядзеў ён на дзеда Астапа як баран на новыя вароты (М Лынькоу)

Як вадою змыла — исчез, удрал. Заводчыка Хукмана да гэтага часу як вадою змыла (К. Чорны.)

Як чорны вол — очень добросовестно, много, упорно. Сцёпка некалі на пана працаваў як чорны вол (К Крапіва)

Як гром з яснага неба — неожиданно, вдруг, внезапно. Вайна Трэція суткі, як яна пачалася. Ударыла як гром з яснага неба, аглушыла, і я ніяк не магу апомніцца. (ІШамякін)

Як дзве кроплі вады — очень похожий, одинаковый. Але вы не ведаеце, што гэты палкоўні кбыў падобны на мяне як дзве кроплі вады (К. Крапіва)

Як з прывязі сарваўшыся — очень быстро, стремительно. «Чаго ты ляціш, як усё роўна з прывязі сарваўшыся?» — прысуняў Цітка Кандрат (М Лобан)

Як кашаль хваробе — совсем ненужный, излишний. Ты паможаш так каню, як хваробе кашаль (К Крапіва)

Як леташні снег — ненужный. Трэба яна мне як леташніснег (ІМележ)

Як мёртваму кадзіла — бесполезно. О, каб я цябе злавіў у лесе, то быў бы другі рахунак. А цяпер твая споведзь паможа мне як мёртваму кадзіла (Я Колас)

Як мыла з'еўшы — с кислой миной, неудовлетворенно. Стафанковічык сціх як мыла з'еўшы (К Чорны)

Як. мыш пад мятлою — испуганно. Молча Госці сядзелі як мышы пад мятлою (Я Колас)

Як на далоні— ясно, четко. Мястэчка відаць адсюль як на далоні,— вялікае, раскідзістае, яно цягнецца праз усю раўніну ад лесу да лесу (ІНавуменка)

Як Піліп з канапель — внезапно, неожиданно. Хто ен такі? — Выскачыў як Піліп з канапель (К.Крапіва)

Як пугаю па вадзе — бесследно, без результата. Знак там казне як пугаю па вадзе, ці заплаціць Сомі к за карову, ці не (К. Крапіва)

Як пшаніцу прадаўшы — очень крепко (спать). Потым засноў як прадаўшы пшаніцу, з добрай вячэры і пан не прыспіцца (У Дубоўка)

Як рэпу грызці — очень хорошо, без ошибок. Або Шурка. Дзевяты гадок, чытае як рэпу грызе, і гусі пасе ўсёлета (Я. Брыль)

Як след — так, как должно быть. Не паспелі ў шчасці як след пакупацца мы, — бомбы свіснулі, пырснула першая кроў (П Панчанка)

СЛОВА И ВЫРАЖЕНИЯ

Магазін ушверсальны, прадуктовы, прамтаварны, тытуневы, кніжны, кандытарскі, хлебны, садавінна-гароднінны, галантарэйны, вінна-гарэлачны, парфумерны, ювелірны, мэблевы — магазин универсальный, продовольственный, промтоварный, табачный, книжный, кондитерский, хлебный, плодоовощной, галантерейный, винно-водочный, парфюмерный, ювелирный, мебельный

Калі адчыняецца (зачыняецца) гэты. магазін? — Когда открывается (закрывается) этот магазин?

Дзе мужна купіць? — Где можно купить ?

Ці есць у вас? — Есть ли у вас?

Пакажыце мне, калі ласка… — Покажите мне, пожалуйста…

Дайце мне, калі ласка… — Дайте мне, пожалуйста…

Дзе у вас аддзел…? — Где у вас отдел…?

Прадаўшчыца (прадавец) — продавщица, продавец.

Каса, касі р (касірша) — касса, кассир (кассирша).

Пакупка — покупка.

Каштаваць — стоить.

Цана — цена.

Зважыць — взвесить.

Адмерыць — отмерить. і

Прымерыць — примерить.

Абутак. — обувь.

Кашуля — рубашка, сорочка, рубаха.

Сукенка — платье.

Баваўняны, бавоўна — хлопчатобумажный, хлопок.

Дарагі — дорогой.

Танны — дешевый.

Сінтэтычны (штучны) — синтетический (искусственный).

Гальштук — галстук.

Насоўка — носовой платок.

Панчохі — чулки.

Шкарпэткі — носки.

Матэрыял (тканіна) — ткань.

Аксаміт — бархат.

Батыст — батист.

Паркаль, паркалёвы — перкаль, ситец; перкалевый, ситцевый.

Гузік ( [г] взрывной, как в рус. языке) — пуговица.

Камізэлька — жилет, жилетка.

Паліто з футравым каўняром, скураное — пальто с меховым воротником, кожаное.

Пінжак — пиджак.

Спадніца — юбка.

Штаны — штаны, брюки.

Пакажыце мне вунь тую блакітную блузку. — Покажите мне вот ту голубую блузку.

Хачу прымерыць цёмна-сіні і светла-карычневы касцюмы. — Хочу примерить темно-синий и светло-коричневый костюмы.

Якога колеру блузку вы хочаце? — Какого цвета блузку вы хотите?

Боты — сапоги.

Боці кі — сапожки

Гумавыя боты — резиновые сапоги

Пантофлі — шлепанцы.

Чаравнкі —ботинки, башмаки, штиблеты

Скураны, гумавы падносак — кожаная, резиновая подметка

Які размер чаравікаў вы носіце? — Какой размер ботинок вы носите^

Ці няма іншай пары з больш высокімі абцасамі? — Нет ли другой пары с более высокими каблуками?

Пакажыце мне сорак другі размер — Покажите мне сорок второй размер

Якія нумары пальчатак у вас ёсць? — Какие номера перчаток у вас есть?

Выпішыце мне, калі ласка, рахунак на гэтыя тавары — Выпишите мне, пожалуйста, чек на эти товары.

Прашу запакаваць мне вось гэтыя пакупкі разам — Прошу запаковать мне вот эти покупки вместе

Дайце мне, калі ласка, пачак самых танных цыгарэт — Дайте мне, пожалуйста, пачку самых дешевых сигарет.

Колькі каштуе тытунь для люлькі? — Сколько стоит табак для трубки?

Прашу два пачкі (дзве каробкі) запалак — Прошу две коробки спичек.

Якая цана газавай запальнщы (запальнічкі)? — Какая цена газовой зажигалки?

А ці есць каменьчыкі для запальнічкі? — А есть ли камни для зажигалки?

Я хачу набыць яшчэ дзве попельніцы (попельнічкі) — Я хочу приобрести еще две пепельницы

Ён любіць курыць кубінскія цыгары, бо яны моцныя — Он любит курить кубинские сигары, так как они крепкие

Мы хацелі б набыць дыван памерам 2X5 — Мы хотели бы приобрести ковер размером 2X5

Нам не хапае двух крэслаў — Нам не хватает двух стульев.

ТЕКСТ

Позняй восенню сорак трэцяга года на адным з самых спакойных перагонаў Беларускай чыгункі ўзарваўся нямецкі вайсковы эшалон.

Праз дзень, халодным, золкім досвіткам, бліжэйшую да месца катастрофы вёску акружылі карнікі. Жандары ў касках і стракатых плашч-палатках і мясцовыя здраднік і-паліцаі ў чорных, прамоклых шынялях прыехалі з райцэнтра на пяці машынах. Вёска была вялікая, але «накрыць» яе ўдалося хутка і спраўна. Як высветлілася значна пазней, уцалела толькі двое: хлапчук, які выпаўз баразной у загуменныя кусты, і дзед, што якраз заначаваў у сваяка на дальнім хутары.

Усе іншыя жыхары сагнаны былі ў той канец вёскі, дзе стаяла старая вялізная адрына, — усё, што ўцалела ад калгаснай фермы.

Зондэрфюрэр, начальнік экспедыцыі, разважыў, што прымусіць «бандытаў» капаць сабе яму — доўгая гісторыя. Значна прасцей спаліць іх у гэтай адрыне. Пакуль яго падначаленыя заганялі вёску ў трое шырокіх варот драўлянай будыніны, ён стаяў трохі збоку, на ўзгорачку, і непрыемна моршчыўся ад дзікага крыку і плачу…

Побач з ім амаль непрыкметна ўздрыгвала ад пранізлівай слаты маладая збялелая перакладчыца.

— Мы хутка скончым гэтае швайнэрай ^[1], і тады, фройляйн Вэра, паедзем дахаты. Будзе зноў цёпла … О так!..

Істота ў скураным паліто і белай вязанай хустцы выклікала на твар крывое падабенства службов а-інтымнай усмешкі.

Так бы ўсё і было, як бывала, аднак, зірнуўшы ў натоў п сваіх ахвяр, што набліжаліся да крайняй ад яго чорнай пячоры варот, зондэрфюрэр заўважыў знаёмага.

— Адкуль я ведаю яго?.. О! Мэншэнскінд ^[2], дык гэта ж той пячнік! Скажыце, фройляйн Вэра, каб яго падагналі сюды.

Печніка падагналі.

— Бі ст ду дох аўх гір, майн лібэр кэрльі^[3] — засмяяўся начальнік.

Пячнік нічога не зразумеў. Ды, відаць, і не чуў. Бледны, без шапкі на лысіне, аброслы сівеючай шчэццю, ён упёрся ў немца скамянелымі вачыма і маўчаў. Толькі бяскроўныя губы перасмыкаліся, як ад нязбытнага жадання гаварыць.

Улетку ён рабіў зондэрфюрэру печы. Знайшлі яго і прывялі, вядомага на ўсю ваколіцу. Пяць раніц дзяжурны жандар абшукваў яго і кожны раз аднолькава весела знаходзіў у кішэнях майстра тое самае крэсіва, самасад і кавалак чорнага хлеба. А печы атрымаліся выдатныя.

Кухар хваліць пліту, а сам зондэрфюрэр — грубку з белай кафлі. Вось і цяпер ён ледзь не заахкаў на ўспамін аб яе гладкай цеплыні.

— Скажыце яму, фройляйн Вэра, што ён не будзе спалены. Спытайце, ён хоча жыць?

— Спадар зондэрфюрэр кажа, што вы, дзядзька, будзеце жыць. І ён пытаецца, ці вы гэтага хочаце? Пячнік толькі паварушыў бяскроўнымі губамі.

– І скажыце яму… Спытайцеся, хто ў яго там ёсць.

— Спадар зондэрфюрэр пытаецца, хто ў вас там ёсць? Там — у адрыне?

3 вуснаў у чалавека сарваліся словы:

— Там… мая… баба…

— Ен кажа, што там яго жонка.

— Скажыце яму, што жонка яго таксама не згарыць. Ён можа ўзяць яе.

— Спадар зондэрфюрэр кажа, што фрау… што жонку сваю вы можаце забраць.

Бяскроўныя губы ў сівеючай шчэці заварушыліся зноў:

— У мяне там і дачка… з малымі дзет… камі…

— Ен кажа, што там у яго ёсць дачка са сваімі дзецьмі.

— О! Мэншэнскінд! Можа, у яго яшчэ хто-небудзь ёсць?

— Спадар зондэрфюрэр пачынае выказваць нездавальненне. Ён пытаецца, хто ў вас там ёсць яшчэ?

— Скажы яму, што ў мяне там суседз і… А ты скажы, што яны сваякі…

— Ён кажа, што ў яго там многа сваякоў. А таксама суседзі.

— Суседзі?! Эс і ст обэр этвас цу ляхен!^[4] Можа, ён хоча, каб я аддаў яму ўсю гэтую банду? Спытайцеся ў яго апошні раз: чаго ён хоча, вар'ят?

— Спадар зондэрфюрэр пачынае злаваць. Вы, дзядзька, не дурыцеся, калі хочаце жыць. Зараз адрыну падпаляць. ён кажа, што вы, мусіць, хацелі б забраць адтуль усю банду.

Пад чорнай навіссю броваў ажылі нарэшце вочы. Губы зусім перасталі дрыжаць. Нібыта не сваю, незвычайным жэстам, пячні к узняў галаву:

— А ён што думаў? І ўсіх! Усіх добрых людзей!.. Можа, ён ім раўня — гэты твой гаспадар? Або ты, можа?. Цьфу!..

Чалавек плюнуў пад ногі, тады павярнуўся і ўжо не тым няпэўным крокам, як сюды, пайшоў да варот адрыны.

Быў нейкі момант разгубленасці, а потым зондэрфюрэр сарваў з правай рукі мокрую скураную пальчатку, адшпіліў кабуру, выхапіў пісталет і прыцэліўся…

У жудасным ляманце стрэл амаль не пачуўся.

Але пячні к упаў.

Ен яшчэ ўздрыгваў, калі яго паднялі і кінулі цераз плот, пад ногі збою аднавяскоўцаў.

Тады вароты назаўсёды зачыніліся.

І ён згарэў — адзін, хто мог бы ў той дзень не згарэць.

(Я. Брыль)

mementomori — читается [мэмэнто моры] — латинское изречение жпомни о смерти». Напоминанне о смерти.

чыгунка — железная дорога

золкі — промозглый, пронизывающий

карні к — каратель

стракаты — пестрый

здрадні кі — предатели

спраўна — точно, аккуратно, исправно

высветліцца — выясниться

сваяк — родственник

жыхар — житель

адрына — сеновал

прымусіць — заставить, вынудить, приневолить

драўляная будыніна — деревянное строение

непрыемна — неприятно

істота — существо

натоў п — толпа

ахвяра — жертва

заўважыць — заметить, приметить

зразумець — понять, постичь, уразуметь

жаданне — желание

вядомы — известный

абшукваць — обыскивать

кішэнь — жен. р, карман

крэсіва — огниво

кавалак— кусок

атрымацца — получиться

грубка — голландская печка, голландка

паварушыць — пошевелить

вусны — уста

нездавальненне — неудовольствие, недовольство, неудовлетворение

апошні — последний

нарэшце — наконец

няпэўны — нетвердый, неуверенный, неопределенный

крок — шаг

разгубленасць — растерянность, смятение, недоумение

жудасны — жуткий, ужасный, ужасающий збой — большое скопление, скопление

1. Спишите, подчеркните союзы, с помощью которых прнсоединяются сравнительные обороты.

Дзень скончыўся не так, як зачаўся. (Я. Колас) Ноч такая цёмная, як сажа. (П. Пестрак) Буран, як ашалелы, вые. (М. Танк) Паўстануць сосны старчмака, гудуць, што ў буралом. (П. Броука) Голас звініць так, што ручаёк. (І. Шамякін) Ільны такія белыя — што лебядзіны пух. (М. Калачынскі) Дачка заў сёды бліжэй да матчынага сэрца, чым сын. (А. Чарнышэвіч) У Надзі былі ўсе падставы не з'яўляцца там, дзе яе асобай маглі цікавіцца больш, чым на гэтай глухой станцыі. (М. Лынькоу) Барабаншчык узвышаўся над усімі, нібы капітан карабля. (І Шамякін) Аленка, нібы спалохаўшыся, раптам спыняецца. (Я. Колас) Пачакаўшы трохі, нібыта для маскі роўкі, госць нешта запісвае. (Я. Брыль) Над тундрай зара зіхаціць залатая, нібыта калыска палярнага дня. (А. Александровіч) Бы на краёчку горнай стромы, трапечуць сэрцы юнакоў над кнігаи. (А. Вялюгін) Вароны ў высі крык заўзяты ўзнялі, бы клянуць сябе. (Я. Купала) Полымя, бы знячэўку, шуганула ўверх. (М. Лынькоу) Як бы прыглядаючыся, ён спыніўся пасярод вуліцы. (Я. Колас) Адтуль, недзе з-за ўзгорку, даносіліся невыразныя, як бы прыдушаныя, гукі. (К. Крапіва) Звініць яе голас, быццам ветрык гарэзлівы. (М. Танк) Хлопчык моцна засмяяўся, быццам успомніў штосьці смешнае. (Р. Мурашка) Такой часінай дня густая, быццам пара, стаіць гарачыня. (П. Глебка) Ясныя зоркі, быццам дзяўчаткі, скрозь іх валокны глядзяць. (Я. Колас) Як быццам спуджаны, маўчыць сасняк. (М. Машара) Фурманка, як быццам мурашка, паволі выпаўзала з далёкага лесу (К Чорны)

2. Определите, в каких случаях употреблены сравнительные обороты, а в каких фразеологические выражения. Предложения с фразеологизмами выпишите.

Яхі ма як бы па галаве абухам стукнула. (Я. Колас) Ён паў над жоўтымі пяскамі, як быццам задрамаў (П. Броука) Прачытала я гэта — і мяне як агнём апякло… (В. Палтаран) Як мыла з'еўшы, ён паклыбаў далей (К. Чорны) Мікола ўсхапіўся з пасцелі, як непрытомны. (Я. Колас) Учора да вечара я памагаў. Помачы ад мяне, ад калекі няшчаснага, як ад казла малака (Я. Брыль) Цяпер ён стараўся трымацца са мною як таварыш. (М. Гарэцкі) Вялікае, як навальніца, шчасце ахапіла яго. (К. Чорны) Як па старонках кніг, па гонях чытаю літары слядоў. (П. Глебка) Аднаму баязліўцудавялося ісці ноччу цераз лес, у небаракі аж зубы ляскалі і сам ён калаціўся як асіна. (К. Крапіва) Усе сцягнуліся бліжэй адзін да аднаго, людзей нібы пабольшала, але што ж, калі без патронаў як без рук… (М. Гарэцкі) Вецер, убраўшыся ў сілы, лесам, як вехцем, трасе. (Я. Купала) Далёка-далёка, як з-пад зямлі, даносіўся сабачы брэх. (Я. Колас) Жука і Барадатыча як вадой змыла — уцяклі ў кусты ад пчол. (М. Лынькоу) А што было, тым часам, рабіць, калі ў се маўчалі як вады ў рот набраўшы? (І. Мележ) Вы не ведаеце яго. Ён жа такі — хворы не хворы, а цягне як вол. (А. Макаёнак) Я гляджу на акардэон, як на штосьці жывое. (М. Ракітны) Меднастволы, як выліты, высіцца бор. (П. Панчанка) А што ён працаўнік, і гэтакі й такі, дык ясна тут як двойчы два: вы з ім, здаецца ж, сваякі — жывёлы з аднаго хлява. (К. Крапіва) Згушчаліся хмары, аблажыла ўсё неба, стала цёмна, як у калодзежы, загрукацеў гром, бліснула маланка, і як з вядра лінуў дождж. (І. Гурскі) Трэба яна мне як леташні снег!.. (І. Мележ) А што вы, разумныя? Хоць бы ты, Сымон? Таўпехаецеся як Марка па пекле ці як мухі ў смале і больш нічога. СЯ. Купала)

3. Определите, в каких предложениях слова, присоединяемые союзами бы, нібы, нібыта, што, як, як би, як быццам, входят в состав сказуемого, а в каких являются сравнительными оборотами.

У вёсцы стала ціха і панура, як у магіле. (М. Лынькоў) Ноч была нібы казка. (К. Чорны) Па пустой, нібы ахутанай імглою, вуліцы з пагашанымі фарамі праі мчала аўтамашына. (У. Карпаў) Уся сцяна нібыта шкляная. (Т. Хадкевіч) Лёд, бы камень самацветны, блішчыць праменнаю ігрой. (А. Звонак) Дзяўчына — бы ягадка тая. (М. Танк) Хата ў іх цяпер што клуб той. (7. Шамякін) Вадзіцель глядзіць так, што вар'ят. (А. Мележ) Дрэвы як быццам зацвілі залацістымі кветкамі. (У. Шахавец) Яна як быццам іграла пальцамі, вырываючы свірэпку, выкалупваючы з зямлі карэнні асоту і пырніку. (Т. Хадкевіч) Само балота як бы замерла ў сваёй адвечнай зацятасці. (Я. Колас) На ўроках мы займаліся чым папала. (Я. Скрыган) Заў вагі накіроўваліся больш на самога Мікуця, чым на яго прамову. (К. Чорны) Гэта ён скарэй падумаў, чымся выгаварыў. (3. Бядуля)

4. Прочитайте, обращая внимание на знаки препинания при сравнительных оборотах.

Як хвалі шырокага мора, плывуць нашай славы гады. (Я. Колас) Як гром, здалёк чуліся гарматныя стрэлы, і, як маланка, узрываліся ў цёмным небе ракеты. (В. Каваль) Усе вучні імкнуліся вучыцца як мага лепш, не заставацца ззаду ад сваіх сяброў. (У. Дубоўка) Як тая рабіна, цвіла ў гэтае лета Ганна. (І. Мележ) Нібы сотні схаваных у траве конікаў, застукалі ў дварах малаткі касцоў. (К. Крапіва) Ён меў права затрымлівацца ў адным месцы не больш чым на суткі. (Я. Брыль) У хаце сумна, бы ў няволі. (М. Чарот) Яна адказала і занялася сваімі справамі, як бы не хочучы заводзіць асаблівых дыскусій з бацькам. (М. Лынькоў) Вячэра часта праходзіла як бы на святочным узроўні. (К. Чорны) Яны ішлі быццам на маёўку. (М. Гарэцкі) Гэта слова прымае як быццам неўласцівую для сябе аснову. (М. Лужанін) Па-над белым пухам вішняў, быццам сі ні аганёк, б'ецца, уецца шпаркі, лёгкі сінякрылы матылёк. (М. Багдановіч) Дзень выдаўся як на заказ. (І. Мележ) Сад быў скалечаны не менш, чым хвойнік. (І. Шамякін)

Сложные предложения образуются из форм простых предложений обычно при помощи различных специальных союзов и других соединительных средств (слов и сочетаний слов). Эти средства выражают вид связи составных частей сложных предложений и одновременно конкретные отношения между тем, что в этих частях сообщается. В них преимущественно заключается своеобразие белорусского языка в построении сложных предложений.

1. В сложносочиненных предложениях наиболее употребительными являются союзы і — и, ды — но, да, а — а, але — но, однако: Ноч была глыбокая, і цішыня навокал была жудасная. (К. Чорны) Маўчала возера ў тумане, ды вербы плакалі ў цішы. (П. Трус) Ітам добра, і тут някепска. (А. Кулакоўскі) Смачны жабе арэх, ды зубоў Бог не даў. (К… Крапіва) Нецярпліва жджэ хлапчына, ды не скора вечарок. (Я. Колас) Граў Сымонка, а дзед слухаў. (Я. Колас) Будзь смелым, як бура, што крышыць дубы, а будзе твой верх, тваё права ўсягды. (Я. Купала) Стукушмат, а працы мала. (П. Глебка) Ты крыўдзілася, а я смяяўся. (Я. Скрыган) А ці хутка ўжо сонца, а ці хутка вясна? (А. Куляшоў) Вясна была яшчэ ўпачатку, але снягі ўжо раставалі. (Я. Колас) ён верыў у яе стрыманасць, але штосьці падточвала гэту веру. (Ц. Гартны) Калісьці ён тут быў, але калі? (П. Пестрак)

Более специализированными, иначе — более узкими, ограниченными по тем отношениям, которые они выражают между частями предложения, являются другие сочинительные союзы, соединительные слова и их сочетания.

Присоединение: затым — затем, потым — потом, пасля — после, тады — тогда, нарэшце — наконец и пр.:

Дзесьці пракрычала птушка, і потым усё сціхла. (Я. Маўр) Нашто людзі хаты будуюць і пасля іх самі ж раскідаюць? (Я. К.упала) Гара тут крута абрывалася, затым абрыў пераходзіў у пакаты спуск. (Т. Хадкевіч) Хвіліну-другую пераклікаліся па ўсяму сялу пеўні, нарэшце і яны змоўклі. (М. Лынькоў)

Сопоставительность и противительность: аднак — однако, толькі — только, толькі аднак — однако же, затое — но зато: Няма чаго дзівіцца гэтаму, аднак Лейба дзівіцца. (3. Бядуля) Хлеба, грошы ты слугою мала будзеш мець, аплявухаў яса затое не будуць жалець. (Я. Купала) Ён не адчуваў страху, толькі ўсё цела як бы напрудзілася. (П. Броўка)

Распределение и перечисление: ні — ни, го — то, ці — или, або (альбо) — или, ці то — то ли, не то — не то:

Ні пастух сюды з авечкамі не заходзіць, ні ветру няма паміж хвойнікаў. (К К. рапіва) То яму тое нядобра, то яму гэта не так, а то трэцяе трэба іначай. (Р. Мурашка) Ці ён грозіць каму, ці спужаў яго страх. (Я. Колас) Ты тут садзіся, або я памагу табе прылегчы. (К. Чорны) Альбо пан сёння ўсё скажа, альбо будзе позна. (П. Галавач) Ці то стогне птушка, ці віхор гуляе. (Я. Купала) Не то загукала саеа, не то прапішчау заяц. (Я. Маўр)

2. В сложноподчиненных предложениях в соответствии с характером связи между формами простых предложений в их составе (напоминающими виды связи слов в простом предложении) и смыслом отношений между ними соединительными средствами выступают в основном местоимения, местоимения-наречия и союзы. Они выражают разнообразные конкретные отношения, которые можно объединить в четыре группы:

а) форма зависимого придаточного предложения поясняет или представляет подлежащее или сказуемое в форме главного предложения хто — кто, што — что, як — как, калі — когда, нібы — как будто, будто, точно как, быццам — будто, які — какой, чый — чей, дзе — где и др: Усе, хто блізка ведаў яго, проста дзівіліся (П Броўка) Іздалося сумнаму паэту, што зарана адцвіла вясна (П Глебка) Тады ён думаў зусім расквітацца з усімі гэтымі справамі і зноў стаць тым, кім быў змалку (К Чорны) Цікава, як ён будзе выглядаць пры гутарцы з дэлегацыяй (П Пестрак) Як яно прыйдзецца, немаведама (К Чорны) Кепска калі кепскі гаспадар хто з вас (Я Купала) Крык такі, быццам нехта там гінуў у нетрах глухіх (А К. уляшоу) Дзядзьку было вядома, дзе прападае Юрка (Я Маўр) Які плотнік, такі клін, які бацька, такі сын (Прыказка),

б) форма зависимого предложения характеризует или раскрывает признак предмета, названного в форме главного предложения які — какой, чый — чей, што — что, хто — кто, дзе — где, куды — куда, адкуль — откуда, калі—когда, як—как, нібы—будто, как будто, быццам — будто, каторы — который и др: Ад лесу цягнецца цень, які даўжэе, расце з кожнай хвілінай (3 Бядуля) У дзень, калі было прызначана новае спатканне, паліў дождж як з вядра (П Броўка) Зямлю тваю, што я купіў, аддам табе задарма (П Пестрак) Здаецца, прыйшоў ляснік Максім Заруба, у чыім абходзе ён высек дубок (Я Колас) Не ўцякайце вы ў тую даль вякоў, дзе пахована многа вас, дзядзькоў, і адкуль назад вам няма дарог (Я Колас) Няма тае хусты, каб завязаць людзям вусны (Прыказка) Вось і хата, каторую часта ен сніў (П Броўка),

в) форма зависимого предложения поясняет и конкретизирует объект, названный в форме главного предложения, или выступает в его качестве што — что, каб — если бы, як — как, быццам — будто, как будто, як быццам — как будто, нібы (нібыта) — будто, ці — ли, хто — кто, які — какой, чый— чей, колькі — сколько, дзе — где, куды — куда, адкуль — откуда, калі — когда, як — как, пакуль — покуда и др Раман чула прыслухоўваўся да ўсяго, што рабілася вакол (Я Колас) Ты зразумей, які гэта чалавек, якая душа!(ІШамякін) Іду вось, не ведаю чы, дзе спынюся (П Галавач) Не мог уцярпець Міхалючок, каб хутчэй прачыталі пра Рыгора (К Чорны) Я не імкнуся тых дагнаць, чый недалекі шлях у моры (М Танк) Хто-хто, а яны то ведалі, адкуль бярэцца нечаканы долсдж. (М. Лынькоў) Я усё гэта разбяру, але не ведаю, калі. (М. Зарэцкі) Хацеў, каб не пакрыўдзіць. (М Лынькоў) Прымяраю, ці ўлезе на плечы ватоўка, кашуля. (А. Куляшоў);

г) форма зависимого предложения конкретизирует место, время, условия, причину и другие обстоятельства, относящиеся к тому, на что указывается или о чем говорится в форме главного предложения: дзе — где, куды — куда, адкуль — откуда, калі — когда, як — как, пакуль — покуда, ледзь — чуть, ледзь толькі — чуть только, як толькі—как только, толькі што—только что, бо — так как, што — что, паколькі — поскольку, таму што — потому что, затым што — затем что, дзеля таго што — ради того что, каб — чтобы, абы — только бы, для таго каб — для того чтобы, раз — раз, абы — лишь бы, хоць (хаця) — хотя, няхай (хай) — пускай, так што — так что, як бы — как бы, нібы — вроде, быццам — будто и др.: Ён варушыўся, клапаціўся і памагаў усюды, дзе толькі цяжэй было. (К, Чорны) Да поўначы сядзелі, пакуль сны агарнулі. (П. Броўка) Міхал з Антосем, як старыя, займалі месцы. канцавыя і іх трымаліся выключна, бо тут сядзець ім болыи спадручна. (Я. Колас) Сып снегу больш, зіма, каб поле небывала ўкаласіла. (П. Панчанка) Страляе ж ён, абы напалохаць мяне. (І. Шамякін) Калі ў свабодзе такой пажывецца, то іза сонца плаціць прыйдзецца. (Я. Купала) Мы ўсе адзін аднаго павінны трымацца, дык гуртам і выйдзе нешта. (К. Чорны) Сядзь бліжэй, а я прылягу, бо штось ные трохі бок. (Я. Колас) А ты не Хрыстос, каб паднімаць мёртвых. (К. Чорны) Неба ж яснюткае, хоць бы дзе хмура! (Я Колас) Чулі, дзяўчаты, як з вашага брата здзекуюцца? (К. Крапіва) Няхай думкі мае пабягуць чарадой, як чародкамі хмары плывуць. (Я. Колас)

3. Формы простых предложений сочетаются в сложносочиненные и сложноподчиненные предложения путем их следования друг за другом или включения одного в другое с выражением характера их отношений в устной речи при помощи интонации. Сложносочиненные предложения такого рода представляют собой сочетание однотипных по смыслу и по строению форм простых предложений:

Шчабяталі пад страхой ластаўкі, гулі пчолы за сцяной. (М. Лынькоў) Мінулася поле, пачаўся рэдкі лясок. (І. Мележ) Спераду былі пасажырскія вагоны, у канцы — таварныя. (М. Лынькоў) Ён багаты, я бедны. (Ц. Гартны) Выганяеш гора ў дзверы — гора сунецца ў акно. (П. Броўка) Стаіць явар пад гарою, на гары гамоніць гай. (П. Трус) Ты свабодны, вецер, я жыву ў няволі. (Я. Купала)

В сложноподчиненные предложения без лексико-грамматических средств сочетаются разнотипные по смыслу и по строению простые предложения. Характер их отношений выражается также в устной речи при помощи интонации: Хутка яны адчулі — сыплюць кроплі дажджу. (І. Мележ) Колькі разоў гаварыу: не пакідаць лішніх рэчаў у спальні! (М. Лынькоў) Была калісь пара: гучэла завіруха і замяла маёй мінуўш. чыны сляды. (М. Багдановіч) Па сакрэту чуў я чутку: пасадзілі Лыску ў будку. (К. Крапіва) Печ нагрэлася, па хаце пайшла парнасць. (К. Чорны) Дзень сягоння ў хаце шчаслівы — дарагія прыехалі госці. (К. Буйло) Не пачакаць — брыдка будзе. (Ц. Гартны) Есці хочацца — падцягнула духі. (Я. Брыль) Гавораць жа і так: адзін у полі не воін. (П. Броўка) Мікіта пайшоў у клуню — трэба накарміць жывёлу. (Я. Колас) Жонка толькі паспела ахнуць — Максім перавярнуў кошык уверх дном. (П. Пестрак)

ОБРАЩЕНИЯ К ЖИВОТНЫМ

подзывные

отгонные

Лошадь

Кось-кось-кось…

Но пайшоў!

(А)ксыль(-я)!

Ноца! (А)кшэль!

Прочие команды понукания:: но! (нэ!) — команда запряженной лошади о движении; птц! (звук, образующийся при всасывании воздуха сквозь сжатые губы) — легкое понукание; тпру! (звук при проталкивании воздуха сквозь сжатые губы совместно с голосом) — останавливание; тр-р-р! — то же; чш-ш-ш! — сдерживание при беге, при спуске с горы; ф'ю-ф'ю-ф'ю — посвистывание при поении.

Жеребенок

Кось-кось-кось…

Тпроль(-я) — тпроль(-я)…

Тпруль(-люх)-

тпруль(-люх)…

Ку-зя-кузя-кузя…

(А)тпру!

(А)ксыль(-я)!

(А)кшуль(-я)!

(А)ксюль(-я)!

(А)кшэнь!

Корова

Тпрусь-тпрусь…

Цёсь-цёсь-цёсь…

Ця- сю(-тка) — ця-сю(-тка)…

Псе-псе-псе…

Псейка-псейка…

Тпру-тпру-тпру…

Кароўк-ка-роўк…

На-на-на…

Але!

Алюш!

Ану пашла!

(А)быля!

Теленок

Цель (-я) — цель (-я) — цель(-я)…

Цёл-цёл-цёл…

Це-це-це…

Цялух-цялух…

Бы-ля-быля-быля…

Быц (-а, — ця) — быц(-а, — ця)…

Цялух!

Цялух па-шла! (А)тпруць!

(А)ксыль(-я)!

Свинья

Дзю-дзю-дзю…

Дзё-дзё-дзё…

Дзець-дзець-дзець…

Цк-цк-цк…(зубной звук при засасывании воздуха)

Куц-куц-куц…

Куцу-куцу-куцу…

(А) юс!

(А)юсь!

(А)ісь!

Айсь!

Аўсь!

(А)вьщь!

Поросенок

Цк-цк-цк…

Куц-куц-куц…

Дзютка-дзютка…

(А)юц!

(А)сь!

(А)выц!

(А)выць! (А)цю!

(А) шут!

Овца

Чу-чу-чу…

Шу-шу-шу. .

Шут-шут-шут…

ПІур-шур тур…

Бар-бар-бар…

Базь-базь-базь…

Це-це-це…

Авур-авур-авур…

(А)вуль-(а)вуль-(а)вуль…

Авечк-авечк…

(А)шкыр (-а)!

Ашкір(-а)!

Коза

Кызь-кызь-кызь…

Кыз-кыз-кыз…

Кызі-кы‚зі-кызі…

Казюль-казюль…

(А)кызя!

Собака

На-на-на…

Ня-ня-ня…

Цю-цю-цю…

Ф'ю-ф'ю-ф'ю…

(А)пашоўвон (у будку)!

Ату!

Агату!

Паль!

Цю!

Кошка

Кыць(-і) — кыць (-і) — кыць(-і)…

Кыц-кыц-кыц…

Кыс-кыс-кыс…

Кісь-кісь-кісь…

Кіт-кіт-кіт…

(А)псік!

(А) ката!

(А)вус!

Курица

Ціп-ціп-ціп…

Ціў-ціў-ціў…

Пыль(-і) — пыль (-і) — пыль(-і)…

Пыр-пыр-пыр…

Цы-кы-цыкы…

Кур-кур-кур…

(А)кыш!

(А)кшыйі!

(А)шыші

Утка

Вуць-вуць-вуць…

(А)вуць!

Гусь

Це-це-цс…

Цэга-цэга-цэга… (А)вуць!

Гусь

Це-це-цс…

Цэга-цэга-цэга…

Гусь-гусь…

Гуль-гуль-гуль…

Гыль-гыль-гыль…

Зю-зю-зю…

Зюль-зюль-зюль…

Вуль-вуль-вуль…

(А)гыль(-я)!

Азюль(-я)!

ТЕКСТ

Шумлівы лес –

Падручнік роднай мовы.

Тут дрэвы,

Як назоўнікі,

Стаяць,

А птушкі утвараюць дзеясловы –

Пяюць і свішчуць,

Звоняць і крычаць.

Прыметнікамі бор здалёк прыметны –

Зеленачубы,

Стройны,

Залаты.

Сустрэне гай займеннікам прыветным:

Нібы з сябрамі, 3 намі ён на «ты».

Зязюля раніцай лічэбнік вучыць —

Плыве наўсцяж стараннае «куку».

Цвіце багун.

Цвіце чабор гаючы. Вісяць,

Што коскі, Шышкі пры суку.

Грыбы, нібы часціцы і прыслоўі,

Хаваюцца

Сярод імхоў і траў.

У верасным,

Сунічным палясоўі

Я ласкавыя словы напаткаў.

Звіні ж вякамі,

Мова,

Па-над краем –

У жніўны дзень,

На лузе,

Пры сасне!

Жыццё не адмаўляе,

А сцвярджае

Адмоўная часціца мовы — «не».

Не знішчым іх,

Не спляжым,

Не загубім –

Сваіх азёр, лугоў, сваіх лясоў.

1 родны край і мову не разлюбім –

У кожным сэрцы гэты дзеяслоў!

(В. Гардзей)

падручнік — учебник

назоўшк — имя существительное

утвараць — образовывать, производить

дзеяслоў— глагол

прыметнік — имя прилагательное

займеннік — местоимение

прыветны — приветливый

нібы — как будто, будто

сябры — друзья

зязюля — кукушка

лічэбнік — имя числительное

наўсцяж — вдоль

старанны — старательный

багун — багульник

чабор — чебрец

гаючы — целебный

коска — запятая

прыслоўе — наречие

хавацца — прятаться

верасны — вересковый

сунічны — земляничный

палясоўе — лесные места

напаткаць — встретить

адмаўляць — отрицать

сцвярджаць — утверждать

адмоўны — отрицательный

знішчыць — уничтожить

спляжыць — затоптать

1. Дополните сложносочиненные предложения союзами (для самопроверки они даны в конце упражнения в порядке следования предложений).

1. На гары шуміць хваіна, … ў даліне вербалоз. (П. Трус) 2. То мароз марозіць, … золіць слата. (Я. Купала) 3. Кавадла звінела, … молат звінеў. (Я. Купала) 4. Ёй нічога не хацелася рабіць, … работа падала з яе рук. (Я. Колас) 5. Мінулася грозная бура, … мора дасюль яшчэ б'ецца. (М. Багдановіч) 6. Там толькі дзікая птушка зможа праляцець, … лесавая звярушка з купіны на купіну пераскочыць. (М. Лынькоу) 7. Пакланіся кусту, … ён табе дасць хлеба лусту. (Прымаўка) 8. На шыбах снег ляжыць іскрыстым пухам, … ў хаце пахне грэчкай чысты мёд. (С. Грахоўскі) 9. Цяклі дзянькі, … йшлі нядзелі, … час тут вольны хлопцы мелі. (Я. Колас) 10. Гара тут крута абрывалася, … абрыў пераходзіў у пакаты спуск. (Т. Хадкевіч) 11. Заскрыпела фортка, … стала ціха. (Э. Самуйлёнак) 12. У канцы чэрвеня прайшлі шчодрыя летнія дажджы, … ізноў наладзілася надвор'е. (Я. Колас) 13. Значыць, працу напішу я, … яна будзе лічыцца вашай? (К Крапіва) 14. Навокал было цёмна, … паасобныя агеньчыкі хат міргалі на ўзгорку. (П. Броука) 15. Селі яны на прызбе, хочуць закурыць, … агню няма ні ў кога. (М. Зарэцкі) 16. Думаў схадзіць да пісара, … адгаварыла жонка. (Я. Колас) 17. На заводзе даўно ўжо гудкі прагудзелі, … — бацькі няма. (А. Александровіч) 18. Можа, нават яны плачуць, … слёзак іх не бачаць. (Я. Колас) 19. Усё знікае, праходзіць, як дым, светлы … след будзе вечна жывым. (М. Багдановіч) 20. Гэтай сувязі ён стараўся не губляць, … ён яшчэ болей замацаваў яе. (Я. Колас) 21. Абавязкова пачнецца вайна, … быць не можа. (3. Бядуля) 22. Людзей не знаў лес гэты хмурны, зайздросна сцежкі свае крыў, … сваім дном Днéпра бурныз вясны да восені ўдаль плыў. (Я. Купала) 23. Заводаў зменшыцца — … пачнецца болей беспрацоўе. (А. Александровіч) 24. У вас на мястэчка многа сілы не патрабуецца, … вакол вялікая патрэба ў людзях. (Ц. Гартны) 25. Мы праехалі ці мала станцый, … адну мы прыстань праплылі?! (А. Звонак) 26. Або свет пачуе, … душа трэсне. (Цётка) 27. Уцякай хутчэй, дзеўка, … забяруць на панскі баль. (3. Бядуля)

1) а; 2) то; 3) і; 4) ды; 5) а; 6) ды: 7) а; 8) а: 9) ды, і; 10) затым:11) потым; 12) пасля; 13) а; 14) толькі; 15) аж; 16) дык; 17) аднак;18) толькі; 19) ж; 20) наадварот; 21) інакш; 22) адно — только; 23) затое—зато; 24) між тым; 25) ці; 26) або; 27) а то.

2. Дополните сложноподчиненные предложения союзами (для самопроверки они даны в конце упражнения в порядке следования предложений).

1. Ведаючы з практыкі, … далей у лес, болей дроў, стары больш не спрачаецца. (К, Крапіва) 2. Над ускрайкам лесу, … пачыналіся жоўтыя пяскі, зазвінела песня ляснога жаваранка. (Я. Колас) 3. Сярод настаўніцтва былі свае групы, … складаліся на грунце тых ці іншых інтарэсаў. (Я. Колас) 4. … свінні рогі, не саступіла б з дарогі. (Прымаука) 5. А відно-віднюсенька, … ты іголкі збірай. (К. Крапіва) 6. Людзі спалі непрабудна, … дождж не пераставаў. (7. Мележ) 7. Ёсць кнігі, … праходзіш, … паўз шэры і неахайна збудаваны дом. (М. Паслядовіч) 8. Ён толькі з большага ведаў, … мясцовасці ён цяпер апынуўся. (К. Чорны) 9. Хто ведае, … вядзе вось гэта шэрая дарога? (П. Галавач) 10. Уранні Леначка не захацела пачакаць, … згатуецца снеданне. (Я. Брыль) 11. Я не знаю сам, браточкі, … мне так мілы бэры, плач асенняй ночкі, спеў яе пастылы. (Я. Колас) 12. Трызніш ты трывожна ў цяжкім палкім сне, … ты на фронце, … на вайне. (К. Буйла) 13. Эх, скручу я дудку, такое зайграю, … ўсім будзе чутка ад краю да краю! (Ф. Багушэвіч) 14. Вось тая хвоя з вяхою, … трэба ступіць колькі крокаў направа. (Я. Колас) 15. Любі, матка, таго зяця, … я палюбіла. (3 песні) 16. Яшчэ не было такога здарэння, … нос яго свярбеў так, на ўзвей вецер. (Я. Колас) 17. Пачуўся раптам такі гук, … упала ў лужыну вялікая кропля. (П. Пестрак) 18. Я іду, … мне кажуць. (Н. Колас) 19. Ідзіце, … прыйшлі. (3 народнага) 20. Чакаць тады спакойна можна, … няма чаго чакаць. (А. Звонак.) 21. І не паспелі хлопцы апамятацца, … насохшае сена палыхнула агнём.(Я. Колас) 22. Ён баязлівец, … не здраднік. (П. Пестрак) 23. Падзялі вось сёння ўсё пораўні, … на той год зноў перадзельваць давядзецца. (К. Крапіва) 24. Ну, годзе валаводзіць! Адчыняй па-добраму, … кепска будзе! (К. К.рапіва) 25. От маладзец, … дагадаўся прыпыніцца. (К. Чорны) 26. А парасяткі, яе дзеці, ўсяму дзівілісь несканчона, … надта рохкалі здзіўлёна. (Я. Колас) 27. Хіба ён маленькі ці што, … сядзець на мяшках? (7. Шамякін) 28. Здзіўленне ў голасе маці было настолькі шчырае, … я міжвольна ўсміхнуўся. (Я. Брыль) 29. Ціха ў замку і нялюдна, … ён вымер, … ён пусты. (Я. Колас) 30. … не ўмееш частавацца, то шчасліва аставацца. (К. Крапіва)

1) што; 2) дзе; 3) якія, 4) каб; 5) хоць; 6) хоць, 7) каля якіх, як; 8) у якой; 9) куды; 10) пакуль, 11) чаму; 12) быццам; 13) што; 14) ад якой; 15) што; 16) каб; 17) быццам; 18) куды; 19) адкуль; 20) калі; 21) як, 22) калі; 23) дык; 24) а то, 25) што, 26) бо; 27) каб; 28) што; 29) бы; 30) як.